Брама неўміручасці [Кандрат Крапіва] (fb2) читать онлайн

Кандрат Крапіва Брама неўміручасці

Фантастычная камедыя ў чатырох карцінах

Дзеючыя асобы

Барыс Пятровіч Дабрыян — герантолаг.

Уладзімір Фёдаравіч Абадоўскі — генетык.

Павел Антонавіч Бабровіч — эканаміст.

Клаўдзія Пятроўна Кудрыцкая — медык.

Аляксандр Паўлавіч Варакса — гуманітарнік.

Іван Кірылавіч Змітрук — фізік.

Кузьма Захаравіч Адамейка — пажылы кандыдат навук.

Генка — малодшы навуковы супрацоўнік.

Наташа — малодшы навуковы супрацоўнік.

Марына Сяргееўна — жонка Дабрыяна.

Мякішава — прафсаюзны работнік.

Сідаровіч — рабочы, ударнік камуністычнай працы.

Алена Максімаўна — калгасніца-пенсіянерка.

Дажывалаў — пенсіянер з ваенных.

Караўкін — гаспадарнік.

Васіль Дарафеевіч Торгала — нехта з былых.

Аўдоцця Сцяпанаўна Застрамілава — яго знаёмая.

Антаніна Васільеўна — сакратарка Дабрыяна.

Скараспей.

Гары Болдвін — карэспандэнт.

Шусцік — шафёр-лявак.

Васюк.

Адзін з чаргі.

«Банкір».

Антон Іванавіч.

«Мадам».

«Ён» і «Яна».

Карціна першая

Лабараторыя Дабрыяна. Дабрыян сядзіць у крэсле, прыкрыўшы вочы рукой, — не то ў дрымоце, не то ў глыбокім роздуме. Ён шчаслівы. Здзейснілася мара яго жыцця. Гэта нешта неабдымна вялікае і дабратворнае, вынікі чаго цяпер яшчэ цяжка ўявіць і немагчыма прадбачыць. Душа яго поўніцца не то незвычайным святлом, не то чароўнымі гукамі.

Адчыняюцца дзверы, і ў лабараторыю ўваходзіць Наташа. Убачыўшы ў такім стане Дабрыяна, яна на пальчыках выходзіць і прычыняе дзверы. Гэта адбілася ў падсвядомасці Дабрыяна: ён спрабуе нешта вымавіць і расплюшчвае вочы.

Знікаюць чароўныя гукі і святло, усё набывае рэальны выгляд, але ачараванне не праходзіць. Дабрыян бачыць у зале людзей і выходзіць на авансцэну.

Дабрыян. Людзі добрыя!

Паўза. Усе слухаюць.

Я вас люблю.

Голас з залы. Мы вас — таксама.

Дабрыян. Я прынёс вам добрую вестку. Нарадзіўся цуд. Вось тут, у гэтай лабараторыі — месцы маіх пакут і радасцей, салодкіх мар і горкіх расчараванняў. А пра што я марыў? Пра тое, як прадоўжыць ваша жыццё. I вось вы можаце сябе павіншаваць. Нашы шматгадовыя доследы паспяхова закончаны, і вынікі іх прызнаны за вялікае адкрыццё.

Голас з галёркі. I доўга мы будзем жыць?

Дабрыян. Вечна. Так, так, я не жартую. Нам удалося адкрыць закон неўміручасці.

Неўміручасць! Хто аб ёй не марыў! З таго часу, як чалавек стаў чалавекам, ён не можа прымірыцца са смерцю. Таму ён выдумаў сабе неўміручасць душы, якую прапаведуюць амаль усе рэлігіі. Нават калі бачыць труп падобнага да сябе, і тады ён не верыць, што ўсё скончана. Не можа быць, каб знік бясследна такі цуд, як чалавечае жыццё. Ён верыць, што вызваленая з цела чалавечая душа будзе жыць вечна. Чалавек заўсёды імкнецца пашырыць сваё жыццё за межы фізічнага існавання. Нават той, хто добра ведае законы прыроды. I ён у большай ці меншай меры дабіваецца неўміручасці. Тым, што дае жыццё наступнаму пакаленню. Тым, што робіць добрыя справы, за якія яго будуць успамінаць людзі, калі яго самога ўжо не будзе. Але чалавеку гэтага мала. Ён хоча жыць фізічна, сам сваёй асобай. (Да Наташы, якая ўвайшла.) Ну, як наш неўміручы пасля працэдуры?

Наташа. Усё ў парадку, Барыс Пятровіч.

Дабрыян (да гледачоў). Гэта мая памочніца, Наташа. Малодшы навуковы супрацоўнік. (Да Наташы.) Сядайце. Вы яшчэ будзеце патрэбны. (Да гледачоў.) Дык вось, ён хоча жыць і ніколі не паміраць. А хто ж яму не дае? А не дае яму, адкажаце вы, закон прыроды, паводле якога ўсё жывое павінна памерці. Усё — ад хларэлы да секвоі, ад чарвяка да акадэміка. Аднаму арганізму суджана жыць хвіліны, другому — стагоддзі, але ад смерці ратунку няма.

А ці ж сапраўды смерць з‘яўляецца непазбежным канцом нашага існавання? Ад чаго паміраюць людзі? Ад халеры, ад сухот, ад воспы, ад тыфусу. З гэтымі хваробамі медыцына справілася, і яны не перашкода для неўміручасці. Яшчэ — ад інфаркту, ад інсульту, ад рака. А хто памірае ад гэтых хвароб? Як правіла, гэтыя хваробы апаноўваюць арганізм падношаны, аслаблены, як апенькі — трухлявы пень. Глебу ім падрыхтоўвае старэнне арганізма.

Абадоўскі (з залы). А што такое старэнне?

Дабрыян. Вось у гэтым і ўся задача, Уладзімір Фёдаравіч: разгадаць механізм старэння і авалодаць ім. Жыццё, як вы ведаеце, гэта бялковы абмен, які адбываецца ў арганізме пастаянна і няспынна. Але хітрая прырода, забіраючы ў нас жыццёвую матэрыю, кожны раз дае нам узамен тое самае, але крышачку горшае. У выніку ў клетках арганізма адбываюцца змены, якія перашкаджаюць яго абнаўленню. Вось мы і паставілі сабе задачу дабіцца справядлівага абмену: каб наш арганізм, нічога не трацячы, абнаўляўся на тым жа ўзроўні. Тады не будзе старасці і не будзе так званай натуральнай смерці.

Голас з галёркі. А ненатуральная будзе?

Дабрыян. Калі вас раздушыць аўтобус або спапяліць атамная бомба, дык наўрад ці зможаце вы разлічваць на неўміручасць.

Кудрыцкая (з залы). Але ад натуральнай смерці вы нас уратуеце?

Дабрыян. Клаўдзія Пятроўна? Прывітанне! Вас — абавязкова. Праведзеныя доследы даюць нам права адказаць на гэта станоўча.

Варакса (з залы). Гэта падобна на містыфікацыю. Ці няма ў вас якіх-небудзь доказаў?

Дабрыян. Я тут гавару толькі пра вынікі нашых доследаў. Раскрыць іх сакрэт я не магу па вядомай вам прычыне. Скажу коратка, што мы дабіліся гэтых вынікаў уздзеяннем на бялковыя ферменты, якія кіруюць усімі працэсамі абмену. А доказы сякія-такія ёсць. Наташа, пакажыце, калі ласка, доказ!

Наташа. А вось ён. (Ставіць на стол клетку з жывёлінай.)

Дабрыян. Гэта пацук, таварышы. Па гадах ён — біблейскі Мафусаіл. Пражыў чатыры пацучыныя вякі, і яму даўно пара паміраць. А ён, бачыце, як агурочак. Шэрсць бліскучая, сам вясёлы, усе органы і залозы функцыяніруюць нармальна. Дае паўнацэннае здаровае патомства. Першае народжанае ім пакаленне таксама пражыло ўжо тры вякі. I ўвесь сакрэт у справядлівым абмене, які нам удалося наладзіць.

Кудрыцкая. Можа, вы нам і чалавека неўміручага пакажаце?

Дабрыян. З чалавекам справа больш складаная, Клаўдзія Пятроўна. У пацука кароткае жыццё і хуткая змена пакаленняў. На ім лягчэй прасачыць. Але што да абмену, дык ці то ў пацука, ці ў чалавека — прынцыповай розніцы няма. Між іншым, мы і з людзьмі праводзім клінічныя доследы. Пра пакаленні тут яшчэ гаварыць рана, але за дзесяць гадоў нашы падапечныя ні капелькі не пастарэлі. I самае галоўнае — ніякіх пабочных непрыемнасцей.

Адамейка (з залы). Значыць, мы можам лічыць сябе неўміручымі?

Дабрыян. Лічыце на здароўе. А мы пастараемся, каб гэта сталася.

Бабровіч (з залы). Ці не замнога нас усіх будзе — неўміручых?

Дабрыян (да гледачоў). Павел Антонавіч — эканаміст. У яго свой клопат з неўміручасцю.

Абадоўскі (з залы). Мяне як генетыка цікавіць другое.

Дабрыян. Вось і дыскусія пачынаецца. Прашу маіх апанентаў сюды, у лабараторыю. Тут нам зручней будзе. Павел Антонавіч! Клаўдзія Пятроўна! Кузьма Захаравіч! Генадзій, вы ж свой чалавек.

Бабровіч, Абадоўскі, Кудрыцкая, Варакса, Адамейка і Генка падымаюцца на сцэну. Садзяцца.

Дабрыян. Уладзімір Фёдаравіч, вы хацелі нешта сказаць.

Абадоўскі. Гаворачы пра неўміручасць, вы, Барыс Пятровіч, маеце на ўвазе індывідуум і нічога не гаворыце пра від. Калі індывідуум будзе жыць вечна, то як будзе абстаяць справа з эвалюцыяй віду? Як будзе абнаўляцца род чалавечы?

Дабрыян. На гэта пытанне вам і адказваць, Уладзімір Фёдаравіч.

Абадоўскі. З аднаго боку, будуць нараджацца новыя пакаленні, а з другога — не будуць паміраць старыя. У адным грамадстве побач з людзьмі новай генерацыі будуць жыць старыя малпы.

Адамейка. Гэта значыць — мы.

Абадоўскі. Будуць жыць старыя малпы са сваімі старымі поглядамі, звычкамі, забабонамі, ды яшчэ будуць пладзіць падобных да сябе.

Кудрыцкая. Ну, калі яшчэ тое будзе.

Адамейка. Ці будзе, ці не, а мы ўжо будзем галаву ламаць.

Абадоўскі. Галаву ламаць прыходзіцца. Неўміручасць такая праблема, што мы павінны думаць у маштабе вечнасці і за ўсё чалавецтва.

Генка. Давайце ўсё-такі жыць перш за ўсё. А думаць пра від… Для гэтага ў нас будзе цэлая вечнасць…

Абадоўскі. Індывідуум вырашае спрэчкі ў сваю карысць: я хачу жыць вечна, а чалавецтва няхай выраджаецца.

Кудрыцкая. Яшчэ ці будзем мы здольны, як вы кажаце, пладзіць падобных да сябе.

Бабровіч. А чаму не? Пацук жа гэтых здольнасцей не страціў.

Кудрыцкая. Раджаць цэлую вечнасць — гэта, я вам скажу, таксама не вялікая асалода.

Бабровіч. Гэта ваша добрая воля: не хочаце — не раджайце.

Кудрыцкая. Калі ў цябе ўсё ў норме, як у гэтага пацука, дык дзе ты дзенешся.

Бабровіч. Ясна. Будзем раўняцца на пацука.

Адамейка. Калі Бог стварыў Адама і Еву, Ён даў ім наказ: «Пладзіцеся, размнажайцеся, засяляйце зямлю і пануйце над ёй». Будзем жыць па закону Божаму.

Бабровіч. Паважаныя энтузіясты па часці размнажэння! Я — эканаміст. Магу захапляцца і рамантыкай, але свае рамантычныя захапленні заўсёды правяраю статыстычнымі данымі. Вось і вам хачу падкінуць некалькі лічбаў. Клаўдзія Пятроўна, як часта жанчына можа раджаць? Асабліва не перагружаючы сябе.

Кудрыцкая. Я думаю, што раз у трычатыры гады можа раджаць.

Бабровіч. Пры ўмове, што людзі не будуць паміраць і ўсе дарослыя жанчыны будуць раджаць раз у чатыры гады, насельніцтва за дваццаць гадоў павялічыцца ў тры разы.

Генка. Гэта яшчэ не страшна.

Бабровіч. Такім чынам, за сто гадоў насельніцтва нашай рэспублікі павялічыцца ў дзвесце сорак тры разы і будзе складаць два мільярды сто восемдзесят мільёнаў чалавек.

Генка. Мільярды?

Бабровіч. Так, мільярды.

Варакса. Тут нешта не так.

Бабровіч. Усё так, Аляксандр Паўлавіч. Можаце праверыць. Вазьміце дзевяць мільёнаў нашага насельніцтва і памножце на тры ў пятай ступені. Атрымаецца тое, што трэба.

Кудрыцкая. А чаму ў пятай?

Бабровіч. Таму, што ў стагоддзі пяць дваццацігоддзяў.

Варакса (падлічвае). Сапраўды — два мільярды сто восемдзесят сем мільёнаў.

Адамейка. I нікуды не дзенешся.

Генка. Яшчэ, бадай што, можна дыхаць?

Бабровіч. А чым я вас карміць буду?

Генка. Сінтэтычнай мікракаўбасой.

Бабровіч. Два мільярды касцюмаў дзе я вам вазьму?

Генка. Клімат зменім, без штаноў абыдземся.

Бабровіч. Тут і трусоў не хопіць.

Адамейка. Здрэйфіў, таварыш начальнік.

Кудрыцкая. Эканоміка, відаць, не дарасла яшчэ да неўміручасці.

Бабровіч. Дык што, будзем далей размнажацца?

Генка. Па сіле магчымасці.

Варакса. Якая ўжо тут магчымасць — дзесяць тысяч душ на квадратны кіламетр.

Кудрыцкая. Дык што ж рабіць?

Генка. Таварышы, ёсць выхад!

Усе недаверліва глядзяць на яго.

Вернемся да канібалізму.

Абадоўскі. Гумар вісельніка.

Генка. Так мы зразу забіваем двух зайцоў: вырашаем праблему харчавання і рэгулюем рост насельніцтва.

