Парастак радка, галінка верша [Рыгор Барадулін] (fb2) читать онлайн
- Парастак радка, галінка верша 906 Кб скачать: (fb2) - (исправленную) читать: (полностью) - (постранично) - Рыгор Барадулін
[Настройки текста] [Cбросить фильтры]
[Оглавление]
Рыгор Барадулін ПАРАСТАК РАДКА, ГАЛІНКА ВЕРША
Артыкулы, эсэПадрыхтаванае на падставе: Рыгор Барадулін, Парастак радка, галінка верша: Артыкулы, эсэ — Мінск: Мастацкая лiтаратура, 1987. — 351 с.
© OCR: Камунікат.org, 2010 © Інтэрнэт-версія: Камунікат.org, 2010
Дзякуй роднаму слову!
Слоўнікі. Латышскі арыгінал. Вывяраю на слых, ці дамогся таго, каб вялікі Райніс загаварыў па-беларуску. Боязна. Трывожна... Сівавусы Ян ведаў беларускую мову, чуў яе і ад самога дзядзькі Янкі:
Ветрык, вей, гані жвавей
Човен мой у Курземе...
З журбой вясёлай сцішаныя гукі,
Нідзе мілейшых мне не ўчуць да скону,—
Яны ніколі не даюць спакою...
— А ў полі вярба,
Пад вярбой — вада...
I калі ў паходнай палатцы прысніцца мне
Светлы гай з залатымі сініцамі,
Плёскат сініх азёр на зары,
Спеў драздоў у смалістым бары,—
Тады гасне туга, адыходзіць самота...
Покуль сонца не згасне,
Покуль свецяцца зоры,
Беларусь не з'агіне, будзе жыць Беларусь!
Мой лес — мой лёс
Так і здаецца, у зялёнай кроне заблытаўся вясновы задзірысты вецер. Залётны віхор так і глядзіць сагнуць непаслухмяныя галіны, а яны, упартыя, шумяць незалежна і горда. Гэта на іх адпачывае стомленае сонца, гэта ім радыя птушкі, вяртаючыся з выраю ў родныя мясціны. Не выпадкова ў беларускай мове лес і лёс амаль аднолькавыя па накрэсленню і блізкія па гукавому рэху: лес, лёс. Здаецца, на пакатае плячо літары «ё» прыселі дзве прыдарожныя сіваваронкі, каб «е» загучала, як «ё», каб лес стаў лёсам. А ў лёсе нашага краю, нашага народа лес адыграў немалую ролю. Лес шматаблічны, шматрукі. Лес — працаўнік, лес — кармілец, наш лес — партызан, надзейны дом народных помснікаў і Беларусі, і Украіны ў гады Вялікай Айчыннай. А яшчэ лес — казачнік, самы гасцінны дах усім персанажам фальклору, вуснай народнай творчасці, што каранямі сваімі ідзе глыбока ў сівое паганства. Шчодры лес заўсягды вучыў даверлівай дабрыні. Безабаронны сам, ён абараняў і людзей, і ўраджай іхні. Цёмны лес вучыў пісьмоўству, асвятляў лучынай незайздроснае жытло продкаў, грэў, адаграваў, сам згараючы, у лютыя маразы. А колькі яшчэ пераводзіцца паперы, на якой чорным па белым падкрэсліваецца неабходнасць абароны зялёнага сябра, а папера якраз плоць ад плоці ягонай драўнянай. Лес з незабытных часін быў пасрэднікам паміж небам і зямлёй. Карабельныя сосны. Мачтавыя сосны. Гэта яны зводзілі фантазію за бегкі далягляд, рабілі яе акрылена-рэальнай. Майму пакаленню, чый лёс апаліла вайна, лес шуміць трывожна і сурова, з чырвонай стужкай світання здаецца лес партызанам — нездарма наўскасы на шапцы чырвоная паласа. Лес бараніў у блакаду. Лес карміў у галодныя гады. Лес лёг сценамі хат на яшчэ не астылыя пажарышчы. Непадалёку ад маіх родных Ушач — сталіцы партызанскага краю — узвышаецца мемарыял «Прарыў». Памяць блакады. Помнік народным помснікам, іхняй мужнасці, іхняй волі і трываласці. Гэта і помнік блакаднаму лесу. Лес — зялёная калыска нашай паэзіі. Лепшыя радкі падказаў ён майстрам слова ўсіх пакаленняў. Лес увесь у прымаўках, у прыказках, крылатых выразах. Лес нейкім чынам трымае ўзровень грунтовых вод нашай паэзіі, паэзіі, чые карані глыбока народныя. Лес дзівосны суразмоўнік. Умее ён і слухаць. У лесе ўсе дрэвы гавораць адначасова, не заглушаючы адно аднае, адрозніваючы галасы сваіх блізкіх і далёкіх суседзяў. Людзям яшчэ шмат чаму трэба вучыцца ў зялёнабародага прафесара, чыя галава ў зоры ўпіраецца, а ногі заўсягды адчуваюць родную глебу. Беларускі лес мае сваё аблічча, свой голас, сваю манеру шумець і думаць. Асабліва абапал дарог ён выразна партызанскі: фашыстоўскія акупанты пад корань высякалі нават кустоўе абапал дарогі. Страх перад партызанамі быў сапраўды фантастычны. Нездарма ў партызанскай папеўцы спявалася, што Гітлер шалёны пудзіцца пават букета, баючыся, як бы ў ім партызан не замаскіраваўся. Ды чым старанней страх агаляў і кустоўе, і падлесак, тым гусцей лес рос, тым болей пагрозлівей шумеў па начах няпрошаным гасцям. I сёння абапал дарог малады мірны лес даганяе ацалелых ветэранаў. У лесе няма аднолькавых дрэў, тут ніколі не сумна. Лес цікавы любой паравінай года. Радасны ад клопатаў лес увесну. Улетку працуе, дбаючы пра зіму. Як сівінка ў верасовай барадзе, увосень прабіваецца самоцінка. Узімку лес засяроджана-летуценны, ён услухаецца ў свае думы, аглухлы і чуйны, як Цыялкоўскі. Свой лес, беларускі лес пазнаю здалёку. Мой лес, мой лёс, ласкавай зялёнай аблачынай асланяй зямлю роднай Беларусі, шумі, расказвай казкі, будзь верным сябрам усім пакаленням наступным! 1969
А паклон я перадам...
Вясна. Адскочыла маладая трава, праклюнулася кволая рунь. Але зямля, як і памяць, доўга трымае сляды вайны. Уздоўж чыгункі яшчэ добра значацца былыя акопы, артылерыйскія пазіцыі. Іх багата... Еду ў Рудню, дзе жыве Міхаіл Ягораў, здаецца, вяртаюся ва ўспаміны пра перамогу, пра вайну. Рудня — тыповы райцэнтр. Асноўную прамысловасць гарадка складае камбінат, як называюць яго тут скарочана, малако-кансервы. На ім, казалі мне, працуе Міхаіл Ягораў. Стаю ля прахадной, чакаю, пакуль клічуць майго універсітэцкага сябра Віктара Куневіча. Ён павінен павесці мяне да Ягорава. Слухаю гаворку шафёраў, рабочых. Гавораць пра паўсядзённыя сямейныя клопаты, успамінаюць знаёмых, з некага кпяць, некага хваляць. Маладзіца просіць вадзіцеля малакавоза падвезці яе ў Смаленск, а вадзіцель пярэчыць, што ён не шафёр таксі. Ідуць да начальства, узгадняюць. Гавораць усе амаль так, як па маёй Ушаччыне, лічы, па-беларуску. I яшчэ раз успамінаецца мне паседжанне ў Крамлі, прысвечанае дваццацігоддзю пачатку Вялікай Айчыннай вайны, якое трансліравалася па тэлебачанні. «Закрапілі мы знамя і ўвідзілі Бярлін па ладані...» Мяне тады прыемна ўразіла гаворка героя, пра якога кожны з нас з захапленнем чытаў на старонках школьных падручнікаў. I недзе закралася думка, а ці не зямляк ён раптам... Думка гэтая і прывяла мяне, дакладней, прывезла чыгункай у Рудню. А во, нарэшце, і мой сябра — Віктар. Просіць пачакаць яшчэ хвілінку — трэба папярэдзіць некага, што ён сёння на працы не будзе. Ідзём да яго дамоў. Жыве сябра ў двухпавярховым доме. Цэлая вуліца набудавана ад іхняга камбіната. Па праверанай звычцы стараюся спачатку дазнацца пра Ягорава ўсё, што можна, а потым ужо і да самога пайду. Віктар расказвае мне паволі. Нарадзіўся Міхаіл у вёсцы Бардзіна Руднянскага раёна, што на Смаленшчыне. У вайну партызаніў, потым быў у арміі. Пасля вайны — старшыня калгаса ў Мікуліне, загадчык гандлю там жа, слухач партыйнай школы. Дарэчы, зазначае Віктар, у Мікуліне пахавана шэсць Герояў Савецкага Саюза. Шасцёра дэсантнікаў завязалі няроўны бой з захопнікамі. Усе загінулі смерцю храбрых, але і 120 фашыстаў улажылі... Цяпер Ягораў працуе старшым дыспетчарам чыгуначнай веткі на камбінаце. У размову падключаецца жонка Віктара (яна таксама працуе на камбінаце). Раней Міхаіл быў загадчыкам буртавога поля. Па старой памяці часта наведвае сушыльны цэх. Калі трэба каму знайсці яго — спачатку ў сушыльны бягуць. Ягораў — нязменны дэпутат гарадскога Савета. Калі што каму дастаць неабходна — да Міхаіла. Заўсёды дапаможа, не адмовіць. Мне спадабалася такая дэталь — усе называюць Ягорава ці Міхаілам, ці Мішам. Для кожнага руднянца ён свой, блізкі. Нават калі я запытаўся, як жа ўсё-такі па бацьку яго — жартам адказалі, што гэта, напэўна, ведаюць у аддзеле кадраў. Такія-сякія падрабязнасці вызнаў. Зараз і да Міхаіла можна. Выходжу на вуліцу. На рослай вішні, нібы на пахвалу напрошваючыся, заліваецца шпак. Першага сёлета ўбачыў недалёка ад Віцебшчыны. Але далей мне пачынае не шанцаваць. Невялікі акуратны дамок на Ленінскай вуліцы замкнёны. Застаецца адно — ісці ў школу да жонкі Ягорава і дазнавацца, дзе муж. Сярэдніх гадоў настаўніца пачатковых класаў адказвае: — А Міхаіл ужо даўно ў Віцебску і, відаць, не скора дома будзе. Самы бліжэйшы прыгарадны цягнік Рудня — Віцебск адыходзіць раніцай а чацвёртай гадзіне. Калі я спяшаўся на станцыю, непадалёку ад камбіната ў лашчынецы ў тумане раптам знаёма запахлі мне штабялі асіны. Да Віцебска вёз я гэты пах... Няўлоўнага Міхаіла Ягорава застаю ў Віцебскім таварыстве па распаўсюджванню ведаў. Ён толькі што прыехаў з саўгаса «Паставы» ад былога партызанскага камісара палка Васіля Усцінавіча Какошына, які працуе ў саўгасе заатэхнікам. Невысокі. Хударлявы. Па-вайсковаму падцягнуты. Здаецца, прывыклы да таго, што яго паўсюль запрашаюць, што ім цікавяцца. З нейкім унутраным спакоем і разам з тым стомлены, нават крыху раздражнёны. Вайсковыя штаны галіфэ. Вайсковая фуражка. На заламаным лацкане чорнага пінжака Зорка Героя, ордэны. Насцярожана зірнуў на фотаапарат Мішы Мінковіча і, чамусьці прыняўшы яго за магнітафон, наадрэз запярэчыў: — Запісвацца на магнітафон не буду. Наогул часу не маю — еду ў Рудню. Размова яўна не клеілася. Нічога не заставалася, як задаваць нейкія пытанні, каб так-сяк разгаварыць Героя. Пытаюся самае нейтральнае, з якога года, дзе пачынаў партызаніць. Нарадзіўся Міхаіл Ягораў 5 мая 1925 года. Партызаніць пачаў у Чачэнскіх лясах Дзямідаўскага раёна. У дзень свайго нараджэння ў сорак другім атрымаў першае баявое хрышчэнне. Было гэта ў Блоні, партызаны трымалі льнозавод. Шчыра прызнаецца Міхаіл, што страшна было спачатку. Хаваў галаву і страляў угору, а камандзір суцяшаў: «Не бойся, сынок... прывыкнеш». I прывык. — Пасля наш Смаленскі полк Садчыкава стаяў ва Ушачах гады паўтара... Добра запомніўся калючы сад каля касцёла. Мне, натуральна, хацелася знайсці беларускія карані ў родзе Ягорава. Да дзеда тыя карані давялі, а далей Міхаіл падкрэсліў, што ён рускі. Ва Ушачах! Сцежкі памяці павялі мяне да родных мясцін, у краіну партызанскага маленства, дзе кожная сцежка пахла порахам, а вышэйшай узнагародай быў дазвол бацькі, які прыходзіў на кароткую пабыўку з атрада, стрэліць з сапраўднай вінтоўкі. Гэта ж пра Смаленскі полк спявалі мы:
Па дарогах ушацкіх,
Па тылах парцізанскіх,
Па бальшых беларускіх лясах
Едуць немцы-бандзіты,
На франтах недабіты,
Штобы зону заняць парцізан...
На заслон проціў немцаў
Ішла брыгада смаленцаў...
Чакаю зборніка!
«Мае гэтулькі кніжак...» «Аўтар такіх і такіх зборнікаў!» Ідзе колькаснае пералічэнне, успамінаюцца назвы... I вельмі дарэчы прыгадаць тады аўтараў адной кнігі — Аляксандра Грыбаедава, Максіма Багдановіча... Мне вельмі хочацца сказаць некалькі слоў пра паэта, які пакуль што не мае ніводнага зборніка, паэта, якога ведаю вось ужо дзесяць год, паэта, чые вершы для мяне заўсёды сустрэча з нечым чыстым, родным, наскім, беларускім. Працяглы час паэт маўчаў. Гэта турбавала. А раптам назусім выпусціў са стайні свайго Пегаса? На шчасце — не! Набіраў сілы, выходзіў на арбіту — і выйшаў! Як заўсёды, «хросным бацькам» быў Анатоль Вялюгін,— падборка ў «Полымі». Потым цікавыя падборкі ў «Беларусі», «Маладосці», «ЛіМе».
Не ад сонца ідзём у глыбіні —
Па сонца ідзём.
Сонца гіне:
У кайданы крышталёў
закута —
Ляжыць у падземных закутках.
Ідзём —
магутныя —
Вызваліць брата
З-за кратаў.
Шахцёркі гараць
над галовамі,
нібы —
Німбы...
Варочаем,
узнімаем пластамі
Сонца, што камянела вякі.
Смялей ступайце над намі,
Смялей,
землякі!..
Ніхто не пачуў:
Яблык упаў дасвеццем —
Ля Халопеніч,
на Беларусі.
Ніхто не пачуў —
Ні людзі, ні травы, ні вецер...
Ніхто.
А шар зямны здрыгануўся...
Праз нейкі тыдзень
Над лесам узыдзе
Зялёмая поўня.
Вячэрні час
Вёў з нядзелі
у панядзелак.
Я крыўдаваць не стану,
За недавер судзіць...
Я знікну,
ўміг растану,
Каб гнёзд не астудзіць...
Геній роднага слова
Сёлета 75 год з дня нараджэння Максіма Багдановіча... магло б быць. Ды ў горле перасядае даўкі камяк — налета аж паўстагоддзя з той сумнай часіны, калі перастала біцца сэрца выдатнага сына беларускага народа. Добрым ладам, яму б яшчэ жыць ды жыць, каб здзейсніць хоць невялічкую частку сваіх сапраўды касмічных задум, каб яшчэ на вышэйшую арбіту сусветнага гучання вывесці дарагую ягонаму сэрцу беларускую паэзію, беларускую мову. У наш час, у век, празваны векам касмічных хуткасцей, зачаста пачынаем цмокаць і прыцмокваць, калі ў рэдакцыю прышле вершы невядомы аўтар, дзе з рыфмамі ўсё ў парадку і рытм не збіваецца. I падымаюцца шлагбаумы крытыкі, загараюцца зялёныя семафоры «Добрай дарогі», бо аўтар жа малады, яшчэ трыццаці няма. А Максім Багдановіч за чвэрць веку жыцця зрабіў для літаратуры столькі, што, пакуль будзе гучаць беларускае слова, ён будзе па неаспрэчнаму праву лічыцца правафланговым нашай паэзіі разам з Янкам Купалам і Якубам Коласам. Геній роднага слова, Максім Багдановіч любіў крэўнае слова да самазабыцця, да самаахвярнасці. А неба лёсу вельмі скупое было для паэта на тыя сонечныя дні, калі мог ён пачуць беларускае слова жывое, калі мог ён напіцца з народнай крыніцы непасрэдна. Ля калыскі Максіма Багдановіча-паэта стаялі беларускія народныя калыханкі, песні, казкі, ашчадна сабраныя клопатам ягонага бацькі Адама Ягоравіча. Шчасліва пасеяныя зерні роднай мовы на ўдзячнай глебе ўражлівай юнай душы далі добры ўраджай. I ўраджай гэты даў хлеб надзённы ўсім, каму дорага Беларусь, яе культура, яе паэзія Матчына песня, роднае слова... Гэта яны могуць зрабіць невераемнае вераемным. Расул Гамзатаў у прадмове да зборніка аварскіх казак прыводзіць надзвычай цікавы прыклад Малалетні сын Шаміля — Джэмалутдзін, узяты ў заложнікі, праз дваццаць год «па літасці» цара вярнуўся на Радзіму. Юнак забыўся ўсё: і малітвы, і родную мову, і Дагестан з яго суровымі звычаямі. Горац у шынялі царскага афіцэра рваўся ў Пецярбург. Але маці праспявала яму песню аб Аварыі, тую самую, што чуў ён у калысцы, і ў ім прачнулася душа горца, ён успомніў Радзіму. Юнак скінуў з плячэй чужы шынель, надзеў горскую чаркеску і папрасіў у бацькі кінжал, каб змагацца за родны край. Песня маці вярнула яму Радзіму. Максім Багдановіч быў адным з першых жаўрукоў, што звінеў у блакіце высокай паэзіі і песняй сваёй вяртаў родную мову, родную Беларусь усім тым, хто забыўся яе. Болем за мову бацькоў і прадзедаў, гневам да тых, хто адабраў у народа мову, гучаць радкі:
Народ, Беларускі Народ!
Ты — цёмны, сляпы, быццам крот.
Табою ўсягды пагарджалі,
Цябе не пушчалі з ярма
I душу тваю абакралі,—
У ёй нават мовы няма.
Збудзіўшысь ад грознай бяды,
Увесь поўны смяротнай жуды,
Ты крыкнуць не вольны: «Ратуйце!»
I мусіш ты «Дзякуй» крычаць.
Пачуйце жа гэта, пачуйце,
Хто ўмее з вас сэрцам чуваць!
Не давайце чужынцамі быць!
Хай пачуюць, як сэрца начамі
Аб радзімай старонцы баліць... Сэрца Максіма Багдановіча балела за родны край, за народ, які стагнаў пад двума ўціскамі — сацыяльным і нацыянальным. Ён верыў: Беларусь, твой народ дачакаецца
Залацістага, яснага дня. Народ дачакаўся гэтага дня. Толькі няўмольная смерць не дала Максіму Багдановічу ўбачыць яго, убачыць свой народ свабодным і шчаслівым, роўным сярод роўных. Паэт любіў народнае слова, народную песню, народ аддзячыў яму ўзаемнасцю. Лёс паэзіі Максіма Багдановіча — лёс сапраўднай паэзіі. Чым больш праходзіць часу, тым яна глыбей, па-новаму асэнсоўваецца. Сапраўды, «вялікае відней здалёку стане». З маленства да старасці ідзе з намі слова Максіма Багдановіча. Паэт згарэў, як зорка, пакінуўшы назаўсёды ў сэрцах светлы след — Светлы ж след будзе вечна жывым... 1966
Зялёны цягнік маленства
Ён павінен быў нарадзіцца ў лясной спакойнай старане на Віцебшчыне. Але лясная старана забылася на спакой, яна стала партызанскім краем... Бацька будучага паэта звязаў свой лёс з народнымі мсціўцамі. Нарадзіўся Уладзімір Лісіцын у фашысцкім канцлагеры. Бацька не пабачыў свайго сына, сын не пабачыў бацькі. Фашыстовец ірвануў тым-сім звязаныя ручаняты і з прысутным цынізмам заявіў: «Хай прывыкае да волі!..» Пра гэта да болю дакладна пазней паэт раскажа ў паэме «Дзірваны». Пішу пра свайго харошага друга, пішу не ліст у далёкі Джанкой, дзе апошнія гады жыў Уладзімір, дзе смерць застала яго за пісьмовым сталом, бо працаваў апошні час днямі і начамі, прыйшоўшы дадому са школы, дзе ён «вёў працу». Вёў працу. Так, яму змалку знаёма гэтае слова. Праца і фізічная і праца творчая. Сякера ў марозным лесе і на ўдовіным дварышчы, адбойны малаток на шахтах Данбаса, аўтаручка журналіста былі яму заўсёды блізкімі, звычайнымі, будзённа-святочнымі... Уладзімір Лісіцын скончыў педагагічнае вучылішча, вучыўся завочна нейкі час у Літаратурным інстытуце імя Максіма Горкага ў Маскве. Завочна скончыў Беларускі тэатральна-мастацкі інстытут, напісаў дысертацыю па тэатры. Сумная справа — пісаць прадмову да першай кнігі, казаць словы, якія спазніўся сказаць самому паэту. За штодзённай крутаверцю думалася, паспею, потым скажу. Кароткімі былі нашы сустрэчы, кароткімі былі размовы... Упершыню пазнаёміўся я з Уладзімірам Лісіцыным недзе летам 1970 года. У рэдакцыю часопіса «Полымя», дзе вёў я тады аддзел паэзіі, зайшоў русявы высокі малады чалавек. Танклявы, з інтэлігентным, я сказаў бы, крыху эстэцкім тварам. З-пад акуляраў на мяне глядзелі разумна-ўдумлівыя, стомленыя вочы, якія ясніліся няўлоўным унутраным агнём... Паказаў вершы. На рускай мове, многа, што называецца, пад Сяргея Ясеніна... Чытаю, пракідваюцца беларускія, віцебскія словы. Пытаюся, а ці пісаў часам па-беларуску. Няўпэўнены адказ, што спрабаваў... Літаральна праз тры дні прыносіць той самы русявы танклявы «эстэт» вершы на беларускай мове. Чытае з душэўнай, віцебскай ласкавасцю:
Костачкамі вішняў
Кулі па вадзе.
З акружэння выйшлі
На чацвёрты дзень...
I цяпер з гадамі
Дзед шукае стрэч,
То каня згадае,
То жахлівы стрэл.
Ды, відаць, на золку
Сну не пабароць.
Дзеду неба зорнае —
З клёпкамі аброць.
У нікуды, а ўсё-такі дамоў
Мяне цягнік зялёны перакоціць.
Гарачынёй матуліных камоў
Да горла радасць першая падкоціць.
...Узняўшы галаву, з'явіўся бусел,
I я прад ім схіляю галаву.
Кніга вандраванняў і любові...
Ёсць паэты, без якіх нельга ўявіць ні сённяшні дзень роднай паэзіі, ні яе наступны дзень. На іхніх плячах ляжыць найважкі груз адказнасці за слова матчынай мовы, голас іхні сугучны з часам, радок іхні наталяе смагу спрагнёнага па адкрыццях чытацкага сэрца. У нашай беларускай літаратуры ў ліку такіх шчасліва нямногіх паэтаў адно з першых месцаў займае Пімен Панчанка. Шчыра мушу прызнацца: страшмавата пісаць слова пра выдатнага паэта. Бо менавіта Пімен Панчанка як ніхто іншы баіцца і не цярпіць саладжавай патакі пахвальна-ўзвелічальных слоў. Нервовы, вуглаваты, адкрыта-даверлівы і бязлітасна-справядлівы, паэт заўсёды выступае супроць параднай балбатні, супроць славаслоўя, супроць ліслівасці і няшчырасці. У сваім нядаўнім зборніку «Крык сойкі» па-панчанкаўску задзірыста і з'едліва ён як бы папярэджвае:
Сягоння не засну,
Мяне так шчыра хваляць,
Як спелую сасну,
Якую хутка зваляць.
Там, дзе гулі пшаніцы і жыты,
Стаяць спапы, як рыжыя браты.
I добра нам маўчаць і пазіраць
На родны край вачыма маладымі!
Ні славы, ні скарбаў я не хачу,
Мне б толькі прайсці непрыкметна,
Зямлю сваю пад нагамі адчуць,
Надыхацца родным паветрам.
Будуць вечна сады расцвітаць,
Белагрудыя ластаўкі лётаць
I дзявочыя ногі таптаць
Залатую лотаць.
Я хацеў бы чытаць свае вершы
Дзвіне і Бярозе
Ці з чачоткавым кіем
у Слуцак ісці па дарозе.
А тут журавель, узмахнуўшы крылом,
У вырай праз сэрца ляціць напралом.
А цяпер пяма ў мяне і хаты,
Попел не прыкрыеш дываном.
Ранак мой мінскі, прыйдзі і ўзрадавай
Хоць на хвіліну зямлю чужую.
Над Сожам і Прыпяццю сёння збяры
Пах мяты л хвоі I пух зары.
Бо толькі па Радзіме зара, як з пуху!
Кніга вандраванняў і любові,
Я нішу цябе з юнацкіх год.
Беларусу і ў Парыжы сняцца
Белізна бяроз і сосен медзь.
I словам сцверджу...
Новая кніга паэзіі Пімена Панчанкі. Новая радасць сустрэчы з даўно любым табе паэтам. Прычашчэнне і ачышчэнне, наталенне душы шчодрасцю нервовага, як аголеныя правады высокага напружання, таленту майстра няўрымсліва-ўтрапёнага, трапяткога слова. Як часта гэтым эпітэтам мы як бы даём аўтару індульгенцыю на непагрэшнасць, ставім пад забарону любую крытыку, нават нязначныя заўвагі ў адрас паэта. Майстар гэта той, хто не стамляецца ў хадзе, у пошуку, хто не жыве за кошт аднойчы знойдзенага, аднойчы адкрытага. Зараз не толькі ў вытворчасці ад прадукцыі патрабуецца знак якасці. I бывае, напрыклад, што нейкае абутковае прадпрыемства для выставак трымае некалькі майстроў, а на патоку — той жа брак, якім затавараны ўсе склады, бо не ў нагу з запатрабаваннямі часу крочыць такі абутак. Чаму зрабіў я такое адступленне наконт прадукцыі? Здараецца яшчэ ў нас, што паэт напіша некалькі прыстойных вершаў, крытыка разбярэ гэты невялікі набытак душы і думкі на цытаванне, а новавыпешчаны маэстра піша паўсядзённую халтуру, бо ён жа знак якасці атрымаў! Альбо зусім нічога не піша, а ў перадз'ездаўскіх і з'ездаўскіх паміналаўках ідзе адпаведна алфавіту пасады і месца, адведзенага яму паслужлівай крытыкай дзесятак гадоў таму назад. Такому паэту ўсё ясна, ён ахвотна піша сам на сябе анатацыі для выдавецкіх планаў, у інтэрв'ю сам дае ацэнкі сваім яшчэ толькі задуманым зборнікам. Яму ўсё ясна, Але і чытачу таксама ясна, што даўно паэт развітаўся з хваляваннямі, з клопатамі пра элементарную культуру ўласнага радка. Паэт не прапусціць магчымасці напомніць пра свае ранейшыя зборнікі, падсумаваць колькасць (а не якасць!) выдадзенага. Узростам яшчэ не стары, а прэтэндуе на бязгрэшнасць, на тытул майстра. Але чытача зараз цяжка правесці на мякіне. Дый вераб'і інакшыя сталі, таксама ў корме разбіраюцца! Не буду рабіць спасылак на абавязковую ў апошні час у крытыцы НТР. Духоўны рух не вымераеш ні на якія конскія сілы (няхай нават пегасавы!), запатрабаванні духоўныя і матэрыяльныя неаднолькава спатольныя. Доўгі час Пімен Панчанка маўчаў. А калі маўчыць сапраўдны паэт, не маўчаць дасужыя да ўсяго чуткі, здагадкі, меркаванні, заключэнні мудрых галоў. Маўчаў паэт. Тых, хто любіць паэзію, хто жыве ёю, гэта па-сапраўднаму засмучала, а той з калег, хто звык красавацца перад чытачом, у душы радаваўся — на сур'ёзнага канкурэнта меней стала, а раптам чытач пачне адносіцца да яго персоны як да адзіна непаўторнай. Прыгадваецца, як адзін, цяпер канчаткова прызнаны самім сабой і крытыкай, паэт у маладосці прыкідваў, што калі пісаць у дзень па чатыры радкі, то за год набярэцца даволі. (Пра той час, калі будзе ўжо ісці пенсія і не трэба будзе з'яўляцца на службе, і казаць не даводзіцца — і па восем радкоў кляпаць можна!) Пімен Панчанка ніколі не любіў арыфметыку такога плана. Тэмпераментна-імклівы па натуры сваёй, ён застаўся на нейкі час сам-насам з роздумам сваім, са сваім сэрцам, са сваім сумленнем. Не хацеў выдаваць нагара аднадзёнак, не хацеў пісаць, абы пісаць, як іншыя, абы запаўняць аддзелы паэзіі газет і часопісаў. У асноўным тады толькі вершаваныя радкі, вершы ў іх графічным малюнку становяцца паэзіяй, калі паэт піша пра тое, пра што ён не можа не пісаць, пра тое, пра што ён не можа маўчаць сёння ж, цяпер, у дадзены міг, або пра тое, што не дае яму спакою, што маланкамі памяці выхаплена з даўніны ўражанняў. Тэма Хатыні ў нашай паэзіі стала ў пэўнай ступені традыцыйна-літаратурнай (хай не абвіняць мяне ў кашчунстве!). У асноўным большасць паэтаў апісала вонкавы выгляд мемарыяльнага комплексу (хаця вобраз каміноў і званоў — у нашай жа мове сама рыфма яшчэ звязала гэты вобраз — заслуга аўтараў помніка), рэдка хто ішоў ад канкрэтнай прывязанасці да балюча-трагічнай мясцовасці, да вялікіх абагулытенняў. Дарэчы, вершы і паэмы атрымаліся найбольш удалымі ў аўтараў небеларусаў (доказ таму — зборнік «Слухайце Хатынь!»). Яны неяк па-свойму ўбачылі тое, што для нас стала, відаць, звычным. А вось Пімен Панчанка сказаў ужо ў самім загалоўку верша формулай сэрца і розуму, формулай болю і гневу: «Горкая гордасць».
Наша горкая гордасць
Прасвятлее ў вяках.
Не скрышылі нас орды,
Не адолеў нас страх...
Каралеўскія пальмы,
Партызанскія сосны.
Попел чалавечы доўга стыне,
Адлятае ў хмары маладосць...
На сцяне журботнае Хатыні
I маіх Казуліч імя ёсць.
Галіны прыпяцкіх прытокаў
Сябе ў маланках пазнаюць...
Вясна ідзе...
На мне чужыя боты,
I я, крыху чужы, іду ў палі.
I новы дом, заселены дом —
Вясёлая добрая тэма.
I ластаўкі селі радком
На тэлевізійных антэнах.
Стаю ў двары зялёным,
Сумую нездарма:
Няма ў мяне балкона
I маці ўжо няма.
Гатуючы сняданкі і абеды,
Перабірае ў памяці гады,
I кожны раз жахаецца кабета:
«А што, калі б?» — і млее ад жуды.
Першыя раны жанчына лячыла,
Травы збірала з відна да цямна,
Першых звяроў прыручыла жанчына,
Першай пасеяла зерне яна...
А сонца цябе прасмаліла,
Ты пахнеш чаборам, сасной.
А тут яшчэ спее маліна
На ціхай палянцы лясной.
Асеннія будні нахлынуць,
Ты ў кухні цішком запяеш:
Успомняць чабор і маліну
Пабляклыя вусны твае.
А радасць — не шумлівая,
А шчасце — сарамлівае,
Бяда — зусім маўклівая.
Называў бяздоннымі,
Не было ярчэй,
А цяпер бяздомны я
Без тваіх вачэй.
Як няўтульна сёння,
Хоць бы грымнуў гром...
Пашлі, божа, сон мне
Пра твой сіні дом.
Не знаю, каму
Прашаптаў я:
Хвала вам і слава!
I болей ні слова,
Пра гора, пра раны старыя...
Бо я закахаўся
У цябе, маладая Варшава,
I ў песні пра Віслу.
Да працы добрай прылучэнне,
Ачалавечванне людзей.
Каб ажыла ізноў спрадвечнасць
Вады і хлеба, дрэў і траў.
Хай хітрая слава мяне абміне,
Жыццё не пакіне трывожыць і вабіць,
А нехта ссылае у старасць мяне,
Імкнецца мой гнеў да мяшчанства аслабіць.
Не здамся!
Бяссоннаю працай спалю
Сябе, ды ад праўды я не адступлюся.
I словам я сцверджу усё, што люблю
У народзе сваім і ў сваёй Беларусі!
Журыцца лірыка ліпеня...
Яшчэ не старое на ўзрост нашае пасляваеннае пакаленне дажыло да сумных некралогаў, да развітальных слоў са сваімі аднагодкамі, са сваімі адначаснікамі ў літаратуры. Раптоўна. Менавіта раптоўна не стала Еўдакіі Лось, Еўдакіі Якаўлеўны, нашай вясёла-задзірыстай Аўдоцці, нашай журботліва-ласкавае Дуні. Гэта ўсё яшчэ не хоча супакоіцца вайна, гэта яна забірае нашых таварышаў, тых хлапчукоў і дзяўчатак, чый смех абарвала склыгатанне гусеніц танкаў і выццё сірэн. Голад у блакадныя дні, пасляваенная нішчымніца, ці, як у нас на Ушаччыне кажуць, посніца, падтачылі здароўе, калі яно ў самую сілу бралася, пасадзілі сэрца. Еўдакія Якаўлеўна! Муза твая была той працавітай, цягавітай сялянкай, якая вынесла ўсе жахі і пакуты вайны, а калі мінулася неціхоцце, упрэглася ў плуг і дзірваны дужала. Адсюль і'такая, крыху мужчынская, ухватка тваіх мужных і ясных, тваіх упэўненых і зажураных радкоў. Адсюль і такая неспатолытая прага да жыцця, да пазнання яго самых глыбінных пластоў, такая нястомнасць вандравання, такая несутрымная радасць ад сустрэч з ітовымі краінамі, гарадамі, з новымі людзьмі — тваімі прыхілыіымі чытачамі. Нібыта адчуваючы, прадчуваючы нядоўгі век свой, рупілася ты паўсюль пабыць, спяшалася зрабіць як мага больш, імкнулася выказаць шчырую падзяку народу свайму, пашану свайму краю, роднай Ушаччыне, якую ты асабліва раўніва любіла. Нарадзілася ты, Еўдакія Якаўлеўна, у першы дзень вясны. I зборнік першы твой, перапоўнены пачуццём веснавой радасці жыцця і пазнання, так і называўся — «Сакавік». Шлях твой жыццёвы абарваўся на самым пачатку сталага лета. I, нібыта сімвалічна, апошні твой прыжыццёвы томік вершаў названы — «Лірыка ліпеня». Замкнулася кола ад ранняй вясны да ўпэўненага лета... У вачах яшчэ стаіць, як падчас нядаўняй, апошняй тваёй паездкі па Віцебшчыне падпісваеш ты, Еўдакія, яшчэ з пахам друкарскае фарбы «Лірыку ліпеня» маладзенькай бялявай дзяўчынцы ў школе імя Міхася Лынькова. Дзяўчынка, пэўна, нагадала табе цябе ў юныя гады ў Старыне ці ў Звоні — такая яна ўзрушаная і акрыленая. Таму так нервова-расчулена бегае па паперы чырвоны фламастэр і так шчодра жадаеш ты радасці і шчасця маладой сваёй чытачцы. Еўдакія Якаўлеўна. Рыхтаваўся я казаць вясёла-каламбурны тост на тваім першым круглым юбілеі, які мусіў быць неўзабаве, а кажу сёння табе жорсткае і сумнае зямляцкае: «Бывай...» Памяць пра цябе, нястомная падзвіжніца роднага беларускага слова, застанецца светлая, бо шмат святла ў радках тваіх, шчырых і поўных даверу да чытача. А на давер даверам адказзаюць. Бывай, Еўдакія! 1977
Чысціня
Ён для мяне жывы — Сямён, Сымон, Аксенцій Паўлавіч, як мы з паважлівым жартам называлі яго студэнтамі. У ім спалучыліся чыста і ўзнёсла прыгажосць унутраная з прыгажосцю юнака, маладога мужчыны. Ён ніколі не быў апрануты, што завецца, з іголачкі, але заўсёды акуратна, з густам. Не мог першакурснік Сымон Блатун прайсці спакойна каля люстэрка, каля шкляных дзвярэй нават, каб крадком не зірнуцца, каб лёгкім рухам, нібы пасуючы мяч, не ўскінуць чарнявы мысік сваёй лагодна-даверлівай, як і характар Сымонаў, рассыпістай шавялюры. А калі смяяўся Сымон, то неяк светла рабілася. Смяяўся ён шчыра, непасрэдна, не вымушана. Бо смех — адна з праяў натуры чалавечай, смех выдае чалавека, ягоную непасрэднасць, унутраны стан, унутранае святло. Да яго хінуліся, да яго гарнуліся сябры, аднакурснікі, і, вядома ж, не абы-як пазіралі дзяўчаты. Ужо ў сваіх першых вершах хацеў ён вясёлку «выкаціць цалюткім абручом», хацеў так пісаць, так ісці па жыццёвых сцежках — каб аж гай шумеў! Жыццё, як і вясёлка, складаецца з тых жа фарбаў, з тых жа адценняў. Цалюткі абруч вясёлкі жыцця не доўга каціў Сымон Блатун. I колеры былі розныя. Малавата было вясёлых, святочных. Пераважалі сумнавата-цьмяныя, будзённыя. Але жыццёвая проза не азмрочыла позірк жыццялюба, не прыземліла юначыя парыванні, не ачарсцвіла сэрца паэта рамантычнага складу, не зняверыла шчырага давер'я да людзей чалавека, які вышэй ад усяго цаніў таварыскасць, сяброўскасць, чалавека, які ніколі не насіў камень за пазухай, які ні на кога не таіў злосці, паэта, у слоўніку якога не было слова «зайздрасць».
Я нясу за пазухай голуба,
Камень там я насіць не магу.
Гады прамільгнуць...
I мо ў новай кватэры,
Як нейкае дзіўнае цуда,
З нас кожны прыпомніць
вось гэту вячэру...
«А хто ж будзе мыць нам пасуду?»
Я з першых вёрстаў
палюбіў дарогі,
Глухія зненавідзеў тупікі.
У мітусні перонаў і вакзалаў
Я адчуваў імклівы пульс жыцця...
Запырскан вапнаю прараб,
Шпакамі ён расчулен: —
Вам рэпартаж канчаць пара б,
Таварыш Барадулін!
I скажуць: «Быў яшчэ ж ён малады...»
Паўстану я ў кагосьці прад вачыма.
Зязюлямі падлічаць мне гады
Суцішана-трывожныя жанчыны.
I скажуць так: «Ляжаў ён, як жывы...» —
Упершыню спагадліва і шчыра.
Цішэй вады, ніжэй травы...
Бывайце, гоні, рэчкі, паплавы,—
Я адлятаю ў свой далёкі вырай.
Як рыцары, у панцырах, шаломах
На Марс ці Месяц сойдзеце па трапу.
I з радасці па звычаю зямному
Абдымецеся моцна і нязграбна.
I, вочы ўзняўшы у нябесны морак,
Заўважыць з вас, адчуе кожны,
Што болып за ўсё
Сярод шматлікіх зорак
За вас Зямля дрыжыць трывожна.
Як забытай цытатай з карана,
Гавару я на вечы людзей:
Зажываюць балючыя раны
I вяртаецца шчасце надзей.
Жывой паэзіі вада ёсць —
Бывае мелкай і глыбокай.
Сябры ўжо ў рэчышча ўпадаюць,
А я застаўся ля вытокаў...
Чвэртка веку
Часопісу «Маладосць» — 25. Амаль столькі ж гадоў было пасляваеннаму пакаленню беларускіх літаратараў, якія ў такім узросце атрымалі вышэйшую адукацыю і, не шкадуючы ні сябе, а часам і чытача свайго, узяліся за пяро. Дваццаціпяцігадовых называюць яшчэ людзьмі маладога веку. Наша «Маладосць» маладая не толькі сваім аўтарскім актывам, але і сваім дапытлівым і ўчэпістым позіркам у сённяшні дзень, сваімі клопатамі пра маладое пакаленне, пра маладую змену грамадства, літаратуры, мастацтва. Падкрэсліваю слова наша. Бо з гэтым самым папулярным у самага патрабавальнага маладога чытача часопісам сапраўды звязана наша маладосць, нашыя маладыя творчыя парывы. Сённяшні сталы юбіляр у поўным росквіце сіл, у добрай спартыўнай форме. А яго я помню ценькім, танненькім часопісам, які бралі мы, пачаткоўцы, аблогай далікатна, але ўпарта. У першым ягоным рэдактары Аляксеі Кулакоўскім уражвала нас падкрэсленая акуратнасць на ягоным рабочым стале — у строгім парадку ляжалі стосікі паперы, акуратненька завостраныя аловачкі. Дый сам ён быў, нібы для прыкладу нам, акуратным, пунктуальным. Гарнуўся ён да маладых, заходзіў нават у інтэрнат універсітэта на Бабруйскай вуліцы, і нам, каму пашанцавала надрукаваць па адным ці два вершы ў «Маладосці», крыху нязвычна было бачыць яго ў галёшах і — тады яшчэ не ў модзе — з парасонам. Шчаслівымі лічылі сябе тыя, каму выпадаў светлы лёс паехаць на канферэнцыю «Маладосці», на сустрэчу з чытачамі. У такіх паездках душой калектыву быў заўсёды Алесь Асіпенка. Гомельшчына, Магілёўшчына, Брэстчына, Віцебшчына і, вядома, Мінск і яго блізкія і далёкія ваколіцы — вясёлыя дарогі, цікавыя гутаркі, прыгоды. Новыя радкі, вершы, задумы прыязджалі з намі з такіх незабыўных, афіцыйна кажучы, мерапрыемстваў. Асабліва ўразілі ў адзін з першых прыездаў у Віцебск вуліцы і ўцалелыя з вайны завулкі, пра якія расказваў, якімі вадзіў нас Алесь Асіпенка, прыроджаны віцяблянін, якому ў грозныя гады давялося асабліва добра вывучыць горды горад Віцебск як падпольшчыку, як партызанскаму разведчыку. Трэба адразу зазначыць, што «Маладосці» на рэдактараў, увогуле, шанцавала. Ды гэта і натуральна. Чалавек, які не любіць маладых, не цікавіцца іхнімі справамі і запатрабаваннямі, наўрад ці ўзваліць сабе на плечы нялёгкі клопат рэдагавання неспакойнага часопіса. Усім, каму са школьных год запалі ў душу радкі аднаго з найцікавейшых і рэдкіх па самабытнасці паэтаў, прыемна было ўсведамляць, што твае вершы будзе чытаць, ухваляць ці адхіляць сам Пімен Панчанка! Сапраўдным святам і добрым урокам была кожная гутарка з прызнаным і любімым паэтам. Мне нават выпала правесці з ім ледзь не ноч на вакзале ў Віцебску, чакаючы цягнік,— Пімен Емяльянавіч па дэпутацкіх справах ехаў з Наваполацка (тады яшчэ ён называўся то Нафтабуд, то пісаўся Нова-Полацкам). Пра сённяшняга стырнавога «Маладосці» нават заўвагу сказаць язык не павернецца, бо гэта мой і даўні сябра, і зямляк, і аднакурснік. Здаецца, зусім нядаўна паказваў Генадзь, як разводзіць рукамі загадчык аддзела паэзіі, любімы ўсімі маладымі і тады, і зараз Мікола Аўрамчык: «Я вазьму, а Пімен...» Шкада, што ў пагодныя дні юбілею няма з намі Івана Юльянавіча Раманоўскага, першага мастацкага рэдактара часопіса, таго, хто гуртаваў вакол сябе мастакоў, хто штодзённа дбаў пра афармленне «Маладосці», пра таленавітую змену майстроў пэндзля. Пляменнік вялікага паэта славянскага свету Янкі Купалы, Янка Раманоўскі шмат зрабіў, але, на жаль, болей яшчэ не паспеў. Гэта ён ездзіў і ствараў галерэю партрэтаў лепшых людзей рэспублікі разам з Верай Палтаран, з Уладзіславам Нядзведскім, са Сцяпанам Кухаравым. Была ў Янку Раманоўскім купалаўская шчодрасць, шчырасць, шырыня натуры. Не буду пералічваць усіх, хто выйшаў у літаратуру са старонак «Маладосці», хто кім стаў, хто кім стаць мае намер. Тут ёсць пагроза некага не ўпамянуць, некага паставіць не ў тым парадку, у якім ён бачыць сябе ў спісе амаль што класікам. Нагадваю толькі аднаго пісьменніка, які са старонак «Маладосці» пайшоў у вялікую літаратуру, чыё імя добра вядома ва ўсім свеце — гэта Васіль Быкаў. Прыгадваю паездку з таленавітым фотамайстрам Аляксандрам Сяргеевічам Дзітлавым на будаўніцтва Бярозаўскай ДРЭС. Гэта было заданне рэдакцыі, яго я па маладосці год і выканаў у вершаванай форме, у жанры рэпартажу. Пачынаў я свае ўспаміны з рэдактараў, каб падкрэсліць, што толькі ў добрым, дружным калектыве добрыя рэдактары. I, адпаведна, пры добрым рэдактары калектыў адменны. Так, калектыў, ці каштарысна,— канкрэтна — штат у «Маладосці» з першых дзён на зайздрасць зладжаны. Згадаю некаторых. Не страціў камсамольскага настрою і творчай актыўнасці Сцяпан Іванавіч Кухараў — загадчык самага актуальнага аддзела нарыса і нубліцыстыкі, сам напісаў аповесць, піша новую. Былы малады аўтар «Маладосці» Янка Сіпакоў памагае чытачу праз аддзел крытыкі разабрацца, што добра, што не зусім у кніжным моры. Намеснікам галоўнага стаў Алесь Жук — малады ўзростам, але сталы сваім самабытным талентам празаік. Дый рост у былых загадчыкаў аддзела прозы дай бог кожнаму: Іван Пташнікаў узначальвае прозу ў «Полымі» (сам як празаік характарыстык не патрабуе), Іван Навуменка — дырэктар Інстытута літаратуры імя Янкі Купалы АН БССР. Намеснік галоўнага Васіль Зуёнак сам стаў галоўным рэдактарам часопіса «Бярозка». З лёгкай рукі Міхася Стральцова ў родную літаратуру прыйшоў багаты атрад празаікаў. А Леанід Дайнека з аўтара «Маладосці», добрага паэта зрабіў смелую вылазку ў прозу. Некалі сам думаў, як завярстаюць ягоныя вершы, а зараз ён адказна сакратарыць. Калі Валянцін Ждановіч у бліжэйшых нумарах дасць фотарэпартаж з космасу, з нейкай новаадкрытай планеты — не здзіўлюся. Баючыся зацягнуць свае згадкі і меркаванні, хачу пажадаць «Маладосці» і калектыву яе ў першы напаўкруглы юбілей да стогадовай даты пісаць, бачыць, думаць па-маладому! 1978
Паэзія дарог і сустрэч
У светлым гарнітурчыку, адпаведна са святочным настроем, ён ішоў з пяцікурснікамі ў першамайскай калоне універсітэта. Раней бачыў яго на фотаздымках у літстаронках, здалёку каля інтэрната па Бабруйскай вуліцы, якая на памяць ведала, дзякуючы прарэзліваму голасу вакзальнай дыктаркі, расклад прыгарадных цягнікоў да станцыі Уша. Першае наша блізкае знаёмства адбылося ва ўрачыстых абставінах. Пасля былі будні, як чорна-белае кіно. I дагэтуль памяць выхоплівае паасобныя кадры з імклівай стужкі часу. З вёскі, дзе настаўітічае, прывозіць Ул. Нядзведскі сваю цікавую, дынамічную паэму «Вясновыя барозны». Паэма друкуецца ў «Маладосці», яна ж і дае імя першай кніжцы, што выходзіць неўзабаве. З традыцыйнага Ул. Нядзведскага паэт робіцца Уладзіславам. Потым ён не раз упікаў рэдактуру часопіса і выдавецтва, што з шэрых барознаў зрабіла найбольш абкатана-традыцыйныя. Усміхаючыся, казаў: барозны вясной шэрыя, з туманковым дымам, з крыламі жаўрукоў. Толькі для тых, хто заседзеўся за рэдакцыйным сталом, барозны безаблічна вясновыя. Уладзіслаў пераязджае ў Мінск і працуе адказным рэдактарам сельгасперадач на тэлебачанні. Неўладкаванае і цеснае жытло недзе ў раёне сельгаспасёлка. Працуе шмат, ездзіць — таксама. Адным з першых уздымае пласты (прытым самыя глыбінныя) вершаванага рэпартажу. «Будні салігорскія» пачынаюцца падкрэслена-задзірлівымі радкамі:
Я шчыра кажу: не першы,
Не першы і не апошні
Палез я, сябры, па вершы
У пыл і ў пясок дарожны.
I хоць рэпартаж вось гэты
Шахцёрам я шлю сягоння —
Баюся: мяне да лета
У працы яны абгоняць.
Баюся, што ўсё спачатку
Пісаць давядзецца зноўку...
Рэдактар! Стаўляй пячатку
На новую
Камандзіроўку!
У доме дзіцячым я кожнай сцяне
Складаць абавязан паэму.
Таму, калі час толькі вольны знайду —
Збіраюся у падарожжа!
Да хлопчыкаў ноччу з вакзала іду,
I кожны уступіць мне ложак.
Не ўцвялюся ў перапалку,
Хай што хоча крытык менціць,—
Я стаяць вучыўся змалку
На гранітным пастаменце!
А ты між трох бяроз
На фотаздымку даўнім.
Сябе ані бярог,
Свой смутак перадаў мне.
На раздарожжы спраў,
Дзе ўпэўненасць звякуе,
Лёс
З трох дарог абраў
Зімовую, цяжкую.
Не сам сабе заслаў
I гэты ложак мулкі.
Быў шчодры, УладзІслаў,
Лёс для цябе на мукі.
Аслеплая яна,
Апошняя шраціна —
Зноў мачаха-вайна
Гняздо асіраціла.
Навыразаў дубцоў,
Адбыў сваю радоўку.
Узыдзе зноў і зноў
Атавісты радок твой.
Інтэлект зямлі
Да гэтага часу ясенінскі «мілы, мілы, смешны дура-слівец» стукае ў нашую памяць сваімі наіўна-ўпартымі капытамі. Вачыма Сяргея Ясеніна ўсё яшчэ глядзім мы на зямлю, бо ён гранічна выказаў душу селяніна і таго, хто застаўся непахісны ў сваёй любові да спрадвечнай карміцелькі, і таго, хто разгубіўся перад вялікім горадам. Паэт прыйшоў у кожны дом не з тэлеэкрана, укрыжаваны на тэлеантэнах, а самай кароткай сцяжынкай, імя якой — безабаронная шчырасць. Настолькі дакладная інтанацыя, настолькі наглядная метафара Ясеніна, што шматлікія рускія паэты, якія працуюць, здавалася б, у новым ключы, залежаць ад самага шчырага паэта ў свеце. Дакладна так не могуць вылезці ўкраінскія паэты з-пад папахі Тараса Шаўчэнкі. Любоў да зямлі, да аратая старажытнейшая ад самых першых рытмічна арганізаваных слоў. Разгубішся перад стракатасцю імёнаў паэтаў, што падымаюць глыбінныя пласты: Аляксандр Раманаў і Віктар Каратаеў з Волагды, Уладзімір Гардзейчаў з Варонежа, Уладзімір Жукаў з Іваыава, Міхаіл Глазкоў з Яраслаўля, Аляксей Мішын з Смаленска, Лівіу Даміан з Малдавіі, Віктар Ліўземніек з Латвіі, Байрам Джутдыеў з Туркменіі. Яыы пішуць у традыцыйным, ясенінскім плане ў лспшым значэнні гэтага слова. Але цікава працуюць і такія паэты-наватары, як латышы Ояр Вацыеціс і Імант Зіедоніс, як літовец Альгімантас Балтакіс, як украінец Іван Драч. Думаю, не заўсягды мае рацыю крытыка, якая падзяляе адных паэтаў на «зямельшчыкаў» («почвенников»), іншых — на міжнароднікаў-транзітнікаў. Што тычыцца беларускай паэзіі, дык яна ад першадрукара славянскіх земляў Францыска Скарыны да маладзейшых паэтаў нашых дзён крэўна звязана з зямлёй. Дазволю сабе толькі нагадаць нашых самых самабытных і плённых: Пятрусь Броўка і Пімен Панчанка, Максім Танк і Сцяпан Гаўрусёў, Васіль Зуёнак і Яўгенія Янішчыц, заўчасна адышоўшыя ад нас Аркадзь Куляшоў і Антон Бялевіч. Кожны падымае і падымаў свой участак, свой загон, сваё поле непаўторна і зацікаўлена. Наша беларуская цаліна — балота, экзатычнае для паэтаў усіх пакаленняў Палессе. Праўда, асушка балотаў вядзецца такімі тэмпамі і з такім размахам, што падчас думаеш, а ці не давядзецца нам наноў завадняць, забалочваць Палессе. Асушваючы празмерна рашуча балота, не асушыць бы нам душу зямлі, не зрабіць бы мёртвымі карані песень. Інтэлект зямлі патрабуе да сябе павагі, не трывае пракруставага ложа валявых рашэнняў. Інтэлект зямлі пасылае людзей да зор пасланцамі думнай зоркі — Зямлі. Максім Танк неяк з выклікам спытаў:
Можа, мы апошнія паэты,
Што вось так цікавімся зямлёй?
Тарасачолы Драч
У перакладчыка, які перадае на родную мову паэта, а тым болей сябра па духу, заўсёды траістае пачуццё. Спачатку захапляешся, жывеш чужымі радкамі, пасля, асабліва калі цяжка паддаюцца яны ўгавору перацягнуць іх у веру іншай мовы, ажно недалюбліваеш іх, заадно нядобра і пра іхняга творцу думаеш — яму што, напісаў і ў вус не дзьме, а ты сабе біся як рыбіна аб лёд, гарбей, а потым тыя радкі-чужакі блізкімі робяцца, ты пачынаеш іх перайначваць па-свойму, абыходзіцца сурова, як з уласнымі, і, нарэшце, калі праца закончана, зноў любіш сябра, паэта, ягоныя вершы і ўжо неўпрыкмет пачынаеш перажываць за іх, дрыжаць, што называецца — як за родных. З такім траістым пачуццём жыў я некалькі апошніх гадоў паэзіяй Івана Драча. Злаваўся, калі не мог адпаведна перадаць ягоны радок на гук, на вобраз, на думку. Любіў паэта, калі адчуваў, што ён гаворыць па-беларуску, можа, нават крыху з ушацкім выгаварам. Мне не хапала сябра, калі розныя справы і турботы мітуслівых дзён адрывалі мяне ад ягонай паэзіі. А наогул, мне цяжка ўявіць сябе без неба паэзіі Івана Драча, без таямнічага сузор'я ягоных думак і вобразаў, без нервовых бліскавіц ягоных няўлоўных метафар. У стэпе паэзіі Івана Драча вольна самым нечаканым эпітэтам, раздольна-гучна і дакладным, і асацыятыўным рыфмам. Паэзія Івана Драча — з'ява адметна новая ва ўсёй нашай шматмоўнай літаратуры і асабліва ва ўкраінскай. Наватарская яна не так і не толькі новымі вобразамі, паняццямі, формай і самой манерай пісьма, як заглыбленым — не прыземленым, не ўземленым! — позіркам у жыццё штодзённае, надзённае, звычайнае. А позірк паэтаў сягае і глыбока, і высока — ад самага дна расы да вільготнага зорнага пылу, што асядае на лаву, змайстраваную дзядзькам. Слых паэтаў чуе гул бамбавоза, і гул чмяля, і трывожнае біццё сэрца Леанарда да Вінчы ў новым касмічным караблі. З усіх самых далёкіх дарог і вандровак вяртаецца Іван Драч да родных крыніц, да першавытокаў, бо ногі ягоныя «ў модных чаравіках» хочуць адшукаць «свой босы след». «Стаяць на прызбе вінавата туфлі, дажджу з краямі поўныя», а былы вясковы хлапчук, ахінуўшыся, як у маленстве, мехам, нясе дадому на каромысле ваду з крыніцы. I гэта натуральная жыццёвая неабходнасць, адсюль высокі палёт думкі, што нібы напілася крынічнай вады.
I коцяцца хвалі строф,
Грукочуць у бераг грудзей,
Вар'юецца з прыскам парода,
I клёкат чорны сггівае...
Тут бацька, як бог Саваоф,
Спачывае на сёмы дзень
I маці, як маці-прырода,
Ніколі пе спачывае.
Яшчэ болей – скажа
Уладзімір Някляеў — паэт сучасны, што называецца, з галавы да пят — ад вонкавага, крыху падкрэсленага піжоністага выгляду, манеры трымацца на вуліцы і на сцэне, да верша — нервовага, няўрымслівага, напоўненага клопатамі і трывогамі дня, праблемамі часу, верша дынамічнага і падцягнутага, вонкава строгага малюнка, без абавязковай ламаніны — лесвічкі, якой шмат хто з маладых імкнецца падкрэсліць сваё наватарства. Уладзімір — паэт сучасны, гэта значыць актуальны, праблемны, маштабны сваім ходам думак і ахопам жыццёвага матэрыялу. Хвалюе яго і дзень сённяшні, і дзень вечны, дзень заўтрашні. У манеры пісьма Уладзіміра Някляева цікава і вынікова спалучаецца маскоўская школа паэтычнага рамяства з купалаўска-багдановічаўскай традыцыяй, карані якой глыбока ідуць у свет славянства, у яго свет прадметны. З першых выступленняў у друку ў ім адметна праявіўся прыроджаны майстра верша, тонкі, выразны, акрэслены. У слове паэта Уладзіміра Някляева ёсць прастора, ёсць паветра, ёсць каларыт і дух роднага краю. Адразу запомніліся радкі яшчэ першага верша, які прынёс Уладзімір у часопіс «Полымя», дзе я загадваў тады аддзелам паэзіі. Гэта былі радкі пра беларускую, тады толькі што адкрытую, нафту:
Калі, нарэшце, корба
Прабіла тоўшчу глебы
I нафта чорнай кобрай
Рванулася пад неба...
I мне сказаў прараб: —
Давай пішы з абзаца.
Ці як у вас там звычна:
Навечна слава працы!
БССР! I клічнік!
З-пад Ушачы крыніцы...
На дасвецці сваёй літаратурнай славы, у 1926 годзе, малады паэт Пятрусь Броўка напісаў:
Майскім ранкам я вас пакідаў,
Аксамітна-зялёныя ўзмежкі.
Я не магу на вас забыцца,
Вы ўсе са мной,
Як нават сплю.
Не, вы скажыце, вы скажыце,
Чаму я гэтак вас люблю?
Бярозу тую — мнагаплачку,
Што ля бацькоўскага двара,
I тую рэчачку Вушачку,
Якой далёка да Дняпра...
З глыбінных вод імкнуць крыніцы,
З глыбінь грудзей і добры верш.
...крыніца засмяецца,
Як ты прыхілішся п'ючы.
Мне званілі штодня
З-пад Ушачы крыніцы.
Бор шумны, бор грозны, гамонкай сяброўскай
Сягоння ты ўзняўся да самых аблок,—
Як ворага косіць наш храбры Дуброўскі,
Як нішчаць злачынцаў па сёлах і вёсках
Паўлоўскі, Казлоў, Бумажкоў, Лабанок.
Хутка вызваляцца гоні
З-пад уціску, з-пад прымусу,
Будзем сеяць, беларусы,
На ўсход сонца чыстым зернем...
Смерць на захад мы павернем!
Не, мпе ніколі таго не забыцца,
Як ты спявала, як прала, як жала,
Як шыла кашульку, як вышывала,
Як пахлі рукі твае лебядою,
I хлебам жытнёвым, і сырадоем...
Дзе ні хадзіў, краса такая,
Другое нават і не сніў...
Ды ўсё ж усім я спачуваю,
Хто на Ушаччыне не быў!
Бяжыць паміж гаёў, кустоў,
Што ўюн, па лузе ўецца
У той мясціне ціхай, што
Ушаччышай завецца.
Ёсць палі — разгарнуцца пластамі,
Быццам пух, толькі зерняты сей.
Нас жа лёс надзяліў камянямі,
Што ж, мы самі за крэмень мацней!
Бор, палеткі, гаі,
Песня родная матчына,
Кут бацькоўскай зямлі,
Дарагая Ушаччына.
Добра мне, добра мне
За маім дзедам —
Не маю клопату
За яго хлебам.
Ён ідзець у каршомку,
Я за ім следам...
Ой, там стукаюць,
Ой, там грукаюць.
Хлопцы скачуць і спяваюць,
Яны ж мяне ўспамінаюць.
Ой!
Мой край азёрны, край люстраны,
З таемнай гутаркай лясной,
Чым да цябе я прывязаны,
Што ты заўсёды прада мной?
Паломнік у край раптоўнага слова
Імя Андрэя Вазнясенскага не мае патрэбы ні ў рэкамендацыях, ні ў тлумачэннях, ні ў гарантыйна-ахоўных эпітэтах. Усе, хто любіць паэзію, хто цікавіцца паэзіяй, і нават тыя, каго само слова «вершы» выводзіць з раўнавагі, ведаюць гэтага самабытнага, нязвычнага і заўсёды нечаканага віртуоза, вынаходніка, паломніка ў край раптоўнага слова. Андрэй Вазнясенскі ідзе ў нагу з часам, не падладжваючыся пад ягоную хаду, не гонячыся задыхана і захакана перад ім, не забягаючы наперад часу з вінавата-паслужлівай усмешкай. Паэт проста чуе час, адчувае яго тым пачуццём, якое і дае яму права гаварыць з часам з узаемапавагай і ўзаемапатрабавальнасцю, а значыць, і з чытачом — паддадзеным і творцам часу. У невялічкім слове перад выбранымі вершамі і паэмамі аднатомніка «Дубовы ліст віяланчэльны» ёсць прызнанне аўтара: «Я пішу вершы нагамі. Я не баюся двухсэнсоўнасці гэтай фразы. Я крокамі выходжваю вершы ці, дакладней, яны мяне. У часе хады рытм вуліц, сардэчнай смуты, натоўпу ці лесу адчуваецца амаль што асязаннем, перадсвядомасцю...» Менавіта рытм як рух і як своеасаблівая кардыяграма няўлоўных зрухаў душы, як тэмы паўсядзённасці і поступу наступнасці, і рыфма, якая з надзеяй гукае сваю адпаведніцу ў шматгалоссі роднай мовы, а калі трэба, і ў іншых мовах, ствараюць непаўторнасць і запамінальнасць, а то нават і выклік паэзіі Андрэя Вазнясенскага. Умельства, уменне падмеціць адметнае ў самым звычайным і застацца самім сабой, дзёрзкасць прымусіць чытача глядзець на рэчы і акаляючы свет так, як гэта хочацца вершатворцу, выказаць усё самае падспудна-інтымнае ў падкрэслена аголенай форме, разам з тым не абражаючы і не прыніжаючы высокай годнасці пачуцця, выгодна вылучае карэнна-рускага і ўсесаюзнага, агульначалавечага паэта Андрэя Вазнясенскага. Зусім не выпадкова ў ліку сваіх настаўнікаў Андрэй Вазнясенскі адным з першых называе «рэвалюцыяй мабілізаванага і прызванага» Уладзіміра Уладзіміравіча Маякоўскага. (Тут дарэчы будзе прыгадаць верш «Размова з эпіграфам».) Традыцыі трыбуннасці, напоўненай гулам эпохі і справамі сучаснікаў, традыцыі эстраднасці — непасрэднага выхаду да самай шырокай аўдыторыі чытацка-слухацкай, якую слушна паэт называе сааўтарскай, Андрэй Вазнясенскі прадаўжае на якасна новым этапе нашай паэзіі. Мне прыходзіць на памяць нядаўняя размова з адным з дэканаў Беларускага політэхнічнага інстытута, які з радасным гонарам прызнаваўся, што зараду ад выступлення Андрэя Вазнясенскага ўсяму факультэту хапае на год навучальны. Яшчэ раз хочацца вярнуцца да паняцця «эстраднасці» ў сувязі з паэзіяй Андрэя Вазнясенскага. Ягоная, калі так сказаць, эстраднасць, як і самі вершы, адметна розняцца ад традыцыйна прынятага ўяўлення пра гэты як бы жанр. Возьмем для прыкладу закончаны, ці што, эталон гэтага жанру — Вярцінскага. Тэкст песні і самога выканаўцу яе, спевака. Аднолькавы як аўтар і як спявак. Канечне, застаецца экзотыка свайго часу, настрой далёкіх ужо для нас імгненняў. Невядома, хто тут каму памагае—спявак паэту ці паэт спеваку. А Вазнясенскіх — два! Ці лепей, пэўна, сказаць — зарад ягонай паэзіі, сіла ўздзеяння ягонага радка і на паперы, і ў гучанні такія прывабна-моцныя, што пасля кнігі цікава паслухаць вершы ў выкананні самога аўтара, а пасля пачутую са сцэны паэзію ўзнікае жаданне перачытаць, удакладніць для сябе, знайсці яшчэ больш, адчуць свайго паэта. Андрэй Вазнясенскі не ідзе на павадку ў няшчаднай публікі, не намацвае з асцярогай слізкі лядок эстраднага поспеху, ён вядзе за сабой. Ён навязвае сваё. Адным гэта падабаецца, другіх, як быка чырвонае, расцвяляе, але абыякавых не бывае, абыякавых няма. А толькі адсутнасць абыякавасці і робіць паэзію дзейснай. Паэт не падае, не спатыкаецца ні на кілімах ухвал і кампліментаў, ні на выбоістых долах карыды. I трымае яго, робіць і недасягальным для паражэння безабароннае ахілесава сэрца вогнетрывалай паэзіі. Не выпадкова адзін са зборнікаў так і называўся — «Ахілесава сэрца». Андрэй Вазнясснскі жаданы і дарагі госць не толькі ў кожнай рэспубліцы, але і далёка за межамі нашага Саюза. Але для Беларусі ў сэрцы паэта адведзена асаблівае месца, як і ў сэрцах беларускіх прыхільнікаў ягонай музы. Андрэй Вазнясенскі пазнаваў Беларусь не ў час дэкад, не ў аброчных наездах па лініі бюро прапаганды (часта гэтая прапаганда выклікае сваю супрацьлегласць) літаратуры. З міцкевічаўскай Свіцязі і першароднай Белавежы ішоў паэт да нашага чытача, да слухача Беларусі. Ішоў не ўлегцы — з усхваляванымі радкамі пра пашу рэспубліку, з вачыма, закаханымі і ўлюбёнымі ў нашы краявіды, нашых людзей. Беларускія вершы Андрэя Вазнясенскага ўражваюць сваёй адкрытай шчырасцю, сваёй гордай павагай да зямлі, якая зведала ўсе жахі вайны, якая ніколі ні перад кім не гнулася да зямлі, якая на любоў адказвае любоўю, на прызнанне — прызнаннем. Гэта не паездачныя вершы, дзе ёсць крыху падсіропленай экзотыкі, крыху цялячага замілавання, крыху зняважлівай, па-руску кажучы, «снисходи-тельности». Радкі пра Беларусь прадыктаваныя дапытнасцю, пашанай, смуткам і захапленнем. У кожнай новай кнізе, у кожным томе «Выбранага» Андрэя Вазнясенскага прысутнічае Беларусь, як часціна шчодрай душы майстра і грамадзяніна. Нават традыцыйныя буслы, ад якіх апошнім часам пачынае калаціць перакладчыкаў нашай паэзіі, у Андрэя Вазнясенскага свае.