Наташа. Якая ж гэта неўміручасць, калі цябе зжаруць?

Генка. Чаму мяне? Таго, хто смачнейшы.

Кудрыцкая. Вы — цынік, малады чалавек. Нават жартаваць так і то непрыстойна.

Генка. А што мне рабіць, калі такая сітуацыя?

Бабровіч. Можна ж іначай рэгуляваць рост насельніцтва.

Генка. Напрыклад?

Бабровіч. Ёсць розныя спосабы.

Адамейка. Стэрылізацыя?

Бабровіч. А хоць бы і так.

Генка. Ратуйся хто можа!

Адамейка. Дык, можа, з вас і пачнём, Павел Антонавіч?

Варакса. Барыс Пятровіч толькі што падарыў нам неўміручасць, а вы хочаце пазбавіць нас радасці жыцця.

Абадоўскі. I дзе гарантыя, што вы не стэрылізуеце пры гэтым бацьку патэнцыяльнага Эйнштэйна?

Дабрыян. Гэта немэтазгодна і па другой прычыне. Неўміручасць магчыма толькі тады, калі ўсе эндакрынныя залозы функцыяніруюць нармальна.

Генка. Як у яго. (Паказвае на пацука.)

Дабрыян. Зусім правільна.

Адамейка. Так што шануйце свае эндакрынныя залозы, Павел Антонавіч.

Бабровіч. Нарэшце, і раджаць жа можна не ў чатыры гады раз, а, скажам, у пяцьдзесят.

Кудрыцкая. Што там яшчэ з табой станецца за пяцьдзесят гадоў.

Адамейка, Можа, тэхналогія зменіцца. Фабрычным спосабам пачнуць людзей вырабляць. А тут ідзе гаворка пра такія саматужныя вырабы, як мы з вамі. Як ім забяспечыць вечнае жыццё?

Дабрыян. Ваша прапанова рызыкоўная, Павел Антонавіч. Неўміручасць — рэч вельмі далікатная. Грубае ўмяшанне ў фізіялагічныя працэсы арганізма можа сапсаваць усю справу.

Варакса. З вашай прапановай нельга згадзіцца і па маральных меркаваннях. Мы хочам жыць вечна і таму адмаўляемся даваць жыццё падобным да сябе. А можа, тыя, што не народзяцца па нашай віне, былі б у шмат разоў больш таленавітыя за нас.

Бабровіч. Ну што ж, вы — біёлагі, вы — сацыёлагі, вы і вырашайце гэта пытанне. Раджайце як хочаце, а мне адно ясна: на ўсіх неўміручасці не хопіць.

Адамейка. Каму ж хопіць, а каму не?

Дабрыян. Вырашаць гэта будзем не мы.

Адамейка. А хто?

Дабрыян. Відаць, нейкая высокая інстанцыя.

Адамейка. Словам, няхай жыве неўміручы пацук, а мы за ім у чарзе пастаім.

Варакса. Гэта цяжка ўявіць, таварышы, але хутка ракавая мяжа падзеліць нас усіх тут прысутных на неўміручых і звычайных смертных.

Адамейка. Вось жыў, працаваў і ні аб чым не думаў. А цяпер такое адчуванне, нібы мяне да кары смерцю прысудзілі.

Дабрыян (лагодна). Чаму ж іменна вас, Кузьма Захаравіч?

Адамейка. Бачыце, чалавек я ўжо немалады, залозамі асабліва пахваліцца не магу. А новых жа вы мне не ўставіце.

Дабрыян. На вялікі жаль, не ўстаўлю. Не маю такой магчымасці.

Адамейка (з сарказмам). Добра хоць, што мяне стэрылізаваць не трэба.

Кудрыцкая. Дазвольце мне крыху пафіласофстваваць, Барыс Пятровіч.

Дабрыян. Калі ласка, Клаўдзія Пятроўна. Момант самы зручны.

Кудрыцкая. Вось вы, Аляксандр Паўлавіч, гаварылі пра мараль. Правільна. Эгаізм — гэта агідная справа. Але што такое эгаізм? I што такое мараль наогул? Напэўна, пры неўміручасці мы будзем укладваць у гэта паняцце не зусім тое, што ўкладваем цяпер. У неўміручага грамадства будзе свая мараль, якая будзе адпавядаць яго інтарэсам. Цяпер мы з пашанай ставімся, скажам, да старасці. Але старасць жа ў нас не вечная. Мы шануем старога чалавека, маючы на ўвазе, што ён нас хутка пакіне. Але пасадзіць сабе на шыю на векі вечныя мільёны старых непрацаздольных людзей — наўрад ці гэта будзе ў інтарэсах грамадства. Таму людзі, якія знаходзяцца ў такім стане, мне здаецца, і прэтэндаваць не павінны на неўміручасць. I крыўдзіцца на свой лёс у іх няма падставы.

Адамейка. Значыць, на мыла? Падаючага папхні, як сказаў адзін несвядомы чалавек.

Кудрыцкая. Дарагі Кузьма Захаравіч! Я ж не супроць вас выступаю. Вы — цудоўны чалавек. Жывіце на здароўе хоць сабе і вечна. Я наконт таго, што мараль — гэта паняцце непастаяннае. Возьмем, напрыклад, шлюб… Цяпер мы клапоцімся, каб моцная была сям‘я. Калі муж з жонкай разыходзяцца, дык мы стараемся іх памірыць. Дык што ж, і ад неўміручых мы будзем патрабаваць вернасці шлюбу? Ды за тысячы гадоў можа і абрыдаць табе твой напарнік.

Дабрыян. Вы, Клаўдзія Пятроўна, у такія філасофскія нетры завялі нас, што і не выбрацца.

Генка. Барыс Пятровіч, у мяне больш актуальнае пытанне. Што будзе, калі я, просты смертны, ажанюся з неўміручай Наташай?

Наташа. Спытайся яшчэ, ці пайду я за цябе.

Генка. Дапусцім, што ты параішся з мамай і згодзішся.

Дабрыян. Прыйдзе час — вы састарэеце і памраце, а Наташа будзе жыць і знойдзе сабе другога.

Генка. А што будзе з нашымі дзеткамі?

Дабрыян. У нашых доследах, як вы ведаеце, першае пацучынае патомства жыве ўжо тры вякі. Будзем спадзявацца, што і вашы дзеткі будуць неўміручыя. Але іх яшчэ трэба мець. Што можна сказаць у заключэнне нашай размовы? Усім нам стала ясна — гэта з лічбамі ў руках даказваў Павел Антонавіч, — што неўміручасці на ўсіх не хопіць. I тут паўстае самая цяжкая праблема: як дзяліць людзей на ўміручых і неўміручых? Хто гэта будзе рабіць?

Варакса. Няхай народ скажа сваё слова.

Дабрыян. Адзін крытэрый для мяне ясны. Гэта стан арганізма. Старасць, на вялікі жаль, працэс неабарачальны. Калі чалавек пераступіў пэўную мяжу, дык тут нічога не зробіш. Так што вы, Клаўдзія Пятроўна, дарэмна клапоціцеся наконт старых. Іх лёс вырашыла сама прырода. Наша задача — прадоўжыць іх жыццё наколькі магчыма, паклапаціцца, каб старасць не была для іх цяжарам, стварыць умовы, каб яны маглі падзяліцца сваімі ведамі, сваім багатым жыццёвым вопытам з тымі, хто прыйшоў ім на змену. Але ж і нестарым не ўсім хопіць месца ў неўміручасці. I нехта павінен будзе рабіць такі адбор.

Змітрук (уваходзіць, аддыхваецца). Прывітанне неўміручым! (Паціскае ўсім рукі.)

Дабрыян. Сам Бог прынёс вас сюды, Іван Кірылавіч.

Змітрук. Нешта я не заўважыў, каб ён мяне нёс. Сам узбіраўся на трэці паверх.

Дабрыян. У нас тут складаныя праблемы ўзніклі.

Змітрук. Праблемы, праблемы… Мне свае спакою не даюць.

Кудрыцкая. Элементарныя часціцы турбуюць?

Змітрук. Элементарныя. А я вось і з элементарнымі не магу ўправіцца.

Дабрыян. Як вы думаеце, Іван Кірылавіч, можна ўсім абяцаць неўміручасць?

Змітрук. А што сказала ваша нарада?

Бабровіч. Дзесяць тысяч чалавек на квадратны кіламетр. Праўда, гэта праз сто гадоў.

Змітрук. Вясёлая перспектыва. I зусім не такая далёкая, я вам скажу.

Дабрыян. Мы таксама лічым, што гэта немагчыма.

Змітрук. I несправядліва было б. Дараваць неўміручасць бюракрату, дармаеду, злодзею, бандыту — хіба вы дзеля іх здзяйснялі свой подзвіг?

Дабрыян. А хто будзе аддзяляць авец ад козлішч?

Змітрук. Людзі. Няхай самі людзі назавуць вартых неўміручасці. У канечнай інстанцыі гэта можа быць які-небудзь камітэт. Можа, варта стварыць кампетэнтную навуковую арганізацыю з прадстаўнікоў розных спецыяльнасцей. На грамадскіх пачатках. Скажам, Камітэт па справах неўміручасці. Па-мойму, нядрэнна гучыць. Так, што мы ўсе хутка станем перад вашы ясныя вочы, Барыс Пятровіч.

Дабрыян. Чаму ж перад мае, Іван Кірылавіч?

Змітрук. А каго ж яшчэ нам шукаць? Самі заварылі неўміручую кашу, самі і расхлёбвайце. Калі ў мяне запытаюць, я толькі вас буду рэкамендаваць.

Дабрыян. Страшна, Іван Кірылавіч.

Змітрук. А вы адчувайце сябе як старшыня журы, якое прысуджвае неўміручасць таму, хто яе заслужыў.

Дабрыян. А іншых асуджвае на смерць?

Змітрук. На смерць іх асудзіў сам Гасподзь Бог, які яшчэ Адаму сказаў: «Ты — прах. З зямлі ўзяты і ў зямлю вернешся».

Дабрыян. Я мог іх уратаваць ад смерці і не зрабіў гэтага.

Змітрук. Я вам спачуваю. Вырашаць лёс мільёнаў людзей — гэта нялёгкая справа.

Бабровіч. У Барыса Пятровіча ў самога далікатнае становішча. Старшыня журы сам сабе прэміі не прысуджвае.

Змітрук. Вы наконт неўміручасці самога яе аўтара?

Дабрыян. Другой неўміручасці я ўсё роўна не адкрыю, дык які сэнс надзяляць мяне вечным жыццём?

Кудрыцкая. Натварыў спраў і — бывайце здаровы? Не, галубок! Мы яшчэ не ведаем, чым абернецца гэта неўміручасць. А што, калі прыйдзецца вярнуцца ў першабытны стан? Дык як мы без вас?

Дабрыян. Калі ўжо на маю долю выпадзе ўзначальваць гэта судзілішча, дык я хацеў бы рабіць гэта з чыстым сумленнем. Як асоба не зацікаўленая.

Змітрук. Давайце не будзем гвалтаваць сумлення Барыса Пятровіча. Паміраць жа ён не сёння збіраецца. Народ і пра яго скажа, чаго ён варты. Я, Барыс Пятровіч, хачу звярнуць вашу ўвагу на адну акалічнасць. Асабіста я не сумняваюся ў сур‘ёзнасці вашых навуковых доследаў. Але ёсць людзі, і даволі высокага рангу, для якіх ваш пацук не з‘яўляецца пераканаўчым.

Дабрыян. Для іх пацук — гэта шкодны грызун і разносчык заразы, убачыўшы якога, іх жонкі лезуць на крэслы і падымаюць віск.

Змітрук. Я — прафан у гэтай справе, але сёй-той лічыць, што пераносіць якасці пацука на чалавека неправамерна.

Дабрыян. Як вы добра ведаеце, Іван Кірылавіч, навуку робяць не сёй-той, а вучоныя, якія ведаюць, што можна пераносіць, а што не.

Змітрук. Ну, прабачце. Я проста хацеў папярэдзіць, з якога боку вас могуць шчупаць апаненты.

Дабрыян. У нас ёсць наконт гэтага заключэнне кампетэнтных органаў.

Змітрук. Жадаю паспяхова ўкараніць вашу неўміручасць у наша пакуль што смяротнае цела. (Развітваецца і выходзіць. За ім выходзяць іншыя.)

Дабрыян (да гледачоў). Вось так, дарагія таварышы. Не можам мы ўсім забяспечыць неўміручасць. Зямля не вытрымае. Ды не ўсе і заслужылі неўміручасць. Прыйдзецца вам самім вырашаць, хто яе заслужыў.

Карціна другая

Кватэра Дабрыяна. Раніца. Настойліва звоніць тэлефон.

Уваходзіць Марына Сяргееўна і бярэ трубку.

Марына Сяргееўна. Слухаю… Барыс Пятровіч яшчэ не прачнуўся… Не выспаўся… Яму ўсю ноч званілі… Так, наконт неўміручасці… Вы таксама?.. Пазваніце, калі ласка, пазней. Прашу прабачэння, таварыш генерал, я не магу яго будзіць… Гэта вы здорава прыдумалі… (Кладзе трубку.)

Дабрыян (выходзіць заспаны). Хто там?

Марына Сяргееўна. Генерал. Неўміручасці патрабуе.

Дабрыян. Які генерал?

Марына Сяргееўна. А хто яго ведае. Кажа, буду званіць, пакуль не даб‘юся.

Дабрыян. Цяжкі выпадак.

Марына Сяргееўна. Паспаў бы яшчэ. Сам зараз ногі выцягнеш праз гэту неўміручасць.

Дабрыян. Каму-небудзь яна спатрэбіцца і пасля мяне.

Марына Сяргееўна. Чаму не!

Тэлефонны званок.

Вось, калі ласка.

Дабрыян (бярэ трубку). Я слухаю… Так… Слухаю вас, таварыш генерал… Устаў… пры вашай дапамозе. Прашу гаварыць спакайней, а то я нічога не разбяру… Я неўміручасці не размяркоўваю… Я адкрыў закон, але не распараджаюся лёсам людзей… Ёсць для гэтага Камітэт па справах неўміручасці… Так… ён і будзе вырашаць, хто варты неўміручасці… Дапускаю, што вы — самы лепшы з генералаў, але не мне ў гэтым разбірацца… Магчыма, сустрэнемся… Генерал-маёр Дажывалаў?.. Буду помніць… У запасе?.. Ну, я рад, што ў нас у запасе ёсць такія баявыя генералы… Будзьце здаровы… (Кладзе трубку.) А почырк як быццам не генеральскі.

Марына Сяргееўна (падыходзіць да мужа, з замілаваннем кудлачыць яму валасы). Можа, задрэмлеш яшчэ?

Дабрыян (глядзіць на гадзіннік). Трэба ў інстытут ісці.

Марына Сяргееўна. Бора, няўжо гэта ўсё праўда?

Дабрыян. Што?

Марына Сяргееўна. Што мы будзем жыць вечна.

Дабрыян. Хто-небудзь будзе.

Марына Сяргееўна. Ну, мы ж з табой напэўна будзем.

Дабрыян маўчыць.

Падумаць страшна… Вечнасць… Гэта як бяскрайні акіян… Плывеш, плывеш, а канца няма… I ніколі, ніколі не будзе.

Дабрыян. Падобна.

Марына Сяргееўна. А што рабіць?

Дабрыян. Не разумею.

Марына Сяргееўна. Занятак нейкі трэба мець?

Дабрыян. Будзем жыць, дык і занятак будзе.

Марына Сяргееўна. Вечна абед табе гатаваць?

Дабрыян. Гатаваць будзе каму.

Марына Сяргееўна. Значыць, мне і гэтага не астанецца. А што чалавек без справы? Для вялікага жыцця і справу трэба вялікую, каб усяго захапіла.

Дабрыян. Гэта правільна.

Марына Сяргееўна. Давай падбіраць мне справу. Спецыяльнасць якую-небудзь.

Дабрыян. Выбірай, якая табе падабаецца.

Марына Сяргееўна. Часу шмат, любою можна авалодаць.

Дабрыян. I не адной.

Марына Сяргееўна. А што, калі надакучыць плысці?

Дабрыян. Куды?

Марына Сяргееўна. У вечнасць. Так абрыдае, што не вытрымаць.

Дабрыян. Я не ведаю, ці можа так быць.

Марына Сяргееўна. Тады за борт, у бяздонне? У другую вечнасць?

Дабрыян. Гэта ўжо будзе антывечнасць.

Марына Сяргееўна. Але буду я мець на гэта права?

Дабрыян. Думаю, што будзеш. Але нашто такія змрочныя думкі? Давай пра што-небудзь іншае.

Марына Сяргееўна (у задуменні). Дзетак бы нам цяпер… Загінуў наш Валерык… Гэта колькі б яму ўжо было?

Дабрыян. Дваццаць чатыры.

Марына Сяргееўна. Кім бы ён мог быць, як ты думаеш?

Дабрыян. Па ўзросту мог бы быць ужо аспірантам.

Марына Сяргееўна. Можа, і ўнук быў бы ўжо.

Дабрыян. Мог быць і ўнук.

Марына Сяргееўна. Пабаялася я больш раджаць. Спачатку жылося цяжка, а пасля думалася — позна… Старасць надыдзе, а дзеці малыя будуць. А цяпер і сапраўды позна. А колькі б у нас магло быць унукаў, праўнукаў, пра-пра-пра-праўнукаў. I ўсе неўміручыя.

Дабрыян. Не растрывожвай сябе, Марына.

Марына Сяргееўна. А можа, яшчэ не позна? Можа, можна вярнуць мне маю жыццёвую сілу? Ты ж ведаеш таямніцу ўсіх гэтых сакрэцый.

Дабрыян. На вялікі жаль, нічога зрабіць нельга. Тут, як у юрыспрудэнцыі, закон адваротнай сілы не мае.

Марына Сяргееўна. Што б табе раней было адкрыць гэты закон.

Дабрыян. Раней не выйшла. Некаторым яшчэ не позна.

Марына Сяргееўна (усхопліваецца). Бора, што ты сказаў?

Дабрыян (здзіўлена глядзіць на яе). Я кажу, што ён яшчэ саслужыць службу людзям.

Марына Сяргееўна. Мне страшна, Бора.

Дабрыян. Што з табой?

Марына Сяргееўна. Я зусім забылася… Я толькі пра сябе думала. Для мяне позна, а для цябе ж не позна.

Дабрыян. Марыша, пра што ты гаворыш?

Марына Сяргееўна. У цябе яшчэ могуць быць і пра-пра-праўнукі.

Дабрыян. Дык што з гэтага вынікае?

Марына Сяргееўна. Але іх у цябе не будзе. Праз мяне.

Дабрыян. Марыша, павер, што мне не да пра-пра-пра-пра. I мяне гэта зусім не турбуе.

Марына Сяргееўна. Мяне турбуе. Мяне вечна… Страшна падумаць, якое значэнне мае цяпер гэта слова… Мяне вечна будзе мучыць сумленне.

Дабрыян. Ты вечна выдумаеш сабе невырашальную праблему.

Марына Сяргееўна. Гэта ты яе выдумаў.

Дабрыян. Супакойся, прашу цябе. Што б там ні было, у нашых адносінах нічога не зменіцца. Паколькі гэта залежыць ад мяне, вядома. Нехта звоніць. Адчыні, калі ласка. (Выходзіць у суседні пакой.)

Марына Сяргееўна. Можа, паштальён. (Выходзіць у пярэднюю, адтуль чуецца яе голас.) А, Наташа! Добры дзень. Распранайцеся.

Уваходзяць Марына Сяргееўна і Наташа.

Наташа. Барыс Пятровіч дома?

Марына Сяргееўна. Бора, гэта Наташа. (Да Наташы.) Рана ён вам спатрэбіўся сёння.

Наташа. Важная справа, Марына Сяргееўна.

Дабрыян (уваходзіць, занепакоены). Што-небудзь здарылася?

Наташа. Здарылася, Барыс Пятровіч.

Дабрыян (яшчэ больш устрывожаны). З пацуком што-небудзь?

Наташа. Са мной.

Дабрыян. Наташа, дарагая, што ж такое?

Наташа. Адзін вялікі вучоны адкрыў сакрэт неўміручасці.

Дабрыян. I што ж далей? Мяне пужае ваш тон, Наташа.

Наташа. I гэта шмат што перавярнула дагары нагамі.

Дабрыян. У вас ёсць новая ідэя?

Наташа. Ёсць ідэя, Барыс Пятровіч.

Дабрыян. Марыша, прабач, калі ласка.

Марына Сяргееўна. Закрытаятэматыка? (Жартуючы, грозіць пальцам.) Ох, раскрыю я калі-небудзь гэту тэматыку. (Выходзіць.)

Наташа. Яна сур‘ёзна раўнуе.

Дабрыян. Раўнаваць? Да вас? Хіба вы не ведаеце Марыны Сяргееўны?

Наташа (аглядаецца на дзверы). Не пачуе?

Дабрыян. Вы сёння дзіўная нейкая.

Наташа. Закрытая тэматыка.

Дабрыян. Марына Сяргееўна гэта разумее.

Наташа. Зусім сакрэтна. У першую чаргу ад яе.

Дабрыян. Годзе вам мяне інтрыгаваць.

Наташа (відаць, што хвалюецца). Годзе дык годзе… Добра, што мы абое — біёлагі. Гэта аблягчае мне задачу.

Дабрыян. Я гатоў слухаць. Вы ўжо дастаткова мяне падрыхтавалі.

Наташа. Я прыйшла, каб прапанаваць вам сябе.

Дабрыян. Гэта як жа разумець? У якасці аб‘екта для доследаў?

Наташа. У якасці вечнага спадарожніка.

Дабрыян (збянтэжаны, працірае акуляры). Баюся, што я вас няправільна зразумеў.

Наташа. Калі баіцеся, значыць, зразумелі.

Дабрыян зусім збянтэжаны.

А казалі, што падрыхтаваны.

Дабрыян. Прызнаюся… Гэта так незвычайна… Я не чакаў…

Наташа. Ад мяне такога нахабства? Вы мяне не ведалі. Вы проста мяне не заўважалі. Вы бачылі толькі вашага пацука. А побач з ім нейкая бястварая і бясполая істота ў белым халаце. А што ў яе пад халатам, вы гэтым не цікавіліся.

Дабрыян. Ну, я прыблізна ўяўляў.

Наташа. Што пад гэтым халатам б‘ецца жывое гарачае сэрца… сто дваццаць удараў у мікуту. Вы гэтага не заўважалі. У вас заўсёды роўна шэсцьдзесят восем.

Дабрыян. Мне здавалася, што ў вас пульс нармальны.

Наташа. Сэрца — гэта, вядома, глупства… гіпербала, сінекдаха, адным словам, метафара. Ва ўсякім разе, не ў ім справа. А ў чым — вы самі добра ведаеце. Хоць мы і homo sapiens, але і ў нас бушуе той самы інстынкт прадаўжэння роду, што і ў пацука.

Дабрыян. А sapiens, выходзіць, ні пры чым?

Наташа. Пры чым. Але аб гэтым пасля. Цяпер я хачу давесці да вашага ведама, што гэты заложаны ва мне магутны інстынкт выбраў аб‘ектам вас.

Дабрыян. I даўно?

Наташа. Яшчэ да неўміручасці. З таго часу як я пачала з вамі працаваць.

Дабрыян. А што ж ён дагэтуль не заяўляў аб сабе?

Наташа. Неўміручасць… Яна зняла ўсе перашкоды.

Дабрыян. Але ж вы ведаеце, што вакансія занята, а сумяшчальніцтва забаронена.

Наташа. Вы рашылі ўратавацца ад мяне за гэтым хісткім бар‘ерам? Бар‘ер гэты чаго-небудзь варты быў да неўміручасці, а цяпер ён страціў усё сваё значэнне.

Дабрыян. Нарэшце, мой узрост…

Наташа. Кіньце, Барыс Пятровіч, хапацца за саломінку. Я сачу за станам вашага здароўя. Ведаю ўсе вашы аналізы, кардыяграмы і заключэнні эндакрынолагаў, усе вашы біялагічныя якасці і фізіялагічныя магчымасці. Я ведаю, што вы ў парадку эксперымента абследаваліся на прадмет неўміручасці. Вынікі абследавання мяне цалкам задавальняюць.

Дабрыян. Аказваецца. вы ўсебакова ўзброены.

Наташа. Без гэтага такую крэпасць не возьмеш. Цяпер нам трэба высветліць адно кардынальнае пытанне.

Дабрыян. Іменна?

Наташа. Магу я разлічваць на вашу шчырасць?

Дабрыян. Пастараюся. Шчырасць за шчырасць.

Наташа. Як вы гледзіце на мяне як на асобу іншага полу?

Дабрыян. Стараюся не глядзець.

Наташа. А каб не баяліся?

Дабрыян. Ну, каб я быў пацуком…

Наташа. Вы хочаце сказаць, што ў пацука няма зарэгістраванай жонкі?

Дабрыян. Па-мойму, гэта важная акалічнасць.

Наташа. Дык вось… перш за ўсё пра ваш законны шлюб… Я на яго не замахваюся. Не патрабую разводу. Не падбухторваю, каб вы падсыпалі мыш‘яку Марыне Сяргееўне ці зжылі яе са свету якім-небудзь іншым спосабам. Марына Сяргееўна — мілая жанчына, і няхай яна здарова жыве, колькі ёй Бог вызначыў. Я пачакаю. Пры неўміручасці маладосць мая астанецца пры мне. Але ёй нашто неўміручасць? Чым яна яе заслужыла? I якая карысць грамадству ад таго, што яна не памрэ? Маладой яна ўжо не стане. Дзяцей вам нарадзіць не зможа. А вас прывяжа на векі вечныя. А вы ж маглі б падарыць чалавецтву таленавітых, можа, нават геніяльных нашчадкаў — дзяцей, унукаў, праўнукаў. Сваёй вечнай адданасцю старой бабе вы пазбаўляеце грамадства такога цудоўнага дару. Якая ж гэта мараль? Гэта старыя мяшчанскія забабоны, а не мараль неўміручага грамадства. Правільна на нарадзе гаварыла пра мараль Клаўдзія Пятроўна: шмат што будзе выглядаць зусім іначай. Я доўга над гэтым думала, і вось… прыйшла да вас.

Дабрыян. Што да неўміручасці Марыны Сяргееўны, дык вы ўпусцілі з-пад увагі адну важную акалічнасць. Помніце, я гаварыў, што неўміручасць магчыма, пакуль усе эндакрынныя залозы функцыяніруюць нармальна. На вялікі жаль, Марына Сяргееўна пераступіла ўжо гэту мяжу. Я ёй пра гэта нічога не кажу і вас прашу не прагаварыцца.

Наташа. Але калі якая-небудзь магчымасць адкрыецца, вы ўсё зробіце для Марыны Сяргееўны.

Дабрыян. Я не бачу такой магчымасці.

Наташа. Значыць, адна перашкода адпала. Ва ўсякім разе, адпадае з часам.

Дабрыян. Але справа ў тым, што нам з вамі яшчэ ніхто неўміручасці не прысудзіў.

Наташа. Гэта вы наконт мяне. Пра вас гаворкі не можа быць.

Дабрыян. Чаму ж не можа быць? Я ўжо сказаў у адной высокай інстанцыі, што не прэтэндую на неўміручасць.

Наташа. Какетнічаеце, прафесар. Гэта на вас непадобна.

Дабрыян. Я зусім сур‘ёзна.

Наташа. Глупства. Абсурд. Людзі захочуць бачыць вечна жывым свайго куміра.

Дабрыян. Будуць і такія, што захочуць бачыць яго мёртвым.

Наташа. Гэта хто ж?

Дабрыян. Тыя, каму будзе адмоўлена ў неўміручасці. Нарэшце, я сам магу адмовіцца, калі цяжар акажацца не па маёй сіле.

Наташа. Кінуў людзям косць, а сам у кусты. Так, выходзіць?

Дабрыян. Не патрабуйце ад мяне больш, чым я магу.

Наташа (настойліва). Вы можаце зрабіць мяне неўміручай.

Дабрыян. Я не раздаю неўміручасць па знаёмству.

Наташа. Значыць, адмаўляеце? Асуджваеце на смерць?

Дабрыян. Мілая Наташа! Вы так мяне ашаламілі, ашарашылі, агарошылі, што я сёння нічога больш разумнага сказаць вам не магу.

Наташа. Разбэшчаная нахабная дзеўка прапануе вам свае паслугі. I вас гэта шакіруе. Так гэта трэба разумець?