Яшчэ ўсё Беларусь замроена:
не адрадзіла сем'і згіблыя.
Без іх і птушкі абяззброены.
А раптам і яны без цыбліка?..
...Аднойчы неяк
спадарожніца
з дарогі ў дождж глухі саб'ецца,
ад ласкі неба, асцярожнае,
пад сэрцам дзіва ў ёй заб'ецца.
Сваё абмацваючы цела,—
нібы запалкі ўсё шукае —
світальна скажа: «Заляцела.
Вам прынясу, буслы, сынка я».
На палях вечнасці
Ён любіў жыццё апантана, да самазабыцця. Любіў, нібы наганяючы той час, які забралі ў яго вайна і суровыя дарогі лёсу. Любіў, нібы адчуваючы, што шлях да роднага парога не бясконцы. Любіў жыццё і за тых сяброў і таварышаў сваіх, якія не дасталіся дадому. Ён быў дасціпны і непаўторны і ў вясёлым застоллі, і на афіцыйным пасяджэнні, і ў сваіх артыкулах, сваіх выступленнях, сваіх рэпліках і заўвагах. Ён валодаў амаль забытым у апошні час у нашым літаратурным асяроддзі ўменнем радавацца ўдачай калегі, паплечніка, рабіць чужы поспех уласнай радасцю. Адзін радок, слова, нечаканая рыфма маглі зрабіць пагодным настрой яго, найтанчэйшага знаўцы і, я сказаў бы, дэгустатара паэзіі. У ім арганічна, па законах таленту спалучаліся прызнаны мэтр і захоплены юнак, эрудыт і вастраслоў, даследчык і публіцыст. Ён увесь час быў апанаваны нецярпеннем адкрываць, нават газету, часопіс, зборнік паэзіі раскрываў па-асабліваму нервова, па-ранішняму, з чаканнем шчаслівага адкрыцця. I ён умеў адкрываць новыя таленты, новыя імёны. У яго была лёгкая рука на гэта, а галоўнае — душа. Умеў і наноў прачытаць паэта, драматурга, празаіка. Менавіта ён адкрыў Аляксея Пысіна і для чытачоў і для самога ж паэта, адкрыў як самабытнага майстра, як непадобную асобу. Помніцца, з якім непрыхаваным гонарам паказваў ён ліст ад Міхайлы Грамыкі. у якім старэйшына нашай літаратуры дзякаваў крытыку за шчырыя словы, за тое, што прыўзняў века над ягонай труной, труной забыцця і маўчання. Калі выйшла пасмяротна кніга Уладзіміра Лісіцына, які нарадзіўся ў канцлагеры ў 1944 годзе,— не чакаючы, пакуль нашая крытыка прымерыцца да непрывычнай паэзіі, у «Литературной газете» быў надрукаваны ўзнёслы і дасведчаны артыкул прызнанага крытыка. Рыгор Бярозкін. Ён першы парушыў тыя каноны і тую традыцыю, па якіх на крытыка пазіралі як на чалавека, што недалюблівае паэзію, слабавата ў ёй разбіраецца, а павучаць любіць, бо прафесія вымагае. Артыкулы Рыгора Бярозкіна гучалі як паэтычныя старонкі, напоўненыя гневам і спагадай, мудрасцю і віртуознай дасканаласцю кожнага слова. Настолькі была магутнай слава крытыка, настолькі магічнай была думка ягоная, што многія паэты за асабістую крыўду лічылі і схаваць гэтае пачуццё не маглі, калі іх не заўважаў Рыгор Бярозкін. А калі ўжо сам Бярозкін сказаў колькі станоўчых слоў, яно ўжо і з сабратам па пяру можна было здароўкацца не першаму. Ну, вядома, такое было ўласцівей маладым. Не магу забыцца, як наш любы і не пакрыўджаны ўвагай Пятрусь Броўка ў дні свайго 70-годдзя па-юнацкаму расчулены быў і адкрыта радаваўся артыкулу Рыгора Бярозкіна, надрукаваным пра яго ў «Вячэрнім Мінску». А Рыгор Саламонавіч са звычнай яму іроніяй казаў, што пасля «Вячэрняга Мінска» на вуліцы і нават у пад'ездзе больш вітацца сталі — паславуцеў. Ён паспеў яшчэ напісаць артыкул да двухтомніка Аляксея Пысіна і рэцэнзію для выдавецтва на выбранае Еўдакіі Лось. Апошнія гады перад цяжкой хваробай сваёй Рыгор Бярозкін шмат пісаў, выступаў — спяшаўся выказаць хоць трохі свайго запаветнага, выпакутаванага, яшчэ развітваўся з людзьмі, з жыццём, якое да яго жорстка ставілася. Назаўсёды застанецца жывы для мяне Рыгор Саламонавіч. Крыху закінутая назад галава. Губы, яшчэ сцятыя на момант пасля чарговай зацяжкі цыгарэтай, пасля чарговага глытка радасці ад знойдзенага ў некага слова ці вобраза. Вось рука зрабіла лёгкі рух з непагаслай цыгарэтай, і са здзіўленай пасмай пабялелай чупрыны пераплятаецца пасма дыму. Вочы крыху прыжмураныя, насмешлівыя і разгублена-даверлівыя. Зараз ён скажа нешта раптоўнае, бярозкінскае. Тое, што паспеў сказаць Рыгор Саламонавіч, што засталося ў кнігах ягоных, і жыве і жыць будзе і ў нашчадках нашых. 1981
Яго прысутнасць
Іван Паўлавіч Мележ. Тры словы гэтыя ўвабралі ў сябе цэлы сусвет думак, вобразаў, людскіх лёсаў і характараў. Вымаўляю іх, і перад вачыма, у памяці, удзячна-збянтэжанай, паўстае мажны, рослы, спакойна-разважлівы вонкава, а ў душы цнатліва-засяроджаны майстар, які ведае слова на вагу і славу на цяжар. Слова слухалася яго, ім ён мог выказаць самае патаемнае і самае глыбіннае пачуццё. Слава, заслужаная сумленнем і працай, абавязвала да новых высілкаў у імя роднай культуры, у імя літаратуры беларускай, дзеля якой ён жыў, паветрам якой ёп дыхаў, клапоцячыся, каб чыстым і здаровым было яно. Яшчэ ў школе, ва Ушачах, пазнаёміўся ўпершыню я з Іванам Мележам, захоплена прачытаўшы «Мінскі напрамак». А пасля ў сталіцы рэспублікі быў сведкам упэўненага, без лішняй мітусні і шуму, росту і сталення таленту аднаго з выдатных прадстаўнікоў нашага прыгожага пісьменства. Здараліся шчаслівыя выпадкі сумесных дарог, сустрэч, гутарак. Іван Паўлавіч насцярожана-ўважліва ставіўся да слоў пра ягоную творчасць, пра ягоную асобу, нібыта ў думках звяраючы іх з уласнай ацэнкай. Ен радаваўся кожнаму зычліваму руху душы субяседніка. У «Полымі» пачыналі друкавацца «Людзі на балоце». Яшчэ далёка было да ўсеагульнага прызнання, яшчэ некаторыя будучыя паслядоўнікі і зычліўцы, патрыёты Палесся насцярожана, а то і з яўным недаверам глядзелі на першыя раздзелы рамана, а Іван Паўлавіч з нервовай трывогай слухаў усё, што казалі пра ягоны твор. Ён чакаў з нецярпеннем, чакаў цярпліва спагады і падтрымкі. Так сухмень чакае навальніцы, так ралля руні чакае. Пачалі ісці лісты, яго сустракалі на вуліцы і віншавалі, яму званілі дадому. Асмеліўся пазваніць і я, каб выказаць сваю радасць. I быў нечакана здзіўлены той радасці, з якой сустрэў прызнаны майстар мой лірычны шчэбет. У адзін з навагодніх нумароў «ЛіМа» разам з Петрусём Макалём пісалі мы так званы святочны рэпартаж, дзе былі радкі:
I Мележ наш прыйшоў, Іван,
Ен слоў дарма не блоціць —
Прынёс ён новы свой раман
«Людзі на балоце».
Віншуем, браце Мележ,
Даўно такіх не мелі ж!
Ён вёсны будзіў
Было ў яго адно самае ўлюбёнае слова, якое ён не казаў, а неяк па-асабліваму выгукваў, укладваючы ў выгук гэты ўсё сваё захапленне, усё ўсцешнае замілаванне ці ўдалым радком, альбо нечаканым вобразам таварыша па пяру, ці надзвычайнасцю роднага краявіду, слова, поўнае прасторы і цішыні, кругла-бухматае, як марознае паветра, што няпрошана і жадана ўрываецца ў хату, калі вяртаецца дадому сын: — Цудоўна! Слова гэтае амаль дакладна перадавала душэўны стан паэта, закаханага ў даверлівую красу свайго краю, паэта, чый слых поўніўся суладнымі гукамі беларускае мовы. Паэт любіў жыццё прагна і ўзнёсла, бо ўзрост ягоны, хоць і не быў на перадавой, не хадзіў на баявое заданне з народнымі помснікамі, ведаў, чым пахне ліха, як пахне порах — вайна не пашкадавала ні сэрцаў, ні летуценняў падлеткаў, ці, магчыма, правільней будзе сказаць, падлёткаў, чые крылы, пачуўшы волю мірнага неба, імкліва набіралі вышыню.
Сціплымі раслі мы хлапчукамі,
Воінаў сыны.
I бацькоў сваіх штодня чакалі —
Вернуцца з вайны.
Паглядалі ў вокны незашклёныя —
Шыбаў не было.
Высыпаўся з ранцаў паштальёнавых
Смутак у сяло.
Не аслабнуць у песні крылы,
Калі ёсць у яе сябры.
Я ціха,
пяшчотна сказаў:
— Суніцы,
суніцы паспелі!..
На маладзік не хочаш наглядзецца.
А вокала мяне — такая ціш!
Ажно чуваць, як сэрца б'ецца.
Няўжо ты спіш?..
Вандраваць мне шмат здараецца
То машынай, то пяшком,
Ды чамусьці ўспамінаецца
Часта полацкі райком.
Дзе знойдзеш гэтакі спачын?
Вятры даўно не гойсаюць.
Брыдуць з някошаных лагчын
Дзяды —
Туманы босыя.
У наступ рушыла трава —
Якая лёгкая паходка.
Я не люблю бальніц.
Аптэкі,
Каму здароўя вы далі?
А ўсё хаджу,
Шукаю лекі,
Каб трохі маці памаглі.
Ну, як ты засынаеш маці?
Адной не страшна?
Каб не сны...
Сумую па сіняй хустцы
Роднай маці
У родным полі.
Толькі той,
Хто першым вёсны будзіць,
Доўга будзе помніцца ў жыцці.
Шчодры руплівец
Не прыгадаю цяпер, калі душой прыгарнуўся да чалавека, які стаў сябрам і спагаднікам надоўга, які сваёй вонкава спакойнай усмешкай распагоджваў любыя чорныя хмары смутку, а добры дзень настрою яшчэ святлейшым рабіў. Запомніў яго мажным і немітуслівым. Так спаважна і ўпэўнена думку думае лес, што сустрэў сваю маладую восень. Генадзя Кляўко ўбачыў я ўпершыню на радыё, дзе запісваліся універсітэцкія паэты ўсіх курсаў, убачыў хударлявага, цыбаташыяга, вострааблічнага юнака ў нацыянальнай кашулі, дзе вясёлы ўзор бег, як стракатая сцяжынка ў летнюю спёку, па грудзях, поўных парыванняў і трывогі. Чытаў ён свой верш «Вясельны каравай», напісаны па ўсіх канонах паэзіі пачатку 50-х гадоў. (Верш гэты, тлумачыў мне пазней Генадзь, першы ўзяў у «Полымя» Сяргей Дзяргай, які, дарэчы, з клапатлівай увагай сачыў за ростам маладзейшага таварыша на працягу ўсёй інхяй творчай дружбы.) Часта па сваёй маладой няўважлівасці даводзіў я, што Міншчына — родны край Генадзя — сумнаватая, аднастайная. Чалавеку з бароў, азёраў, рэк, мне адразу было цяжка звыкнуць да стрыманага, з затоенай красой краявіду, які ўспамінае шум баравы, нібы той дзядзька рана палыселы сваю юнацкую чупрыну, з неадчэпным сумам. У Генадзя Кляўко ў характары шмат было ад прыроды Міншчыны. Не вонкавая адрознасць і нечаканасць, а ўнутраная глыбіня, узважлівасць вызначалі ягоныя паводзіны, манеры, ягоны паэтычны свет. Ён быў рахманы, але рашучы, крыху замкнёны, задумёны, але надзвычай субяседлівы і адгуклівы на чужое гора. Не любіў дзяліцца сваёй бядой, але ўмеў радасці сябравай, як уласнай, радавацца. Сцяжына на строму майстэрства не была роўная і простая. Яна і збочвала, і пятляла, і назад вярталася, але свая высненая, вымроеная, раз і назаўсёды абраная, мэту бачыла. Даволі доўгі быў час маўчання. Маўчання адноснага, бо паэт усё ж гаварыў з жыццём, працуючы баронавалокам у рэдакцыі газеты «Калгасная праўда» — наводзячы стыль. Паэт вёў гутарку са сваёй памяццю, з аднагодкамі, што падлеткамі палі на крывавых загонах вайны. Адным з першых пасля роздуму ў некалькі гадоў загучаў і ўразіў чытачоў верш «Другу невядомаму»:
Сёння дваццаць гадоў,
як расстаўся ты з домам.
Сёння дваццаць гадоў,
як ты стаў Невядомым.
Дык дазволь жа лічыць
ад імя пакалення
Дзень пачатку вайны
днём твайго нараджэння.
Спілавалі дуб купчасты.
Зглухла пушча.
Вечарэе.
У паветры кружыць птаства —
Не прытулішся на дрэве.
Пакідаць гэты дом на хвіліну:
Я калісьці у ім
Назаўсёды дзяцінства пакінуў.
Толькі выйду на шлях,
Азірнуся з узгорка —
Над садам
Ён ізноў запалае,
Разбіты варожым снарадам.
Бязбацькавічаў
Шмат на Беларусі...
Павыраслі.
Мінула й маладосць...
Я часта сам сабе
Згадаю ў скрусе:
Яшчэ ў нас і бязвёскавічы ёсць...
У пустых гаршках
На дне жыву я,
Лыжкамі шчарбатымі шкрабу іх,
Над карой трасуся,
Над мякінай,
Жорны аплятаю павуцінай.
Хоць, можа, калі
Пад дзяругай нябёс
Ад хат вашых жар і астыне,
Ды будзе ў нашчадкаў
Па скуры мароз
Ісці аб адным успаміне...
Тыфус прагавіты ў сваіх падліках:
Цэлыя вёскі
Лажыў я снапамі упокат,
Мною забраных
Лічылі, бывала, на копы.
Гляджу я з рулі адным, маленькім
I не міргаючы чорным вокам...
...А рукі
Заўсёды ўгору, заўсёды ўгору —
Я і на міг не спускаў з іх вока...
...Я на словы скупы,
калі гэтыя словы
Толькі раз у жыцці
гаварыць я павінен.
У кожным слове корань ёсць,
I нельга сілай
вырваць слова.
Вырваць з сэрца народнага, вырваць з адгранёнай вякамі фразы на тлум, на глум, на пустую забаву. I слова давяралася святочна-ўражлівай душы, спрагнёна-бянтэжлівай думцы паэта. З роднай Рудзеншчыны прыходзілі, як блізкія сваякі, як дарагія землякі, сцежкі, студні, млыны, гукі, пахі — іх прыводзіла роднае слова, матчына, суседчына, зямляцкае. Праз усю творчасць Генадзя Кляўко праходзіць вобраз сцяжынкі той, што бяжыць з маленства, з успамінаў, з пажарышчаў і чарэмхавых вёснаў. I ўвесь час падспудна жыў страх, што сцяжынка гэтая можа абарвацца. Бо паэт задоўга адчуваў сваё расстанне са сцяжынай жыцця. Адсюль і такая прага працы, жаданне паспець сказаць, хоць канспектыўна акрэсліць абсяг задуманага і прадуманага. «Сцежкаю месяца Ходзяць у лета казулі». «Дзесьці на сцежцы нясмела Ціўкнуў сініцай лядок». Першая правадніца ў свет клопатаў і чаканняў, яна хатняя, свойская,
Штодзень уранку летам,
Ледзь-ледзь пачне світаць,
Бяжыць сцяжыпка з дому
Па лесе пагуляць.
Яна заўсёды знае,
Дзе ягады растуць,
Дзе перайсці па кладцы,
Балотца абагнуць.
А толькі звечарэе,
I стане цёмна зноў,
У лесе не заблудзіць
I прыбяжыць дамоў.
Як у акіяне
гайдае,
люляе
сейнер,
Паветра ловіць рука...
Як быццам на возе сена
Праз луг, па мяккіх валках.
Бяроза, ўскубшы сена жмут,
Ад смеху аж затрэслася.
Ад панядзелка да панядзелка
Смачна п'ецца нам гарэлка.
Павер мне, дружа, верыць я пачаў:
На свеце не адзін, а два багі.
Бо столькі год нас першы разлучаў,
Навекі пазнаёміў нас — другі.
Ішоў — і ўпаў,
Навекі анямеў:
Сляпы пярун
ударыў рыкашэтам.
I чалавек, бадай, не зразумеў,
Што здарылася з гэтым светам.
Яго пагляд —
Успыхнуў і пагас.
Ні змроку,
ні святла ўжо больш не будзе...
Падумаў Чалавек у свой апошні час:
«А як жа людзі?..»
Куды ты, шафёр, на клады?
Заснуў ён.
Назад заварочвай,
На Рудзеншчыну —
За Варонічамі
I час, і хлапчук малады.
Хлапчук той завецца Генадзь,
Танклявы, русявагаловы.
На поплаве пасвяцца словы,
Чародку ён важыцца гнаць.
Радзіма Чаротава ўслед
Глядзіць пастушку
Са спагадай,
Як спадчынай самай багатай —
Чакае турботамі свет.
Сіхотэ-Аліня хрыбты,
Асеціі згорбленай плечы
Нясуць яшчэ кайстру сустрэчы
Каля раздарожнай вярсты.
Нам доўга яшчэ сябраваць
I ў ліўні,
I ў прыпар зімовы,
Па хатах бацькоўскае мовы
З надзеяй адной жабраваць.
З-за песні даваць кругаля.
Уся на застолле абэлка!
Вясёлую «Ад панядзелка...»
Ад цёткі запішам пасля.
Прыгод не згадасм усіх.
Сын голасам бацьку паўторыць.
Але паспяшаўся аўторак,
I слова замоўкла... На міг...
Народны
Яшчэ афіцыйна не ўведзены ў школьныя падручнікі, ён з першых кніг сваіх стаў хрэстаматыйным для ўсіх, каму блізкае беларускае, шчырае і праўдзівае слова паэзіі. Яшчэ задоўга да ўказаў ён быў народнымпаэтам Беларусі, народным, бо выйшаў з народа, разумеў клопаты і справы народныя, з народам дзяліў і светлую і чорную часіну. Але ён улюбёнец не толькі роднай мовы, свайго краю. Многія мовы нашай сям'і народаў хочуць далучыць да сябе самабытны голас Пімена Панчанкі. Амаль немагчымы для перакладу (а гэта адна з адзнак самабытнасці і непаўторнасці паэтычнага таленту), наш народны колькі ўжо дзесяцігоддзяў і ашаламляе і радуе перакладчыкаў, прыводзіць у адчай сваёй недаступнасцю і дорыць самыя дарагія хвіліны радасці, калі ўдаецца перадаць ім вуглаватае і ёмістае, па-народнаму шматаблічнае і па-майстэрску адгранёнае слова беларускага паэта на іншай мове. Самабытнасць Пімена Панчанкі прыроджаная, а таму і непаўторная. Сама Бягомльшчына, баравая і лугавая, сціплая і шчодрая, партызанская і аратайная, калыхала праз вякі песні і казкі, ашчаджала сакавітыя і хрумсткія словы, чакаючы майстра, выразніка дум сваіх. Арыгінальнасць Пімена Панчанкі не вымушаная, яна натуральная, як натуральны прыглушаны голас паэта, нібыта летні той гром, што, здаецца, збіраецца на папас, ды ў любое імгненне, памаладзелы, можа сасватаць самую наравістую навальніцу. Звычайна на пытанне, хто ваш улюбёны паэт, самыя трывалыя аматары паэтычнага слова (а імі ва ўсе часы былі і ёсць навучэнцы, студэнты) адказваюць не змаўляючыся, адказваюць і ў Мінску, і ў Брэсце, і ў Полацку, і ў Мазыры, далёка за межамі рэспублікі нашай — Пімен Панчанка. I тыя, хто да сівых валасоў пранёс у душы затоеную, не кожнаму воку давераную любоў да паэзіі, адказваюць не раздумваючы — Пімен Панчанка. Ветэраны, воіны і помснікі народныя, а іх штогод меней і меней, з сумам і ўспомненай радасцю, нібыта рэха маладосці гукаючы, адказваюць — Пімен Панчанка. Адразу ж пасля Вялікай Айчыннай вайны стаў паэт адным з першых у шарэнгу байцоў за праўду і справядлівасць, у шарэнгу барацьбітоў за мір, за яснае неба і распагоджаныя ўсмешкі. Доўга ж тады цягнецца «мода» на Пімена Панчанку. На вокладках зборнікаў паэзіі вышэйшай пробы даты: «Дарогі вайны» — 1943 год; «Далёкія станцыі» — 1945 год; «Гарачыя вятры» — 1947 год. Няцяжка прыкінуць, колькі гадоў было тады майстру, калі ўлічыць, што нарадзіўся ён 23 жніўня 1917 года. Не модай, не шанцаваннем у літаратурным жыцці, не пасляваенным асабліва чулым да паэзіі чытачом і не надта густанаселенай пасля вайны роднай літаратурай тлумачыцца поспех панчанкаўскага слова. Поспех гэты адразу выніковы і трывалы, забяспечаны залатым запасам вечнай маладосці таленту, гранічнай шчырасцю і адкрытасцю. Кожны радок паэта як аголены нерв лініі высокага напружання, той ліпіі, якая яднае сэрцы людскія, якая ў момант кароткага замыкання дае ўспышкі азарэння, ад якіх вякам свстла. Вялікая Айчынная вайна была найсуровым выпрабаваннем для народнага духу, яна гартавала няшчадна, яна правярала на трываласць і вечнае слова паэзіі. I вершы Пімена Панчанкі ваеннага часу, такія пранізлівыя, такія адкрытыя, увайшлі ў залаты фонд усесаюзнай паэзіі. Малады гадамі, але сталы майстэрствам вярнуўся паэт з франтоў. Славутае «Вока снайпера» заканчвалася радкамі:
I зноў адкрыта снайперскае вока
Для птушак, дрэў, сяброў і зор высокіх.
Вы начавалі над ракой
на сініх паплавах?
Я начаваў.
I сенам пах
маленства Млечны Шлях.
Яшчэ ён пах тады расой,
прытоенай слязой.
Загадкі зорныя плылі
маўкліва нада мной.
Было і потым разгадаць
жыццё мне не лягчэй —
Бясконцы Млечны Шлях вачэй,
жывых людскіх вачэй.
Цяпер у зорную пару
жыву я між лясоў.
Шлях на мяне глядзіць вачмі
загінуўшых сяброў...
Ці плачу я, ці пяю,
Ці размаўляю з матуляю —
Песню маю, мову маю
Я да грудзей прытульваю.
Словы праўды,
Нас вы ратавалі
У часіны грозных небяспек.
Словы фальшу,
Вас па рытуалу
Мямліць раўнадушны чалавек.
А хацеў бы я збіраць натоўпы
Дружных, але стомленых людзей
Толькі
Для вялікай справы,
Толькі
У тыя дні, калі набат гудзе.
У мяне не забілі нікога —
ні маці, ні жонкі, ні брата.
Я не плакаў бяссоннаю ноччу ад горкае страты.
Ад чаго ж тады сэрца так хоча,
так прагне расплаты?
Там, дзе ўмоўная конская сіла,
Умоўная шклянка віна
I ўмоўнае паліва,
Хоць бухгалтарам гэта міла
I не лічбаў у тым віна,—
Там паэзіі ані каліва.
Адным зразумела і проста,
Як трэба для славы служыць.
А я па-салдацку сяброўствам
Умею яшчэ даражыць.
Адзін за другога нам легчы
Не страшна было на вайне.
I зараз мне б толькі дабегчы
Да тых, хто пакліча мяне.
Ясна ўсё.
I сам сабе кажу я:
Працаваць пакуль хапае сіл,
Тут, дзе перашытыя кашулі
З бацькавых плячэй малым насіў.
Салавей пяе ў маёй дуброве,
Растрывожыў песняю душу...
Кнігу вандраванняў і любові
Між лясоў я родных дапішу.
Сягоння не засну...
Мяне так шчыра хваляць,
Як спелую сасну,
Якую хутка зваляць.
Гэта пачалося ўжо
Вяртанне
Праз жыццё,
Удачы і няўдачы.
Да палёў,
Духмяных і гарачых.
Праз вайны
Задымленыя росы
Да гадоў
Даверлівых і босых.
Не засумаваў,
Не зажурыўся —
У дзіцячы пах травы
Зарыўся.
Дзе начуе жаўранак,
Скажыце,
Ці на лёгкім воблаку,
Ці ў жыце?
Запытаўся,
Ды ніхто не чуе...
Пэўна, ў сэрцы
Жаўранак начуе.
Прарок
Руская паэзія нарадзілася пад шчаслівай зоркай Пушкіна. Мінаюць стагоддзі, а зорка генія славянскага свету наддарожна гарыць на небасхіле жыццядайнага слова. Ад калыскі да апошняга шляху жыве ў кожным з нас свой Пушкін вобразам, радком, думкай, палкасцю і пераконанасцю. Спачатку казка перахоплівае дух і бярэ ў палон уяву, потым вершы ўрываюцца са стыхіяй марозу, з аднагукім шаргунком, раптоўна і ўладна ўзнікае «дзівоснае імгненне» — і так неадступна і так жадана нам самім ідзе з намі вялікі паэт, вучыць жыць і разумець жыццё ва ўсёй яго непаўторнасці і шматграннасці. Пушкін уваходзіць у абавязковыя праграмы «духоўнай прагі», у праграмы радасці суперажывання. Пушкінская прастата стала сімвалам глыбіні думкі, рускую мову, мову нашага міжнацыянальнага паразумення, называюць па праву мовай Пушкіна. I сёння паэт вучыць валодаць рускай мовай усю планету. Гэтакай сілай слова, якая далучае да веры, у нас, у Беларусі, валодаюць хіба Янка Купала і Максім Багдановіч. I не выпадкова ўсе млодапісьмовыя літаратуры інтуітыўна ці свядома пачынаюцца з засваення мацерыка магутнаснай паэзіі Пушкіна. Нацыянальныя паэты вучацца ў першага рускага інтэрнацыяналіста, як граніць і караніць мову свайго народа, каб стала яна агульнанароднай, дзяржаўнай. Гэта Пушкін першы расшчапіў атам самадзяржаўя «еднной н неделнмой» Расіі, пачуўшы «всяк сущий в ней язык». I нашая родная беларуская літаратура, у першую чаргу паэзія, вучылася і вучыцца ў Пушкіна быць зразумелай і глыбокай, надзённа неабходнай і гранічна шчырай. Вучоба гэтая ішла і працягваецца і непасрэдным вывучэннем і пранікненнем у мастацкую лабараторыю класіка і праз пераклады неўміручых твораў генія. Яшчэ Максім Багдановіч, які даў узоры перакладаў паэзіі Пушкіна на родную мову, звярнуў увагу на адну песню са «Смоленского этнографического сборника» Дабравольскага, што мела паралелі з пушкінскім «Вязнем». У прыватнасці, ён адзначае: «Цяжка сказаць, што маем мы тут перад сабой: пераробку ці пушкшскі верш альбо, наадварот, чыста народную песню, якую, у такім выпадку, выкарыстаў, як матэрыял, Пушкін». Творчасць непаўторнага сына Расіі належыць усяму чалавецтву. А нам, беларусам, асабліва ўсцешна ўсведамляць, што жыццёвыя і творчыя дарогі Пушкіна прайшлі праз наш край, а значыцца, яшчэ болей шчымліва праз сэрца кожнага беларуса. У 1824 годзе самотны шлях мяцежнага выгнанніка пралёг цераз Чачэрск, Магілёў, Віцебск. I на поўдзень, таксама ў ссылку, Пушкін ехаў цераз нашую зямлю. Гісторыя збяднелага беларускага шляхціца Астроўскага легла ў аснову аповесці «Дуброўскі». у Беларусі жылі нашчадкі вялікага паэта. у маёнтак пад Віцебскам заязджаў Пушкін да свайго перакладчыка, які перакладаў паэта на польскую мову. Лепшы пераклад «Меднага конніка» на беларускую мову зрабіў Янка Купала. Генію беларускага народа «град Пятроў» быў тым арліным гняздом, адкуль узляцела слава нашага крынічна-чыстага беларускага слова. Сярод імён вучняў і паслядоўнікаў Пушкіна, сярод яго нястомных першакласных перакладчыкаў можна назваць Якуба Коласа і Аркадзя Куляшова, Петруся Броўку і Максіма Танка. Усеахопны геній Пушкіна вечны, як жыццё, як слова. Паэзія ягоная была, ёсць і будзе надзённым хлебам духу. Запаветам і наказам паэзіі ўсіх наступных вякоў гучаць пушкінскія радкі:
Восстань, пророк, и виждь, и внемли,
Исполнись волею моей,
И, обходя моря и земли,
Глаголом жги сердца людей.
I шчырасць іхняя, і ласка...
Мама! Маці! Матуля! Мамачка! Слова гэтае амаль на ўсіх мовах свету гучыць падобна, бо цэлы сусвет змяшчае, бо своеасаблівым паролем з'яўляецца — немаўлятка становіцца чалавекам. I калі б была воля мая на тое — пачаў бы я азбуку менавіта з літары М: як і ўсё на зямлі, усё ў нас пачынаецца з Маці. Усё ад маці, усё з-пад матчынага сэрца. I пакуль б'ецца сэрца гэтае, жыве яно толькі клопатам і страхам за дзяцей: як яны, што з імі, ці добра ім, ці светла ім? I заўсёды самым першым здаецца маці, быццам з дзецьмі без яе нешта здарыцца можа. У гэтым ёсць штосьці ад паганскай хітрасці ашукаць злыя сілы, не даць ім благое зрабіць. «Матка-вар'ятка»— часта паўтарала некалі мая мама. Прайшлі гады, не стала самага роднага мне чалавека, і тады толькі дайшоў да мяне сэнс гэтага народнага лаканічна-дакладнага афарызма. Толькі маці можа прыдумаць неверагодныя жахі і пакуты, думаючы пра дзяцей сваіх, каб адагнаць ад іх насланнё, зло, ліха. Пакуль жыве маці, датуль мы ў любым узросце сябе дзецьмі адчуваем — ёсць каму жаліцца, ёсць перад кім кволіцца. Памірае маці — адны застаёмся, старэем адразу, балючэй успрымаем крыўды ад сваіх дзяцсй, тыя крыўды, якія мы матулям чынілі і не заўважалі гэтага з прычыны эгаізму сыноўняга.
Нам застаецца ад матуль
I шчырасць іхняя,
I ласка.
Наш лёс
З няўмольнага адтуль
Не пераняць ім,
Як падпаска.
I ў свята не задобрыць лёс
Ані скаромінай,
Ні сырам.
Шуміць спагадаю бяроз
Прачысты матчын свет
Над сынам.
Цяпер матуль жаданей снім,
Ад іх не тоім думкі нашы.
I крыўды,
Што чынілі ім,
Да нас саміх ідуць,
Як з пашы.
Я некалі свет з прысветкам
Імкнуўся аб'ехаць,
А мама —дома, так быць павінна,
А мама, здавалася, вечнаю будзе.
Прахопліваюся зараз з прысветкам,
Каб мясціны выхадзіць пехаць,
Дзе маміны ногі помняць сцяжыны,
Дзе жаўранка сэрца
абрываецца ў перапудзе...
Перунамі жагнаныя абразы —
Перастылі азёры прадонна.
Выспу смутку майго
Ледзяняць маразы:
Маме ў зямлі сцюдзёна...