Дабрыян. Ну хто скажа, што вы разбэшчаная? Ніводнай плямінкі я не заўважыў на вашых паводзінах. Але строй думак у нас, відаць, розны. Вы жывяце ўжо заўтрашнім, а я яшчэ сённяшнім, а можа, і ўчарашнім. Мне вашы прапановы здаюцца крыху дзіўнымі, экстравагантнымі, разважанні занадта рацыянальнымі.

Наташа. Бывайце, благачасцівы старча. Пара карміць праклятага пацука.

Дабрыян. Чаму праклятага?

Наташа. Можа, з гэтага дня я яго зненавіджу.

Дабрыян (устрывожаны). Падумайце, што вы гаворыце! Вам даверылі такую важную справу…

Наташа. Пацуку неўміручасць, а я магу здыхаць.

Дабрыян. Наташа, вы мяне палохаеце.

Наташа. Ага, спужаліся! Не бойцеся, не атручу. (Выходзіць.)

Дабрыян (ходзіць па пакоі). Ну і Наташа! Вось і ведай, што ў яе пад халатам.

Марына Сяргееўна (уваходзіць). Ты нечым усхваляваны?

Дабрыян. Тут мне Наташа праблемку адну падкінула. Аж у вачах цёмна стала.

Марына Сяргееўна. Яна дзяўчына кемлівая.

Дабрыян. Больш, чым ты можаш уявіць.

Марына Сяргееўна. Вось бы каго табе ў неўміручыя спадарожнікі.

Дабрыян. Ды што гэта сёння такое!

Марына Сяргееўна (здзіўленая). Чаго ты? Я заўсёды гаварыла, што яна мне падабаецца.

Дабрыян. Давай пакінем пра гэта. Ёсць справы больш актуальныя.

Марына Сяргееўна. Самае актуальнае цяпер для цябе — паснедаць. А то пабяжыш не еўшы.

Дабрыян. Шклянку чаю.

Марына Сяргееўна (ідучы на кухню, глянула ў акно). Народ нечага сабраўся.

Дабрыян. Можа, падбілі каго.

Марына Сяргееўна. Нешта сюды ўсе глядзяць… Рукамі махаюць…

Дабрыян. Ці не пажар?

Марына Сяргееўна. На пажар непадобна. Як быццам вітаюць каго.

Дабрыян. Няхай вітаюць. Пайду апрануся.

Чуваць званок у пярэдняй.

Марына Сяргееўна. Яшчэ нехта. I паснедаць не дадуць. (Ідзе ў пярэднюю. Праз хвіліну варочаецца.) Нейкі чалавек. Кажа, па вельмі важнай справе, ад якой залежыць яго і твой лёс.

Дабрыян. Што там яшчэ такое? Замах? Дыверсія? Глупства якое-небудзь. Няхай зойдзе.

Караўкін. Добры дзень, Барыс Пятровіч. Віншую вас з вялікім адкрыццём. Маё прозвішча — Караўкін. А сваё вы можаце не называць: яно ва ўсіх на языку. (Ківае на акно.) Бачылі, што робіцца? Насілу прабіўся да вашых дзвярэй.

Дабрыян. А што там такое?

Караўкін. Не там, а тут. Вы ж неўміручасць выдумалі. Сёння пра гэта па радыё аб‘явілі.

Дабрыян. Вось яно што!

Марына Сяргееўна. А я і радыё не ўключала.

Караўкін. Вось яны і сабраліся.

Дабрыян. Што, маніфестацыя назначана?

Караўкін. Нічога не назначана. Самі прыйшлі. Вас прывітаць. А на самай справе баяцца, каб не спазніцца. Думаюць, што неўміручасць тут ужо ў пакеціках раздаюць. Па паўкіло на рыла.

Дабрыян. Што ж мне трэба рабіць?

Караўкін. Нічога вам не рабіць. Вы ўжо зрабілі. Няхай яны пакрычаць. Гэта ўсё ў вашу карысць. Чым больш крыку, тым больш славы. А мы з вамі пагаворым пра сёе пра тое.

Дабрыян. Вы намякалі, што мне нешта пагражае.

Караўкін. Вам пагражае смерць.

Дабрыян. Як і ўсім смертным.

Караўкін. Не, як неўміручым.

Дабрыян. Растлумачце, калі ласка.

Караўкін. Скажыце, неўміручыя людзі будуць есці-піць?

Дабрыян. Ну, вядома.

Караўкін. Калі будзе што.

Дабрыян. А чаму ж не будзе?

Караўкін. Вы можаце выдумаць неўміручасць, а кілаграм мяса для неўміручага вы ж не выдумаеце.

Дабрыян. Будзе неўміручасць, дык будзе і матэрыяльная база.

Караўкін. Дык я ж і ёсць база.

Дабрыян. Не разумею.

Караўкін. Я загадчык базы. I я іх павінен карміць.

Дабрыян. Дык яны ж будуць неўміручыя, а вы?

Караўкін. Што за пытанне? Вы зробіце мяне неўміручым.

Дабрыян. Вы ў гэтым упэўнены?

Караўкін. Гэта ў вашых інтарэсах. Нашто вам браць якога-небудзь смарчка, калі ёсць вопытны работнік, які на гэтай справе сабаку з‘еў.

Дабрыян. Сабака — гэта, відаць, не самае большае, што ён з‘еў.

Караўкін. Ну, быка з‘еў, падумаеш! Дык я ж мільён народу кармлю. Будзе мільярд, дык і мільярд буду карміць. I вы ад гэтага не прайграеце.

Дабрыян. Вы і мне што-небудзь падкінеце?

Караўкін. У вас заўсёды будзе, што душа жадае. Пра сям‘ю таксама можаце не клапаціцца.

Дабрыян. Сям‘я ў мяне невялікая. Праўда, сабака ёсць.

Караўкін. Ёсць пра што гаварыць!

Дабрыян. Здаровы. Мяса жарэ — толькі давай.

Караўкін. Калі вы любіце забаўляцца паляваннем і ў вас будзе цэлая псярня, дык і ёй хопіць.

Дабрыян. Ёсць, напэўна, людзі, што і цяпер карыстаюцца з вашай ласкі?

Караўкін. Ну, ласка за ласку. Без гэтага не бывае. Вас, праўда, няма ў ліку маіх кліентаў, але хто ж ведаў, што вы станеце такой знамянітасцю.

Дабрыян. Якая ж ласка ад мяне патрабуецца?

Караўкін. Ну, што вы можаце — неўміручасць. У мяне і рэкамендацыя ёсць. (Вымае паперку.) Калі ласка.

Дабрыян (чытае). «Паважаны Барыс Пятровіч! Я думаю, што ў вечнае падарожжа па жыцці трэба прыхапіць Караўкіна. Нам, неўміручым, ён вельмі спатрэбіцца». Подпіс невыразны.

Караўкін. Гэта піша Антон Фёдаравіч.

Дабрыян. А хто такі Антон Фёдаравіч?

Караўкін (здзіўлена). Як, вы не ведаеце Антона Фёдаравіча?

Дабрыян. Прызнаюся, не ведаю.

Караўкін. Дык я вам скажу, што вы многа траціце.

Дабрыян. Так… Значыць, вы лічыце, што сваімі добрымі справамі заслужылі неўміручасць?

Караўкін. Вось жа і Антон Фёдаравіч вам піша. Толькі прашу мець на ўвазе, што мне патрэбны вопытныя памочнікі.

Дабрыян. Дык іх таксама ў неўміручыя?

Караўкін. Ну, а што ж рабіць?

Дабрыян. I шмат іх у вас?

Караўкін. Вось тут заява і невялікі спіс.

Дабрыян (бярэ ў рукі спіс). Мнагавата… I ўсё Караўкіны?

Караўкін. Ну, не ўсе, але ёсць крыху. Гэта ўсё добрыя работнікі.

Дабрыян. Караўкіна Марыя Захараўна. Год нараджэння… Ёй колькі ж гадоў?

Караўкін. Гэта мая бабка. Ёй пад дзевяноста, але ж нельга крыўдзіць старую.

Дабрыян. Леанід Караўкін… Гэта таксама работнік?

Караўкін. Будучы. Унук, Лёнька. Яму шосты год. Але не сумнявайцеся, ён увесь у дзеда пайшоў.

Дабрыян. Так… Што ж мне рабіць з вашай заявай?

Караўкін. Напішыце рэзалюцыю.

Дабрыян. Якую?

Караўкін. Напішыце, каб моцна было. Ну, скажам, забяспечыць неўміручасць у першую чаргу.

Дабрыян. Няхай будзе моцна. (Піша.)

Караўкін (бярэ паперу). Вялікае вам дзякуй. З разумным чалавекам прыемна справу мець. (Чытае рэзалюцыю.) Што?! Пайшоў… Куды пайшоў?

Дабрыян. Там напісана.

Караўкін. К чортавай мацеры?

Дабрыян. Так. К чортавай мацеры. Разам з бабкай і ўнукам.

Караўкін. Дык, можа, і з Антонам Фёдаравічам?

Дабрыян. I з ім таксама.

Караўкін (з пагрозай). Добра ж. Мы яшчэ сустрэнемся.

Дабрыян. Я толькі пра гэта і мару.

Караўкін выходзіць.

Фу, якая поскудзь!

Марына Сяргееўна (ставіць чай). Поскудзь таксама хоча быць неўміручай.

Дабрыян. Што, народ яшчэ не разышоўся?

Марына Сяргееўна (глядзіць у акно). Не. Яшчэ больш сабралася. Можа, табе трэба выйсці?

Дабрыян. Да іх?

Марына Сяргееўна. Хаця на балкон.

Дабрыян. I што рабіць?

Марына Сяргееўна. Скажы што-небудзь.

Дабрыян. Абяцаць усім неўміручасць? Гэта будзе падман. Абяцаць толькі некаторым? Гэта значыць расчараваць, выклікаць абурэнне.

Марына Сяргееўна. I не выйсці нядобра.

Дабрыян. Не ведаю, што я буду гаварыць. (Выходзіць на балкон.)

За сцэнай гул натоўпу, прывітальныя выкрыкі.

Карціна трэцяя

Невялікая пляцоўка ў горадзе. Справа — будынак паліклінікі. У чарзе — людзі (больш за ўсё сярэдняга ўзросту) з бутэлечкамі, слоікамі, каробачкамі.

Голас з рэпрадуктара. Шаноўныя грамадзяне! Хто дабіваецца неўміручасці, павінен прадставіць аналізы: крыві, мачы, страўнікавага соку. Патрэбны таксама даведкі аб стане эндакрынных залоз: шчытападобнай, палавых, гіпофіза. Просьба прыняць пад увагу, что для ўступлення ў неўміручасць патрэбны не толькі чыстыя аналізы, але і чыстае сумленне. А таму просьба прадставіць яшчэ характарыстыкі з месца працы. Хто ўсяго гэтага не можа прадставіць, просьба не падаваць заяў, не ўскладняць работу Камітэта па справах неўміручасці.

Адзін з чаргі. Словам, не траць, куме, сілы, спускайся на дно.

Шусцік. Што, сумленне не ў парадку?

Адзін з чаргі. Сумленне як сумленне. З залозамі трэба разабрацца. Яшчэ гіпофіз нейкі выдумалі.

Шусцік. Сам не разбярэшся, жонку папрасі. Яна адбярэ, што ёй трэба.

Адзін з чаргі. I нашто чалавеку столькі залоз! (Выходзіць.)

Шусцік (аглядае чаргу). Колькі ж іх тут! I ўсе ў неўміручасць пруцца. Здароў, «Банкір»!

«Банкір». Не прыставай.

Шусцік. Не саромейся, тут усе свае.

«Банкір». Заткні гаўкала, кажу.

Шусцік. У неўміручасць падаўся?

«Банкір». А чаму б і не?

Шусцік. Неўміручасць — гэта табе не магазін: так лёгка не ўлезеш.

«Банкір» (грозячы кулакам). Ну, сволач! (Выходзіць.)

Шусцік (махае рукой). Пішыце. (Ідзе далей уздоўж чаргі.) Антону Іванавічу маё шанаванне.

Антон Іванавіч адварочваецца, паказваючы сваё нежаданне размаўляць.

О, ды вы паправіліся! Каб не ўрачы, кілаграмаў на дваццаць.

Антон Іванавіч. Гэта не ваша справа.

Шусцік. Ды я нічога. Дай Божа і надалей. Толькі, кажуць, у неўміручасць брама вузкая. З такім жывоцікам можна і завязнуць.

Антон Іванавіч. Я зараз міліцыянера паклічу.

Шусцік (з дакорам). Міліцыянера… Эх, Антон Іванавіч! А помніце, як я вас вазіў? Як мы з вамі рыбку глушылі, зайчыкаў на машыне ганялі? А цяпер — міліцыянера. А каго ён хапаць павінен, гэты міліцыянер?

Антон Іванавіч. Такога блатняка, як вы.

Шусцік. Я ўжо схоплены. Схапілі, у аўтаінспекцыю завезлі, правы адабралі — скачы здароў. А ў вас жа, Антон Іванавіч, яшчэ ўсё наперадзе. А неўміручы Камітэт — ён строгі.

Чулі, што па радыё перадавалі? Ім усё на стол выкладвай: пячонку, селязёнку, ныркі. Наконт нырак я не сумняваюся. Яны ў вас — як у быка. А вось сумленне… (Ківае пальцам.) А яго ж таксама прыйдзецца вылажыць на стол.

Антон Іванавіч. Цьфу ты, прокляць! (Са злосцю кідае бутэлечку і выходзіць.)

Шусцік. Яшчэ аднаго даканаў. (Стукае сябе ў грудзі.) Вось бы каго старшынёй Камітэта выбраць! (Прыглядаецца да чаргі.) Ану, хто тут яшчэ мае знаёмыя?

Усе баязліва аглядаюцца.

Пардон, мадам. Мы з вамі недзе сустракаліся.

«Мадам». Сустракаліся.

Шусцік. А дзе? Я нешта не помню.

«Мадам». У міліцыі.

Шусцік. Замнём гэту непрыемную размову. Жадаю вам шчасця ў неўміручасці. Успомніце там пра мяне. (Раскланьваецца і адыходзіць.)

Уваходзіць Васюк з літровай бутэлькай у руках.

Васюк (аглядаецца з асцярогай). Мача для аналізу! Каму мачу для аналізу? Цёпленькая, свежанькая. Сто грамаў на рубель.

Шусцік. Пакажы, пакажы! Чым гэта ты гандлюеш?

Васюк. Во! Прадукт першай неабходнасці. Свайго вырабу.

Шусцік. Мясцовая прамысловасць. I як бізнес?

Васюк. Чацвёртую пляшку прадаю.

Шусцік. Ды ў цябе што? Фантан забіў?

Васюк шэпча нешта Шусціку на вуха. Абодва смяюцца.

Шусцік. Ну і ну! Невычэрпная крыніца.

Васюк. Каму мачу для аналізу?

З процілеглых бакоў уваходзяць на сцэну Торгала і Застрамілава.

Торгала. Добры дзень, Аўдоцця Сцяпанаўна.

Застрамілава. Добры дзень, Васіль Дарафеевіч.

Торгала. Даўно я вас не бачыў.

Застрамілава. Дзе вам на мяне глядзець. На маладых заглядаецеся.

Торгала. Ох, ёсць яшчэ на што паглядзець. З маладых год у мяне да вас імпэт быў, ды Сымон перабег дарогу.

Застрамілава. Памёр, небарака.

Торгала. Пухам яму зямля. Вы таксама пра неўміручасць турбуецеся?

Застрамілава. А яшчэ б хацела пажыць. Вечна не вечна, а гадкоў з тысячу не шкодзіла б.

Торгала. Што ж, калі залозы дазваляюць…

Застрамілава. Залозы, дзякуй Богу, у парадку.

Торгала. А я вось сумняваюся. (Разглядвае бутэлечку на святло.) Колер мне не падабаецца. Эрытрацыты, чаго добрага.

Застрамілава. Магу падзяліцца.

Торгала. Баюся, можа, чары якія.

Абое смяюцца.

Дык што ж, Аўдоцця Сцяпанаўна? Можа, нашы сцежкі цяпер сыдуцца? Сымон, небарака, ужо не перашкодзіць.

Застрамілава. А ваша Ганна Мікалаеўна? Хіба яна таксама?..

Торгала. Не, яшчэ цвэгае. Але неўміручасць ёй проціпаказана. Хутка развяжа мне рукі. Дык што ж мне — вечна ўдаўцом аставацца?

Застрамілава. Вечнасць… Яе яшчэ трэба мець.

Торгала. Думаю, што ўсё будзе ў парадку. Калі і падвядзе якая залоза, дык па старому знаёмству за мяне яшчэ ёсць каму закінуць слова. Запісачку дадуць.

Застрамілава. А мне замест залозы вы таксама запісачку пакажаце?

Торгала. Можаце не сумнявацца, Аўдоцця Сцяпанаўна. Тут без ніякага ашуканства.

Застрамілава. Дык я не хвалююся, Васіль Дарафеевіч. Гэта не цяжка і праверыць.

Торгала. Дык дамовіліся?

Застрамілава. Не будзем спяшацца, Васіль Дарафеевіч. Перад намі цэлая вечнасць.

Васюк. Каму мачу для аналізу? Папаша, а ў вас не той колер.

Торгала. Чулі вы! Ён таксама заўважыў. Што вы скажаце?

Застрамілава (паглядзеўшы на Васюка). У гэтага з эрытрацытамі, відаць, усё ў парадку.

Торгала з Васюком адыходзяць убок. Застрамілава ідзе ў чаргу. Уваходзяць Ён і Яна.

Ён. Што тут такое?

Яна. Чарга ў вечнасць.

Ён. На той свет?

Яна. На гэтым арганізавалі. Ты хіба не чуў? Па радыё перадавалі.

Ён. Плявузгалі нешта.

Яна. I нам бы не шкодзіла падумаць.

Ён. Сюды станавіцца?

Яна. А што? Дзеля вечнасці ж.

Ён. Ды тут палавіну вечнасці ў чарзе прастаіш.

Яна. Адмаўляешся ад неўміручасці?

Ён. Дык сюды? З бутэлечкамі? Хіба твой старыкан не дастане даведкі пра нашы залозы?

Карціна чацвёртая

Прыёмная Дабрыяна.

Генка (уваходзіць). Мама мая, што робіцца.

Антаніна Васільеўна. Вэрхал. Гармідар.

Генка. Стоўпатварэнне вавілонскае. Свае сваіх не пазнаюць. Няма таго калектыву, тае сям‘і, дзе б людзі не высвятлялі, каму жыць вечна, а каму, доўга не ўпіраючыся, Богу душу аддаваць.

Антаніна Васільеўна. Мае суседзі цэлую ноч шуравалі. Ён — кандыдат у неўміручыя, а яна — бухгалтар, і нейкая там у яе растрата выявілася. Можа, яна і невінавата. Растрату-то яна пакрыла, а пляма асталася. Так яго неўміручасць і ляснула.

Генка. Дык ён што?

Антаніна Васільеўна. «Ты, кажа, мяне жыўцом у магілу кладзеш». — «Вось і добра, — кажа яна. — Нечага, разам ляжаць будзем. А так задраў нос і пайшоў шукаць сабе неўміручай».

Генка. А ў мяне ёсць пара знаёмых. Галубкі. Пакляліся кахаць адно аднаго да самай смерці. А выйшла, што яна ў неўміручыя трапіла, а ён за брамай астаўся. Дык як ёй цяпер кахаць да смерці, калі яна неўміручая?

Антаніна Васільеўна. Значыць, да яго смерці.

Генка. Але як гучыць такая клятва: «Я буду кахаць цябе да твае смерці!»

Антаніна Васільеўна. Дык што ж галубкі?

Генка. Падалі заяву ў Камітэт. Просяць: ці туды, ці сюды, але каб разам.

Антаніна Васільеўна. Значыць, яна неўміручасцю ахвяравала?

Генка. Выходзіць.

Антаніна Васільеўна. Вось гэта каханне!

Генка. А пасля, можа, каяцца будзе.

Антаніна Васільеўна. Ніхто не ведае, што будзе пасля. Але гэта прыгожа, самаахвярна, чалавечна…

Генка. Заварыў Барыс Пятровіч кашу, цяпер, відаць, і сам не рад.

Антаніна Васільеўна. Чаму не рад? Найвялікшае адкрыццё ўсіх вякоў — як жа тут не радавацца?

Генка. Адкрыццё-то адкрыццё, але што з ім далей рабіць?

Антаніна Васільеўна. Гэта не яму вырашаць. Няхай іншыя думаюць.

Генка. Выпусціў джына з бутлі, з якім ніхто справіцца не можа. Прыйшоў ён ужо?

Антаніна Васільеўна. Прыйшоў. Засопшыся, гальштук на баку, гузікі ў пінжаку павырываны. Ледзь жывы вырваўся.

Генка. Неўміручыя? На «ўра» падкідалі?

Антаніна Васільеўна. Уміручыя апанавалі.

Генка. За гальштук бралі?

Антаніна Васільеўна. З машыны выцягнулі. Давай неўміручасць, а то мы з цябе душу вытрасем!

Генка. Вось яна — галгофа вялікага адкрывальніка. Раней бы на касцёр павалаклі. Вось і зрабі людзям дабро.

Антаніна Васільеўна. Дабро гэта ў іх па вусах цякло. Гэта ж людзі як бы другога сорту.

Генка. Смертнікі. Як мы з вамі.

Антаніна Васільеўна. А вы хіба не трапілі ў неўміручыя?

Генка. Не дапяў. Кажуць, балбатуноў там не трэба.

Антаніна Васільеўна. Вы ж памагаеце Барысу Пятровічу.

Генка. Людзі алмазы здабываюць, але гэта не значыць, што яны могуць іх у кішэнь класці.

Антаніна Васільеўна. Я вось думаю: а што, калі гэты неўміручы раптам звіхнецца?

Генка. Напрыклад?

Антаніна Васільеўна. Ці мала што. Піць пачне або распуснічаць.

Генка. Я думаю, такіх забіваць будуць.

Антаніна Васільеўна. Што вы! Які жах!

Генка. А што з ім рабіць? Сам жа ён не памрэ. А каму патрэбен вечны п‘яніца або распуснік?

Чуваць званок.

Антаніна Васільеўна. Відаць, аддыхаўся. Пайду хоць гузікі папрышываю. (Выходзіць.)

Генка (адзін). Вось табе і неўміручасць. Без пары памрэш ад гэтай неўміручасці.

Наташа (уваходзіць). У чарзе?

Генка. Думаў зайсці, ды не варта. Не ў гуморы наш шэф.

Наташа. А што з ім?

Генка. Патузалі на вуліцы.

Наташа. Пабілі?

Генка. Папужалі. За гальштук патрымалі.

Наташа. Паб‘юць яшчэ.

Генка. Не сумняваюся.

Наташа. А я думаю зайсці.

Генка. Табе можна. Неўміручай з неўміручым ёсць пра што пагаварыць. Як ні кажы — праблема вечнасці.

Наташа. Для мяне ўжо вырашана.

Генка. I што?

Наташа. Дуля з маслам.

Генка. I табе дуля? Ведаеш што, Наташа. Давай плюнем мы на гэту сінтэтычную неўміручасць. Пажэнімся, народзім кучу дзяцей, дзеці — кучу ўнукаў, унукі — кучу праўнукаў — вось табе і неўміручасць.

Наташа. Банальна.

Генка. Не рамантычна, затое здорава.

Наташа. I сумна.

Генка. Не кажы. Работа вясёлая. (Спрабуе абняць.)

Наташа (адштурхоўвае). Пашляк… (Пасля паўзы.) Я пра другое думаю.

Генка. Пра што гэта, цікава?

Наташа. Несмяротнага пацука я выгадавала?

Генка. Ну, не ты адна.

Наташа. Я яго даглядаю.

Генка. Дык і што?

Наташа (падкрэслена). А тое, што неўміручасць у маіх руках.

Генка. Як гэта?

Наташа. А так.

Генка. Атруціш?

Наташа. Я яго выпушчу.

Генка. Дык ён жа ўсё роўна астанецца неўміручым.

Наташа. У тым вось і справа. А ведаеш, колькі ён самак можа апладніць?

Генка. Я думаю! Неўміручаму ўсе пацучыхі будуць на шыю вешацца.

Наташа. Тысячы. I кожная з іх будзе даваць неўміручае патомства. Тры разы ў год. Па пяць — сем пацучанят. Не ў тры гады па адным дзіцяняці, як плануе Барыс Пятровіч, а тры разы ў год. Ды па сем. I ўсе неўміручыя. I ўсе хочуць жраць.

Генка. Дык яны ж усё зжаруць!

Наташа. Усё. I ўсіх.

Генка. Што за дзікая фантазія!

Наташа. Захачу — і стане рэальнасцю.

Генка. Ты што… Дэман? Сатана ў міні-спадніцы?

Наташа. Слабак твой сатана.

Генка. Герастрат нейкі там храм спаліў, дык і то цэлыя вякі яго праклінаюць, а ты хочаш усё чалавецтва скарміць пацукам.

Наташа. I не будзе каму мяне праклінаць.

Антаніна Васільеўна (уваходзіць). Ну, маладыя людзі! Можаце ісці, адкуль прыйшлі. Барысу Пятровічу не да вас. Да яго цэлыя дэлегацыі ў чарзе стаяць.

Наташа. А я ўсё роўна прарвуся.

Антаніна Васільеўна. Цераз мой труп, Наташачка.

Генка. Яна і па трупах можа хадзіць.

Кабінет Дабрыяна. Апрача Дабрыяна ў кабінеце Дажывалаў, Караўкін, Торгала, Застрамілава.

Дабрыян. Слухаю вас.

Дажывалаў. Мы наконт неўміручасці.

Застрамілава. Заявы падавалі.

Торгала. I аналізы таксама здавалі.

Дажывалаў. Прыйшлі па вынікі.

Дабрыян. Вынікаў яшчэ няма.

Дажывалаў. Тры тыдні прайшло.

Дабрыян. Камітэт па справах неўміручасці яшчэ не разглядаў. Я адзін такіх спраў не вырашаю.

Дажывалаў. А я думаў, сярод вучоных няма бюракратаў.

Торгала. Ну, відаць, такі парадак. Справа сур‘ёзная.

Застрамілава. А ўсё ж вы нам што-небудзь скажаце?

Дабрыян. Я ўжо сказаў. Камітэт разгледзіць, тады.

Дажывалаў. Пакуль той Камітэтразгледзіць, дык і ногі выцягнеш.

Караўкін. Надзея хоць ёсць якая-небудзь?

Застрамілава. Ці можна спадзявацца?

Торгала. «Надежды юношей питают, отраду старцам подают». Не забыўся яшчэ.

Застрамілава. Мы хоць і не старцы, але хацелі б быць юнашамі.

Дажывалаў. Ну, гэта ўсё — мура. Вось што, таварыш акадэмік, ці як вас там… Пакуль не скажаце, не выйдзем адгэтуль.

Дабрыян. Нават так?

Дажывалаў. Ага, вось так.

Дабрыян (дае кожнаму карталюшку паперы). Напішыце ваша прозвішча, імя і па бацьку. (Націскае кнопку.)

Уваходзіць Антаніна Васільеўна.

Антаніна Васільеўна, пашукайце, калі ласка (забірае карткіў наведеальнікаў і дае Антаніне Васільеўне), звесткі на гэтых таварышаў.

Антаніна Васільеўна выходзіць.

Значыць, неўміручымі хочаце быць?

Усе (дружна). Хочам.

Дабрыян. I што ж вы будзеце там рабіць… у неўміручасці?

Застрамілава. Жыць.

Торгала. Вечна жыць.

Дажывалаў. I не тужыць.

Дабрыян. Гэта значыць — есці, піць?

Застрамілава. Без гэтага не пражывеш.

Дабрыян. Карыстацца здабыткамі культуры.

Дажывалаў. Вядома. Каб з усімі выгодамі. Газ, ванна, раздзельны санвузел.

Дабрыян. I хто ж гэта ўсё будзе забяспечваць?

Дажывалаў. Мы — пенсіянеры.

Застрамілава. Заслужаны адпачынак.

Дабрыян. Значыць, вечны адпачынак?

Торгала. Як паложана.

Дабрыян. Вечны адпачынак толькі на могілках бывае.

Дажывалаў. Во дае акадэмік!

Дабрыян. Неўміручыя — гэта ж здаровыя, працаздольныя людзі.

Дажывалаў. Дык што? Вечна ўкалываць?

Торгала. I пенсіі не будзе?