На вогненнай сцяжыне духу
Цяпер цяжка ўжо ўспомніць той першы дзень, калі ўбачыў я чалавека з густой чупрынай, да якой рана падкраўся зазімак сівізны, з калючымі брывамі. Вочы менавіта свяціліся і ўсмешкай, і дабрынёй, і далёка прыхаванай пяшчотай, якой не з кожным дзяліўся і не адразу. Нервовы, узбуджана-пошукавы стан душы выдавалі губы. Яны як бы яшчэ раз вывяралі, узважвалі словы, якія неўзабаве мусіў пачуць субяседнік, таварыш, знаёмы. Яны дадавалі словам хітрынку, вар'яцінку, непаўторную прывабнасць. Яны ўздрыгвалі, перасмыкаліся, упіваліся прагна ў цыгарэту, якую штоімгненна падносілі пракураныя да рудаты пальцы, тыя пальцы, што трымалі цяжкавата-ўчэпіста ручку з вечным пяром, спісаным на адзін бок. Як прыкідваю, дык у той час былі, вядома, кансультанты і пры Саюзе пісьменнікаў, і пры рэдакцыях газет і часопісаў, але ўсе мы, маладыя ды задзірыстыя, ішлі ў рэдакцыю часопіса «Вожык». Ішлі паказаць свае вершы і апавяданні, ішлі атрымаць нейкае пісьмо на анрацоўку, каб пасля ў складчыну купіць каму пінжак, каму гарнітур. Бо адзін чалавек, з выгляду суровы, а з душой спагадлівай і шчодрай, быў і дарадцам, і старэйшым таварышам, і родным бацькам. Вузенькі, цесны пакойчык, у які трэба было праходзіць праз суседзяў, уладкаваных шыкоўней і трывалей, змяшчаў штовечар столькі людзей, што іх бы на дзве дарэвалюцыйных вітальні стала б з гакам, у чырвоным цагляным доме па Ульянаўскай вуліцы, ведалі ўсе — і масцітыя, такія, як Анатоль Вялюгін, і пачаткоўцы, што яшчэ баяліся званіць па тэлефоне-аўтамаце. У гаспадара пакойчыка заўсёды быў густы, моцны чай, хлеб і да хлеба, як любяць пісаць нашыя журналісты, была невыводная і чарчына, якая, бо добрай рукой налівалася, давала смеласці чытаць свае вершы. Мне пашэнціла нават паспытаць славутую яечню на жалязцы. Уключаўся прас, на прас ставілася патэльня, а ўсё астатняе спрадвечным спосабам. Як уласныя ўваходзіны святкавалі мы пярэбары нашага спагадніка і настаўніка ў двухпакаёвую малагабарытку па вуліцы Якуба Коласа. Тут ужо і днявалі, і начавалі. Сюды прыязджалі з камандзіровак, з родных мясцін. Гаспадар любіў браць адну плату — трэба было расказаць новую прыказку, новае, яшчэ ў расе, слова ці песню, з дому прывезеную, праспяваць. Мы табуніліся, хваліліся сваімі кволымі радкамі, а гаспадар цярпліва слухаў, раіў, падбадзёрваў. Па маладосці сваёй эгаістычна кралі ў гаспадара ягоны залаты сваёй спеласцю час, а ён начамі чытаў і пісаў і нязменна рады быў шумлівай гамане маладзейшых. Сяргей Дзяргай звалі гэтага ўсёцярплівага, усё-ўспрымальнага чалавека. Паэт найвысокай культуры, ёп адным з першых у нашай роднай паэзіі памеціў шляхі развіцця дакладна знойдзенага слова. Ён першы пачаў вызваляць паэзію ад аднастайнасці памераў, тэм і вобразаў. Ён першы прыпаў да крыніцы народнай творчасці, каб даць слову свайму глыбіню і чысціню, маштабнасць і агульна-чалавечнасць. Роздум, спалучаны з утрапёнасцю, узнёсласць, памножаная на развагу, гнеў, ачышчаны безабаронным даверам, зрабілі паэзію Сяргея Дзяргая сучаснай на многа дзесяцігоддзяў уперад.
Праехаць вельмі лёгка
ці прайсці
Шашой асфальтавай
ці плынню руху.
Але
як цяжка часам нам брысці
Па вогненнай
сцяжыне
духу.
Дружа мой! Шчыры мой!
Цяжка табе было на свеце:
Бо любіў ты болей, як цябе самога любілі.
I пакут зазпаў ты болей, як іншыя.
Душа твая расчынялася насцеж, як дзверы,
Калі ў іх хто-пебудзь трывожна стукаўся.
А стукаліся часта, настойліва,
Бо хата твая не з краю стаяла —
На шырокім шляху — не абмінуць.
Хадзіць яму цяжка было,
I думкай ён свет абыходзіў.
I ўвагаю не абыходзіў
Усё,
Што ўспрымала святло.
Усё падуладна было
Сяргею, Сцяпанаву сыну,—
Радку,
Дружбаку
I ўспаміну
Даваў ён і хлеб, і жытло.
Самотніку светла было
Ад лямпы,
Ад роднага слова,
Што сіверна і тапалёва
Ішло на дасвецці ў сяло.
А жалю не меў да сябе,
I ў мройнай пяшчоце суровы.
Кусціліся здзіўлена бровы,
I позірк маліўся сяўбе.
Штоночнай,
Штодзённай,
Святой
На сціхлым загоне паперы,
Дзе зернем узважанай веры
Змагаўся з падступнай слатой.
Удзячнасці сум, зберагай
Збалелай душы паратунак —
Адборнага слова гатунак,
Што вывеў з бяссоння
Дзяргай!
Зорка Шырмы
У выглядзе ягоным спалучаліся святы з беларускіх драўляных абразоў і мудры дзядок-селянін, крамяны і задуменна-ўзнёслы. У прэзідыумах творчых саюзаў, у прэзідыумах урачыстых дат ён нязменна сядзеў у першым радзе, у цэнтры, і сваёй прысутнасцю кампазіцыйна злучаў усіх седакоў на стомленых конях крэслаў і адухаўляў часта сумнаватыя паседжанні. Ён быў своеасаблівым сімвалам нашай роднай культуры, увасабленнем інтэлекту і дэмакратызму нацыі. Дні літаратуры і культуры ў братняй Літве. Урачыстае адкрыццё. На імправізаванай трыбуне на Вільнюскім чыгуначным вакзале нібы плыве над натоўпам знаёмае аблічча. Пад воплескі ганаровы госць атрымлівае ключ горада. Гэта — ЁН. Цяпер цяжка і згадаць, калі ўпершыню пачуў я тры словы, што грукаталі, як жорны ў вясновым халадку, як далёкія летнія грымоты, то ў парыве гневу, то раптоўна палагаднелыя: Рыгор Раманавіч Шырма. Яны чаравалі, яны запаўнялі душу нечым незвычайным, невыказным. За словамі гэтымі стаяла Яе Непераўзыдзенасць музыка. Мы, прагныя да ведаў і да роднай культуры студэнты, у большасці сваёй паэты-пачаткоўцы, баяліся прапусціць хоць адзін канцэрт Шырмавай капэлы (і пры жыцці кіраўніка яна звалася ягоным імем). Многія з нас у школах спявалі ў хорах, бывалі на заезджых канцэртах у сваіх вёсках і райцэнтрах. Але нішто не магло і параўнацца нават з самім выглядам капэлы! А пасля курса па антычнай літаратуры па-асабліваму ўспрымалася і строгасць, і дакладнасць, і высокая, нячутая намі дасюль, культура выканання. Заўсёды нецярпліва чакалі пачатку канцэрта. На сцэну выходзіць, дакладней, на ёй узнікае Рыгор Раманавіч Шырма. Няўлоўны па сваёй імгненнай дакладнасці рух — і залу, і сэрцы запаўняе музыка. I ў кожным канцэрце, і ў кожнай новай праграме і класіка, і народныя песні. Але такія народныя, што глыбінёй сваёй, непаўторнай праславянскасцю не ўступалі класічным узорам. Народная песня ў выкананні Шырмавай капэлы спаборнічала з класікай, адцяняла яе, падкрэсліваючы па-сялянску далікатна першародную свежасць сваю і душэўную глыбіню. «Зорка Венера ўзышла над зямлёю...»— паўтараў я моўчкі ўслед за Шырмавай капэлай словы ўлюбёнага яшчэ са школы майго Максіма Багдановіча. Так любоў узбагачалася любоўю, любоўю пашанлівай, адданай. На апошніх курсах на канцэрты капэлы, на Шырму, як між сабой казалі мы, хадзіў я з асаблівым хваляваннем, а прычынай хваляванню гэтаму стала першакурсніца, маці якой у свой час спявала ў Шырмы, калі капэла яшчэ была Беларускім дзяржаўным ансамблем песні і танца. I няхай мне дазволена будзе вольнасць назваць Рыгора Раманавіча як кіраўніка капэлы ў пэўнай ступені сватам. Першакурсніца, а потым і выпускніца асабіста ведала многіх спевакоў, самога Рыгора Раманавіча і нават дома ў яго бывала. I, натуральна, цяжка мне было хаваць зайздрасць сваю. I можна зразумець, якая была мая радасць, калі пасля аднаго канцэрта мне абвясцілі, што хоча мяне асабіста бачынь сам Шырма! Рыгор Раманавіч прызначыў мне час, і назаўтра быў я ў доме, што тады таксама шырмаўскім зваўся, бо ў ім пераважна жылі артысты капэлы. Рукапісы. Кнігі. I ўся прасторная кватэра, як здалося мне, напоўнена музыкай. Гаспадар і ў хатніх умовах заставаўся тым богам, тым незвычайным чалавекам, які чуў гукі, што іншым не чутны былі. I непасрэдная набліжанасць да яго прыбаўляла хвалявання і непасрэднасці ўрачыстасці. За плячыма ў Рыгора Раманавіча стаяла такое багатае на творчасць жыццё, што нібы не ўмяшчалася яно ў межы часу. I расказваў ён, па-шырмаўску неназойліва, прачула і ўражліва пра музыку, якою жыў і для якой не шкадаваў душэўнай энергіі, пра народную песню, пра багатае на выяўленне самых тонкіх адценняў пачуцця беларускае слова. Прыгадваў, цытаваў сваіх калег, сяброў. I здавалася, што ў гаворцы ўдзел прымаюць Свешнікаў і Тэраўскі, Вяроўка і Эрнэсакс — так хораша казаў пра іх старэйшына беларускай музыкі. Усё мне было цікава, а дужа многа ўпершыню чулася. Неўпрыкметку ўсмешку ў вусы тоячы, вучыў мяне Рыгор Раманавіч — скарбам сваім дзяліўся. А канкрэтна пакліканы быў я, каб для капэлы перакласці Райнісавы «Зламаныя сосны». Дарнізеўская музыка патрабавала новага варыянту перакладу, вымагала часам двух націскаў у адным слове, каб спяваўся кожны склад. Цэлы тыдзень перакладаў я «Зламаныя сосны». I, калі б не дапамога майго сябра, вядомага хормайстра, аўтара падручнікаў па спевах Міколы Хаўхлянцава, не дамогся б я адэкватнасці гучання тэксту. Мікола іграў мне на фартэпіяна радок за радком, а я выкручваўся як толькі мог. Затое пасля ганарыўся, што шырмаўская капэла спявала вялікага Яна Райніса па-беларуску! Рабіў я Рыгору Раманавічу і тэкст шапэнаўскай «Тугі». У тым жа кабінеце зноў, затаіўшы дыханне, баючыся лішнім словам парушыць ход думак гаспадара, слухаў я Рыгора Раманавіча. Ён падкрэсліваў, што мы павінны засвойваць класіку, што па-беларуску мусяць гучаць сусветныя шэдэўры. Сёння мне хочацца прывесці тэкст «Тугі», бо сугучны ён настрою майму, калі думаю, што не давядзецца болей ні чуць, ні бачыць чалавека, які дбаў пра песню Народную.
Сівер ідзе, стыне Млечны Шлях.
Лета панеслі ў вырай журавы.
Гнёзды самотна чарнеюць.
Лістабой адзвінеў — сумна ў гаях,
Глуха ў палях.
Стомлены ўздыхае пошум баравы.
А нядаўна неба жаўранкі будзілі,
Цвілі касачы ў вясны на плячы,
Росы п'ючы.
Зноў будзе май, зноў зорам спець,
Зноў будзе гай ад лісця малады.
Мой жаўранак не зазвініць.
Сонцу вясны радасцю звінець.
Лістабой развеяў светлыя гады.
Вочы касачамі ціха адсінелі.
Мару дарма, лёс мой—зіма!
Брынзай нашчыцца цыган —
У сваім шатры ён пан:
Гоніць жонку варажыць,
Сына — сена варушыць.
Спазналі роднай песпі шыр мы,
Нястомнасць сіл
I дужасць крыл,
Калі шчасліва
Зорка Шырмы
Наш асвятляла небасхіл.
Родная
Калі ўвайшла ў цябе Украіна, у тваё сэрца, у свядомасць тваю, увайшла жадана і ўладна, увайшла адразу і навечна? Хто адкажа на пытанне гэтае, хто зможа адказаць? А ўвайшла яна вячыста сваёй спаконвечна сівой даўніной, увайшла абсяжна канкрэтна-велічным днём сённяшнім. Казак, што едзе ў далёкі край, на чужыггу, у журлівай песні,— ён з Украіны. Той казачна-шырокі гогалеўскі Дняпро, што рэдкая птушка даляціць да сярэдзіны яго,— ён з Украіны. Неўміручае, суровае і пявучае слова гнеўнага Тараса Рыгоравіча — яно з Украіны. Падлетак Днепр пачынае свой разбег на Валдайскім узвышшы, якое ўзносіць на сваіх крылах песню пра шаргунок, што б'ецца пад дугой рускага смутку і рускай шчырасці. У Беларусі ён ужо Дняпро (сугучна імёнам нашым — Пятро, Змітро) і, як уздужэлы, паплячэлы малады чалавек, ідзе ў сваты на Украіну, здаўна багатую на прыгожых дзяўчат, каб там, адружыўшыся, назвацца Славутай, Славуцічам, каб ясніць сум, каб вечным стаць у «Запавеце» вялікага Кабзара:
Щоб лани широкополі,
I Дніпро, і кручі
Було видно, було чути,
Як реве ревучий.
Па гасцінцы беларускім,
У Пецярбург з Варшавы,
За карэтаю за панскай
Пхнецца хлопец жвавы...
Беларускія бярозы
Абапал гасцінца
Калыхалі думкі шумам
Хлапчуку-ўкраінцу.
Думкі лезуць, выліваў бы
Думкі на паперы,
I нявінную паперу
Адабралі, зверы.
Партрэт у верасе пчаліным
Як багаты на баравыя гукі, раскуты на рытм радок, на палове сваёй іптанацыйна перапынены, гучаць два словы — Анатоль Вялюгін. У словах гэтых — паступ хваль і стогн галубоў, выгін лугавіны і выган ля ўзлеску, выгук волі і стрыманасць болю, раскутасць Яго Шаленства Ціхага акіяна пачуцця, што б'ецца ў строму самоты і суму. I таму так натуралыіа, як роўны роўнаму, гаворыць паэт:
Ціха, мора!
Чаго ты шуміш?
Я і сам бушаваць умею.
Той хімік па прызванню,
Мудрэц і жыццялюб,
Хто ўмее мёд кахання
Цягнуць з дзявочых губ.
Снягі і зоры за акном.
Заснулі ў хаце ўсе даўно.
Бярозка мёрзлая галлём
пагрэцца стукае ў акно.
А ты плывеш у белы свет...
Гарачы, прагны бляск вачэй...
I найдалейшая з планет
сяла суседняга бліжэй!..
I хрысціцца бабка
на вежы, байніцы...
- Як вёска завецца?
- Сыночак, Суніцы...
Не помню, як мяне на самалеце
вязлі ў шпіталь, далёка за Урал,
дзе на імшарах шэрых журавіны
цвітуць і спеюць позна, як і ў нас.
Я толькі ўбачыў стол аперацыйнай,
у вокнах — чарнапалую тайгу.
Спакой навокал... Гэтак бела-бела,
нібы калыша воблака мяне...
З усіх сабораў ёсць сабор,
дзе згодзен я маліцца:
у спелым лесе, спелы бор,
звіняць твае званіцы.
Лицом суров, но мыслью светел,
Натурой бурной — Радзивилл,
Старик Велюгин нас заметил
И в Минск войти благословил.
Гэта жарт на вясёлы час. А на самой справе...
У мяккай пасцелі
лягло ля сялібы.
Глядзі: пасінелі
пад стрэхамі шыбы!..
...Развешаны сеці
на шэрым паркане.
Прызначыш дасвеццем
з баркасам спатканне...
Белазорае бабіна лета
у гародчыку расцвіло.
Пчолы, ўпіўшыся ў зрэнкі кветак,
зноў адчулі зямлі цяпло.
У выбоінах гразкай дарогі
утапіўся месяц сляпы.
Нібы рэўматычныя ногі,
гудуць і гудуць слупы.
Мёдам напоўнены конаўкі
і векавыя збаны.
Бамбардзіруюць антонаўкі
у сонных садах буданы...
Чытаеш помнікі, здзіўлёны:
ну хоць бы надпіс быў адзін,
дзе строга значацца імёны
тваіх равеснікаў, мужчын!..
— Ах, там яны...—
Бурліць раўніва,
цяжкі, у белай шапцы, вал.
Не моўкне шум рыбацкай нівы.
Чакаючы,
маўчыць
прычал.
Мир незакончен и неточен,—
поставь его на пьедестал
и надавай ему пощечин,
чтоб он из глины мыслью стал.
Недзе ў самай сярэдзіне фільма,
дзе ўсплыла жудасці дамавіна,
разрыдалася немка Вільма,
плачам выбухнула, як міна:
- Быць не можа!
Няпраўда, няпраўда!..
Круцяцца дакументальныя кадры,
мы глядзім іх з немкаю Вільмай,
анямелыя, пільна...
Доле мёртвыя і жывыя — ўсе знявечаныя.
Доўгая яма крывёй падыходзіць не хоча.
Хлопчык просіцца з ямы, як з сярэднявечча:
- Дзядзька, чаму мне пяском засыпаеш вочы?..
Як даўні боль, як сон салдата —
сляды, і лодка на пяску,
і матчына старая хата
у галубіным гарадку.
Браты па агню
Азербайджан! Пасля слова гэтага адразу трэба ставіць клічнік і рабіць паўзу павагі. Сам край паставіў сабе горды клічнік і нафтавымі, і ўтрапёнымі вадаспадамі, і сваёй непахіснай любоўю да святла, сваёй рашучай непрымірымасцю да ўціску, да кайданоў. А паўза неабходная, каб хоць у думках на імгненне нейкае акінуць вачыма захаплення багатыя і шчодрыя на непаўторнасць абсягі. Азербайджан. У імені гэтым чуецца і светлая смага здзіўленабровых вясёлак, і нецярпенне струменя нафты, што прагне чорным адчаем ударыць у пеба, і сіпенне сухменю, і шоргат спягоў у гарах. Цвёрды характар краю, каўказскі, мужчынскі, падкрэслены і скаламі, і такімі пародамі рэдкіх дрэў, як дэмірагач (жалезнае дрэва), самшыт. Таму дужа да твару краю белазубая ўсмешка Каспія, асабліва пасля шторму. Азербайджан. Значэнне гэтага агністага, гартаннага і спякотнага слова тлумачаць звычайна як — «Краіна ашчаджальнікаў агню». З пячорнага рэнесансу хавалі агонь ад ворага, ад уроку вока злога ўжо тады, калі прапродак сучаснага бітніка-кудлача, несучы ў руцэ галаўню, сам здзівіўся са свайго цспю на скале. I ўзніклі з-пад рукі ягонай, заспавальніка, карыфея, народнага мастака амаль у нашым паняцці, наскальныя фігуркі ў Кабустанскім стэпе, мясцовасці, што зараз далёка вядома сваім кароткім імем — Кабустан. Амаль у рытме самага сучаснага танца скачуць у наскальных выявах далёкія супляменнікі. Агонь захоўвалі, агонь перадавалі з пакалення ў пакаленне. Не толькі агонь, якому пакланяліся. I сёння здзіўляе сваёй трывалай фантазіяй і запамінальна-непаўторнымі абрысамі Храм Вогнепаклоннікаў у Сураханах. Даланю чашы козытна ліжа ахвярны агонь, агонь ачышчэння, прычашчэння да вогненнай сутнасці свету. Агонь паэзіі, агонь неўтаймаванага слова, якое апякала болем чакання сэрца каханай і пякло бязлітасна таўстаскурае сумленне магутаў свету гэтага. Нізамі... Фізулі... Хагані... Сабір... Джаліл Мамедкулізадэ... Край паэтаў спакон вякоў адчуваў чаканны і нечаканы на вобраз радок, адчуваў патрэбу ў паэзіі — ашчаджальніцы духу і мовы народа, і зусім не па традыцыі і ў нашыя дні цэніць і шануе сваіх песняроў. Недарэмна ёсць такое меркаванне ці вясёлая хітрасць: каб даведацца, хто сярод каўказцаў азербайджанец, трэба даць заданне навабранцам напісаць верш. Азербайджанцы ўсе ўмеюць пісаць вершы і яшчэ болей разумеюць паэзію. Яны суддзі і самыя добразычлівыя, і самыя суровыя. Агонь думкі, агонь адкрыццяў. Толькі думка, акрыленая паэтычнай празарлівасцю, магла адлюстраваць у азербайджанскім нацыяналытым арнаменце будову крышталю! Ад крышталыіасці натуры, ад крыштальнасці характару народнага крышталь у арнаменце. Да агню Азербайджана вялі караванныя шляхі сівых вякоў. Да агню Азербайджана цягнуліся дапытлівыя сэрцы. Ясенінскія «Персідскія матывы» хрэстаматыйна вядомыя ўсім аматарам паэзіі. I хоць Сяргей Аляксандравіч у некалькіх сваіх кароткіх аўтабіяграфіях у ліку замежных краін, якія наведаў ён, падкрэслена называе Персію, гэтая экзатычная краіна знаходзіцца ў Азербайджане. У былым асабняку багатага нафтапрамыслоўца П. I. Чагін імітаваў свайму любімаму паэту Персію. Цяпер у Мардакянах адкрыты філіял музея Сяргея Ясеніна. Яны на сумнай хвалі перагукаюцца, два ясенінскія вершы: «Бывай, Баку!» і «Да спаткання, дружа, да спаткання». Музей асвечаны тым настроем, калі самі шапталіся радкі для чароўнай бакінкі: «Шаганэ ты мая, Шаганэ». I не памузейнаму гучаць на стэндзе словы пра вялікага сына Расіі «адзін з самых шчырых паэтаў свету»—словы Назыма Хікмета. Свае першыя крокі на вольнай савецкай зямлі выгнаннік з Турцыі зрабіў менавіта ў Азербайджане. Гэтаму краю няўрымслівы турэцкі паэт прысвяціў полымныя радкі. Азербайджан і сёння сярод сваіх дарагіх паэтаў Назыма Хікмета ставіць на першае месца пашаны і любові. Наш Пімен Панчанка ў суровыя гады Вялікай Айчыннай вайны адкрываў для сябе і для беларускай паэзіі край Нізамі і Фізулі. Славуты «Іранскі сшытак» гартаўся гарачымі вятрамі Апшэрона. Трывогай граніцы і субтрапічнай сакавітасцю дыхае панчанкаўскі верш «Астара» яшчэ з тых часоў. Былі ў Азербайджане і на ўрачыстых святах юбілеяў, і на сустрэчах па пытаннях канкрэтнай працы ўзаемапавагі, узаемазнаёмства, а значыць, узаемаперакладаў у розныя гады Максім Танк і Васіль Быкаў, Анатоль Вялюгін і Мікола Аўрамчык, Еўдакія Лось і Ніл Гілевіч, Яўгенія Янішчыц і Васіль Зуёнак. Нашыя паэты і празаікі знаёмілі і знаёмяць сваіх чытачоў з творамі азербайджанскіх сяброў, азербайджанскія майстры мастацкага слова перакладаюць беларускую прозу і паэзію. Агонь дружбы, агонь радасці агульнай справы ніколі не пагаспе! Калі ў цемнаватых лясах каля старажытнага слаўнага Полацка пачынаў расці нафтагігант, каб стаць потым сучасным і светлым горадам Наваполацкам, людзі вогненнай прафесіі — нафтавікі Азербайджана прыехалі ў беларускую старапу. Іхняя дапамога была дарагой і неабходнай. Гэта заслуга і сяброў-азербайджанцаў, што вёсачкі Ахотніца, Слабада, якія спакон веку ведалі хімічны працэс хіба па куродыму газы ў газоўцы, сталі сведкамі і ўдзельнікамі барацьбы за вялікую хімію, каб зрабіцца пасля прыгарадамі і вуліцамі новага горада. Да агню Азербайджана цягнуліся і прагныя рукі захопнікаў. Але ў сэрцы народа ніколі не гас агонь любові да спаконнага краю, да волі. Як хвалі Каспія змываюць сляды на пяску, народны гнеў змываў з роднай зямлі ўсіх хціўцаў, усіх рабаўнікоў. Шматвяковая гісторыя Азербайджана — сведка мужнай барацьбы за святло праўды, за мову роўнасці. Сялянскае паўстанне 816-838 гадоў пад кіраўніцтвам Бабека супроць арабскіх і мясцовых феадалаў расхістала ўладу Арабскага халіфата. I даўнюю гісторыю маюць сувязі Азербайджапа са славянскім светам, (яшчэ ў IX-X стагоддзях Азербайджан гандляваў з Кіеўскай Руссю), з рускім народам, які быў заўсёды надзённай апорай у барацьбе за лепшую долю. У 1903 годзе ініцыятарамі ўсеагульных стачак на поўдні Расіі выступілі бакінскія рабочыя. I ў 1904 годзе бакінскія рабочыя дамагліся заключэння першага ў Расіі калектыўнага дагавору. 13 лістапада 1917 года ў Азербайджане была абвешчана Савецкая ўлада. За кожнай датай гэтай стаяць і гарт духу, і талент рэвалюцыянераў, памножаныя на вернасць вячыстай мэце, на самаахвярнасць. На адной з прыгажэйшых плошчаў Баку велічны і ўзнёслы помнік 26 бакінскім камісарам. З балюча-белага мармуру праступаюць не пакутніцкія, а нязломныя абліччы і постаці, нібы выходзяць з жахлівага савану пяскоў Закаспія, нібы з вечнасці выступаюць. Б'ецца незаціханае полымя Вечнага агню, агню павагі і ўдзячнасці нашчадкаў. Адразу з вакзала вядуць праз увесь горад дзве цэнтральныя вуліцы. Гэта вуліцы нашых землякоў, ураджэнцаў Беларусі — Я. Д. Зевіна і М. В. Басіна, двух бакінскіх камісараў. Русыя вербы Беларусі хораша адцянялі і мякка падкрэслівалі задзірыста-чорныя чупрыны азербайджанцаў у лірычныя вечары, калі неба было шчодра вышыта зорамі. Схіляліся сёстрамі міласэрнымі над параненымі бакінцамі і кіравабадцамі, калі неба было прастрэлена «трасіркамі». I цяпер штовясны шумяць над магіламі герояў неадасланымі лістамі і штозімы дрыжаць несуцешнымі ўдовамі і вернымі нарачонкамі. Вызваляючы Беларусь ад фашыстоўскай нечысці, высокае званне Героя Савецкага Саюза здабылі ў баях смелыя сыны Азербайджана і не ўсе дайшлі да жаданага Дня Перамогі. Галоўная рэдакцыя Беларускай Савецкай Энцыклапедыі (цяпер імя Петруся Броўкі) выдала кнігу «Навечна ў сэрцы народным» — гэта своеасаблівая Энцыклапедыя мужнасці і адданасці, Энцыклапедыя нашай еднасці і непарушнасці, правераных у агні баёў. У кнізе змешчаны біяграфіі Герояў Савецкага Саюза і прадстаўнікоў народаў СССР і замежных краін, якія атрымалі найвышэйшае званне Краіны Саветаў за вызваленне Беларусі ад фашыстоўскай погані. З фатаграфіі глядзіць хударлявы юнак. Чытаем: «Камандзір стралковага ўзвода лейтэнант Д. М. Ахмедаў вызначыўся пры вызваленні Палескай вобласці. 24.06.1944 г. першы павёў узвод у атаку на штурм асабліва ўмацаванай абароны праціўніка ля вёскі Пружынішча Парыцкага раёна. У гэтым баі Д. М. Ахмедаў знішчыў каля 10 гітлераўцаў. 25.06.1944 года ўзвод пад яго камандаваннем першы фарсіраваў раку Трэмля і, стоячы да пояса ў вадзе, 10 гадзін утрымліваў пераправу да падыходу іншых падраздзяленняў. 26.06.1944 г. ля вёскі Малынь Парыцкага раёна Д. М. Ахмедаў быў цяжка паранены. Загінуў 6.10.1944 г. у баях за вызваленне Польшчы». Вядомы і надзвычай любімы ў народзе празаік Сабір Ахмедаў напісаў дакументальную аповесць «Джаміль». Замест прысвячэння кароткае і ўражлівае: «Памяці брата». Лісты Джаміля з вогненных дарог да маці, да родных, характарыстыкі і ўзнагародныя лісты, лісты аднапалчан, піянераў-следапытаў аб'яднаны смуткам і пашанай, захапленнем і незваротнасцю страты. Словы жальбы звычайна дакладныя і суровыя. «Гераічны пачатак, які заўсёды жыў у ягоным сэрцы і які ў адпаведнасці з жорсткімі патрабаваннямі вайны выліўся ў подзвіг, прынёс яму перамогу. Перамогу пасля смерці»,— заканчвае аповесць пра брата Сабір Ахмедаў. Дарэчы, гэта аповесць у перакладзе былога партызана і франтавіка Уладзіміра Шахаўца будзе друкавацца ў першым нумары штогадовіка «Братэрства», нумары, прысвечаным 60-годдзю ўтварэння Савецкага Саюза. Братэрства народаў нашых вытрымала ўсе выпрабаванні! Вечназялёнае яно, як дрэва жыцця. Помніцца мне з маладым і ўчэпістым позіркам Аслан Везіраў, які вызваляў Мінск, а цяпер у Баку ўзначальвае паляўнічую гаспадарку рэспублікі. Далікатна, але цвёрда робіць ён заўвагу гаспадарніку — вецер адагнаў, разагнуў галінкі вінаграду, сам акуратна папраўляе зялёную пагонь. Тэлеаператар просіць яшчэ раз паправіць вінаград — падабаліся рух, жэст, памкненне. I пальцы славутага воіна натуральна, з ласкай бяруць галінку, гэта пальцы земляроба, вінаградара. Справа родная і знаёмая. Гэта не для кадра, гэта для душы. I павесялелы ад успамінаў Герой Савецкага Саюза кажа: «Мой любімы народ — беларусы. У мяне было 15 тысяч воінаў, з іх — 5 тысяч беларусаў. Я ведаю, як ваююць яны! Калі чую слова — беларусы, маё сэрца вырастае ў тры разы...» «Овчулар еви» («Паляўнічы дом»), дзе гаспадарыць Аслан Везіраў, мае унікальны музей, у якім усё багацце жывой прыроды Азербайджана. Усе птушкі (галасы іх гучаць), звяры, дрэвы. А некаторыя птушкі і дрэвы, якіх няма на радзіме героя,— яны з Беларусі, другой радзімы, якая прызнае яго за сына. Таму з такім хваляваннем і гонарам паказваў Аслан Везіраў здымкі з урачыстых дат і сустрэч у Беларусі. Алі Векіл — паэт пасляваеннага пакалення, перакананы інтэрнацыяналіст, у гонар 60-гадовага юбілею СССР напісаў кнігу вершаў, у якіх уславіў пятнаццаць рэспублік-сясцёр. Неаднаразова быў ён у Беларусі, і вынікам рабочых, творчых пачасцін загучалі вершы пра крэпасць-герой Брэст, пра Курган Славы, пра Мінск, радкі прызнання Янку Купалу, Якубу Коласу, Петрусю Броўку. Уразіў Алі Векіла Беларускі музей Вялікай Айчыннай вайны, які паэт назваў музеем славы:
Тут боль і рашучасць
Лясной стараны.
Мы ўдвух са здзіўленнем
Ля кожнай сцяны
Нямеем
I не разумеем —
Назваць гэты гмах
Летапісам вайны
Альбо гістарычным музеем?
Ад гора пастарэлая Аніся
Шаптала, заклінаючы:
— Ачніся!
Салдату з нетутэйшаю смугою.
Шаптала з несуцешнаю тугою.
Цябе яшчэ жывога падабрала.
Назад,
На Захад рушыла навала.
Боль ран тваіх,
Як роднага, прымала,
Ды ўратаваць цябе
Мне сілы мала.
Якой жа ластаўкай,
Якой зязюляй
Мне вестку перадань
Тваёй матулі,
Каб вочы ясныя твае закрыла
Матуліна рука,
А не магіла?!
Хоць ты, хмурына летняя,
Спыніся,
Плыві вясцінай —
Плакала Аніся.
Гэту дрогкую памяць —
дарогу
ад сівых беларускіх бяроз,
гэту доўгую памяць —
трывогу,
гэту хмарку нявылітых слёз,
як асколкі,
ты ў сэрцы пранёс.
Гэту памяць тугі без патолі
ты прайшоў,
быццам міннае поле.
Я, выпадковы
твой спадарожнік,
гэту памяць прайшоў з
табою,
амаль чатыры гады
насцярожана
я прайшоў
да апошняга бою...
Настылы мармур
пачарнеў ад горычы,
нібы яго трымала
дно вякоў.
Паляць літары:
ПАВЕЛ РЫГОРАВІЧ НОВІКАЎ
тысяча дзевяцьсот
дваццаць чацвёрты —
тысяча дзевяцьсот сорак... мёртвы.
Да вечара дамчымся ў рай
У чайхане без перасадкі.
Духмяніцца спякотны чай
Травою горнай курапаткі.
Клякоча вар:
— Кеклік-ату!
Дык гэта ж той,
Што ля дарожкі
Захмеліць пахам за вярсту,
Мой чабарок,
Крывыя ножкі...
...Кеклік-ату,
Кеклік-ату —
Ці гэта бусел косы клепіць,
Ці ластаўка дамоўку лепіць,
Ці вырай журыцца:
Ляту-у-у...