Дабрыян. А нашто здароваму чалавеку пенсія?

Дажывалаў (свішча). Вось табе і на!

Застрамілава. Выходзіць — не туды хата.

Торгала. Значыць, запрагайся ў ярмо і цягні вечна.

Застрамілава. Без перадыху.

Дабрыян. А кажуць жа, што праца — гэта арганічная патрэбнасць чалавека. Вы хіба не чулі пра радасць стваральнай працы?

Дажывалаў. Таварыш акадэмік, ці як вас там! Не трэба прыгожых слоў. Скажыце коратка: так ці не?

Караўкін. А я на пенсію не збіраюся. Гатоў працаваць, як і цяпер. Хоць сабе і вечна.

Дажывалаў. Раскалоўся.

Дабрыян (углядаецца). Мы з вамі ці не сустракаліся?

Караўкін. Сустракаліся. Той спіс я падкараціў. Бабку выкасаваў. Бог з ёю.

Антаніна Васільеўна прыносіць карткі.

Дабрыян (бярэ адну). Караўкін Міхаіл Трафімавіч?

Караўкін. Так, гэта я.

Дабрыян. Я ж вам ужо сказаў.

Караўкін. Нічога вы мне не сказалі.

Дабрыян. Тады, пры сустрэчы.

Караўкін. Што вы мне сказалі? Вы паслалі мяне к чортавай мацеры.

Дабрыян (разглядае картку). А далей няма куды.

Караўкін. Разам з Антонам Фёдаравічам. Я яму яшчэ не гаварыў.

Дабрыян. А вы скажыце.

Караўкін. I скажу.

Дабрыян. Абавязкова скажыце. (Бярэ другую картку.) Застрамілава Аўдоцця Сцяпанаўна.

Застрамілава. Гэта я.

Дабрыян. Паклёпнічала на сумленных людзей.

Застрамілава. Я памагала выкрываць злачынцаў.

Дабрыян. А яны рэабілітаваны.

Застрамілава. Дык я тут пры чым?

Дабрыян. Тут вы сапраўды ні пры чым. Вы яшчэ памагалі свайму мужу…

Застрамілава. Памагала, як магла. На тое і муж.

Дабрыян. Памаглі памерці.

Застрамілава. Я яго не атруціла.

Дабрыян. Стварылі яму для гэтага спрыяльныя ўмовы. Я думаю, што неўміручым людзям вашы паслугі не спатрэбяцца. (Бярэ наступную картку.) Дажывалаў Канстанцін Андрэевіч.

Дажывалаў. Я самы і ёсць.

Дабрыян (успамінае). Дажывалаў… Па-мойму, вы мне званілі?

Дажывалаў. Званіў. Але званка, выходзіць, мала.

Дабрыян (чытае). Маёр інтэнданцкай службы… У запасе. Помніцца, вы гаварылі — генерал-маёр.

Дажывалаў. А так бы вы са мной і не размаўлялі.

Дабрыян (чытае далей). Зволены за…

Дажывалаў. Не трэба… Няма чаго варушыць брудную бялізну.

Дабрыян. Тым больш што яе тут досыць шмат. (Бярэ апошнюю картку.) Васіль Дарафеевіч Тарчала.

Торгала. Торгала. Не Тарчала, а Торгала. Гэта я.

Дабрыян. Гм… Тут нейкая біялагічная загадка.

Торгала (устрывожаны). А што такое?

Дабрыян. Скажыце, ваш бацька быў біцюг ці рысак?

Торгала. Як гэта — рысак? Чалавек.

Дабрыян. Сумняваюся. Чаму ж у вас мача конская?

Торгала. Што за глупства?

Дабрыян. Аналіз паказвае.

Торгала. Вось сукін сын, абармот!

Дабрыян. Як бачыце, шаноўныя грамадзяне, калі можна вас так назваць, шансы на неўміручасць у вас вельмі слабыя.

Дажывалаў. Гэта канчаткова?

Дабрыян. Гэта мая асабістая думка. А канчаткова скажа Камітэт па справах неўміручасці.

Торгала. Дык што ж, нам так і паміраць?

Дабрыян. Не адразу. Пажывяце яшчэ. Тым больш што здароўе ў вас, як паказвае аналіз… конскае. А прыйдзе пара, памраце, як усе смертныя.

Наведвальнікі, не развітаўшыся, выходзяць. Уваходзіць Антаніна Васільеўна.

Бачылі неўміручых? Стараешся для добрых людзей, а тут усякая брыдота лезе. I, чаго добрага, пралезе яшчэ. Як вы думаеце, Антаніна Васільеўна?

Антаніна Васільеўна. Гэта ад вас залежыць, Барыс Пятровіч.

Дабрыян. Антона Фёдаравіча падключаць, яшчэ каго-небудзь.

Антаніна Васільеўна. Я б сама пралезла, каб магла.

Дабрыян. Вы? Не. Вы не пралезеце. Куды вам! У вас жа няма Антона Фёдаравіча.

Антаніна Васільеўна. Затое ў мяне ёсць Барыс Пятровіч.

Дабрыян. Э… Благі чалавек гэты Барыс Пятровіч. Скупы. Шкадуе неўміручасці нават сваім добрым знаёмым.

Прыёмная Дабрыяна.

З кабінета вывальваюцца Дажывалаў, Караўкін, Торгала, Застрамілава.

Застрамілава. Усё раскапалі. Усю паднаготную.

Торгала. Тут у лоб не возьмеш.

Дажывалаў. А што гэта за конская мача?

Застрамілава. Жулік адзін…

Торгала (заўважыў Наташу і штурхае Застрамілаву ў бок. Да Наташы). I вы па неўміручасць?

Наташа. Не. Я па справе.

Караўкін. Дык што? Можа, вы тут працуеце?

Наташа. Працую.

Дажывалаў. З гэтым кракадзілам?

Караўкін. З Барысам Пятровічам?

Наташа. Я яму памагаю.

Застрамілава. Значыць, неўміручая.

Наташа. Такая ж, як і вы.

Караўкін. Дык вы, можа, і да гэтага знакамітага пацука маеце доступ?

Наташа. Я яго даглядаю.

Торгала. I прэпараты розныя ўводзіце яму?

Наташа. Гэта ён сам.

Караўкін. Пацук?

Наташа. Барыс Пятровіч.

Дажывалаў. Не давярае.

Торгала. Усё, напэўна, у сейфе, пад замкамі?

Караўкін. А вы б не маглі як-небудзь таго?..

Наташа. Чаго гэта таго?

Караўкін. Ну, калі ён адвернецца, узяць непрыкметна.

Дажывалаў. Сабе б у ягадзіцу торкнулі і нам пакрысе.

Наташа. Чаго вам торкнуць? Сінільнай кіслаты ці цыяністага калію?

Караўкін. Што лепш дзейнічае.

Дажывалаў. Каб адразу.

Наташа. Значыць, цыяністага калію.

Торгала. Яна здзекуецца. Гэта ж атрута.

Дажывалаў. Вы нам атруту!

Застрамілава. Гэта яна са злосці.

Торгала. Крыўдна, вядома. Для другіх стараецца, а самой паміраць прыйдзецца.

Дажывалаў. Вам крыўдна і нам крыўдна, дык трэба разам гэту крыўду спагнаць.

Наташа. Як гэта?

Застрамілава. А так: калі не мне, дык і нікому.

Дажывалаў. Пацука гэтага за хвост ды аб вугал.

Караўкін. Нашто аб вугал? Торкне гэтага самага, што нам прапанавала.

Застрамілава. I ўсё.

Торгала. I ўся неўміручасць.

Дажывалаў. Ліпа.

Караўкін. Адно шарлатанства.

Наташа (іранічна). Гэта ідэйка! Як яна прыйшла вам у галаву?

Дажывалаў. А што? Нядрэнная. Калі не мне, дык і нікому.

Кабінет Дабрыяна. Стук у дзверы.

Дабрыян. Уваходзьце!

Уваходзяць Мякішава і Сідаровіч.

Мякішава. Мы ад прафсаюзнай арганізацыі. Маё прозвішча — Мякішава. Ніна Уладзіміраўна. А гэта — наш актывіст, ударнік камуністычнай працы Мікалай Рыгоравіч Сідаровіч.

Дабрыян. Вельмі прыемна. Сядайце, калі ласка.

Мякішава (становіцца ў позу). Дарагі Барыс Пятровіч! Дазвольце горача, ад усяе душы павіншаваць вас, вялікага вучонага, слаўнага сына нашага народа, з адкрыццём закону неўміручасці, якім вы ашчаслівілі чалавецтва. Ад шчырага сэрца жадаем вам добрага здароўя і доўгіх, доўгіх… Прабачце, гэта па прывычцы… Жадаем вам вечнага, шчаслівага, бясхмарнага жыцця і яшчэ большых… Ды якіх яшчэ большых… Адным словам, нізкі, нізкі вам паклон за ваш неўміручы навуковы подзвіг і дазвольце вас пацалаваць. (Цалуе Барыса Пятровіча.)

Сідаровіч паціскае яму руку.

Дабрыян. Вялікае вам дзякуй, Ніна Уладзіміраўна. Вы мяне проста расчулілі. Сядайце, калі ласка.

Усе садзяцца.

Мякішава. Вялікую вы справу зрабілі, Барыс Пятровіч, ды вось бяда — не ўкладваемся мы ў ліміты.

Дабрыян. На жаль, не толькі ў вас такое становішча.

Мякішава. Цудоўныя ж людзі, ударнікі камуністычнай працы, а мы вымушаны ім адмаўляць, дзяліць на вартых і нявартых. А яны ўсе вартыя.

Дабрыян. Дык што ж рабіць?

Мякішава. Вось мы і прыйшлі параіцца з вамі — што рабіць?

Дабрыян. А я таксама не ведаю.

Мякішава. Ці нельга павялічыць ліміт на неўміручых?

Дабрыян. Лімітамі я не распараджаюся, Ніна Уладзіміраўна. Вы гэта самі ведаеце. Я даю толькі рэкамендацыі.

Мякішава. Вось мы і просім рэкамендацыі. Без іх не даюць.

Дабрыян. А вы ведаеце, што такое дэмаграфічны ўзрыў?

Мякішава. Гэта калі людзей расплоджваецца больш, чым трэба.

Дабрыян. Дык вось, калі пусціць на самацёк, дык іх пры неўміручасці за сто гадоў расплодзіцца ў нашай рэспубліцы два мільярды дзвесце восемдзесят сем мільёнаў. Я вас не пераканаў?

Мякішава. Вы мяне даканалі. Каб вы бачылі, што ў калектывах робіцца. Вось няхай Мікалай Рыгоравіч скажа.

Сідаровіч. Падзяліла неўміручасць людзей, Барыс Пятровіч. Нас, так званых неўміручых, жменька, а іх жа вунь колькі. Ды і крыўда ім вялікая. Каторы больш свядомы, віду не паказвае, а ўсё роўна няма ранейшай цеплыні. А другі і шпільку падпусціць. Ёсць такія, што і не хаваюць свае крыўды. Дае яму майстар дэталь апрацаваць, а ён: «Такая складаная! Гэта не для смертных. Вунь неўміручаму дай». I так няёмка сябе адчуваеш, нібы вінават перад ім.

Дабрыян. Ну, а калі вас, бывае, прэміруюць, а яго не, дык вы таксама вінаватым сябе адчуваеце?

Сідаровіч. Прэмія — справа іншая. Сёння мяне прэміравалі, другі раз другога. А тут жа навечна. Ну і ў сям‘і таксама… Жонка нібы чужымі вачамі глядзіць на мяне. I мяне розныя думкі трывожаць. Пра вечнае думаю. Памрэ жонка, дзеці паўміраюць, а я ўсё буду жыць і жыць. Адзін я буду? Мусіць жа, не адзін. Другая будзе. I дзеці… можа, неўміручыя. А гэтыя? Праз якіх гадоў дзвесце я, можа, і зусім забудуся, якія яны былі. Вось і думаю. Начамі не сплю. Ішоў з Нінай Уладзіміраўнай да вас наконт лімітаў, але як пачуў, што лік на мільярды ідзе, дык і язык не паварочваецца. Вось я і думаю: а нашто мне гэта неўміручасць? Жыў я спакойна, працаваў, людзі мяне паважалі, і ніхто крыва на мяне не глядзеў. Буду я лепш зноў такім, як быў. I дзяцей прытулю, як раней, і жонка не будзе глядзець як на марсіяніна. Як вы думаеце, Барыс Пятровіч, маю я права адмовіцца ад неўміручасці?

Дабрыян. Ну вядома. Але адзін выпадак не вырашае праблемы. Вы адмовіцеся, а іншыя ж не адмовяцца. Ёсць такія, што за горла бяруць: давай неўміручасць, душа з цябе вон. Значыць, усё роўна астануцца ўміручыя і неўміручыя. А з імі і праблемы.

Мякішава. I вы нам нічога не можаце параіць?

Дабрыян. На вялікі жаль.

Мякішава і Сідаровіч устаюць, развітваюцца.

Сідаровіч. Я для сябе праблему вырашыў. Прыйшоў сюды неўміручым, а выходжу простым смертным.

Дабрыян. Я нават не ведаю, радавацца мне разам з вамі ці смуткаваць.

Мякішава і Сідаровіч выходзяць. Дабрыян садзіцца за стол і нешта запісвае.

Скараспей (уваходзіць. Са штучнай фамільярнасцю). Добры дзень у хату!

Дабрыян (устае з-за стала, ідзе насустрач). Добры дзень, Сцяпан Тарасавіч!

Вітаюцца, паціскаюць рукі.

Прашу вас. Сядайце.

Садзяцца.

Чым магу служыць?

Скараспей. Ну, не так афіцыйна. Якая там служба. Ехаў міма — дай, думаю, завярну на агеньчык, павіншую старога друга. Кажуць, ты тут такога натварыў…

Дабрыян. Дзякую, Сцяпан Тарасавіч. Натварыў… клопату людзям. Вы не ўяўляеце, колькі розных праблем узнікае ў сувязі з гэтым.

Скараспей. Ды што гэта ты: «вы, вас, вам». Мы ж, можна сказаць, старыя сябры.

Дабрыян. Відаць, занадта ўжо старыя.

Скараспей. На брудэршафт, праўда, не пілі, але гэта можна і паправіць. Так што давай без цырымоніі. (Ляпае па плячы.) Мы ж з табой нават вучыліся разам. Праўда, на розных факультэтах. Але гэта не перашкаджала нам быць сябрамі.

Дабрыян. Амаль сябрамі.

Скараспей. Чаму ж амаль? Не амаль, а так яно і было.

Дабрыян. Пасля нашы сцежкі разышліся.

Скараспей. Не ў розныя ж бакі.

Дабрыян. Мая, можна сказаць, па гарызанталі, а ваша па вертыкалі — усё вышэй і вышэй. Вы ж ледзь не міністэрскіх вышынь дасягнулі.

Скараспей. Зноў — вы. Бора! Ну як табе не сорамна! Мы ж ужо дамовіліся наконт брудэршафта.

Дабрыян. Прабач. У мяне неяк не выходзіць.

Скараспей. А вышынь пэўных я дасягнуў. Да міністра, праўда, не дапяў.

Дабрыян. Дапнеш. Яшчэ дапнеш. З тваёй хваткай…

Скараспей. Кажуць, дрэнны той салдат, які не марыць быць генералам. А вось ты мяне, прызнацца, здзівіў. Корпаўся, корпаўся са сваімі пацукамі. Я думаў — што там з таго пацука выкалупаеш. I раптам — неўміручасць! Рад за цябе. Маладзец!

Дабрыян невыразна ківае галавой.

А ведаеш, я думаў пра цябе. Не раз успамінаў. Як ён там, думаю. Можа, цяжкасці якія — дапамагчы што трэба. I не пазвоніць, думаю, дзівак. На кватэру б зайшоў, калі не хоча афіцыйна звяртацца. Сам хацеў выбраць час прыехаць да цябе, ды так і не ўдалося сустрэцца.

Дабрыян. А мы сустракаліся.

Скараспей. Дзе?

Дабрыян. На вуліцы. Проста нос у нос.

Скараспей. I размаўлялі?

Дабрыян. Не. Вы мяне не пазналі.

Скараспей. Не можа быць!

Дабрыян. Адвярнуліся ў другі бок. Нешта ў вітрыне вас моцна зацікавіла.

Скараспей. Хоць забі, не помню. I даўно гэта было?

Дабрыян. Даўнавата. Яшчэ да неўміручасці.

Скараспей. Прабач, калі ласка! Не падумай, што я наўмысна. Галава рознымі справамі забіта. Бывае, глядзіш і нічога перад сабой не бачыш. Каб родная жонка сустрэлася, дык не пазнаў бы.

Дабрыян. Я разумею. Такія маштабы… Дзе там кожнага пазнаеш.

Скараспей. Спадзяюся, ты не пакрыўдзіўся на мяне.

Дабрыян. Гэта так… да слова прыйшлося.

Скараспей. Прабач, што я тут твой час марную.

Дабрыян. У вас жа, напэўна, справа ёсць.

Скараспей. Справа невялікая. Хацеў напомніць, што ў цябе ёсць друг, якому некалі таксама прыйдзе час паміраць.

Дабрыян. А куды дзенешся.

Скараспей. Я думаю, заявы падаваць не трэба.

Дабрыян. Заявы? Нашто тая заява? Заявы не трэба.

Скараспей. I так усё ўладзіцца, кажаш?

Дабрыян. Уладзіцца. У агульным парадку.

Скараспей. Ты, аказваецца, жартаўнік.

Дабрыян. Хіба я сказаў што-небудзь смешнае?

Скараспей. У агульным парадку… Значыць, ты прымушаеш мяне станавіцца ў агульную чаргу?

Дабрыян. Божа барані! У мяне і на думцы не было прымушаць. Як сабе хочаце.

Скараспей. Ты што, мілы друг… Прыкідваешся ці сапраўды такі?.. Не хочацца мне ўжываць моцнае слова.

Дабрыян. Такі. Я такі.

Скараспей. Ну і ну! (Не развітваючыся, выходзіць.)

Антаніна Васільеўна (уваходзіць). Барыс Пятровіч, там Карэспандэнт дабіваецца.

Дабрыян. Які яшчэ Карэспандэнт?

Антаніна Васільеўна. Замежны нейкі. Тэлефон абарваў. Цяпер у прыёмную прыпёрся.

Дабрыян. Ніякіх Карэспандэнтаў! Ад сваіх не адбіцца!

Антаніна Васільеўна ідзе да выхаду і ў дзвярах сустракаецца з абвешаным апаратамі карэспандэнтам.

Антаніна Васільеўна (заступае дарогу). Няможна!

Карэспандэнт (прэцца і крычыць). Карэспандэнт! Карэспандэнт!

Антаніна Васільеўна (стараецца выпхнуць яго за дзверы). Ніякіх карэспандэнтаў!

Карэспандэнт. «Нью-Йорк таймс», «Вашынггон пост», «Асашыэйтэд Прэс»! (Урываецца ў кабінет.)

Антаніна Васільеўна (адпіхвае яго зноў да дзвярэй). Дудкі, містэр-твістэр! Не на тую напаў.

Карэспандэнт (выцягвае рукі). Містэр Дабрыян! Містэр Дабрыян! Адна секунда. Два словы. Я — Гары Болдвін.

Дабрыян (да Антаніны Васільеўны). Пусціце. Ён вас затузае.

Болдвін (аддыхваецца). О, як я рад! Дзякуй! Вельмі дзякуй, містэр Дабрыян! Я першы прадстаўляю вас на ўвесь свет. (Нарыхтоўвае кінакамеру.)

Дабрыян (з жэстам). Не трэба.

Болдвін. Чаму? Я не разумею. Рэклама — гэта ў ваш інтарэс.

Дабрыян. Гэта не ў інтарэсах справы.

Болдвін. Я не згодзен.

Дабрыян. Не згодны, дык будзьце здаровы. Сустрэча з вамі ў мяне не запланавана, але раз вы ўжо зайшлі…

Болдвін (хапаецца то за адзін апарат, то за другі). Містэр Дабрыян!

Дабрыян. Злажыце вашу апаратуру вунь туды… у куток.

Болдвін. Іначай…

Дабрыян. Ніякай размовы не будзе.

Болдвін (знімае апараты і складвае ў кучу). Вось… Я раззброены. Ніякі апарат.

Дабрыян. Я ў гэтым не ўпэўнены.

Болдвін. Што? (Паказвае на гузікі пінжака.) Мікрафон? Фотаапарат? (Смяецца.) Калі ласка. (Знімае пінжак.) Што яшчэ? Раздзявацца далей, да стрыптыз? Міс дазваляе?

Антаніна Васільеўна. Нахабнік. (Выходзіць.)

Дабрыян. Дык што вас цікавіць?

Болдвін. Сенсацыя веку! Неўміручасць! Вы ліцэнзія ўжо прадаваў?

Дабрыян. Не, не прадаваў.

Болдвін. Я магу рэкамендаваць пакупнік.

Дабрыян. Дзякую. У гэтым няма патрэбы.

Болдвін. Вы ведаў, колькі вы каштаваў?

Дабрыян. Тавар не прадажны, цаны не мае.

Болдвін. Мільёны! Мільёны долар!

Дабрыян. Ды і долар паў у цане.

Болдвін. Вы не хацеў сур‘ёзна гаварыць пра гэта тэма?

Дабрыян. Тэму варта перамяніць.

Болдвін. Добра. Тады для каго вы рабіў неўміручасць?

Дабрыян. Для добрых людзей.

Болдвін. А хто добрыя людзі?

Дабрыян. Тут, відаць, нашы погляды не супадуць.

Болдвін. Камуніст — гэта добра, а капіталіст — гэта не добра. Яму неўміручасць не даваць.

Дабрыян. Капіталіст асуджаны на смерць самой гісторыяй, і ніхто яго не ўратуе.

Болдвін. На палітграмата я маю імунітэт.

Дабрыян. Гэта так… да ведама.

Болдвін. У вас, я чуў, неўміручасць размяркоўваць на ліміт. На тысячу галоў дзесяць неўміручыя.

Дабрыян. У нас у неўміручыя могуць трапіць толькі лепшыя з лепшых.

Болдвін. Камуністы?

Дабрыян. Не ўсе. I не толькі камуністы. Гледзячы чаго чалавек варты. А ў вас, відаць, было б іначай?

Болдвін. О, у нас таксама глядзяць, колькі чалавек варты. Толькі няма ліміт. Вольны бізнес. Фірма купляе ў вас ліцэнзія, укладвае капітал і наладжвае выраб неўміручасці. Ты мне долар, я табе неўміручасць, ты мне долар, я табе неўміручасць.

Дабрыян. Адзін долар? Дык так у вас усе могуць стаць неўміручымі.

Болдвін. О, вы наіўна думаў. Не адзін долар. Многа долар. Неўміручасць — гэта дорага.

Дабрыян. А у каго няма многа долараў?

Болдвін. Той будзе паміраць. Няма долар, няма неўміручасць.

Дабрыян. Значыць, несмяротнымі у вас былі б толькі драпежнікі?

Болдвін. Якраз па Дарвін. Натуральны адбор: дужы выжывай, слабы памірай.

Дабрыян. Вы ганьбіце імя вялікага вучонага.

Болдвін. А што? Не?

Дабрыян (глядзіць на гадзіннік). Час — гэта грошы. Так, здаецца, у вас гавораць?

Болдвін. Я разумеў гэты намёк. А скажыце, ваш гэты, што грызе… як яго… рэт…

Дабрыян. Пацук?

Болдвін. Басук, басук. Я яго хацеў знімаць.

Дабрыян. Ён адпачывае і прасіў не турбаваць.

Болдвін. А наконт ліцэнзіі гэта ваш канец?

Дабрыян. Канец. I будзьце здаровы.

Болдвін. Неўміручасць толькі для камуніст?

Дабрыян. Я не маю часу паўтараць сказанае.

Болдвін. Вы не ёсць вельмі ветлівы. А рэпартаж будзе. Які трэба… (Выходзщь.)

Дабрыян. Які трэба вашым гаспадарам. Гэта мы ведаем.

Антаніна Васільеўна (уваходзщь з поштай у руках. Ківае на дзверы). Адпрэчылі?

Дабрыян. Ледзь адчапіўся. Спрабаваў таргаваць мяне.

Антаніна Васільеўна. I многа даваў?

Дабрыян. Мільёнамі спакушаў.

Антаніна Васільеўна. Прыдурак. (Кладзе пошту на стол.) Вось вам яшчэ дабаўка.

Дабрыян. I калі ж я ўсё гэта прагледжу? (Садзіцца і праглядае пошту.) Да мяне больш нікога няма?

Антаніна Васільеўна. Калгасніца з падшэфнага калгаса. Пенсіянерка.

Дабрыян. Чаго яна хоча?

Антаніна Васільеўна. Не гаворыць. Кажа, толькі самому акадэміку скажу.

Прымеце? У вас жа хутка пасяджэнне.

Дабрыян. Сёння не прыму — заўтра прыйдзе.

Антаніна Васільеўна выходзіць. Праз хвіліну ўваходзіць калгасніца.

Калгасніца. Дзень добры вам.

Дабрыян. Добры дзень. Праходзьце. Сядайце.

Калгасніца. Сядзела. На машыне дзве гадзіны, ды тут, у вашым прылазніку, з гадзіну.

Дабрыян. Людзей шмат. Давайце знаёміцца.

Калгасніца. Я вас знаю. Вы прыязджалі да нас. Я з калгаса «Ураджай».

Дабрыян. А як вас зваць?

Калгасніца. Прозвішча — Лапата. Ну, пішуць — Лапато. Гэта як бы далікатней. А завуць — Алена. Алена Максімаўна.

Дабрыян. Дык што ж мне скажаце, Алена Максімаўна?

Алена Максімаўна. Чула я, таварыш акадэмік, што вы людзей робіце неўміручымі. I нават пацукоў. Радыё перадавала.

Дабрыян. Дык вы таксама хочаце быць неуміручай?

Алена Максімаўна. Не, я не пра сябе. Я пажыла ўжо, дзякуй Богу, дзяцей пагадавала, унукі растуць. Ну, там пасля ужо, калі гэтага лякарства астанецца у вас на маю долю…

Дабрыян. Дык вы пра дзяцей клапоціцеся?

Алена Максімаўна. Дзеці мае прабітныя. Адзін — трактарыст, другі на ферме працуе, прэміі палучаюць. На дошцы вісяць. Яны самі даб‘юцца.

Дабрыян. Значыць, пра ўнукаў?

Алена Максімаўна. А пра ўнукаў яшчэ рана.

Дабрыян. Дык што ж вы хацелі?

Алена Максімаўна. Я неяк не адважуся гаварыць.

Уваходзіць Антаніна Васільеўна, адчыняе шафу і бярэ папку.

Дабрыян. Калі ўжо адважыліся прыйсці…

Алена Максімаўна. Таварышок акадэмік, даражэнькі! Я вас вельмі прашу: зрабіце маю кароўку неўміручай!

Антаніна Васільеўна не утрымалася і фыркнула са смеху.

Чаго ты фыркаеш! Табе у магазіне гатовае, а мне надаіць трэба. (Да Дабрыяна.) Вельмі ж кароўка ўдалая. Каб вы толькі глянулі на тое вымя! Але ўжо не маладая. Гады праз чатыры трэба будзе мяняць. А там якая удасца, бог яе ведае.

Дабрыян. Вось гэта задалі вы мне задачу!

Алена Максімаўна. Я думаю, калі пацука можна, чалавека можна, дык і карову можна. Яна ж пасярэдзіне паміж імі.

Дабрыян. Вы правільна думаеце. У прынцыпе яно можна.

Алена Максімаўна. А мне не у прынцыпе трэба, а ў хляве.

Дабрыян. Але ж людзям не толькі малако, а і мяса патрэбна. А калі ўсе каровы будуць неўміручыя…

Алена Максімаўна. Я ж пра ўсіх не гавару. Мяса вунь калгас больш за тысячу гэтых самых цэнтнераў здаў. Колькі гэта на пуды, я ўжо і не ведаю. А мне і ўнукам — малачко на першым плане. (Доўгая паўза.) Дык зробіце?

Дабрыян. На жаль, не магу.

Алена Максімаўна. Чаму?

Дабрыян. Складанае гэта пытанне, Алена Максімаўна. Спачатку з людзьмі трэба разабрацца. Тут яшчэ думаць і думаць трэба.

Алена Максімаўна. З людзьмі яно вядома, а з каровай жа ўсё ясна.