Клякоча бульба ў чыгуне
Ці лівень палівае градкі?
Травою горнай курапаткі —
Чаборам
Пахне ў чайхане!
Жаноцкасць вечная красы...
Юзэф Пучынскі — мастак, што называецца, ад бога. Якое ўжо дзесяцігоддзе не стамляецца ён здзіўляцца жыццю, красе ягонай і не перастае здзіўляць гледачоў, спажыўцоў прыгожага, прыхільнікаў свайго мастакоўскага таленту творамі, у якіх люструецца свет чалавечай душы. Позірк мастака бачыць глыбока, глыбінна, абвострана. З маленства будучы мастак адчуў першародную красу прыроды, пазнаў нялёгкую, але адухоўленую прыгажосць працы. У родным пасёлку, сталіцы цэлага літаратурнага раёна нашай рэспублікі, ва Уздзе бачыў малы Юзэф, як вечар апускае ў Нёманец распаленае сонца, якраз як бацька-каваль — абцугамі гарачы лямеш у ваду. З малых гадоў краса і праца зліліся ў адно ва ўяўленні мастака. Трэба яшчэ зазначыць, што жыццё гартавала яго так, як сталь гартуюць. У бітве пад Сталінградам быў цяжка паранены. I былі гады вучобы, гады працы настойлівай, самаадданай, упартай. Ад Нёмана, ад нашай непаўторнай беларускай прыроды ў Юзэфа Пучынскага любоў да беларускага мастацкага слова, да літаратуры, якую ён плённа і таленавіта ілюстраваў з першых сваіх крокаў у мастацтве. Ён вырас у майстра кніжнай графікі. Ад бацькі-каваля — любоў да працы, уменне, набытае цярплівасцю і акрыленасцю, рабіць паслухмяна-гнуткім жалеза вобраза і сюжэта. Ад маці, ад сялянак беларускіх, ад кабет вясковых — улюбёнасць у вобраз жанчыны, матулі, нарачонкі, каханай. Жаночыя вобразы ў творчасці Юзэфа Пучынскага займаюць асобнае, можа, галоўнае месца. Першай працай, якая ў 1951 годзе звярнула ўвагу на мастака, на ягоны талент пранікнення ў характар, у духоўны свет героя, была карціна «Партызаны каля параненай Рымы Шаршнёвай». Хвалюе, прымушае задумацца і згадаць, якой цаной дасталася нам вялікая перамога, палатно «Памяць» (знаходзіцца на сталым месцажыхарстве ў музеі легендарнай крэпасці-героі над Бугам). Цеплынёй, сыноўскай шчырасцю вее ад карціны «Жыццё пражыць». Гэта пра тых вясковых жанчын, што нібыта тыя яблынькі, якія ніяк не могуць прыжыцца на асфальце, не чуючы роднай глебы свайго агародчыка, свайго поля, не чуючы пад нагой сцяжынкі, што ўцякае ў лес. Іх яшчэ называюць добрымі духамі пад'ездаў. Самі назвы карцін гавораць за сябе: «Партрэт дзяўчыны», «Сялянская дзяўчына», «Ядзя». Кожны вобраз раз і назаўсёды знойдзены, кожнаму мастак аддаў частку душы сваёй, чуласці сваёй і замілаванай пяшчоты. А колькі роднай, беларускай шчырасці ў «Вечары»! На падаконніку дзяўчына ловіць апошнія ўсмешкі сонца, каб дачытаць цікавую кніжку. Ловіць святло вечнасці, святло ведаў, святло радасці быць чалавекам.
Жаноцкасць вечная красы,
Яна ў абліччах, у абрысах
Пад попелам вякоў,
Як прысак,
Нязгасная ва ўсе часы!
У цемры высветліць шляхі
Усмешка маці, нарачонкі.
Брывоў зламаныя пярсцёнкі
Акрэсляць звабныя штрыхі.
У забыццё, у небыццё,
У яву акунуць пагляды.
Кахання сон,
Атрута здрады
Напоўняць да краёў жыццё.
I толькі воку мастака
Краса даверыцца адкрыцца,
Каб непаўторна паўтарыцца
Цнатлівым дотыкам мазка.
Адчаю, ласкі галасы
Гучаць удзячна ў кожным сэрцы.
I зоры, як адзінаверцы,
Гараць жаноцкасцю красы!
Дыктатура вока
Як сапраўды вялікі паэт Уладзімір Маякоўскі з кожным новым круглаюбілейным і неюбілейным — годдзем робіцца ўсё болей неабходным наступным пакаленням прыхільнікаў яго агністага і вятрыстага слова. Час працуе на Маякоўскага, як ён некалі працаваў на час, але працаваў не як падзёншчык, а як творца — на роўных! З тых часін, калі ўпершыню прагучаў голас новага паэта Расіі, паэзія папераменна перажывала і ўзлёты, і падзенні, падзялялася на гучную і на ціхую, пакутавала залюляна-знаёмым рытмам, і спрадвечна-нафталіннымі вобразамі, і арытміяй, і «безобразным безобразнем». Але акіянскі гул арганізаванай стыхіі Маякоўскага не заглушыла беспамернае мора рыфмаванай і белакроўна-белавершавай прадукцыі. I нават шэпт паэта рэвалюцыі рэхам аддаваўся на ўсіх мацерыках. Чалавек новага свету, Маякоўскі як ніхто іншы адчуваў сябе стваральнікам, які нясе адказнасць за будучыню. Гэта Маякоўскі разбурыў цесны прытулак душна-салоннай паэзіі. У сваёй словатворчасці, у сваім адчуванні рытму, заклікапага выказаць парыў эпохі, паэт абапіраўся на народнае адчуванне слова, на народную чутнасць рытму жыцця. Глабальна маштабны і да педантызму дакладны ў дэталях Маякоўскі настолькі самабытны, што ўсялякае сляпое перайманне яго выглядае да бездапаможнасці смешным. Шмат хто спрабаваў караскацца па ягонай вершалесвічцы, але адразу ж зрываўся і падаў. Шмат хто спрабаваў гарлаць, крычаць, ды ў выніку чуўся нікчэмны піск. Бо нікому яшчэ не ўдалося паўтарыць натуральнасць гучання грому. Метад рыфмоўкі Маякоўскага, узяты з народнай паэзіі, паказаў сябе і як прынцыпова новы, і, што называецца, з запасам на будучыню, бо паэт як бы прадбачыў далейшую дэвальвацыю рыфмы, страфы і сваім вопытам паказаў на новыя дарогі. Нават школьныя праграмы з іх непарушнымі магчымасцямі адбіць у любога больш-менш стараннага вучня любоў да рыфмаванага слова, ужо не кажучы пра самую сутнасць паэзіі, не замуцілі глыбіннага дна рызыкоўна-шчырага слова Маякоўскага. Па Маякоўскім правяраецца правільнасць паэтычнай пазіцыі, яе грамадзянскасць і актыўнасць. У Маякоўскага можна і трэба вучыцца і майстэрству, і ўменню адкрываць новае ў жыцці. Я помню, як са школьнай сцэны, са сцэны раённага Дома культуры чытальнікі-аматары, хто з вялікай любові, хто аддаючы належнае часу, чыталі Маякоўскага, абавязкова становячыся ў пастаментна-помнікавую паставу і па магчымасці зычна да агрублення. Асабліва акцэнтаваўся верш Маякоўскага, адрасаваны Сяргею Ясеніну. Дарэчы, за Маякоўскага я меў адны пяцёркі і за сачыненні, і за вусныя адказы. А праз Сяргея Ясеніна атрымаў тлустую двойку ў дзённіку. Бо на адну ноч даў мне дзесяцікласнік зграбны томік з бярозкай на вокладцы. Было не да хіміі. Чытаў, стараўся ўнікнуць, чым жа грэшны пясняр расійскай тугі і радасці «шасціны ўсёй зямлі з кароткай назвай — Русь»? Пасля зразумеў, што Пушкін і Грыбаедаў сваім «Горам ад розуму», Маякоўскі і Ясенін блізкія вяршыннасцю сваіх талентаў. Яны кожны па-свойму вырашалі і выражалі праблемы новага, свайго часу, былі наватарамі, словатворцамі, яны падымалі самыя глыбінныя пласты душы чалавечай, мовы, тэмы. Як бы ні супрацьпастаўлялі Маякоўскага і Ясеніна, яны хутчэй няпоўныя адзін без другога. Жалезныя, на першы погляд, канструкцыі Маякоўскага, але сагрэтыя сэрцам думкі, краналі, бо выяўлялі час у руху, у змене, у непаўторнасці. Як металічная Эйфелева вежа прыжылася ў Парыжы, зарунела, нібы само дрэва лірыкі, так і вершы Маякоўскага сталі неад'емнай часткай духоўнай спадчыны наступнікаў. Час не памыліўся, калі выбраў сваім выказнікам Уладзіміра Маякоўскага, кожны новы час выбірае свайго паэта. Я ўдзячны Маякоўскаму за шчаслівыя хвіліны адкрыцця паэзіі яшчэ буславаташыім хлапчуком, за скупыя хвіліны радасці судакранання да ягонага радка, калі перакладаў непадобнага ні на кога паэта на беларускую мову. А калі перакладаеш, прачытаеш паэта і глыбей, і прыдзірлівей. Пераклад — гэта як разборка гадзінніка ці любога механізму, дзе пасля застаюцца лішнія дэталі. Бываюць, што дэталі і сапраўды лішнія. Але ў адносінах да класікі і ў прыватнасці да паэзіі Маякоўскага гэта не стасуецца. Тут ёсць толькі дэталі, якія не ўмясціліся ў радок іншай мовы, няхай і дужа блізкай, іх давялося замяніць з вялікай рызыкай. Час будзе ўзбуйняць фігуру Уладзіміра Маякоўскага, паэта недасяжнага сваім майстэрствам і дужа блізкага да клопатаў будучых сучаснікаў. Заўсягды, судакранаючыся з творчасцю Маякоўскага, адчуваеш сябе і прыгнечана-прысаромленым і прасветлена-ўпэўненым. Паэзія Маякоўскага стымулюе, прымушае думаць, бачыць, шукаць — узмацняць «дыктатуру вока». 1983
Пяты майстар
Апошнім часам шмат увагі надаецца праблемам мастацкага перакладу. Друкуецца процьма артыкулаў, іншыя з іх нагадваюць рэцэпты — як трэба перакладаць. На рэцэпты не скупыя тэарэтыкі, тут яны аж праз меру шчодрыя. Толькі ўсё гэта болей нагадвае добрыя парады, накшталт тых, як паводзіць сябе. А пераклад — гэта закаханасць, вынік захаплення і любові. Перакладчык, вядома, мусіць так любіць арыгінал, так апантана захапіцца ім, каб гэтая любоў, гэтае замілаванне і ўтрапенне непазбежна перадаліся і чытачу. Перакладчыка, як і аўтара, у роўнай ступені хвалюе лёс арыгінала. У мастакоў ёсць паняцце — аўтарская копія. Ці не адбываецца нешта падобнае і з перакладам? Калі ж справа тычыцца блізкіх, роднасных моў, нечаканкі і небяспекі, якія пільнуюць перакладчыка, вырастаюць удвое. I таму перакладаць з беларускай мовы на рускую і наадварот варта з асаблівай асцярогай, з асаблівай чуйнасцю. Гэтую працу, ужываючы вайсковы тэрмін, можна параўнаць хіба што з рызыкай мінёраў. Адзін недакладны рух — і ўсё ўзлятае ў паветра. Ці проста рушыцца, бурыцца. Але самае галоўнае — перакладаць паэзію мусіць паэт! У вершы, прысвечаным Петрусю Броўку, Якаў Хелемскі так вызначыў і працу перакладчыка, і меру ягонай адказнасці за лёс сабрата:
Перевожу стихи товарища,
Раздумываю над строкой,
А подлинник неостывающий,
Как птица, бьется под рукой.
Сфальшивишь — меркнет оперение,
И вместо пенья слышен хрип,
Разрушено стихотворение,
И чей-то замысел погиб.
Отыщешь ключ — и птица вскинется
И снова ринется в полет,
Счастливая, как именинница,
Она по-русски запоет.
Ты слился с нею, ввысь взмывающей,
Летящей в новые края.
И в этот миг судьба товарища
Тебе дороже, чем своя.
Брянский фронт предо мной
И походной редакции быт.
За фанерной стеной
Белорусская мова звучит.
Сквозь тревожную мглу
Ваши строки несет самолет.
В партизанском тылу
Их поет и читает народ.
Земля, омытая ручьями,
Тулуп снимает снеговой,
Нарушив зимнее молчанье,
Обменивается речами
С апрельской звонкой синевой.
Продленный день встает над нами,
Характер проявляя свой
Во всем — в рассветном птичьем гаме
И в том, что льдинки под ногами
Сменились храброю травой.
Мой шлях! Еще не убраны обломки
Войны — осколки, щепки, головни.
Нас, проступая грозно сквозь потемки,
Как памятники, окружают пни.
Шумели тут вершины боровые,
И — ствол к стволу — гудел лесной орган.
Он смолк, как песня те, что под курган
С собою унесли певцы былые.
Перекопаны нивы серые,
Не под хлеб войною распаханы.
Надрывается артиллерия,
И фугасные бомбы ахают.
Чтоб не видеть огонь над Свислочью
И круженье свинцовой замети,
Я могу телевизор выключить,
Где найти выключатель памяти?
Где ночует жаворонок,
Скажите,
Рядом с тучей
Или в росном жите?
К вам с таким вопросом
Обращаюсь,
Я к своим истокам
Возвращаюсь...
Спрашиваю,
Где поет, кочует?
Может, он
В душе моей ночует?
Так иду я сквозь годы,
Сквозь зрелые годы свои.
И опять переводы
Звучат, как признанье в любви.
Гэта любоў узаемная! — хочацца сказаць.
Свая баравіна
Азёрная, крынічная, рачулістая, лугавая і ў былым перанаселеная лясамі Бягомлынчына асветлена зоркай таленту самага шчырага і самага нервовага пазта нашай Беларусі Пімена Панчанкі. Славуты Васіль Быкаў, ураджэнец блізкай па маляўнічасці і па лёсу да Бягомлыпчыны Ушаччыны, калі пісаў пра Пімена Панчанку, зазначаў: «Мабыць, самы прыгожы з усіх беларускіх шляхоў — лясны шлях з Мінска на Полацк». А бяжыць гэты шлях каля самай вёсачкі Маргавіцы, якая з такім імем вякуе ці таму, што з баравымі зорамі пераміргвалася, а ці таму, што свае скупыя на ўраджаі гоні на маргі мерала. Тут некалі жыў, калі верыць вершу Алеся Ставера, дзед Чэча. Тут, лічы ў прыгарадзе Бегамля (афіцыйна-адміністрацыйна — Бягомль), і нарадзіўся ў маі 1933 года Юрась, сын Міколы, Свірка. (Хай мне даруюць за такое расчуванне прозвішча, але ў ім свіргочуць мне і жаўранкі, і цяжкія, забытыя цяпер жорны, і дзверы бацькоўскай хаты, якая заўсёды чакае свайго гадаванца.) Бягомльшчына натхняла і яшчэ не аднаго юнака натхніць на паэтычны лад. I прыродай сваёй, і сваёй партызаншчынай. Адзін Палік з ягонай глыбокай памяццю чаго варты! I лясныя сцежкі, і сунічныя паляны, і сосны, што чакаюць на румах плытагоннага лесу, і нават амаль казачныя ў нашыя дні мядзведзі — яны свае, яны самі прыбеглі, прыйшлі, папрасіліся ў радкі да паэта-земляка, свайго чалавека і ў бары, і ў лузе, і ў глухім глухому чалавеку, але жывым чуйнаму сэрцу кутку, які збярог сябе пакуль што ад сякеры турыста і бензапілы лесавала. I паэт рады прызнацца:
Тут жа кожнае дрэва са школьных гадоў,
Як людзей сваёй вёскі па імені, ведаю.
Нахіляецца даспелае калосс,
I яму,
Напэўна, чутна з-пад калёс,
Як ва ўтулках непадмазаных калёсаў
Перамолваецца мой сялянскі лёс.
Па-ясенінску разгублена журыцца паэт.
На чысцік выходзяць
Бярэзнічкам рэдкім,
Спрабуючы ўзмахам шырокія крылы.
Шнурочкам ідуць,
Як пакладзенай жэрдкай,
Дзе восень для іх
Журавін наспяліла.
Радочкам ляжаць па імху журавіны —
То восень паказвае кончыкі пальцаў.
Успомніў ён сваю пароду
I захацеў намаляваць.
Цягнуў ён ствол угору роўна
Ды захістаўся ў вышыні.
Хапіла памяці да кроны,
Сатлела памяць у агні.
Нібы лісток прарэзаўся жывы —
Далёка ў моры паказаўся ветразь.
Як стог, завершаны няўмела,
Набок схіліўся Кара-Даг.
Знаёмы і суцішак вечаровы,
I голас, што даходзіць са двара.
Без перакладу разумею словы:
«Вячэра стыне, спаць табе пара».
Было ляжаць маркотна вельмі:
Падаўся ўбок яго сусед.
I вылез камень з падзямелля,
Каб паглядзець на белы свет.
Нібыта рошчына хадзіла
Худая, доўгая чарга.
Хоць любоў мая да вёскі не старэе,
Толькі ўсё ж мае гады не там бягуць.
Прыязджаю,
Калі мама прыхварэе
I плямешіікі у армію ідуць.
Удзячны лёсу я за тое,
Што я магу і ў цемнаце
Сысці яшчэ не сіратою
На гэтай памятнай вярсце.
Заглядаю я у вёску, як у слоўпік,
Каб упэўніцца, што правільна пішу.
Яшчэ там слава партызанаў
Не ўся ўмясцілася ў музей.
I пабрыгадна, і паротна
Яна жывая для жывых.
Яна і ў памяці народнай
I у палоне нашых кніг.
О, як прыемна паляжаць пад стогам,
Калі накошаны тваёй касою,
Калі ён згрэблены тваімі граблямі,
Калі насілкамі тваімі знесены,
Калі ён скіданы тваімі віламі,
Калі ён сілаю застаўся ў мускулах!
Шукаць, здзіўляцца і здзіўляць!..
«А ты, старшина, не валяй дурака, пиши по-белорусски!..» Словы гэтыя, хітравата-задзірыстыя вочы Аляксандра Твардоўскага, вочы, што, здавалася, глядзелі праз чалавека, запомніў старшына I стацці Артур Вітальевіч Вольскі. У верасні 1949 года ў Хабараўску праходзіла першая пасляваенная канферэнцыя далёкаўсходніх пісьменнікаў. 3 Масквы кіраўнікамі семінараў прыехалі Аляксандр Твардоўскі, Эміль Казакевіч, Міхаіл Луконін. Толькі, як у песні, «на Ціхім акіяне свой закончылі паход» нашы слаўныя воіны. Большасць удзельнікаў канферэнцыі, тады маладыя літаратары, былі ў вайсковай форме. Старшы лейтэнант Аляксандр Дракахруст быў дакладна ў час, як заўсёды. А вось старшыну I стацці Артуру Вольскаму давялося на папутках дабірацца да сталіцы Хабараўскага краю з месца службы. На нейкія дзве-тры хвіліны спазніўся малады паэт. Пазвоньваючы медалямі, далажыў па форме. Уразіў вялізны стол на ўвесь пакой. Пагляд Аляксандра Твардоўскага спыніўся на тым, хто спазніўся: — Вось з цябе, старшына, і пачнём. Як школьнік, разгубіўся — перад ім жа сам Твардоўскі! Пачаў нервова чытаць вершы на рускай мове, дзе старагша і як молша багата была зарыфмавана марская тэрміналогія. Былі і такія радкі:
Словно чайка на просторе,
Белый парус над водой.
И веселый звон шкаторин
Слился с песней боевой.
Нафтай,
жалезам,
рыбай
славіцца край усходні.
А неба — гэткае ж, нібы
па-над далёкай Гродняй.
I сонцам багата лета,
і жыта — сцяной у полі.
Але залатых ранетаў
тут не расло ніколі.
На стыках стукоча, грукоча цягнік,
А хлопцы ў матроскай форме
Глядзяць, як шлях асвятляюць агні
У будучае семафорамі.
Я чырвоназменаўцам лічуся,
хоць і мне ўжо змена падрасла.
Мы са Слаўкам
Сталяры,
Робім лаўку
На двары.
Недзе ў Белавежы
дрэмле зубраня,—
Зубраняты ходзяць каля матак,
як цяляты ходзяць ля кароў...
Як гара, упоперак дарогі
стаў і пазірае у бакі;
над ілбом закручаныя рогі
ззяюць, нібы два маладзікі.
Гаспадар...
Але дадаць я мушу:
як траву схавае шчыльны снег,
навядзе ён статак да кармушак,
што яму паставіў чалавек.
Я родам — гарадскі.
На адгалоскі
і на ўспаміны сельскія — скупы.
Ды ўсё ж —
у парку белыя бярозкі
мілей мне за ліхтарныя слупы.
Ёй —
самароднай,
самай роднай —
ні крыўдай нізкай,
ні апіскай
не здраджу.
Самай неабходнай
яна мне стала.
Самай блізкай.
Па шчырасці, не па вярбоўцы
служу аддана роднай песні.
Я ўдзячны вам,
сябры-вяскоўцы,
што мову да мяне данеслі.
Хутка восень прынясе
аб зіме забытай згадкі.
З рук азяблых атрасе
клён намоклыя пальчаткі.
О вёска! Даўняя — што Кіеў,
І старажытная — што Менск.
Магчыма, праставаты Козел
Старэйшы родам за Сапег.
I рыба рвецца з жорсткага капрону.
Лісцём асеннім сыплецца луска...
Тут нават сосны
рыбаю прапахлі.
I соснамі прапахлі чараты.
А хутка чайкі чуйныя прачнуцца
і шчэлепы на беразе збяруць.
Верасень ужо сабраў валізкі.
I, зямлю спазнаўшы ўпершыню,
запятлялі спуджаныя лісці,
як зайцы, адводзячы гайню.
Дачнікі ўжо скончылі гасціны.
I сляды іх вымелі вятры.
А на пошце я — што госць няпрошаны.
Пачакайце, спешныя радкі!..
У начальніцы вясковай пошты выхадны.
Збірае буракі.
А калі б я проста нарадзіўся
Каменем, дык пэўна — валуном.
Я б на гэты бераг прыкаціўся,
Нават і пе гнаны ледніком.
— Пі-
мен!
Пі-
мен!
На-
пі-
шы!..
Даўно вайны куродым горкі
пакінуў мірны мебасхіл.
А мне ўначы здаюцца зоркі
адбіткам зорак з іх магіл.
Як прагне солі кожны чалавек,
Так прагну я здабыць жывыя словы.
Рука, пададзеная светлай раніцы
Радасць паўней адчувае, ведаючы ёй сапраўдную цану, чалавек, які піў гора і каўшом і нагбом паводле прымаўкі. Дый радасць шчыра давяраецца душы чыстай, спагадлівай, спакутаванай.
Скамячу, як снежку,
Радасць я сваю
I шпурну з усмешкай
Сённяшняму дню.
Дзень мне ўсміхаецца,
Ён такі, як я.
Губляю з кожным годам я сяброў
I добра ведаю, што век і мой кароткі,
Але ж пакуль яшчэ пульсуе кроў,
Жывуць у памяці калегі-аднагодкі.
Імёны мармур захавае на вякі,
А ў сэрцы — захаваюцца да смерці,
Бо выпаў лёс сябрам маім такі,
Што іх з жыцця не вырваць і не сцерці.
Здавалася, што расціраю попел на далоні,
А гэта ж быў метал нязвыклай пекнаты.
Зняў рукзак паспешліва ў палатцы,
Нібы скарб, у рукі ўзяў пяро.
Мне здалося, што жыву ў палацы,
Цёплая пасцель. Яда. Дабро...
Выняў нож. Пяро як след надрэзаў,
У чарніла памакнуў і ліст пішу...
На акне луста хлеба і кубак з вадзіцай...
Ці ж забудзецца гэта хвіліна цяжкая, матуля!
Разламалі з сястрою мы хлеб і так снедалі смачна,
На паліцы знайшлася пякучка-цыбуля.
Я расінку ў сястрыцы на вейках убачыў.
Зашумела рака — і таросы на бераг ірвуцца.
Ангара прачыпаецца. Крыгі ідуць.
У рыбацкай малепькай хаціне-халупцы
Непакоіцца бабка старая, не можа заснуць.
Аніводнай паводкі не праспала ніколі,
Шмат іх — ціхіх, і шумных, і бурных прайшло.
I бярэ яна хлеба акраец і жменечку солі
I па бераг ідзе, апіраецца зломкам-вяслом.
Хлеб кідае ў раку. Прыпадае к зямлі на каленях:
— На, матуля, вазьмі! — I глядзіць яна ў цемень вады...—
Асятры і сцярлядкі, шчупакі і таймені
Пасылай ты ў поплаўні нашы, сакі, невады!
Як успамін радасці, паэту
Грукаюць колы —
Едуць балаголы.
Едуць па выбоістым гасцінцы.
Бачу, як пабеглі дзве слязіны долу,
Бачу дзве слязіны ў маці на хусцінцы.
Там, дзе засень над ракою гнуткіх дрэў,
Паляшаначку чарнязую сустрэў.
Вылівала з чоўна светлую ваду,
Да яе нясмела, ціха я іду.
Апусціла белы карац на зямлю,
Я іскрынкі ў вачах яе лаўлю.
Кукуй, зязюля шэрая, кукуй,
Лічы не леты, а мае дарогі!
Я светлай рапіцы падаў ужо руку
I свету расказаў пра боль мой і трывогі.
Вечна. Крынічна. Зорна
Мы замаўчалі, каб перадумаць усё, што сказаў Ты, дасведчаны і адукаваны, непрымірымы і даверлівы да безабароннасці рыцар з замка дабрыні і спагады, мудрэц і наіўны пасляваенны аршанскі падлетак. Ты ведаў як мала хто шмат, Ты штохвіліны імкнуўся даведацца яшчэ.болей, дапасці да сутнасці, да першавытокаў сэнсу ўсяго нашага вокамгненнага зямнога бытавання — жыцця. Мы замаўчалі, бо замаўчаў Ты, столькі недавыказаўшы, столькі недарабіўшы на сваім неспасціжным самай смелай чалавечай уяве займішчы. Абсяг усяго зробленага Табою можа толькі ашаломна ўразіць звычайнага смяротнага. У дзесятак тамоў не змесціцца толькі напісанае Табой, а колькі ж было задумана, вынашана, выбалена! Падчас Цябе папракалі, што мала пішаш на сучасную патрэбу, на шырспажыў, што ўвесь Ты ў гісторыі. Ды, відаць, болып слушна было б назваць «гістарычнымі» тыя аднадзёнкі пэўных пахоплівых калег, якія назаўтра ўжо робяцца архаічнымі, бо іх забываюцца адразу ў той жа дзень. Ты прывучыў чытача думаць, расці, уздымацца да Тваёй відушчай думкі, глядзець на гісторыю Тваімі вачыма. Ты стаўся акрасай нашага прыгожага пісьменства, «прыўкраснага», як Ты любіў гаварыць. Ты вучыў цэлыя пакаленні, і малодшых і старэйшых. Адных на пачатку іхняга жыццёвага шляху запрашаў глядзець далёка, напсрад, другіх прымушаў азірацца на пражытае, на зробленае імі. Шматмільённы чытач жыў Тваімі творамі, чакаў кожнай Тваёй новай рэчы, як чакаюць хіба толькі цуда ў наш даволі прагматычны век. Любая літаратура можа сказаць, што яна багатая і сталая, калі мае свайго Уладзіміра Караткевіча. Ты пісаў як дыхаў. Сваім асабістым прыкладам творцы паказваў узор служэння Радзіме, Народу, Мове. Далёкі ад марнай сумятні, ад дробязных страсцей, з кнігай і шчодрым сэрцам прыйшоў Ты на свет, каб пакінуць свету кнігі свае, па-беларуску шчырыя і па-караткевічаўску рамантычна-незамутненыя, ранішнія. Кнігі Твае чыталіся, чытаюцца і будуць чытацца, бо яны напісаны як бы навырост. Тыя, хто прыйдуць на зямлю ўслед за намі, будуць зайздросціць нам як Тваім сучаснікам, Тваім перша-чытачам. Ты стварыў у літаратуры нашую гісторыю, стварыў нанова нашае мінулае. З Тваёй лёгкай рукі вякі загаварылі з намі як добрыя субяседнікі, цікава і даходліва. Ашчадныя літары почырку Твайго, па-настаўніцку ўборыстага, па-вучнёўску разборлівага, змушалі паважліва глядзець на іхняга сейбіта. Сапраўды, белае поле, чорнае насенне... А сеяў не скупа, а сеяў старанна. Праз усс жыццё. I ўзыходзіла адгукліва ў цэлым свеце. Вершамі Ты ўваходзіў у літаратуру, вершамі правяраў, як і блізкі па духу Табе Максім Багдановіч, ці «пырснуць іскры з халодных каменняў». Першая кціга Тваёй паэзіі нарачона была Табой глыбінна і крэўна — «Матчына душа». Гэта імя стасавалася з Тваёй задушэўнай думкай і ўдзячнымі традыцыямі нашага паэтычнага слова. Кнігу паэзіі, якую ўжо не вычытаеш уважліва ў карэктуры, Ты назваў тэстаментна, нібы прадчуваючы сваё развітанне з наступнымі сваімі чытачамі: «Быў. Ёсць. Буду». Праўдзівы Майстра, чысты, як сляза, Паэце, Ты ёсць, Ты будзеш! Вечна. Крынічна. Зорна. Дазволь, дарагі Дружа, слова сваё мне закончыць радкамі ў вянок жалобы па Табе, у вянок працягу Твайго жыцця ў сэрцах, удзячных Табе:
Здаецца нам, што вечныя сябры,
I ў нашай аднадзённасці штодзённай
Злагоджана глядзім з свае нары,
I ўласны цень
Нам ледзьве не іконай.
Гарым,
Як тыя снегіры ў галлі,—
Пагаслы сорам леташняга снегу.
Мы ўсё спяшаем — нам няма калі,
Мы ўсе ва ўладзе
Стрэсу, спеху, бегу.
I падступае злыбяда сама,
I смутак смела ў вочы пазірае.
Мы клічам сябра,
А яго няма,
Яго чакае ўжо зямля сырая.
Хто асцярогу не любіў пасці,
Каго любіла доля ветравая,
Той чалавек,
Што быў цяжкі ў жыцці,
Хадзіў на вайстраках
I па асці,
У нябыт па кветках
Лёгка адплывае.
Нам робіцца самотна неўпрыкмет,
Сыходзім
З мітуслівай каруселі.
Хацелі думкай ахапіць Сусвет,
А сябра да канца не зразумелі.
Як маланка, нечаканы...
У абліччы ягоным, у нетаропкіх, але ашчадна-ўвішных рухах, у манеры трымацца натуральна і ўпэўнена, у рэдкім апошнім часам таленце ўмення слухаць субяседніка ёсць нешта і ад разважлівага хлебароба і ад засяроджанага над праблемамі веку інтэлектуала. Адначасова. Такі ён і ў паўсядзённым жыцці, і ў паэзіі — грунтоўны і замроена-дзёрзкі, глыбінны на думку і шчодры на спелае, як густы верасовы мёд, слова. Сам пра сябе ён лепей сказаў. Як заўсёды, адкрыта, узважана, з сарамлівым даверам да чытача:
Я трыццаць год на асфальце,
А ўсё яшчэ цяжка хаджу —
Сутулены,
Нібы за плугам,
Над баразною —
Плечы да сонца.
Іду і ўглядаюся долу,
Каб не наступіць
На краску
Ці на жаўрукова гняздо.
Мачулішча...
Відаць, і пры Ярыле
Ільны ў нас сеялі,
Вымочвалі ў Мачыле.
...Мачулішча — блакіт палёў —
Нябёс —
Блакіт вачэй —
блакіт туманны
Слёз.
Ніхто не пачуў:
Яблык упаў дасвеццем —
Ля Халопеніч,
на Беларусі.
Ніхто пе пачуў —
Ні людзі, ні травы, ні вецер...
Ніхто.
А шар зямны
Здрыгануўся.
— На Начы?
— На Начы.
— З паўпуда?
— Няйначай...
Лес беларускі,
Зялёны паром...
Пушчаў атрускі,
Грыўкі бароў.
Малюся аберуч,
Каб зноў ты акрэп,
Каб пад сякерай
Не звёўся на стэп.
I крэўнасць на тых берагах
Пазначана меркай не вузкаю...
Чытаю: Радзевіч, Шульга...
Імёны... I ўсе беларускія...
Жыў у мяне ядловец,
Я прывык да яго, як да сябра.
Мог яму ў нечым адмовіць,
Мог пакалоцца з ім храбра.
...Як сівер люты заверне —
Я клікаў у хату — пагрэцца.
А я іду. Не свет здзівіць. Я сам
Іду здзіўляцца гэтым дзіўным светам.
Хвала здзіўленню! I перад квяцінкай
Я на калені моўчкі упаду...
Глыток вады, апошпяя скарынка,—
Абы вось тут, пад гэтай аблачынкай,—
У родных траў і птушак па віду.
Нёс і ты свой лёс — травы маўчанне,
Што да сонца праз мяцельны сум
З-пад снягоў ірвалася з адчаем,
Каб ізноў патрапіць на касу.
I па даўняй той сялянскай мерцы —
Сноп жніва ды каліва сяўбы —
Паяднаць ты здолеў толькі смерцю
Праўду зерня з праўдай барацьбы...
Я пакідаю вам зямлю
Такой, якая ёсць,
Якую трачу і люблю
I па якой не госць.
I толькі аб адным прашу:
Ідзіце на крыжы,
Каб нашай мовы весні шум
Усіх нас перажыў.