Дабрыян. Гэта вам так здаецца.

Алена Максімаўна. Дык не можаце?

Дабрыян. Не магу, Алена Максімаўна.

Алена Максімаўна (устае). Ну што ж… Прыйдзецца скардзіцца, заяву падаваць.

Дабрыян. На каго?

Алена Максімаўна. На вас, таварыш акадэмік.

Дабрыян. Каму ж вы будзеце скардзіцца?

Алена Максімаўна. Правіцельству. Яно разбярэцца, што ў гаспадарцы больш патрэбна — каровы ці пацукі.

Алена Максімаўна і Антаніна Васільеўна выходзяць. Адчыняюцца дзверы, і ўваходзіць Наташа.

Наташа. Не прагоніце?

Дабрыян. Наташа! Ну што вы! Рад вас бачыць. Сядайце.

Наташа садзіцца.

Як здароўе?

Наташа. Пацук здаровы.

Дабрыян. Я пра ваша здароўе пытаюся. Вы былі так усхваляваны.

Наташа. Было ад чаго. Страціць неўміручасць — гэта не сумачку з грашыма.

Дабрыян. Вы яшчэ нічога не страцілі. Папрацуеце, людзі вас ацэняць…

Наташа. Больш за ўсё балюча, што я страціла вялікага мысліцеля, смелага адкрывальніка, бога навукі і ўбачыла на яго месцы звычайнага абывацеля, які трымаецца за падол старой бабы.

Дабрыян. Вы мяне не разумееце, Наташа.

Наташа. Я б разумела вас, калі б была вам агіднай.

Дабрыян. Я гэтага не скажу. Але мы з вамі розныя.

Наташа. Нават процілеглыя ў пэўным сэнсе.

Дабрыян. У вас яшчэ няма мінулага, адна толькі будучыня. Вы ні з чым не звязаны і нікому не абавязаны. А мяне трымае за фалды маё мінулае і маё сённяшняе. Адвярнуцца ад яго — гэта значыць зрабіць няшчаснымі блізкіх мне людзей.

Наташа. Ды вы не апраўдвайцеся, я не прыйшла вымагаць у вас неўміручасць. Ні гвалтаваць вас не збіраюся, ні на калені станавіцца.

Дабрыян. Вось і добра. Значыць, мы па-ранейшаму — сябры.

Наташа. Чула, што вам і без гэтага нялёгка.

Дабрыян. I не кажыце. Пісьмы, тэлеграмы, званкі… (Бярэ ў рукі жмут пісем.) Во, паглядзіце! Клубок страсцей. Усхваленні, навуковыя меркаванні, пагрозы, праклёны. Адны ўслаўляюць за тое, што абяссмерціў чалавека, другія праклінаюць за тое, што большую частку чалавецтва асудзіў на смерць. Як быццам яны дагэтуль не былі асуджаны.

Наташа. Вас нават пабіць хацелі.

Дабрыян. Гэта што! Дробны эпізод у вялікай эпапеі.

Наташа. Адзін з такіх эпізодаў можа скончыцца для вас дрэнна.

Дабрыян. Дзеля навукі людзі на кастрах гарэлі. А ідэя іх жыла. I перамагала. Праблема неўміручасці! За гэта не шкада і жыццё аддаць.

Наташа. Жыццё за неўміручасць…

Дабрыян. Так, гэта парадокс. Вялікі парадокс!

Наташа. Але гэта праблема выклікала дзесяткі іншых праблем.

Дабрыян. Іншыя праблемы няхай іншыя і вырашаюць. Я даў людзям неўміручасць. Няхай яны самі падумаюць, як ёю распарадзіцца. Зараз тут збяруцца спецыялісты. Паслухаем, што яны скажуць.

Наташа. Віноўнікам усіх бед усё роўна вас будуць лічыць.

Дабрыян. Што зробіш. Такая мая доля.

Наташа. I мне вас шкада.

Дабрыян. Гэта вельмі велікадушна з вашага боку.

Наташа. Я хачу вас выратаваць. Зразу зняць усе праблемы.

Дабрыян. Гэта ў вашых сілах?

Наташа. Думаю, што сілы ў мяне хопіць.

Дабрыян. Саманадзейнасць маладосці. Баюся, каб вы якога глупства не зрабілі.

Наташа. Гэта будзе самае разумнае, што можна зрабіць у такім становішчы. (Выходзіць.)

Дабрыян. Што надумала гэта ўтрапёнае дзяўчо?

Кудрыцкая (прачыняе дзверы). Можна?

Дабрыян. Калі ласка, Клаўдзія Пятроўна. Заходзьце.

Кудрыцкая. Тут за мной цэлы вывадак.

Дабрыян. Вядзіце яго сюды. (Глядзіць на гадзіннік.) Ды і пара ўжо.

Уваходзяць Кудрыцкая, Абадоўскі, Бабровіч, Варакса, Адамейка, Генка.

Дык вось, таварышы… Надышоў час. Просяць нас выказаць свае пэўныя думкі. Вы ведаеце наконт чаго…

Варакса. Пэўныя думкі аб няпэўнай справе.

Дабрыян. Што вы маеце на ўвазе?

Варакса. Я маю на ўвазе нязбытныя мары… Такія, як ваша неўміручасць, Барыс Пятровіч.

Дабрыян. Паколькі яна мая, дык гэта ўжо не мара. Але я думаю, што яна не толькі мая.

Абадоўскі. Гэта як той Месяц. Пакуль на яго глядзелі здалёк ды марылі аб нябесных яснотах і вечным блажэнстве, дык ён здаваўся такім прывабным, а як дасягнулі…

Варакса. Хвала вам і слава, Барыс Пятровіч, за ваша адкрыццё, але апрача фізіялогіі ёсць яшчэ сацыялогія, этыка, мараль, псіхалогія людзей.

Бабровіч. I эканоміка.

Дабрыян. Усё гэта ёсць, дарагія таварышы, але ж ёсць і людзі, якія гэтыя праблемы вырашаюць. Аляксандр Паўлавіч, сацыялогія, псіхалогія — гэта па вашай часці.

Варакса. Хадзіў, ездзіў. Быў у розных калектывах. I пераканаўся: тое, што мы прапанавалі,— несправядліва і амаральна. Бар‘ер неўміручасці падзяліў людзей на лепшых і горшых. А тым часам сярод гэтых «горшых» ёсць нямала не горшых за тых «лепшых». Ды і тыя, што цяпер сапраўды горшыя, яшчэ могуць стаць лепшымі. Але брама неўміручасці для іх зачынена назаўсёды.

Адамейка. «Дык нашто мне тады старацца лепшым быць?» — скажа каторы несвядомы.

Варакса. Бар‘ер гэты прайшоў па гарадах і вёсках, па калектывах і сем‘ях, падзяліў бацькоў з дзецьмі, мужоў з жонкамі, парэзаў сувязі сяброўства і кахання.

Дабрыян. Дык што ж, па-вашаму, трэба рабіць?

Варакса. Не ведаю. Мае праблемы… Не мае, вядома. Я хачу сказаць, што праблемы этыкі, маралі — гэта праблемы другасныя. Яны з‘яўляюцца вынікам таго, што неўміручасці на ўсіх не хапае.

Дабрыян. Гэта мы ўжо ўстанавілі.

Варакса. Значыць, мімаволі прыходзіцца дзяліць усё грамадства на лепшых і горшых. А гэта несправядліва, гэта крыўда і абраза для пераважнай большасці нашага грамадства.

Абадоўскі. Лічыце — чалавецтва. Сённяшняя наша праблема заўтра стане агульначалавечай.

Кудрыцкая. Страшна падумаць, як там будуць дзяліць на лепшых і горшых.

Генка. Я думаю, што ліцэнзій на неўміручасць мы ракфелерам прадаваць не будзем.

Абадоўскі. На манаполію разлічваеце? Для навуковых ідэй няма непраходнай мяжы.

Бабровіч. Не будзем вырашаць за ўвесь свет. Мы вось у сябе дома не можам вырашыць. Аляксандр Паўлавіч супроць бар‘еру. Дык што ж — зняць бар‘ер? Валі ў неўміручасць, хто хоча! Тады не толькі вады і яды, паветра не хопіць. Месца на зямлі не хопіць, каб сесці ці стаць. А ўрэшце, я ўжо гаварыў пра гэта.

Кудрыцкая. Барыс Пятровіч, а можа, усё-такі неабавязкова, каб жанчыны раджалі раз у чатыры гады?

Дабрыян. Вядома, неабавязкова, Клаўдзія Пятроўна. Толькі тады неўміручасці я ім не гарантую.

Бабровіч. Калі вы не гарантуеце, дык кожная сама пастараецца застрахаваць сябе ад смерці.

Адамейка. Вядома. «Лепш сто разоўнарадзіць, чым раз памерці», — скажа каторая несвядомая.

Кудрыцкая. Гэта вы не пробавалі, дык вам здаецца.

Адамейка. У мяне хатнюю работу жонка робіць.

Абадоўскі. Ну, дапусцім, таварышы. Дапусцім, што ім не трэба будзе раджаць. Што яны і так будуць неўміручыя. Дык што з гэтага выйдзе? Выйдзе тое, пра што я ўжо гаварыў мінулы раз: індывідуум возьме верх над відам і спыніцца абнаўленне роду людскога. Мы забяспечым сабе вечнае жыццё за кошт яго вечнага абнаўлення. За кошт наступных пакаленняў, якія маглі б з‘явіцца на свет, але не з‘явяцца, бо мы іх асудзілі на небыццё дзякуючы свайму эгаізму.

Дабрыян. Дык выходзіць, што…

Абадоўскі. Выходзіць, Барыс Пятровіч, што вы ўмярцвілі смерць, а мы павінны ўмярцвіць жыццё, будучыню чалавецтва.

Дабрыян. Дык што вы хочаце сказаць? Выхад, выхад які?

Абадоўскі. Не трэба забіваць смерць — вось што я хачу сказаць. Усё жывое памірае, і ўсё аднаўляецца для новага жыцця. Гэта няўхільны закон прыроды, і чалавек не з‘яўляецца выключэннем. Смерць — гэта неабходная ўмова вечнага абнаўлення. Не забівайце смерць. Няхай яна жыве.

Адамейка. «Няхай жыве смерць!..» (Аглянуўся — усе, уражаныя, маўчаць. Ніхто яго не падтрымлівае.) — скажа каторы несвядомы…

Абадоўскі. Так! Няхай жыве смерць!

Усе ўсхопліваюцца.

Генка (хапаецца за галаву). Мама мая!

Кудрыцкая. Божа мой! Што вы такое гаворыце!

Бабровіч. Вось гэта вырашэнне праблемы!

Дабрыян. Значыць, я… Значыць, уся мая праца… Усё маё жыццё…

Наташа (увайшоўшы, яна нейкі час наглядае сцэну. Пасля, трымаючы за хвост, нясе нежывога пацука і кладзе на стол). Пацук здох.

Дабрыян (пасля паўзы). Як гэта здох?

Маўчанне. Усе анямелі.

Наташа. А так… Узяў ды здох.

Генка. Ты яго атруціла!

Наташа. Ускрый, правер.

Варакса. Таварышы! Што ж гэта такое?

Дабрыян. Пачакайце! Як жа гэта ён — жыў, жыў, ды здох?

Наташа. А я іх мяняла. Адзін здохне — я яго выкіну ў віварый, а адтуль другога бяру.

Нехта стрымана зарагатаў, за ім — другі, і ўжо разлягаецца нястрыманы рогат. Барыс Пятровіч абхапіў галаву рукамі.

Генка (крычыць). Няпраўда! Яна хлусіць!

Абадоўскі, рагочучы, падымае пацука за хвост: «Вось, маўляў, сведка». Генка ледзь не са слязамі выбягае з кабінета.

Адамейка. Вось і ўся неўміручасць. Дзве дзюркі ў носе і сканчылося, як той казаў. I зноў мы ўсе роўныя. I ніхто нас не дзеліць на вечных і абязвечаных.

Бабровіч. Фу! Гара з плеч. А я ўсе вылічальныя машыны ў пот увагнаў, падлічваючы.

Кудрыцкая. А шчасце, здавалася, было так блізка!

Абадоўскі. Усякае бывае ў навуцы, але такое…

Варакса. Чаму? А ўспомніце філасофскі камень, а перпетуум мобіле ды той жа эліксір жыцця.

Абадоўскі. Гэта была дзіцячая наіўнасць самой навукі. А цяпер жа яна дарослая.

Кудрыцкая. А шкада ўсё-такі, таварышы! Шкада расставацца з залатой марай. I яго шкада (ківае на Дабрыяна).

Абадоўскі. Што ж мы можам зрабіць?

Бабровіч. Пойдзем марыць далей.

Усе выходзяць, аглядаючыся на Дабрыяна, які не падымае галавы.

Наташа (увайшла з клеткай у руках. Ціха паклікала). Барыс Пятровіч!

Дабрыян (не падымаючы галавы). Адыдзіце!

Наташа. Барыс Пятровіч! Гляньце сюды!

Дабрыян. Ідзіце, каб і вочы мае вас не бачылі!

Наташа. А пацук жывы.

Дабрыян (неўразумела глянуў на яе). Як гэта жывы?

Наташа. А вось ён — наш любенькі пацучок. Здаровенькі, вясёленькі.

Дабрыян (разглядае нежывога пацука, які ляжыць на стале). Дык вы…

Наташа. Гэта другі. Я іх падманула. Каб яны не мучылі вас рознымі праблемамі, якіх ніхто вырашыць не можа.

Дабрыян. Вы мяне забілі.

Наташа. Я вас выратавала. Вас і сапраўды маглі забіць.

Дабрыян. Што людзі скажуць? Невук. Шарлатан. Ёлупень, якога абдурыла нікчэмная дзяўчынка, якой напляваць на навуку і на мой аўтарытэт.

Наташа. А навукай мы будзем займацца і далей. Спакойна, без нервознасці. Я гатова прапанаваць сябе… Не бойцеся, не ў якасці вашай вечнай спадарожніцы, а ў якасці аб‘екта доследаў. Побач з пацуком. Доследы на чалавеку больш пераканаўчыя. А людзі… (Цалуе Дабрыяна ў цемя.) Людзі няхай тым часам падумаюць, што рабіць з неўміручасцю.

Канец

Оглавление

Дзеючыя асобы

Карціна першая

Карціна другая

Карціна трэцяя

Карціна чацвёртая