Займайся на захадзе, ранак!
У студзені крышыся, лёд!
Будзь, як маланка, нечаканы!
Неразгаданых слоў палёт!
Пераклад не церпіць адклад
Перакладчык. У беларускай мове гэтае слова можна тлумачыць і як той, хто перакладае, перасоўвае з месца на месца нейкі клад, і як кладаўшчык нейкіх скарбаў, духоўных хутчэй за ўсё. Можна тлумачыць і як той, хто пераносіць кладзь ручную ці якую іншую, у сэнсе — насільшчык. У любым выпадку перакладчык мае справу з нечым даволі цяжкім, важкім і нават грувасткім, з тым, што трэба несці, перакладаць, перакладваць, перасоўваць, прысоўваць. Ну, гэта, вядома, філалагічная размінка. А ўвогуле перакладчык нясе да свайго моўнага чытача іншамоўнага пісьменніка, празаіка ці паэта. Паколькі мне бліжэй апошні жанр, хацелася б колькі слоў сказаць пра пераклад паэзіі. Глыбока перакананы, што паэзію можа і павінен перакладаць паэт. Адразу мушу агаварыцца. Неабавязкова, каб сам ён выдаваў свае паэтычныя кніжкі. Перакладчык паэзіі ў першую чаргу павінен быць паэтам па душы, па светаўспрыманню. Для прыкладу назаву двух такіх нашых выдатных паэтаў-перакладчыкаў, хоць ніводнага іхняга арыгінальнага радка ні разу не чытаў. Гэта Язэп Семяжон, гнто вольна адчувае сябе ў моры англамоўнай паэзіі і гаспадаром у беларускай, і Васіль Сёмуха, што найбліскуча пераклаў гётаўскага «Фаўста», Рыльке і шмат іншых самабытных сусветна маштабных паэтаў. Пра Карласа Шэрмана некалькімі словамі не скажаш. Гэта з'ява унікальная. Часта ўзнікае пытанне, навошта перакладаць, напрыклад, з рускай мовы на беларускую, чытач можа чытаць у арыгінале. Але забываюцца многія, што ўся паэзія з дня свайго ўзнікнення — пераклад з рэальнасці на мову вобразаў і рытмаў, з мовы на мову, з сэрца ў сэрца. Калі разважаць, што чытачу хопіць толькі адной мовы, то ўзнікае такая далёкая паралель. Самыя моцныя напіткі — чысты спірт і чыстая хлебная гарэлка (і самагонка, што гоніцца для сябе), але ж існуюць і віно, і піва, асабліва хатняе ў Латвіі і Літве, і кактэйлі. I аматару цікава адчуць смак, прысмак, букет — розныя. Пераклад паэзіі — і клопат пра развіццё мовы, на якую перакладае паэт, і вучоба, падкрэсліваю, грунтоўная, дакладна-канкрэтная вучоба, бо перакладчыку, як краўцу, што перашывае тую ці іншую адзежыну, добра відаць і крой, і фасон, і кожнае шво. Праўда, перашытае лайно амаль заўсёды розніцца ад першы раз пашытага, скроенага ўпершыню. У працы перакладчыка не павінны былі б відаць белыя ніткі. Гэта ў ідэале. Увогуле, які паэт перакладае, такі і пераклад. Якія, напрыклад, паэтычныя пераклады прозы ў Янкі Брыля! Але я зноў вярнуся да кладзі, да грузу, які нясе перакладчык. Усе шышкі ў бальшыне перакладчыкам, а пышкі — аўтарам. Яго, беднага, аўтара значыць, не данеслі. Не данеслі — надта хадавы тэрмін пры ацэнцы перакладніцкай працы. Але калі ўдумацца, то каго носяць? Ці малога, які яшчэ не ходзіць, ці старога, альбо недалугу, які ўжо хадзіць не можа. Дый, наогул, лепей не даносіць, а гаварыць шчыра ў вочы, калі ўжо да слова прыйшлося. Можа, раз аўтару не шкодзіла б зрабіць празаічныя даслоўнікі ці парадкоўнікі сваіх жа вершаў, а пасля, забыўшыся, што яны ім жа ўжо аднойчы былі напісаны, перакласці самому. Даслоўнік голы і канкрэтны, як сутнасць, як шаравая маланка. I якія б шаргункі-шарахаўкі з наймаднсйшых ці найгучнейшых рыфмаў ні вешалі на шыю драўлянаму каньку-гайдунку (падкрэсліваю, не гарбунку!), ён не паскача. Можа, пачынаць трэба і старэйшым і маладзейшым паэтам з павагі да перакладчыка, з сораму за сваю іншы раз няўклюднасць, а не з упартага хапання за крысо і нават вышэй — за горла — данось, нясі, «перепирай на язык родных осин». У нас яшчэ часта чыста спажывецкія адносіны да перакладчыка. Помнім пра яго толькі тады, калі ён трэба, пакуль ён, што называецца, на грабяні хвалі. Не будзем жа перакладаць на плечы перакладчыкаў цяжкія мяхі з пустой пародай, абы той быў пры клопаце. Беларуская паэзія не міфічная, яна існуе не толькі ў парадкоўніках і перакладах. У кожнага нашага класіка тамоў у арыгінале куды болей, чым у перакладзе. Мне ў Сярэдняй Азіі расказваў адзін выдавец: калі выпускалі па-руску Збор твораў аднаго сучаснага класіка, не знайшлі 5 паэм і 150 вершаў у арыгінале. Сын адказаў: «Наверно, отец что-то рассказывал переводчику». Мы калі часам і расказваем свайму перакладчыку, дык каго трэба перакладаць, а каго не трэба, найчасцей кіруючыся ўласным густам. Мы па дышаль загружаем сваіх маскоўскіх паў-прэдаў і амаль забываемся, што свае, якія жывуць у Мінску, Віцебску, Гомелі, паэты-перакладчыкі ходзяць улегцы. Дый не заўсёды заўважаем іхнюю працу. Навум Кіслік выдаў аднатомнік перакладаў з Янкі Купалы, многія творы ўпершыню пераклаў. Дзе грунтоўныя рэцэнзіі? Дарэчы, рэцэнзіі на перакладзеныя кнігі надзвычай рэдкія, што неаднаразова ўжо адзначалася. А калі тэарэтыкі пачнуць павучаць, дык як тыя бяздзетныя бацькі чужых дзяцей. Навум Кіслік ужо які год просіць перавыдаць Янку Купалу, каб хоць паправіць густыя друкарскія памылкі. Старэйшыя перакладчыкі — і зямны паклон ім — імёны іх заўсёды ў пашане, перагружаны. А дзе маладзейшая змена? Яна ёсць. Напрыклад, на нарадзе ў Каралішчавічах былі такія здольныя рускамоўныя паэты-перакладчыкі, як А. Крывялевіч, В. Спрынчан, Л. Турбіна, В. Кіегія, Т. Лейка і інш. Яны многа б маглі, а дзе поле іхняга разгарнення? Варта было б і ў «Немане» і ў «Знамени юности» практыкаваць дэбют перакладчыкаў. А то ў «Немане» адны і тыя ж імёны паўтараюцца. Шкада, што дужа мала перакладае беларускай паэзіі выдатны знаўца мовы, паэт тонкага густу Генадзь Бубнаў. На мінулай усесаюзнай нарадзе ў семінары, якім кіравалі Андрэй Дзяменцьеў, Натан Злотнікаў, Геворг Эмін, добра ўразілі ўсіх сваімі вершамі і перакладамі Юры Мезэнка, ён жыве ў Кіеве, і наш зямляк, родам з Бялыніч, Вячаслаў Казакевіч. Прайшло колькі гадоў. Юры Мезэнка актыўна працуе ў справе прапаганды ўкраінскай літаратуры, а наш Вячаслаў Казакевіч у самым росквіце таленту без справы ходзіць не пад хамутом. Добра, што ў апошнія гады ў нашым выдавецтве «Мастацкая літаратура» пачала выходзіць серыя «Кніга перакладчыка». Гэта і нейкая форма павагі да працы нашых спагаднікаў і прапагандыстаў, і прадстаўнічая справаздача перад чытачом майстра перакладу. Яшчэ хочацца сказаць пра апошнія тэрміны перастварэння, перавырашэння, так можна дагнаць да перастварэння, пераўтварэння, перавароту, да перастарання. Гэта недзе блізка да рэанімацыі (Навум Кіслік, слухаючы, кінуў рэпліку такую). Паэзія жывая, і перакладаць яе трэба, каб яна жыла на другой мове новым жыццём. Што нам трэба, дык выдаць анталогію беларускай паэзіі на беларускай мове. Апошняя выходзіла даўно, а паэтаў новых нарасло паўсаюза. Трэба і анталогія рускай савецкай паэзіі — каб хоць трошачкі змаглі аддзякаваць мы рускім майстрам, рускаму слову, што даюць нашаму беларускаму слову шырокую дарогу ў людзі, у свет. Будзем працаваць самааддана і шчыра. Бо пераклад не церпіць адклад, ён патрэбен і сёння, і заўтра! 1984
Пра сябра
Без перакладчыка змог бы ён весці дасведчаную бяседу з Гарацыем і Кцтулам, з Дантэ і Петраркам, з Віёнам і Верленам, з Сервантэсам і Паблам Нэрудам. Дарэчы, першым ягоным журналісцкім клопатам якраз і было інтэрв'ю са славутым сынам Чылі. Сапраўды, старое выслоўе падказвае: колькі моваў ведаеш, столькі разоў ты чалавек. Так крыху здалёку пачну я караценькае слова пра свайго сябра, сёлетняга пяцідзесяцігадовага юбіляра Карласа Шэрмана. Паэт, перакладчык, крытык, публіцыст Карлас Рыгоравіч Шэрман нарадзіўся ў горадзе Монтэвідэо. Монтэвідэо ў перакладзе азначае «Бачу гару». Карлас змалку і да сталага веку бачыць слова ва ўсіх ягоных адценнях, у самых няўлоўных абрысах, паваротах, зрухах, порухах. Асаблівы гэты зрок. Ён як талент даецца разам з дыханнем, з жыццём — ні набыць, пі прыдбаць немагчыма. Сын рабочага, выхадца з Заходняй Беларусі, Карлас Шэрман удзельнічаў у студэнцкім руху, актыўна праявіў сябе на пачатку 50-х гадоў у прагрэсіўным друку Лацінскай Амерыкі. Яшчэ тады пераклаў працу Максіма Горкага «Чэхаў», з літдадатка да «Юманітэ» пераклаў і апрацаваў п'есу Марыса Растана — з ёй самадзейная тэатр-студыя і ездзіла па краіне. Першыя вершы на іспанскай мове таксама на пачатку 50-х гадоў пра сябе заявілі. У Карласа захоўваецца агульны сшытак з круглымі зашчапкамі (каб мне ці аднагодкам маім тады такі сшытак!), дзе роўнымі радкамі выцягнуліся паэтычныя словы. Ёсць ліст ад Ільі Эрэнбурга з Масквы ад 28 сакавіка 1962 года. Карлас меў намер перакласці на іспанскую мову «Людзі, гады, жыццё». У 1956 годзе з бацькам (Рыгор Шэрман быў удзельнікам грамадзяпскай вайны ў маладой Краіне Саветаў) Карлас вярнуўся ў Беларусь. Дасканала вывучыў мову Купалы, вывучыў мову Пушкіна. Друкаваў апавяданні і нарысы на рускай мове ў «Немане». Потым пераклаў на іспанскую мову «Маю Бесядзь» Аркадзя Куляшова, вершы Петруся Броўкі, Максіма Танка, Пімена Панчанкі, сучасных паэтаў Беларусі. Да стогадовага юбілея Янкі Купалы і Якуба Коласа ў перакладзе Карласа Шэрмана выйшла кніга па-іспанску «Папараць-кветка». З Валянцінам Тарасам пераклаў на рускую мову «Восень патрыярха» Габрыэля Гарсія Маркеса. У штогодніку «Далягляды» перакладае на беларускую мову лепшыя сучасныя творы іспанамоўнай літаратуры. Карлас Шэрман пяты год вядзе аддзел паэзіі ў часопісе «Савецкая літаратура» якраз іспанскі выпуск. Пераклаў Пушкіна, Лермантава, Блока, Твардоўскага, Антакольскага і іншых рускіх паэтаў і шматлікіх паэтаў народаў СССР. У беларускі выпуск «Савецкай літаратуры» пераклаў і спланаваў усю паэзію, эсэ і частку прозы. Цяпер тэатр-студыя актора ў Мінску рыхтуе да пастаноўкі ўпершыню ў свеце п'есу Гарсія Лоркі «Публіка». П'есу адшукаў і пераклаў Карлас Шэрман. Напісаў паэму па-іспанску «Дождж у Каралішчавічах», піша новыя вершы. 1984
Паспрыяй, удача!..
Папаўненне беларускай паэзіі традыцыйна ідзе за кошт вёскі. Гэта ўвогуле традыцыя вякоў і ўсёй сусветнай паэзіі. Прырода ў канчатковым выніку фарміруе першародны позірк на свет, на людзей, на дабро і зло. Але калі раней паэты нашыя ішлі адразу ва універсітэт на філалагічны факультэт, дык апошнім часам, а гэтае пацвердзілі і семінары маладых, паэты, перш чым узяцца за пяро, штудзіруюць хімію і фізіку, працуюць на чыгунках, на палях, дапамагаючы хлебу надзённаму хутчэй прыйсці на стол. Віктар Шніп якраз з той кагорты апошняга закліку ў нашай паэзіі, якая ведае працу не па распавяданнях, а канкрэтна сваімі рукамі адчувае, як растуць мазалі. Яму 24 гады, выдаў зборнік вершаў «Гронка святла», падрыхтаваў новы. Працуе цесляром на будоўлях Мінска. Нарадзіўся на Валожыншчыне, непадалёку ад калыскі нашай паэзіі Вязынкі. Расказваў неяк, што падлеткам захацеў паглядзець на Янку Купалу, ніяк не верылася яму, што Янка Купала памёр. Пайшоў адзін, не заблудзіў, і кожны дзядзька ў Вязынцы здаваўся яму дзядзькам Янкам, так у народзе завуць Янку Купалу, так называлі класіка роднай паэзіі і пры ягоным жыцці. У маладым узросце правільны накірунак узяў будучы паэт — на класіку! Працуючы цесляром, Віктар адчувае канкрэтную сувязь з лесам, які для яго і сам будаўнічы матэрыял, і пабуджалыты матыў вершаў. У радках маладога паэта шмат традыцыйна беларускага — пагоркі, ручаі, аралля, жыта ў каласах, сцяжынкі, што абавязкова вядуць дадому, да бацькоўскага парога. Але ён бачыць, як «якуцкія вавёркі коцяць сонца ў Беларусь», разам з казахам радуецца хмурынцы ў засуш, заўважае, як літоўскія сваты цалуюцца з ягонымі землякамі, а на іхніх грудзях медалі цалуюцца таксама. На спяцоўцы ў дзядзькі Колі, як бурштын, залаціцца жывіца. А піла Віктара перагукваецца з пілой за сцяной, пілой вясёлай. Вецер гаспадаром падмятае яшчэ не здадзены дом, які расце разам з маладым рабочым. Светла плача Віктарава маці — яна сплятае ў вянкі цыбулю, быццам бы заплятае косы сваім дочкам. У Віктара ёсць нешта ад паганскай павагі да агню: то ён садзіць куст агню каля гаю, то агонь варыцца ў печцы, то вогнішчу невясёла расцецца. Паэт кажа, што ў яго ў вёсцы жыве радня — клён з бярозаю. Вершы Віктара Шніпа можна параўнаць хіба з толькі што выкапанай бульбай, халаднаватай ад зямлі, якая яшчэ не абражана пакупніцкім, прыцэненым позіркам, не знеаблічана стандартнымі авоськамі, яна свежая, яна патрэбная, яна не прысмакі заморскія, а паўнапраўная гаспадыня стала. Ад вершаў Віктара Шніпа — нібы ад толькі што распілаваных дошак — пах лесу, яны яшчэ нібы ў смале, яны яшчэ не зняважаны нівеліроўкай лаку і фарбы, яны яшчэ самі па сабе. Віктару Шніпу яшчэ шмат трэба шукаць, знаходзіць, спасцігаць, але яму, рабочаму чалавеку, пе звыкаць працаваць. I сваё пажаданне поспехаў маладому калегу хачу закончыць словамі вялікага рускага паэта Сяргея Ясеніна: «Кожнай працы паспрыяй, удача!» 1984
Падаюць сняжынкі...
Нечакана ранні снег. Белыя мухі лётаюць над нашым асноўным кармільцам — гародам, дзе ацалелі ад вайны, крышку падзічэўшы, тры яблыні ды самапаснае кустоўе чорных парэчак, чыё лісце разам з лісцем вішанніку кладуць у малады расол, каб агурочкі былі цвярдыя і да налецця захаваліся. А колькі трэба солі, заўсёды паказвае яйка: яго кладуць у расол, усплыве — норма. Нясмела, нават неяк сарамліва, як бы просячы прабачзння за свой няпрошаны прылёт, круціцца снег, дзіўнавата падсвечваючы яшчэ там-сям зелянявае лісце вішанніку. Толькі нядаўна казалі ў неба журавам: «Пуцём-дарожкай», толькі выкапалі бульбу. Мама шчасліва падлічыла, што на зіму хопіць, дацягнем да навіны. А тут на табе — снег. Бульбу трэба хутчэй у яму, каб зімой вартаваць ад марозу, які робіць падкопы. Вядром, кошыкам нашу, як мне здаецца, вялікія бульбіны, а іх на дне ямы парадкуе мама. А з хатняга задання ў галаве гучыць:
Падаюць сняжынкі —
дыяменты-росы, Падаюць бялюткі
за маім акном...
I ўранілі долу
снегавы вянок.
Зоры гараць
па-над возерам вольным,
човен цалуе спакойную сінь,
плаўна калышацца
ўзмахам павольным,
будзіць нямую,
застыўшую плынь.
I здаецца зноўку —
еду я дадому
Пераведаць родных,
блізкіх, дарагіх.
Хто зможа ліраю сумлення
Распяць свой голас на крыжы...
Беларусь, над табой агнявіста
Новай квадры настаў маладзік.
Ну вось і хата без сянец,
Садок запушчаны пры хаце.
Сустрэлі з радасцю мяне
Сястра й заплаканая маці,—
Падаюць сняжынкі,
дыяменты-росы...
Чырвоныя ружы,
Чорнае лісце...
Няўжо гэта праўда:
«Насіў калісьці...»?
Як туман на дасвецці, святлее кашуля —
Здаецца, мурог з Паўлюком кашу я,
Расхрыстаныя, ступаем поплавам,
Нам фыркаюць ветры храпамі цёплымі...
Маці кужаль прала пры лучыне,
На расе маёвай палатно бяліла.
Паўлюка чакала,
Дні лічыла,
Сустракаць выходзіла ў даліну.
I пасліся ветры буйныя ў зялёнай,
Балаболкай рэха біліся на шыях.
«Зазвіні, сыночак, жаўранкам залётным!»—
Маці ўпрыхваткі касаваротку шыла.
Песню родную гукала чарнабрыўка,
Па далёкім сумавала доме.
Адгукалася з дняпроўскага абрыву:
«Ой, не світн, місяченьку.
Не світн нікому...»
I кашулю вышыла рупна
Чарнабрыўка ў інтэрнаце вечарамі.
I, як сонца,
ёй заходзіла на рукі
Галава паэта кучаравая...
Чорнае лісце,
Чырвоныя ружы —
Крумкач жалобы
Над радасцю кружыць...
Блакітнавокая паэзія
Маладым прыйшоў у паэзію Сяргей Ясенін, маладым адышоў з жыцця, маладым застаўся навечна жыць у літаратуры сваім трапяткім словам, сваім гранічна чыстым сумленнем, жыць у свядомасці кожнага, хто хоць аднойчы прыпаў да незамутненай крыніцы ягонай паэзіі. Час выверыў усё патрабавальна і цвяроза, адмёў мякіну вульгарызатарскай крытыкі, мякіну, якой хацелася іншым запарушыць чыстыя вочы ясенінскай думкі, ясенінскага слова. Час ашчадзіў зерне, што, кінутае ва ўдзячную раллю ўражлівых душ, рунее, красуецца, наліваецца, нязводна паўтараючыся ў новых і новых пакаленнях. Пасля Някрасава Ясенін бадай самы прызнаны, самы ўлюбёны паэт славянскага свету. ён глыбока рускі, а значыць, і глыбінна славянскі. Сяргей Ясенін узбагаціў рускае слова ўсімі адценнямі — ад паганскіх праасноў яго да аналітычных вышынь сучаснага мыслення. Хто ведае, колькі яшчэ часу да ягонай паэзіі, глыбокай і блакітнавокай, квяцістай і русявачубай, будзе звяртацца чалавечая душа, што на нейкі момант усё ж разгубілася перад параджэннем цывілізацыі — горадам. Даўно абагнала «сталёвая конніца» танканогае жарабятка. Ды «мілы, смешны дураслівец» застаўся і пранозлівым ясенінскім сумам, і ягоным шчымлівым напамінам, і ў нейкай меры гістарычнай вешкай, па якой лягчэй вызначыць і разбег, і ўсёхуткую памклівасць новых, ужо нашых дзён. На парозе новага грамадства Ясенін баяўся, як бы прагрэс тэхнічны не знеаблічьтў, не збядніў зместам, не звёў да простага клішэ чалавечыя пачуцці і духоўныя парывы. Таму што хацеў верыць у іншы зыход «рэвалюцыі пачуццяў», таму што сам быў прадцечай чалавека будучага, з'яўляючыся адначасна як бы заложнікам будучай гармоніі і ахвярай дысгармоніі сучаснай яму рэчаіснасці. Ды, смерцю смерць адпрэчыўшы, паззія Сяргея Ясеніна выстаяла на ўсіх вятрах і суравеях, пацвердзіўшы права паэта і грамадзяніна на шчырасць, на творчасць красы, на давер сучаснікаў і нашчадкаў. Быў час, калі Расія без Ясеніна здавалася звонам з вырваным языком, ды выявілася, што і тады моўчкі яна гаварыла Ясеніным, мысліла і думала Ясеніным, верыла і веравала па Ясеніну. Ды вось пара прыйшла, і Расія набыла голас, і выявілася, што гэты голас — Сяргей Ясенін. Беларуская паэзія назаўсёды ўдзячная маладому рускаму майстру. Некалі маладнякоўская паэзія і чадзела, і хмялела, і да самазабыцця была закаханая ў ясенінскае слова, у ясенінскія вобразы. Выйшаўшы з вёскі і нават падкрэслена «вяскуючы», калі можна так сказаць, нашая паэзія спачатку пераймальна, а потым і творча засвоіла такую непаўторную з'яву ў сусвеце літаратуры, як творчасць Сяргея Ясеніна. Ад таленавітага чалядніка-маладнякоўца Паўлюка Труса да сталага майстра, народнага паэта Беларусі Аркадзя Куляшова нашыя літаратары вучыліся ў Сяргея Ясеніна, а то і творча супернічалі з ім. Да гонару беларускай паэзіі дарэчы напомніць адкрыты ліст у «Комсомольскую правду» ў 1926 годзе, у якім маладыя беларускія паэты педвухсэнсоўна патрабавалі спыніць злосныя нападкі на сапраўды рускага паэта Сяргея Ясеніна з боку занадта запабежлівых ягоных крытыкаў, патрабавалі не ўпамінаць абыдзённа імя паэта. Тут да месца прывесці і прыклад непадробнай увагі самога Сяргея Ясеніна да маладых літаратараў краіны. Калі першы беларускі пралетарскі паэт Міхась Чарот сустрэўся ў «Стойле Пегаса» з Сяргеем Ясеніным, Сяргей Аляксандравіч сказаў, што яшчэ да рэвалюцыі яму было знаёма імя Янкі Купалы, што ён чытаў вершы Янкі Купалы, перакладзеныя на рускую мову Іванам Белавусавым. I папрасіў Міхася Чарота прачытаць яму што-небудзь па-беларуску. Чарот прачытаў рускаму сабрату сваю славутую паэму «Босыя на вогнішчы». Кажуць, яны зразумелі адзін аднаго. Сёння ясенінская шчырасць сталася патрэбнай не толькі славянскаму свету. Паэзія чараўніка рускага слова пераадолела моўныя межы, і на радзіме, і на чужыне застаючыся па-ранейшаму прывабнай загадкай. 1985
Старэйшына краіны паэзіі
Ва ўсіх у нас доўг перад вечнасцю. Але і вечнасць падчас аддае даўгі, аднак аддае іх толькі годным і самаахвярным працаўнікам духу, таму што вечнасць ашчаджае ў памяці толькі вялікія справы чалавечага генія. Так, вечнасць не безаблічная, яна канкрэтная ў бытаванні кожнага народа, кожнай асобнай нацыі. А кожны народ, кожная нацыя асвячваюцца сваімі паэтамі. У Расіі — Аляксандр Пушкін, на Украіне — Тарас Шаўчэнка, у Беларусі — Янка Купала, у Латвіі — Ян Райніс. Спачатку паэты як бы працуюць на нацыю, на свой народ, дапамагаючы нацыі ўсвядоміць сябе, замацаваць за сабою сваё імя, пераўтвараюць і развіваюнь мову, ствараюць шэдэўры на гэтай мове. Потым нацыя, народ жагнае сябе імем свайго паэта, на ўсе вякі захоўваючы імя гэтае ў памяці наступных пакаленняў. Заўсёды зямным паклонам кланяешся ў думках тым, хто, кажучы вядомымі словамі Дзмітрыя Кедрына, «двадцать жизней людских отработал» за імгненны прамежак часу, адведзены яму лёсам. Адным з першых у зорным спісе нястомных працаўнікоў літаратуры стаіць імя Яна Райніса. Больш як трыццаць кніг паэзіі, чатырнаццаць завершаных і яшчэ болей незавершаных п'ес, пераклад на родную мову паэзіі і драматургіі класікі ад старажытнасці да навейшых часін — вось тое, што паспеў зрабіць вялікі паэт латышскага народа. 11 лістапада 1895 года пад вершам «Найглыбокія думкі» чытачы ўбачылі прозвішча, якому доліла было стаць вядомым свету. Пазней пра гэта скажа Андрэй Упіт: «Латышская літаратура мае права ганарыцца тым, што можа назваць сваім аднаго з самых вялікіх у свеце паэтаў працоўных». Ян Плекшан узяў сабе за псеўданім прозвішча аднаго латгальскага селяніна, якое прачытаў ён аднойчы на прыдарожным слупе. «Нашыя, і літоўскія, і беларускія народныя песні галасістыя, выйшлі насустрач. Усё маё маленства напоўнена дзівоснымі гукамі і фарбамі, усё яно нібыта купалася ў агромністым моры паэзіі... Я сам нарадзіўся ў Латгаліі, у тым краі, дзе жывуць беларусы. У мяне з беларусамі брацкая сувязь»,— успомніць пазней Ян Райніс. У эміграцыі ў Швейцарыі ён прыгадае і па памяці перакладзе беларускую народную песню пра тое, як «былі ў бацькі тры сыны ды ўсе яны Васілі». Адным з гэтых Васілёў ці не выявіцца пазней Васіль Быкаў, якога ведаюць, любяць і чытаюць сёння ў Латвіі на мове Яна Райніса. Прыгадае Ян Райніс і плытагонаў у белых кашулях, што гналі плыты з Беларусі ў Рыгу. Ці ад плытагонаў, ці ад партовых рабочых-беларусаў у мястэчку Грыва, прыгарадзе Даўгаўпілса, пачуе ён песню пра Дзінабург — Даўгаўпілс:
Ты, Дзінабург, горад слаўны,
Ты, Дзінабург, над Дзвіной.
Зламаў выносныя сосны ўраган,
На дзюнах стаялі — мора ў нагах.
Хацелі, гордыя, ўдалеч зірнуць,
Не ўмелі хавацца і спіны гнуць.
«Ты, лютая сіла, зламала нас,
Ды мы не здаёмся — наш прыйдзе час!
Наш стогн апошні —па хвалях уздых,
Не сок — нянавісць у голлях тугіх».
З разгневанай прорвы ўпарта ўсплылі
Не сосны зламаныя — караблі.
Супроць урагану іх смелы шлях,
Нянавісць і помста — іх ветразь і сцяг.
«Ты, лютая сіла, валы ўздымай,
Мы ўсё ж даплывём у шчаслівы край!
Ламай нас і трушчы — мы не твае,
Мы далі дасягнем, дзе сонца ўстае!»
Паненка-сялянка
Бэла Ахмадуліна. Прозвішчам яна перагукваецца, і не толькі прозвішчам, з Аннай Ахматавай, захавальніцай і старэнніцай-раўніцельніцай паэтычнага рускага слова ў яго поўнагалосным класічным гучанні. Бэла Ахмадуліна, «дачка і ўнучка маскоўскіх двароў», як называе сябе паэтэса, з плеяды, з кагорты, што пра сябе заявіла шумна, далёкачутна, нават стадыённа-гулка. Згадаем Яўгена Еўтушэнку, Андрэя Вазнясенскага. У кожнага з іх свой голас, свая адчайная смеласць выхаду да аўдыторыі, да спажыўцоў нервовага слова. Голас Бэлы Ахмадулінай гучыць і, я сказаў бы, аглушае роздумнай цішынёй, у якой душа слухае самую сябе. «Гэты голас, што роўны душы, на запас берагчы я не ўмею». Гэта не фраза на цытату, гэта самараскрыццё, самавыкрыццё свайго пачуцця. Голас паэзіі Бэлы Ахмадулінай не імкнуўся ніколі нікога перакрычаць, перагучаць, ён інтэлектуальна стрыманы, пашанліва прыглушаны, можа, крыху салонны ў традыцыйна высокім значэнні гэтага слова. Гэта забыты пецярбургскі гаварок. Гэта ад Пушкіна, ад Лермантава. I не выпадкова ў Бэлы Ахмадулінай падкрэслена многа вершаў і ўпамінанняў пра вечных паэтаў рускамоўнага свету. «Рабом рамяства» называе маладзейшая чалядніца свайго вялікага прамайстра Пушкіна, сама як бы прымяраецца да галераў паэтычнага слова. Алхімік слова, яна можа ўгадаць у слове тое, што і само слова не ведае пра сябе. Яна дапамагае слову выказацца, яна чаруе над словам, вядзьмуе над словам, пра вечнае ўмее сказаць сучаснаму сэрцу, сучаснаму чытачу. Космас пачуцця і думкі Бэла Ахмадуліна лучыць з канкрэтнай зямной адзнакай жыцця. У традыцыйнай восені ўгледзець можа яна, як «ударяется яблоко оземь — столько раз, сколько яблок в саду». I хоць шчыра пакутуе спаконнай пакутай майстроў — «пісаць, як хачу, я не ўмею, пісаць, як умею — нашто?», сама здзіўляецца сваім жа вершам, дзіву з'яўлення, нараджэння іх:
Когда сей миг и прошлое мгновенье
соединятся, будто медь и медь,
их общий звук и есть стихотворенье.
Я кідаў табе ў ногі Парыж,
аўгусцейшы абдзіртыш, салоўка!
...гэта не лямпы ззяюць сінім святлом,
а вочы неадумнай
пантэры, што з лесу выходзіць
з салаўём у зубах...
...сірэна, якая толькі што выйшла з мора,
і яе запрашаюць плаваць у пустыні.
Коль впрямь качнулась и упала
его хранившая звезда,
откуда эта весть от Пабло
и весть моя ему — куда?..
Заклінальнік і гранільшчык слова
Яго лічыў я сваім самым лютым ворагам больш як год. Нават байку напісаў «Рэдактар і паэт», дзе ў вобразе рэдактара-бюракрата, не чулага да маладых талентаў, вывеў свайго крыўдзіцеля. Але нідзе ніхто не ўзяў і гэтую байку друкаваць. Лёс яе напаткаў такі, як і мой верш, забракаваны нядобразычліўцам. А ворагам гзтым быў мой цяперашні добры таварыш, дарадца Навум Ктслік, які працаваў тады ў «Літаратуры і мастацтве», да каго я, як усе пачаткоўцы, дужа самаўпэўнены, і прынёс студэнтам-першакурснікам свой верш. Цяпер я ўдзячны Навуму Кісліку і за той суровы разбор верша, і за ўсе пазнейшыя словы адкрытай шчырасці, непрыхарошанай суровасці. Пазней Навум Кіслік напіша «Распавяданне пра дэбют», дзе выкажа і свой апраметны страх пачаткоўца: «Я так робел, что просьбу в гардероб сдавать при входе верхнюю одежду, с отчаяньем, оледенившим лоб, прочел как Дантов стих: «Оставь надежду!» А у дверей с табличкой «литотдел» дрожь охватила — почва закачалась так явственно, что весь похолодел, как даже под бомбежкой не случалось». Розніца ў нашых становішчах была істотная. Я, зялёны хлапчук, пісаў пра ўсё ўвогуле, а Навум Кіслік пра тое, што адчуў, прачуў, прамацаў, выверыў. Бамбёжка была сапраўдная, як і ўсе ягоныя перажыванні. Дэбют паэта адбыўся ў Арэнбургу зімой 1944 года. Выпісаны са шпіталя пасля цяжкага ранення на Арлоўска-Курскай дузе, ішоў малады, але стрэлены верабей з запаветным сшыткам вершаў і ўбачыў шыльду «Газета Южурво «Сталинец». Маёр Аляксандр Каваленкаў, таксама са шпіталя, прывеціў: «А, з сінім сшытачкам прыйшоў. Давай». Праз тры дні ўбачыў малады паэт свой першы надрукаваны верш «Памяти павших». I пісаў пасля, і цяпер найболей піша вядомы рускі паэт Навум Кіслік пра сваіх аднагодкаў, што палі на палях вайны.
Бежала тень несчетных похорон
За огненной обочиной похода,
Как будто взялся выполннть Харон
Столетний план за те четыре года.
Я вспомнил вдруг, что в сентябре родился,
и первый вздох и первый мой глоток
был с каплей зноя первый холодок —
теперь мне этот опыт пригодился.
Острей пространство чувствуешь хребтом,
влачнмое на двух железных лямках,
когда его при затемненных лампах
теплушка ловит судорожным ртом.
И это — не какой-нибудь Атлант,
державший свод небесный в наказанье,—
стрелкового училища в Казани
так и недоучившийся курсант.
Громыхали ломовики, перебраниваясь
на четырех языках сразу.
Давай-ка
переведу тебя, старая,
через новую площадь,
за которой раскинулся космос...
Но это тебе не под силу.
Он в ангелы не годен — те полегче,
а этот погрубей, покруче тесто,
житейской ношей занято заплечье —
для крылышек не остается места.
Родина, Родина,
что за красоты
ты подстилаешь под ноги пехоты!..
Первая рота...
Армия, армия...
Первая молодость,
ранняя, ранняя.
Вот и расслышали мы
тихо сквозимую
по первозимью перевозимую
первую песню зимы.
Первые скрипы, что были сокрыты,
выползли и расписались санскритом —
голым кустом на бело-пустом.
Великий океан — родной глагол.
Беззвучен рядом голос мой простуженный.
Зачем я плыл за призрачной жемчужиной?
Ведь все равно пред ним предстану гол.
Глагол, всей солью бытия пропахший,
Тебе, за навык, добытый хребтом,
Поклон приносит без вести пропавший.
Ты в нем гремел, не ведая о том.
Сіла дабраты
Маёй любові рэчку
Не перайсці нікому,—
Зямля ў сукенцы беленькай
Бяжыць на выпускны.
Павагу і добрае слова
У нашыя мірныя дні
Давайце вучыцца нанова,
Як хлеб у блакаду, цаніць!
I таму здаецца дзіўнай краскай
Лебяда ля сцежкі палявой.
I добра мне ісці сцяжынкай
Ці каляінай палявой,
Крывінкай кожнага і жылкай
Злівацца з роднаю зямлёй.
Прынёс у дзюбе бусел сонца
I пыл заморскі з крыл абтрос.
У кулаку, як жаўранка-падлётка,
Заціснуў сэрца неспакойны век.
Знасіліся вайсковыя мундзіры,
I ў бацькі зарубцована спіна.
А тут яшчэ не падпісалі міру,
А тут ідзе маўклівая вайна.
Бліскавіцамі успыхне неба —
I адчуе сейбіт — ён салдат.
Хай радок узаўецца над полем
Жаўранкам, як не стане мяне...
Ну, што ж, і сёння ненадоўга,
А толькі сэрцам акрыяць.
А ўсё-ткі добра, ах, як добра
Сярод сваіх палёў стаяць.
Над могілкамі дзень сінее,
Як васілёк маёй віны.
Пад крыжам цётка Паланея
Сніць вечна хату ў тры акны.
Свет не заўважыў гэтай страты,
Не азірнуўся па бягу...
А перад кім я вінаваты,
Што памяць, як страху, залатаць,
Відаць, ніколі не змагу?
Прыйшла пара вучыцца простай мове
Лясоў і птушак, Ветру і травы.
Заўтра зноў не будзе у адгуле,
Рэха ад матора загудзе...
Мые маці сынаву кашулю
У пагрэтай сонейкам вадзе.
Прыляці, сініца ўдачы,
Сум на смак пакаштаваць,—
I маю шчаслівую падкову
Конь яшчэ не скінуў з капыта.
Ёсць, відаць, у зямлі на паэтаў патрэба,
Бо ніхто іх не сеяў, а шчодра ўзышлі...
Я ў сілу жорсткасці не веру,
Я веру ў сілу дабраты.
Слова на пісьменніцкім з'ездзе
Мінуліся часы, калі конная міліцыя стрымлівала натоўп ахвотнікаў паслухаць паэтаў на самых вялізных стадыёнах. Цяпер жа часцей і часцей не пашкодзіла б міліцыя, каб загнаць парадзелага слухача на вечар паэзіі ў невялікую нават аўдыторыю. Хто вінаваты? Вінаваты і паэты, і час, які змяніўся не ў карысць паэзіі. Жыццёвыя і шмат якія акалічнасці пачалі актыўна выхоўваць, і ў асноўным паспяхова з гэтым справіліся, спажыўца выгод прагрэсу, раскошы, вонкавай культуры. Мы ў свой час быццам бы не ўлічылі, што паэзія разлічана на дасведчанага чытача-субяседніка, якога трэба было мець на ўвазе, а то і выхоўваць, адначасова выхоўваючыся і ўзбагачаючыся разам з ім, а яго дрэнна выхоўвала і сама паэзія, і крытыка — і ў выніку абясцэньванне слова, самой кнігі, яе асноўнага назначэння — абуджаць пачуццё думкі і думку пачуцця, што прывяло да анекдатычнага: кніжную прадукцыю, невядома з чыёй лёгкай рукі, называюць у сферах гаспадарання, у сферах распаўсюджвання кнігі «таварам народнага спажывання» нароўні з мылам, півам, пральным парашком, чаравікамі. А мы ж да гэтага часу думалі, што кніга нешта іншае, чым мыла, піва, пральны парашок ці чаравікі. Вусцішна ад гэтага, балюча і крыўдна — і як цяжка нават лепшым з нас не зняверыцца ў самой годнасці літаратара! Знікла і не перастае знікаць кантактнасць з канкрэтным чытачом, супольнасць, суперажыванне. Як самотнае рэха, блукае слова нашае, не знаходзячы аб што адбіцца,— не прынятае, не ўспрынятае, не прачутае, не пачутае. Звужаецца сфера ўжывання беларускага слова. Дзякуй радыё ды тэлебачанню: хоць прыезджыя госці пачуюць, як шырока і прыгожа магла б гучаць беларуская мова! Дзякуй і нястомнаму шчыруну Генадзю Бураўкіну, які намагаецца надаць болыпае гучанне, шырэйшы абсяг нашаму слову! Гаворым пра натуральны працэс узаемазбліжэння культур, пра інтэрнацыяналізм. Але ж само слова інтэрнацыяналізм мае на ўвазе якраз наяўнасць нацый і ўзаемаадносін паміж нацыямі, бо не можа быць моста цераз рэчку, у якой няма берагоў, бо тады гэты мост, як у жарце — уздоўж рэчкі мост. Бо калі адкінуць жывое быццё нацыянальнага, яго канкрэтную змястоўнасць, дык і ўзаемаўзбагачэнне культуры, і інтэрнацыянальная еднасць — гэта нешта падобнае на бязгучны гук ці блізка таго. Мова — душа нацыі, душа народа. Нездарма ж у нас у Беларусі кажуць пра чалавека, які анямеў — у яго адняло мову. Дык не будзем жа спяшацца адымаць мову ў сябе і ў народа, анямляць яго нематой сваёю! У пастановах XXVII з'езда КПСС, з'езда шчырага і адкрытага, прынцыповага і строгага, гаворыцца, што грамадства павінна спрыяць развіццю нацыянальных культур, партыя падкрэслівае: не трэба паскараць працэс зліцця нацый, але і не трэба кансерваваць яго. Раскажу пра прыватны выпадак, які мяне ўразіў і абразіў: віншуючы навучэнцаў з пачаткам вучобы, міністр асветы Беларусі Людміла Канстанцінаўна Сухнат не змагла ці не палічыла патрэбным хоць два словы сказаць дзеткам па-беларуску. Дык, можа, яшчэ і таму ўсё часцей задаём мы сабе пытанне: для каго пішам, дзе наш чытач, ці чуе ён у вышэйшых навучалытых установах сваёй рэспублікі сваю родную мову? Але нельга ўсю віну за звужэнне сферы роднага слова перакладваць толькі на паасобных таварышаў, якія апякуюцца на ніве асветы і адукацыі. Памятаю, як пасля вайны асабліва, праз паэзію атрымоўвалі мы інфармацыю пра тое, што дзеелася на свеце,— так продкі нашыя па неўміручым «Слове пра паход Ігаравы» некалі вучылі і геаграфію, і гісторыю і засвойвалі маральныя нормы. Паэма «Беларусь» Броўкі, «Мая геаграфія» Панчанкі. Цяпер дастаткова навуковых выданняў, навука, разгалінаваўшыся, адасобіўшыся на свае ўчасткі, інфармуе, фарміруе, вучыць, абы толькі жаданне мелася ўспрымаць. У паэзіі іншыя задачы, дарэчы, яны спаконвечныя — падымаць пласты душы народнай, гаварыць шчыра, ад душы з душой чалавечай, імкнуцца быць ёй зразумелай. Але на якой жа інакшай мове будзе зразумелы суайчынніку паэт, як не на роднай? I разам з тым павінны мы дбаць пра годнасць і вагу роднага слова. Шмат у нас ідзе валу ў кнігах, у перыёдыцы. I, наогул, ці многа ёсць паэтаў, у якіх было б хоць па аднаму вершу, які б адразу выкрасаў у памяці імя аўтара, быў як бы візітоўкай аўтара, прымушаў па свет глядзець вачыма паэта? Не буду прыбягаць за паратункам да імён Петруся Броўкі і Аркадзя Куляшова, Пімена Панчанкі і Максіма Танка. Бліжэйшыя па часе да нас Генадзь Бураўкін і Васіль Зуёнак, Анатоль Грачанікаў і Яўгенія Янішчыц. «Прыязджайце да нас на Полаччыну, пахадзіце яе прасторамі» — Генадзь Бураўкін. «Яблык упаў дасвеццем ля Халопеніч на Беларусі... а шар зямны здрыгануўся». Кожны раз, калі бачу, як падае яблык, думаю — гэта Зуёнкаў! Пра дзяцей-донараў, пра інвалідаў, што ўдвух купляюць адну пару ботаў, Анатоль Грачанікаў сказаў аднойчы і назаўсёды ўражліва. А якія словы пра Палессе з радасцю ягонай і горам, з паўсядзённымі клопатамі сказала, а дакладней — выдыхнула светла і журботна-балюча Яўгенія Янішчыц! Добра, калі на пачатку шляху свайго паэты ставяць перад сабой вялікія задачы, не расслабляюць паэтычных мускулаў. Так Вячаслаў Дашкевіч піша:
Нам нельга крыху нарадзіцца,
Як нельга крыху памерці.
Цвёрдая цана слова
Якая радзіма паэта — такі і сам паэт. Гэта даўняя ісціна. Полаччына — цемя нацыі, цемя Беларусі. Гэта яна дала ўсходняму славянству Францыска Скарыну. Гэта яна захавала крынічна-чыстую беларускую мову вякам наступным. Генадзь Бураўкін — палачанін ад першага свайго радка да кропкі. Полацкі характар, полацкі позірк на жыццё, полацкі абсяг думкі і пачуцця. Як прапраўнук Скарыны шчырэе ён на радасць «люду паспалітаму». Сам паэт родам з вайны (нарадзіўся Генадзь Мікалаевіч Бураўкін 28 жніўня 1936 г.), ягоная паэзія таксама родам з вайны. Крытыка называе пакаленне Генадзя Бураўкіна пакаленнем, апаленым вайной, але, відаць, дакладней было б назваць яго пакаленне не спаленым вайной, якое цудам ацалела, каб быць маладымі вачыма памяці і прысуду, напаміну і перасцярогі. Крытыка пазывае пакаленне Генадзя Бураўкіна філалагічным пакаленнем, бо ў асноўным усе прадстаўнікі гэтага пакалення маюць гуманітарную адукацыю. Але гэтаму пакаленню не столькі філфакі універсітэтаў і педінстытутаў далі веданне слова, прышчапілі любоў да роднага слова, колькі вёска і пасёлак, маці і суседзі перадалі ў спадчыну праз вякі пранесенае і затуленае ад лютавеяў часу слова,— каб бераглі, каб шанавалі, каб гранілі. Беларускае слова да пакалення Генадзя Бураўкіпа прыйшло не з газеты і радыё, не з фальклорных запісаў, а з псршых вуснаў тых, каму слова роднае гучыць натуральна, адзіна правільна, адзіна магчыма. Назаву колькі імёнаў з пакалення Генадзя Бураўкіна толькі паэтаў, каб чытач меў пэўнае ўражанне пра сучасны стан нашай паэзіі, гэта — Васіль Зуёнак і Міхась Стральцоў, Кастусь Цвірка і Юрась Свірка, Янка Сіпакоў і Уладзімір Паўлаў, заўчасна адышоўшыя ад нас Сымон Блатун і выдатнейшы знаўца паэзіі Варлен Бечык. Крытыка называе пакаленне Генадзя Бураўкіна задзірыстым. Праўда, не гэтак і часта называе, як раней, і не ўсіх называе ўжо. Але пакаленне гэтае прыйшло ў літаратуру ў часіны ачышчальных вятроў ва ўсім нашым грамадстве, у часіны найбольшай шчырасці і адкрытасці ў адносінах паміж людзьмі ў нашым грамадстве, у часіны, якім спрыялі гістарычныя рашэнні XX з'езда нашай партыі. I гэта зусім не поза, а натуральная праява характару Генадзя Бураўкіна, калі ён, пасталелы, правераны справай і славай, кажа:
Не з капрону і не з жалеза,
Нервы тонкія і ў мяне.
А ўсё роўна наперад лезу,
Каб у вочы плюнуць мане.
Хай, таямнічая і яркая,
Са дна вачэй каханых мне
Недасягальная Палярная
Хоць раз гарэзна падміргне.
I як бы мы ні пастарэлі,
Няхай і летам, і зімой
Юнацтва сінія арэлі
Ляцяць між небам і зямлёй...
Шукаем сцежак невядомых,
Чужыя топчам бальшакі.
А песні нас чакаюць дома,
Ля цёплай матчынай шчакі.
I не проста ўжо рыпнуў запознены крок,
I дымком пацягнула ад фабрык,—
Гэта рыпнуў Скарыны друкарскі станок,
Гэта пахне друкарскаю фарбай.
...збіраецца з клейкіх пупышак на кожным суку
Распаліць сто маленькіх зялёных пажараў...
ён абраў сабе здраду.
Нібы рукі Радзімы,
Пагоны скінуў з плячэй.
Слухайце, пракурор! Паклічце ў сведкі вайну,
Не можаце вайну — паклічце майго суседа!..
I была ў сінім сэрцы кожнага званка
Белая-белая слязінка...
Ідуць дажджы. Асенняя пара.
Заплаканыя вочы спахмурнелі.
Аўторка не адрозніш ад нядзелі,
Ад быльнягу — шпачынага пяра.
I ўбачыць зноў, як каля хаты
Хаваецца ў дрымотны цень,
Як бацька, ціхі і вусаты,
Крыху ссутулены ячмень.
А потым, выбегшы знянацку
Да хаты з засені бяроз,
I на двары аклікнуць бацьку
I маці, светлую ад слёз.
У чыстым небе, маладым і сінім,
Перапляліся промні з павуціннем...
Карнікі бензінам апошнюю свечку надзеі згасілі.
У шчыліну полымя пачало ўтыкаць чырвоныя крывавыя нажы.
Ад немага крыку абвалілася пуня.
Грымнулі вобзем дзверы.
I ўпала, як чырвоны куль,
Халоднага снегу шукала сляпая бабуля,
А знайшла толькі жменю гарачых куль.
I засквірчэлі на плячах кажухі...
Мядзведзем пад ліпай асунуўся спалены вулей.
Як растаптаны месяц, вытыркаўся з попелу медны таз.
Там на залітай крывёю зямлі
Маці — прыгаршчамі,
А сын — жменькаю попелу
Побач ляглі.
Плыла над зямлёй па апошняй дарозе
Жменька сплаўленай з небам зямлі.
I навекі думка ленінская застанецца.
I ўсмешка гагарынская — таксама.
Можа, зморшчыцца строгі гісторык:
«Факты выбраў на свой капыл.
Гэтак нехта напіша скора —
Ленін думаў і... пра Капыль...»
Я, не крыўдзячы мудрай навукі,
На сябе адказнасць вазьму:
Ленін думаў пра нас і ўнукаў,
Пра Капыль, і Лагойск, і Карму.
Адхіну ўспаміпаў грэшных дымку,
Дзе схаваў я ад чужых людзей
Сонейка заспапае — радзімку —
У лагчынцы белай між грудзей...
Духавыя аркестры,
Паходныя трубы
Папулярнымі робяцца
Перад вайной.
Ды мне не страшна: нешта застанецца
Пасля мяне ад дум маіх і спраў,
Ад парыванняў, што ў душы сабраў.
Я веру: нешта ў свеце застанецца...
Застанецца на роднай зямлі грудок.
Застанецца на роднай мове радок...
I сэнс не ў тым, куды сягну,
Кім стану я ў наш век сталёвы,
А ў тым, каб цвёрдую цану
Ніколі не згубіла слова...
Меней слоў і паболей справы! —
Заклікае імклівы час.
Ды ўхмыляецца злева і справа
Бюракратаў тупая арава,
Неадпраўленая ў запас.
Затаіцца для іх не нова.
Ціха плодзяць на даўні лад
Пастанову за пастановай,
За дакладам — чарговы даклад.
У паперы ўлягаюць зацята,
Развярэджваюць сверб стары —
Ужо з новых прамоў цытаты
Засцілаюць прывычпа сталы.
Зноў стагуюць інструкцый салому
Кабінетныя бугаі.
Так ім хочацца па-старому
У бясконцых нарад гаі...
Балабонства іх не стаміла —
Кожны ўсмак шчыраваць прывык.
I раскручваюць з новай сілай
Канцылярскі цяжкі махавік.
Яшчэ свярбіць бяздумнасці кароста,
Пяршыць у горле звычнае «Ура!».
За перамены ён бы грымнуў тосты,
Але для тостаў адышла пара...
Слова пра “Слова”
I.
А напачатку было «Слова», слова трыадзінай культуры і літаратуры, слова, якое спатоліла рэчышчы адзінае моўнае ракі, слова, прамоўленае трыма народамі. Невядомы аўтар вяртаў слову ягонае спаконвечнае назначэнне — яднаць, братаць, згуртоўваць. Колькі б разоў ні перачытваў гэтае непераўзыдзенае па ранішняй свежасці ўражанняў і зямной вечнай асязальнасці твор, заўсягды ловіш сябе на думцы, што не дапаў ты да самой глыбіні, да самой сутнасці. Гэтак бывае, калі дакранаешся да фальклорных шэдэўраў ці пісьмовых помнікаў сусветнай класікі. У «Слове пра паход Ігаравы» народнае светаўспрыняцце гэтак сплаўлена з пісьмовай культурай, што застаецца толькі з паганскай багавейлівасцю ўразіцца — гэта вяршыня славянскага духу, гэта ўзор самай высокай літаратуры, гэта загадка наступным пакалегшям. У пасляваенным партызанскім краі ва Ушацкай сярэдняй школе са старонак падручніка загаварыла «Слова пра паход Ігаравы» мовай зразумелай, роднай, побытава-беларускай, хоць і крышачку не зусім нашай. Быццам пасля блакады:орли клектомъ на кости звери зовутъ;
лисици брешутъ на чръленыя щиты.
Тому въ Полотьскъ позвониша заутренюю рано
у Святыя Софеи въ колоколы...
А поганаго Кобяка изь луку моря,
отъ желђзныхъ великыхъ пльковъ половецкыхъ,
яко вихръ, выторже...
На Немизђ снопы стелютъ головами,
молотятъ чепи харалужными,
на тоцђ животъ кладутъ,
вђютъ душу отъ тђла.
II.
«Слова» напісана як бы навырост, напісана для наступных і наступных пакаленняў. Каб чыталі, перачытвалі, вярталіся да першакрыніц, першаасноў, вярталіся на карані славяншчыны. Пэўна, калі быць дакладным у азначэнні, дык трэба сказаць, што «Слова» праспявана, прагукана, прастагнана, праплакана, абранёна як дажджынка, светлай аблачынай, як градзінка, гнеўнай хмарай, а перапісана перапісчыкамі. Таму і гарэла, а не згарэла, таму і штовек прарастае, бярэцца новай рунню разнамоўя па ўсёй зямлі. Колькі б ні чытаў, ні перачытваў «Слова», заўсёды адчуваеш, што ты толькі на подступах да разумення, да сэнсу руху кожнага гуку ягонага быцця і бытавання. «Слова» — ранішняя малітва, хай даруюць мне атэісты за такое параўнанне, усходнеславянскіх моў, паўтараючы якую, ачышчаюцца яны ад «скверных» непатрэбных запазычванняў, вульгарызмаў, няўклюднаватвораў. Молячыся «Словам», мовы нашыя, беларуская, руская, украінская, дыхаюць світальным паветрам еднасці, узаемапаразумення, прыпадаюць да роднай глебы. «Слова» мне здаецца магутнай, нічым несутрымнай ракой, якая плыве са стагоддзя ў стагоддзе, з сівога ўчора ў далёкае заўтра. Так званыя «цёмныя мясціны» не што іншае, як віры, якія прымушаюць прыпыніцца, задумацца, пранікнуцца павагай і пранікнуць, пастарацца пранікнуць у глыбіннасць думкі, задумы, гукапісу. I кожнаму, хто чытае «Слова», па-свойму гучаць «цёмныя мясціны». Напрыклад, майму беларускаму вуху хочацца пачуць у выразе «Ольгова коганя хоти» — «каханыя». I ці не водгаласам далёкіх часін гучыць прозвішча ў вёсцы Кавалеўшчына, адкуль родам бацька мой,— Хоцька, сын Хоцькі — Хоцькаў малец. Рака «Слова» паводкава разлілася па паплавах нашых моў, пырскі разводдзя шчодрасці ззяюць самародкава да гэтай пары ў жывых гаворках, у дыялектах, як любіць удакладняць навука. Блізкія гучаннем і сэнсам словы перагукваюцца на Кіеўшчыне, Смаленшчыне, Віцебшчыне. Яны са «Слова», яны родныя, трохмоўна адзіныя. Чытаеш «Слова», і здаецца, што ты з далёкіх дарог вярнуўся дамоў і зноў чуеш ад маці крыху забытыя, змалку родныя і блізкія словы. «Грозы твоя по землямъ текутъ» чытаю, а сама на памяць прыходзіць ушацкая прымаўка, якую любіла паўтараць мама: «Граза ў лес не йдзець». Граза не ў сэнсе навальніца, а грозьба, грознае слова, што настаўляе на сцяжыну ісціны. Месца прылажэння слова — чалавечае жыццё. «Поскепаны саблями калеными шеломы оварьскыя». Чую: «Наскіпай лучыны, сынок, бо ночы даўжэюць». Гэта адразу пасля вайны, калі не было ні газы, ні электрычнасці ў кожным разбураным ліхалеццем селішчы. Не кажу ўжо я пра вобразную моц «Слова». Такія трывалыя калёныя шаблі войска Усевалада, што ім «шеломы оварьскыя» (у літаратурнай беларускай мове і сёння гучыць «шаломы»), як тыя сасновыя паленцы, якія скіпаюць на лучыну....а галици свою рђчь говоряхуть,
хотять полетђти на уедие.
Уже понизите стязи свои,
вонзите свои мечи вережени.
и тебђ, Тьмутороканьскый блъванъ!
...на болони бђша дебрь Кияня...
и видђ отъ него тьмою
вся своя воя прикрыты.
Рыфма: «тьмою — воя».
А мои ти куряни свђдоми къмети:
подъ трубами повити,
подъ шеломы възлђлђяни,
конець копия въскръмлени,
пути имъ вђдоми,
яругы имъ знаеми,
луци у нихь напряжени,
тули отворени,
сабли изђострени...
А ці не лепей, братове,
пачаць спрадвечным словам
мужны спеў пра паход Ігара,
Святаславава сына?
I пачаць спеў гэты нашча
па былях дня нашага,
а не па надуме Баяна!
Бо вешчы Баян калі
хацеў каго ўзнесці ў спеве,
дык расцякаўся вавёркай па дрэве,
шэрым ваўком па зямлі,
шызым арлом пад аблокамі.
Бо, казаў, памятаць собіла
першых часін усобіцы.
Тады выпускаў высока
на чараду лябёдак дзесяць сокалаў...
На Нямізе галовы сцелюць снапамі,
харалужнымі малоцяць цапамі,
жыццё кладуць на таку злюцела,
веюць душу ад цела.
Нямігі крывавыя берагі
не збожжам былі засеяны зноў —
засеяны косцьмі рускіх сыноў.
Усяслаў-князь людзям чыніў суды,
радзіў князям гарады,
а сам уночы ваўком рыскаў,
з Кіева паспяваў да пеўняў да Тмутараканя,
Хорсу вялікаму шлях перацінаў.
Яму ў Полацку пазвопяць ютрань рана
ў званы ўсвятое Сафіі,
а ён той звон чуе ў Кіеве.
«Не лђпо ли ны бяшегъ, братие...»
Рыгор Семашкевіч
Няма болей сарамяжлівага інтэлектуала, глыбокага натурай Грышы, аднагодка нашай Перамогі. Смерць забрала інтэлігентна-рашучага Рыгора, якога паважалі і непрыхавана пабойваліся намнога старэйшыя за яго і ўзростам, і, калі можна так сказаць, стажам у літаратуры. Думка ягоная была пільная, прадбачлівая, руплівая, вынашаная пад сэрцам і ўзважаная розумам, а таму і непахісная, вогнетрывалая. Прысуд свой таму ці іншаму твору ці літаратару даваў спакойна, сцішаным голасам, але сурова, пераканаўча, неабразліва. Застаўся Рыгор Міхайлавіч Семашкевіч, застаўся ў памяці, у літаратуры, у нашай культуры, на карысць якой шчырэў як мала хто ў наш час з ягоных і аднагодкаў, дый са старэйшых. Застаўся выкладчык універсітэта, які вёў семінар па паэзіі, заўсягды сумуючы, што мала чаго можна ўзяць на ўзор пры разборы сучаснай прадукцыі. Ціха гаварыў, са смуткам гаварыў, нібы баючыся спалохаць нешта вялікае ў нашай паэзіі, якое яму здавалася на падыходзе. Застаўся дасведчаны літаратуразнаўца са сваімі працамі «Браніслаў Эпімах-Шыпіла», «Беларускі літаратурна-грамадскі рух у Пецярбурзе». Застаўся ўдумлівы і дасціпны, дакладны на радок і водгульны ў часе на думку паэт, застаўся артыстычны эсэіст, празаік, тонкі гумарыст і ўедлівы сатырык Рыгор Семашкевіч. Рыгор Семашкевіч умеў як ніхто іншы мысліць маштабна, мысліць гістарычнымі пластамі, мысліць усім комплексам культуры. Ён быў інтэлектуальнай, ён быў духоўнай адзінкай, асобай, якіх так не стае нашай літаратуры, нашай культуры. Як у свой час, у нашым пакаленні Міхась Стральцоў, так у пакаленні Яўгеніі Янішчыц, Алеся Жука, Вольгі Іпатавай, Юркі Голуба Рыгор Семашкевіч ствараў атмасферу разумення прадстаўнікамі свайго пакалення сябе ў часе, у гісторыі, разумення сваёй неабходнасці ў сучаснасці, у няспыннасці руху. Дзякуючы Рыгору Семашкевічу пакаленню памянёных паэтаў і празаікаў лягчэй было пазбыцца вучнёўства, роздумнай замаруджанасці, а паспяшацца стаць творцамі, якія нясуць адказнасць за свой час, за сваю эпоху, за пасляваенную ў год перамогі рунь. Ён быў надзвычай скупы на пахвалу і сам рашуча не цярпеў якіх бы там ні было кампліментаў у свой адрас, не дазваляў, каб яго пахлопваў па плячы нават прыжыццёвы геній. У нашай роднай літаратуры і культуры шмат апостальскіх фігур. Рыгор Семашкевіч з гэтай кагорты! 1986
Пад жаўруковым крылом...
Вёска Хільчыцы. Пяць кіламетраў язды да старажытнага Турава, дзе яшчэ, здаецца, у наваколлі жыве рэха прамоў Кірылы Тураўскага. Тут, мінуючы дзевяты і дзесяты класы падлетак экстэрнам здае за сярэднюю школу. Паступае ў Ленінградзе ва універсітэт. Фізічны факультэт. Спецыяльнасць — фізіка палімераў, праблема вадкага крышталю. I потым усё як у анкетах, кароткіх аўтабіяграфіях Паўла Шруба. Фізік да кончыкаў валасоў ці да завітка самых складаных формулаў. I раптам:
Песню матчыну спяваюць,
а я столькі слоў не помню...
пакуль не сціснулі нас
халодная пушча металаў,
неруш
пластычных мас.
У светлую зорку
даўно ўжо зліліся
маці ля хаты
і белая вішня.
Рукі мае ў гарадах,
сэрца маё на вёсцы —
гэта яно штовосень
жураўлямі галосіць.
Часу няма сказаць «люблю»,
не тое што пакахаць,
а ў пісьмах бацькавых
працякае страха —
25 ёй гадкоў на Іллю.
Хто мой сусед,
чым жыве — я ые знаю:
ў цэнтры кватэра
і ўсё ж такі з краю.
пабудаваны дамы
з поту і дзён шурпатых.
Стала модна пісаць
пра малаткі і зубілы...
I гэтак старанна ў паэме паэт
размазвае соплі,
што верыш:
праз хвілю ён возьме хамут
і сам запражэцца ў аглоблі...
Хвароба блакітнага ўзросту:
ёсць мара, жаданне, сілы,
і крыламі ўзмахваць проста,
і цяжка паверыць у крылы.
Няма анічога лепей
калючых калоссяў жыта
і ціхай вузкай сцежкі
пад жаўруковым крылом.
Валянцін Тарас
Зіма І954 года. Паседжанне літаб'яднання пры універсітэцкай шматтыражцы «За сталінскія кадры». Мы, маладыя, аблавухія, у несамавітых і па раённых мерках не модных гарнітурчыках, упершыню прысутнічаем на такім важным форуме. Мы — гэта Васіль Зуёнак, Міхась Стральцоў, Генадзь Бураўкін, Сымон Блатун, я. Старшынствуе рэдактар шмат-тыражкі, галоўны ацэншчык і шчодры бласлаўляльшчык усіх нашых добрых намераў у паэзіі Юзік Хаўратовіч. Дымна. Тлумна. Галасіста. I збоку гледзячы,— надта ўжо дзелавіта. У клубах дыму на фоне акна малады, а для нас сталы маэстра, з даўжэзнай, дагледжанай (яўна жыве не ў інтэрнаце) шавялюрай, па-моднаму заматаным вакол шыі шаліку, арліна-профільны, з дарагой цыгарэтай у зубах віція. На нашыя яшчэ не такія светлыя, бо валасоў тады і ў нас хапала, галовы асыпаюцца імёны Лохвіцкая, Бальмонт, Северанін, асыпаюцца канкрэтнымі цытатамі. Маўчым, уражаныя і вонкавым выглядам, і эрудыцыяй паэта. Паўшэптам даведваемся прозвішча — рускі паэт, студэнт аддзялення журналістыкі Валянцін Тарас. (Тады з аддзялення выходзілі і журналісты і літаратары, чаго не скажаш пра цяперашні журфак.) Валянцін Тарас? А як жа! Чыталі ў перыёдыцы (тады мы шчыра верылі кожнаму надрукаванаму радку паэзіі). Першае ўражанне доўга не пакідала мяне, з цікавасцю чытаў усё, што пісаў Валянцін Тарас, а калі выступаў, слухаў захоплена (і цяпер я з прыемнасцю і чытаю і слухаю свайго сябра). А праз колькі часу Валянцін Тарас, які вёў паэзію і прозу ў «Звяздзе», прысудзіў мне першую прэмію за верш «Бацьку». I пазнаёміліся мы бліжэй, і сустракаліся ўжо часцей у неафіцыйных абставінах. З Валянцінам Тарасам было надзвычай цікава хадзіць па Мінску, бо ведаў ён трывала свой горад і босай нагой, і ўчэпістым малечым зрокам, і зайздроснай паэтычнай памяццю. I выявілася, што гэты на першае маё ўражанне выпешчаны франт быў сапраўды выпешчаны хіба толькі горам, голадам, самай лютай на свеце мачыхай, імя якой вайна. Нарадзіўся Валянцін Тарас 9 лютага 1930 года ў г. Мінску, вайну закончыў байцом атрада «За савецкую Радзіму» Баранавіцкага партызанскага злучэння. Закончыў з баявым медалём, трынаццаць гадоў маючы за плячыма, пайшоў у партызаны. Па-добраму расчульвае заўсёды партызанскі здымак маладзенькага петушыстага партызанчыка з яўна выпянутым медалём на грудзях. Насаты, вачысты падлетак, якога з роднага гнязда выкінула чорнае ліхалецце. Пра сябе, пра сваіх партызанскіх пабрацімаў Валянцін Тарас расказваў і расказвае ў сваіх апавяданнях і аповесцях, у сваіх нервовых, задзірыстых вершах. І на лацкан вокладкі першай паэтычнай кніжкі «Доверие» натуральна і шчыра вынесены радкі:
В людей,
В друзей
Всем сердцем верю я,
Открыта им душа моя.
И с ними на волне доверия
Переговариваюсь я.
Я с ними шёл одной дорогою
На бой,
на труд
и на парад.
Они прощать умеют многое
И лишь неправды не простят.
Мне дзевяць год.
Чытаю мала.
Адно футбол у галаве.
Што мне з таго,
што сам Купала
непадалёку дзесь жыве?
Саджае мама за чытанку
мяне сілком: «Вучы, гультай!»
Мінут мо пяць вучу на ганку
Купалаў верш пра родны край.
Вучу паспешліва, нядбала.
Пабег — усё пазабываў!
Што мне з таго, што сам Купала
да нас у госці завітаў?
Мой бацька афармляе кніжкі —
да мастака зайшоў паэт.
...Вы мне даруйце, дзядзька Янка,
што кепска вершы я вучыў!
Даруй і ты мне, памяць мамы...
Я вывучыў Купалаў верш!
I зразумеў: ён — хлеб таксама,
а як без хлеба пражывеш?
Светла і роздумна
I раптам адкрываецца вёска Сычын, гэта на Слаўгарадчыне Магілёўскай вобласці. Лясная дарога скончылася. Міхась Стральцоў — пра яго і пойдзе далей сказ — з не па гадах рослай дачкой, з тонкім знаўцам паэзіі і прозы Алай Сямёнавай, з маладым таленавітым паэтам-земляком Алесем Пісьмянковым, з групай тэлебачання рэспублікі вонкава спакойна скіроўвае вуліцай да роднага дому. Але з першай жа хаты выходзяць аднавяскоўцы з хлебам-соллю. Гэта не па сцэнарыю, а па абавязку зямляцкай павагі. У вёсцы цяжка што ўтаіць: усе ўсё ведаюць загадзя. I далей вуліца здаецца яму і вельмі кароткай, і вельмі доўгай. Вунь і гняздо буслова стыне. Паварот да роднай сядзібы, да бацькоўскага дому. I, як у знаёмым сюжэце, насустрач выходзіць тая чарнавокая, якая некалі здавалася самай прыгожай у свеце, якая яшчэ не забылася. А крыху прайдзі — і ўбачыш незамерзлую проламку, чые карані жывяць ключы. Крыніца, ці, як на Магілёўшчыне кажуць, панеўка. Старая кабеціна палошча бялізну. Як у сівую даўніну, стараецца, пратае пранік. Мама Міхася, яна жыве цяпер у раённым цэнтры Слаўгарадзе, вітаецца з добрай суседкай. Яе пальцам, напэўна, і горача, і зябка ад успамінаў маладых гадоў. Хата Стральцовых. Грунтоўны двор, гаспадарчыя будовы і прыбудовы. Хата стаіць трохі па ўскраіне, асабняком. I разам з тым без яе нельга ўявіць усю вёску Сычын. У гэтым нешта і ад характару Міхася Стральцова ці, наадварот, ад гэтага характар самога арыгінальнага нашага пісьменніка. Бо і проза, і паэзія, і эсэістыка Міхася Стральцова стаяць як быццам асабняком, але без іх нельга ўявіць сённяшні дый заўтрашні дзень нашай літаратуры. Багаты двор Стральцова ў літаратуры. На пачатку 60-х гадоў, калі ў слове заявіла пра сябе новая кагорта дзяцей вайны, а гэта Генадзь Бураўкін і Васіль Зуёнак, Юрась Свірка і Сымон Блатун, Янка Сіпакоў і Барыс Сачанка, дык сярод іх Міхась Стральцоў розніўся і вылучаўся і манерай трымацца, і манерай думаць, і, натуральна, манерай пісьма. Усе называлі першыя зборнікі прэтэнцыёзна ці па-наватарску, як ім самім здавалася. Міхась Стральцоў назваў свой зборнік апавяданняў акварэльна і шчыра-даверліва «Блакітны вецер». Гэта з гэтых акон убачыўся яму той вецер, у гэтых ваколіцах. На сценах фотаздымкі, дзе пададзена не дужа галініста, як у бальшыны беларусаў, радаслоўнае дрэва. На сцяне выразкі з газет — там пра Мішу. Збіраў бацька. Ад бацькі застаўся яшчэ «Каляндар надвор'я» — тоўсты агульны сшытак, акуратна разграфлены. Там рознага характару запісы. «Выгналі ў поле карову». «Замерз Сож». «Сож ускрыўся». Нібыта накіды «Часін года» Данелайціса. Потым вучань Лявона Клімавіча, бацькі Міхася, цяпер настаўнік растлумачыў. Раней не было фактычна дарогі, якая злучала Сычын з райцэнтрам. I Сож быў, як і ў часы паганства, і летняй, паромнай, човеннай дарогай, і зімовай, саннай. Мама ўспамінае, як рана навучыўся Міхась чытаць і пісаць, як на першы свой ганарар з «раёнкі» купіў грабянец, а сястрычцы ляльку. I заўсягды не асабліва гаваркі, Міхась дома, на роднай зямлі і зусім замоўк, паглыбіўся ў сябе, застаўся сам-насам з сваімі думкамі, сваімі задумамі. Яму патрэбныя вяртанні сюды на кругі свае, бо даўно наважыўся, усё ўзважыўшы і пераважыўшы, напісаць пра вёску. Як заўсягды, нетрадыцыйна, па-стральцоўску. Міхась Стральцоў — фігура адраджэнцкая, багатааблічная, шматгранная. Цяжка сказаць, дзе ён болей паэт, дзе болей празаік. Разгадваючы «Загадку Багдановіча», ен разгадваў і сябе, правяраў, прымерваў свой талент. Гэта на сычынскай зямлі ўпершыню паглядзеў ён на свет вачымі самотнымі і дапытлівымі, гэта тут ён браў з сабою ў дарогу беларускую вытрымку і нетаропкасць. I сёння імя сычынскага хлопчыка стаіць у адным шэрагу з імёнамі Максіма Багдановіча і Максіма Гарэцкага, Васіля Быкава і Янкі Брыля. Стыне гняздо буслова. Стыне гняздо Міхася Стральцова. Але штовясны з выраяў у сваё гняздо вяртаюцца буслы. I дзе б ні быў Міхась, ён сваімі думкамі, сваімі словамі вяртаецца ў Сычын, каб ісці далей у свет па-стральцоўску — светла і роздумна. 1987
Браць і аддаваць
Дыялог з крытыкам Алай Сямёнавай— Напэўна, лагічна апраўдана будзе адразу ж акрэсліць тэму гутаркі — праблемы паэзіі, яе стан у апошнія два-тры дзесяцігоддзі і фактары, што маюць уплыў на яе. Ну і, натуральна, ваша творчасць. Дарэчы, як вы лічыце: ці змянілася яна за гэты час, а прайшло ўжо болей як 30 год, як з'явіўся ў друку першы ваш верш? Як творчасць іншых уплывала на вас? Ваша залежнасць як чалавека і як паэта ад літаратуры, музыкі, жывапісу, тэатра? — За апошнія дзесяцігоддзі паэзія прайшла вялікі шлях, няўхільна набліжаючыся да гранічнай шчырасці, да простай і неабходнай, як аржаны хлеб, праўды. Усмак намаўчаўшыся, а пасля і часцей за ўсё па-пустому накрычаўшыся ў пяцідзесятыя гады, паэзія 60-х пачынала з адмаўлення аджылых догмаў цэлага перыяду жыцця, акрэслснага як культ асобы. Натоўп чытачоў і шанавальнікаў паэзіі не маглі змясціць сталічныя стадыёны. Паэты так гучна вяшчалі, менавіта вяшчалі, а не казалі, не гаварылі, што некаторыя вельмі хутка сарвалі голас. Пасля пайшла паласа так званай ціхай лірыкі, ціхай паэзіі. I адразу ж на гэтую ціхую паэзію накінуліся крытыкі, адвяргаючы яе, як якіясьці прысядзібныя ўчасткі. Гэта потым ужо эканамісты падлічылі, што тыя няшчасныя прысядзібпыя ўчасткі якраз і даюць вялікі працэнт натуральнага прадукту на агульны наш стол. Любыя крайнасці маюць і свае плюсы, і свас мінусы. Гучным крыкам, як я ўжо сказаў, можна сарваць голас, а ціха гаворачы, можна перайсці на гэтакі шэпт, які і сам наўрад ці ўцяміш. Што ўжо тады казаць пра аўдыторыю залы, рэспублікі, краіны! Наогул жа, паэзія заўсягды шукае залатой сярэдзінкі між крыкам і шэптам, паміж калючым дэклараваннем і халодна-серадняковым затлумам. На выручку ідуць крытыкі, вытлумачальнікі. Здараецца, што непапраўна рытарычную паэзію з лёгкім сэрцам называюць і грамадзянскай, і надзённай, і неабходна-вострапраблемнай. Сумнае і халоднае паўтарэнне старых ісцін крытыкі стараюцца падаць як філасафічнасць, роздумнасць. Для большай перакананасці толькі ў адпаведную графу прастаўляюцца прозвішчы, імёны, якія часцей за іншых гучаць на вуснах тых жа крытыкаў. Паэзія прайшла ўсё — ад славаслоўя і вітальных од да канкрэтнай і дзейснай крытыкі таго, што трэба крытыкаваць, і ў выніку яна загаварыла пра надзённае і вечнае, пра канкрэтнае і ўсеагульнае. I праўда, паэты самі добра-такі прысталі ад лозунгавай крыклівасці, ім захацелася задумацца, памаўчаць, узважыць падзеі хуткацечнага дня на шалях часу і свайго сумлення. Паэзія — гэта агромністая і шумная чарга па ісціну, па права выказаць сваё меркаванне, вынесці свой прысуд той ці іншай з'яве. Чарга таму і шумная, што ў ёй перагаворваюцца, даказваюць сваю правату, падчас штурхаючы суседа,— адсюль і пачуццё локця, парой вострага. Паэты заўсягды звязаны адзін з адным, як бы яны ні адпрэчвалі адно адное. Як кажуць, адной вяроўчынай звязаны. Асабіста мяне па чарзе захаплялі і гэтым самым патрабавалі пэўнага пераймання Андрэй Вазнясенскі і Яўген Еўтушэнка, Эдуардас Межэлайціс і раптоўна абноўлены на пачатку 60-х Леанід Мартынаў, незвычайны сваёй празаічнасцю Барыс Слуцкі і амерыканец Роберт Фрост, класічная кітайская і японская паэзія, Булат Акуджава, што загучаў адразу і на ўсю краіну, і латыш Ояр Вацыеціс, загадкава-прываблівы сваім лірызмам, і, вядома ж, свае, родныя — заўсёды непрадказаны Пімен Панчанка і класічпа стрыманы Аркадзь Куляшоў. Пяшчота і пакора, дзёрзкасць і ўпэўненасць. Усё ішло прылівамі і адлівамі. Ды вечнымі ў сваёй нязменнасці былі, застаючыся недасяжнымі, зусім простыя на першы погляд, незатлумныя Аляксандр Пушкін і Максім Багдановіч, Янка Купала і Сяргей Ясенін. Спачатку падспудна, а з гадамі ўсё мацней і мацней бярэ ў палон вусная народная творчасць, фальклор, калі па-навуковаму. На шчасце, родам я з тых мясцін, дзе яшчэ і да сёгшяшняга дня жыве народная песня, не прыглушаная магнітафонным громам, яшчэ не сцерлася вобразнае слова, трапяткое ў сваёй першароднасці. Некалі, чытаючы Пушкіна, стараўся я параўнаць апісанне ў яго зімы, лесу, возера са сваімі роднымі мясцінамі. Гучанне ягонага радка чаравала. Пасля «пленительнй сладости» рускага слова здаваліся не зусім складанымі пашыя народныя песні, занадта простымі. Не адразу ўцяміў, што якраз на гэтай вось народнай глебе і засвяцілася, заззяла слова Пушкіна. Бо якраз пракаветнае слова, узятае з каранямі, свежае, як толькі што выкапанае з зямлі дрэўца, і дае глыбіню радку, акрэсленасць думцы, стройнасць і палкасць пачуццю,— усё таму, што заземлена ў роднай стыхіі. Сучасная прафесійная паэзія, нібыта баючыся надакучыць чытачу занадта правільнымі памерамі і дакладнымі рыфмамі, час ад часу здзірала з сябе, што рыба луску, і выразны рытм, і класічную рыфму. I тут зноў па дапамогу прыходзіла народная песня, прастачка-частушка. Дарэчы, мне здаецца, што, назваўшы ўсе «малалітражныя» формы частушкай, мы збеднілі гэты жанр. У латышоў, напрыклад, усё гэта завецца дайнамі, і да дайны ў іх зусім іншае стаўленне, чым у нас да частушкі, зусім іншая размова пра дайну і ў вучоным свеце. Лічу, што і ў беларусаў таксама свае дайны, не меней багатыя і старажытныя. Не адны толькі частушкі. У нас у Беларусі асабліва моцная народная плынь у паэзіі. З паэтычным рытмам цікава працаваў, зноў жа абапіраючыся на народную ягоную аснову, Янка Купала, і не толькі над рытмам — над словам, са словам. Раней амаль заўсягды да паэзіі Янкі Купалы звярталіся як да прыкладу прастаты, ледзь не спрошчанасці; мова вялікага паэта славянскага свету падавалася як узор мовы кананічна-зацверджанай. А Купала ж быў чорнарабочым мовы. Пасля яго ніхто так не шчырэў на ўзбагачэнне роднай мовы не толькі шляхам запазычання з народных скарбніц, але і ўтвараючы новыя словы, насычаючы, сілкуючы сваю паэзію ўвесь час новаўвядзеннямі, наватворамі. Народную рыфму шырока і смела ўводзіў у славянскую паэзію Маякоўскі. Гэта таксама было ў рэчышчы традыцыі. Традыцыі гаварыць ёміста, акцэнтуючы ўвагу чытача на яркасці слова і думкі. I ў наш час гэтай народнай у самой аснове рыфмай шырока карыстаецца сучасная паэзія. Да таго шырока, што стала нават модай: пазаліхвацку рыфмуе — наватар. Як прадстаўнік пасляваеннага пакалення, дакладней, адзін з многіх з гэтага пакалення, на жаль, вось і музыку на самым пачатку ўспрымаў хутчэй народную, бо класічную ведаю і разумею мала. Набегамі, эпізадычна бываючы на канцэртах — класіку не спасцігнеш. Жывапіс люблю і класічны і сучасны, мадэрны. Мадэрн мне даспадобы болей еўрапейскі. Тэатр люблю, шмат каго з нашых актораў ведаю. Тэатрам я не запойны, хутчэй за ўсё зноў жа эпізадычны. Адно не магу ўцяміць, чаму шмат каму з нашых рэжысёраў усё аднолькава — што кіно, што тэлебачанне, што тэатр. А ў кожнага ж мастацтва свая спецыфіка, сваёбачанне, прыёмы прымушаць бачыць і прымушаць глядзець. Кіно і літаратура, тэатр і літаратура. Не ўдаюцца ў бальшыне сваёй экранізацыі альбо тэатральныя пастаноўкі па літаратурных творах, асабліва класічных. То пераказ, то набор эпізодаў, а ў выніку бледная ілюстрацыя. — Змяніліся за гэты час, пра які ў нас гаворка, умовы і жыцця, змяніўся і духоўны ўклад сучаснікаў. Як вы лічыце — з чым узаемазвязаны гэтыя змены? Якая, на ваш погляд, духоўная арыснтацыя сучасніка? Культурны клімат часу? — За апошнія дзесяцігоддзі сапраўды змяніліся ўмовы жыцця, а адпаведна змяніўся і духоўны клімат сучасніка. Паэзія стараецца адлюстраваць, выявіць гэтыя змены, не столькі спрабуючы, намагаючыся паўплываць на ход падзей, колькі хоць бы нейкім чынам разабрацца ў іх. Беларуская паэзія моцная традыцыйным сялянскім пачаткам. Яна ад зямлі, ад фальклору, яна доўга «вёскавала». Але сучаснае жыццё зусім не традыцыйнае. Знікае цэлы пласт тэм, цэлы моўны пласт. I шмат хто з нашых паэтаў разгубіўся, застаўшыся як быццам без творчай прапіскі. У горадзе сумуюць па вёсцы, у вёсцы іх цягне назад у горад. Дый веданне вёскі, яе клопатаў шмат у каго хутчэй па ўспамінах ружовага маленства ці па распавяданнях радні, што прыязджае ў госці ўжо да сталічнага паэта. Заваяванне горада нашай паэзіяй ідзе і цяжка, і хваравіта, і малапаспяхова. Тыя, хто нарадзіўся ў вёсцы, слаба ведаюць горад, а тыя, хто нарадзіўся ў горадзе, у пераважнасці выпадкаў не маюць моцы ў роднай мове — ці зачарэпнутая з кніг архаіка, ці каляная калька. Да гэтага часу вяршыняй плённага стылёвага, моўнага сінтэзу застаецца гарадская паэзія Максіма Багдановіча. Але сённяшнія маладыя паэты ўсё ж у лепшым становішчы, чым паэты нашага пакалення. На маладых меней ціснуць догмы, стэрэатыпы, маладыя болей давяраюць свайму «я». Калісьці ў далёкія часіны паэты выступалі ад чыйгосьці імя, ніхто іх, натуральна, не ўпаўнаважыў на тое. Гэта была асабістая ініцыятыва. Мне хочацца зноў прыгадаць шасцідзесятыя гады, якія далі агромністыя магчымасці паэзіі. Не ўсе мы выкарысталі на поўную меру гэтыя магчымасці, і я ў тым ліку. Помніцца, на пачатку 60-х Васіль Быкаў прывёз з Гродні і падараваў мне адну кнігу, надпісаўшы на ёй: «Чытай і не паўтарай памылак старэйшых». Гэтую кнігу ён «канфіскаваў» у бібліятэцы рэдакцыі абласной газеты, дзе тады працаваў, задоўга да таго, як пачалі спісваць гэтакія кнігі афіцыйна. Гэта была кніга пачатку 50-х, дзе партрэт «бацькі ўсіх народаў» аслонены быў тонкай папяроснай паперай, каб, крый бог, мухі не заседзелі. Тоўсты зборнік вершаў паэтаў, што спаборнічалі ў бегу на месцы, у спробе, у натузе ўзнесці нябёсы недасяжнасці чалавека ўвогуле зямнога, самага звычайнага росту. Потым мы з Уладзіславам Нядзведскім, Генадзем Кляўко ў вясёлыя хвіліны спявалі гэтыя вершы на вядомыя мелодыі. Выказвалі свой бездапаможны пратэст наўздагон. Культурны клімат часу. Ён змяніўся. Ці ў лепшы бок? Не зусім. Чытач паэзіі па-ранейшаму нешматлікі і нешматаблічны. Чытаюць у асгюўным паэзію тыя, хто сам пісаў ці сам, хоць употай, ды піша. Тэлевізар, касеты трымаюць пад «наркозам» большую частку магчымых спажыўцоў, чытачоў паэзіі, асабліва беларускай. — Ці лічыце вы, што магчымы і неабходны рэжым у творчасці? Якія формы яго прымаеце? — Рэжым у творчасці і трэба і не трэба. Ад празмернага рэжыму, ад абавязковай акуратнасці ў пісанні адзін крок да графаманіі. А ад чакання натхнення — два крокі да прафесійнай ляноты. Хутчэй за ўсё праўда была на баку Мікалая Забалоцкага з ягонай формулай: «Не абражай душу лянотай». — Некаторыя лічаць, што ў творчасці паэта мусяць быць перапынкі. Перыяд духоўнага назапашвання. Альбо паэту неабходны сталы трэнаж, каб не выйсці з формы? — Перапынак у творчасці паэта мусіць быць і можа быць толькі фармальны, калі ён непасрэдна не занатоўвае радкі альбо не друкуе іх адразу на машынцы. Духоўнае назапашванне, ашчаджэнне павінна адбывацца ўвесь час. Сталы трэнаж трэба. Паэту неабходна, як і спартсмену, быць заўсягды ў форме. А то ў нас знойдуцца паэты, якім даўно час адзначаць дзесяцігадовыя юбілеі з дня напісання апошняга верша. Гэтакі паэт нават забыўся, як слова слухалася яго калісьці, а ў мэтрах, бач, ходзіць. Нават яшчэ і маладых вучыць, не раўнуючы як тая курыца качанят плаваць. — Сталая тэма вашай творчасці, арганічная тэма — Радзіма, Беларусь, Ушаччына. Але і дзелавыя паездкі, і турыстычныя па нашай краіне і за мяжой, яны таксама знаходзяць у вашай творчасці адлюстраванне. У чым праглядваецца вам тут прыкмета часу — жаданне ўсвядоміць свае карані і не траціць ні на хвіліну сувязь з вытокамі ці імкненне апынуцца ў новай сітуацыі, наблізіцца да новай тэмы? — Любая паездка ўзбагачае ў першую чаргу ўражаннямі дарогі, знаёмствам з новымі людзьмі, гарадамі, прыродай. У дарозе можна адрынуцца ад цякучкі, ад аднастайнасці жыццёвых абставін, ад сваіх жа ўласных звычак. Дарога дае магчымасць паглядзець на сябе збоку, мусячы хоць крыху змяніцца. У дарозе перажываеш своеасаблівы катарсіс. Здалёк сваё роднае, звычнае бачыцца табе і даражэй, і жаданей, і зырчэй. У дарозе ці ўзнікаюць задумы, ці нават пішуцца самыя твае «хатнія», самыя задушэўныя вершы. Дый яно ўсё чалавечае жыццё — гэта дарога да самога сябе, вяртанне ў сябе. — Існуе паняцце шчырасці ў мастацкай творчасці. У лірыцы, паэтычным эпасе, нават эпіграме. У лірыцы — якая адлегласць паміж лірычным героем і аўтарскім «я»? — Аксіёматычная ісціна: без шчырасці няма творчасці, без шчырасці ўсё напісанае — халодная рамесніцкая балмач з большым ці меншым прафесійным узроўнем. Лірыка, паэтычны эпас, эпіграма — усё адно гэта перш за ўсё праверка сябе на шчырасць, самая суровая, самая жорсткая праверка. Чытач заўсягды адчувае фальш. Калі паэта хвалявала нешта шчыра, калі нешта паэта абурала шчыра, гэта перадаецца і чытачу. Як бы ні стараўся, як бы ні тужыўся паэт адлучыць, адасобіць сябе ад лірычнага героя, у гэтым лірычным героі, калі аўтар таленавіты, заўсягды будзе пазнавацца ён сам з яго прыхільнасцямі, з ягонымі моцнымі і слабымі бакамі, хай будзе ў яго персанажам Чайльд Гарольд ці Алесь Рыбка. Адзін які-небудзь штрых, адна дэталь выдасць аўтара і абставіны, у якіх пісаліся вершы. «Цесна ў печцы паходнай агню. I слязамі смала растае». Яўна, не на перадавой пісаліся радкі. А інакш адкуль такая ўтульнасць з паходнай печкай, са смалістымі паленамі? I не чатыры крокі там да смерці, значна болей. Знянацкая куля тут у разлік не ідзе. Альбо прыгадаем: «Неба чыстае, як шклянка». Што стаяла на стале ў аўтара, калі пісаў? Пустая ці поўная шклянка — тут адзіная няяснасць у вершах. На выпадак перакладу адлегласць паміж лірычным героем паэта, якога перакладаюць, і аўтарскім «я» значна даўжэйшае. Перакладчык як быццам і зацікаўленая асоба, і як быццам разам з тым і пабочная, якая мусіць верыць аўтару на слова. Але і гэты давер увесь час падлягае праверцы. — Дарэчы, пра пераклад. Вы шмат перакладаеце. Як вам удаецца знайсці інтэлектуальны, эмацыянальны, сінтаксічны, лексічны эквівалент? Якія вашыя ўзаемаадносіны з тымі паэтамі, якіх перакладаеце? Я маю на ўвазе, вядома, чыста творчыя суадносіны сіл. Як, напрыклад, аберагала сябе ўласная эстэтычная суверэннасць у паэтычным свеце Гарсія Лоркі? Ваш Лорка — шмат каму з беларускіх чытачоў, і мне ў тым ліку, адкрыццём, прызнаннем у шчырасці. Чым ён быў вам? А як вам здаецца цяпер, ці пашырыўся ваш духоўны далягляд у сувязі з перакладам «Слова пра паход Ігаравы»? Перакладчыцкае майстэрства — гэта майстэрства мовы, мова, як вядома, старэе разам з паняццямі, якія яна выказвае. Якія часовыя лексічныя пласты вы непазбежна засвойваеце, прыступаючы да перакладу таго ці іншага тэксту? — Пераклад — гэта, даруйце, свайго роду і нахабнасць і рызыка. Перакладчык бярэ на сябе смеласць данесці да іншамоўнага чытача не толькі сэнс, але ў першую чаргу дух арыгінала, своеасаблівасць манеры арыгінала. Калі аўтар жывы, дык дапамагае сутыканне з ім, прыглядка, прыслухоўванне, прымерка. Ну, а калі справу маеш з класікай, тут ужо можна спадзявацца толькі на свае ўласныя сілы. Тут і павінна прыходзіць у дзеянне інтуіцыя, прафесійная вывучка. Перакладчык — слуга двух паноў. Ен мітаецца паміж аўтарам і чытачом. На лепшы выпадак яго цярпіць ці змушаны цярпець аўтар, і яму верыць, давяраецца чытач, а ў іншых выпадках — ён вораг аўтару і злыдзень чытачу. Як бы ні іграў па-акторску перакладчык, як бы ні падладжваўся пад аўтара, усё роўна недзе ён выдасць сябе. Цяжкасць яшчэ ў тым, што эквівалент знайсці практычна немагчыма. У адным нечым перакладчык абкрадае аўтара, у другім нечым прапануе сваё. Пераклад — гэта і рыцарскі турнір, і торг, дзе адзін болей просіць, а другі меней дае. Калі сябе аўтар пазнае ў нейкіх дробных дэталях, дык ён часта не пазнае сябе ў галоўным, і — наадварот. Мой асабісты перакладніцкі вопыт не такі вялікі, каб я сам на сябе спасылаўся. Што тычыць перакладаў з Гарсія Лоркі, дык мне яшчэ ва універсітэце хацелася паспрабаваць запрасіць вялікага іспанца пагаварыць па-беларуску на ўшацкі лад. Дапамог выдатнейшы знаўца іспанамоўнай паэзіі і культуры, сам паэт і тонкі перакладчык Карлас Шэрман. Без ягонай дапамогі і канкрэтнай падтрымкі не рызыкнуў бы я ўзяцца перакладаць Гарсія Лорку. У паэзіі Лоркі жыве моцная народная стыхія, стыхія жывога народнага слова, карацей, прастата пры наяўнасці глыбіні думкі, пры аб'ёмнасці і шматграннасці вобраза. Фальклорнасць, народнасць светаадчування і былі маім выратавальным кругам у акіянскім разліве паэзіі Гарсія Лоркі. А наогул пераклад — школа майстэрства, школа, неабходная паэту. Пасля Гарсія Лоркі болей зразумелая ў нечым стала і ўся іспанамоўная і сусветная паэзія. Гэта зусім не азначае, што і сам я пачаў пісаць лепей і глыбсй. Паэзіі нельга навучыць, як доказ таму — практыка літаратурнага інстытута, яго семінараў, усіх нашых нарад. Падвучыць, у нечым падштурхнуць можна. Але — не навучыць. А «Слова пра паход Ігаравы» гучала ўва мне са школьнай парты. Уся складанасць перакладу «Слова» ў тым, што яно наогул зразумела любому беларусу без перакладу і разам з тым — гэта як быццам успамін пра даўно знаёмую і грунтоўна забытую мову. Пры перакладзе даводзілася і канструяваць і рэстаўраваць шмат якія словы, што чуў ад мамы, а значыцца, тыя, што перадаваліся з пакалення ў пакаленне, гэта значыць старадаўнія, вывераныя часам. Балазе, што беларуская мова захавала шмат якія даўнія формы. Напрыклад, форма клічнага склону. Гэта дапамагло мне ва ўзнаўленні каларыту помніка. У арыгінале чуецца, калі ўслухацца, дзе-нідзе рыфма, улоўліваецца арганічны рытм — усё гэтае я стараўся па мажлівасці захаваць ці ўзнавіць. Мова, якая зрабілася літаратурнай, паступова і неўпрыкметку нівеліруецца, калі яна не сілкуецца народнай лексікай, народнымі крыніцамі словаўтварэння. Руская мова пад уплывам газетчыкаў, радыё- і тэлежурналістаў, канцылярскай перапіскі, загадаў, цыркуляраў апошнім часам моцна засушылася, збяднела. Выручаюць хіба што абласныя гаворкі, прастамоўе, дыялекты. Беларуская мова ў сваю чаргу моцна закалькіравалася, страціўшы народную гнуткасць і рухавую рухомасць слова. Даслоўна перакладаюцца цэлыя ідыёматычныя рускія выразы, нават прыказкі, прымаўкі. Кажуць па-руску: «Своя рука — владыка». На першы позірк можна даслоўна перакласці па-беларуску. Але не будзе таго натуральнага гучання, рыфмаперагуку. А мне прыгадваецца, як у нас па Ушаччыне кажуць: «Свая рука — не сука». Той жа самы сэнс, толькі па-нашаму, як у нас! Альбо яшчэ прыклад. Неяк я ўзрадаваўся па маладосці, калі пераклаў выраз «сделал дело — гуляй смело» як «зрабіў справу — гуляй на славу». А потьм зноў жа ад мамы пачуў: «Зроб бела і гуляй смела». Зрабіць набела, значыцца канчаткова, дасканала. (Ці не таму і Белая Русь, што яна адна з першых удасканалілася ў гаспадарцы, у асвеце, у культуры?) Першаперакладчыку неабходна, а паэту тым болей трэба слухаць народную мову, там шукаць і забытыя і новыя моўныя пласты, каб не было няхваткі матэрыялу, які імянуецца вечна неспасціжным паняццем: «слово». — Мне ўжо даводзілася чуць ад вас жа, як вы ставіцеся да вядомасці. Ды ўсё ж — яшчэ раз — як? — Вядомасць — паняцце адноснае. Сапраўды, на адной вуліцы пазнаюць, а на суседняй не вітаюцца. Бальшыне паэтаў проста здаецца, што іх занадта добра ведаюць. А на самой справе аднаго ведаюць па якой-небудзь шумнай гісторыі ці па радку, што трапіў у газетны загаловак, другога проста па выступленнях перад чытачамі ці па тэлеэкрану. Тэлебачанне — вялікая спакуса. Але можна і проста прамільгацца, прамільгацець. Даводзіцца зазначаць сумна, што беларускіх паэтаў з прычыны іхняй прыроджанай нацыянальнай сціпласці, ці што, ведаюць мала. Помню, як апошні раз выступаў у філармоніі на нейкім тэматычным вечары выдатны паэт нашай краіны Аркадзь Куляшоў. Хліпкая купка навучэнцаў ды колькі сапраўдных аматараў паэзіі. Паэт вяшчаў у напаўпустую залу. А гэта ж было яго апошняе, з болем у сэрцы думаем цяпер, выступленне перад чытацкай аўдыторыяй. Дык гэта ж Куляшоў! А што казаць пра астатніх? Пра маё пакаленне? — На старонках «Литературной газеты» паэт Давід Самойлаў, а за ім крытык Сяргей Чупрынін адзначаюць у шмат каго з маладых паэтаў рэакцыю адрынання ад пастулату зразумеласці, абавязковае атаясамленне філасафічнасці з рызыкоўнымі эксперыментамі ў сэнсавых, паняццевых адносінах і спробамі нязвычнай версіфікацыі. Гэтакае паэтычнае рэтра — літаратурная псеўданавіннасць на базе такі забытай літаратурнай явы канца XIX — пачатку XX стагоддзяў. Ці лічыце вы, што гэты працэс закрануў і беларускую літаратуру? — Вядомасць пэўнага паэта забяспечвае яму недапушчальную даступнасць. Ён так намагаецца быць зразумелым агромністай аўдыторыі, што збіваецца на танны эфект, на баналыіасць, на скамарошнічанне, нават на клікунства. З'яўляецца «прарок» без ніякага на тое права. Без разумення сапраўднай важнасці сваёй місіі і свайго рамяства, без жадання нястомна вучыцца, быць сціплым. Асэнсаваць заваёвы паэзіі да цябе: дзіця разбірае цацку. Вучыцца. Кола даўно выдумана, але чаляднік мусіць яго сам нанова выдумаць, каб стаць майстрам. Віно спачатку бушуе, бродзіць, а потым спакойна перамагае сваёй вытрыманай моцнасцю. Але калі малады пачынае роўна, задужа спакойна, капіруючы з маўклівай слухмянасцю старэйшых, ён ужо ў сваім пачатковым шляху зжывае сябе, не дае сабе мажлівасці расці, не сцвярджае сябе пошукамі шляху — ён гэтым самым працуе на ўчора, а не на заўтра. Калі б Алесь Разанаў не эксперыментаваў, ён не стаў бы такім ні на кога не падобным самабытным паэтам. Цікава пачынае сёння і зусім малады ў сэнсе творчасці Анатоль Сыс. Ён разумее, што маладой паэзіі нашай яшчэ трэба ўрасці ў горад, атрымаць, залыгаць свайго гарадскога чытача, беларускамоўнага, нацыянальнага. Неабходны пошук, смелы пошук. Праўда, кажуць, што ўсё новае — гэта добра забытае старое. Няхай. Таму і забываецца, пэўна, стараецца быць забытым, каб яго ўспаміналі, шукалі, тым самым не гублялі майстэрства, вечнасць ісціны. — Што можна лічыць найболей характэрным для сённяшняй беларускай паэзіі — у творчасці яе прызнаных майстроў і ў заяўках маладых? — Сённяшні дзень беларускай паэзіі не такі бясхмарны, не такі акрэслена пэўны, якім быў ён у пяцідзесятыя гады. Было загадзя зразумела, хто класік, хто класікам будзе, а хто ўсё жыццё будзе проста падаваць надзеі. Сёння ўсё складаней. Індульгенцыі на неўміручасць выдаюцца неахвотна. Дый чытач як быццам перакарміўся паэзіяй, бо і сам зрыфмаваць умее, калі трэба. На гэтым і супакоіўся. Сумна, вядома. Бо існуе ж пры ўсім тым сапраўдная паэзія, у тым ліку нацыянальная. Але яна нібыта схаваная ад нашага чытача. Ёй цяжка да таго ж прабіцца да чытача. Нашай роднай паэзіі, каб выстаяць, выжыць, варта ўлічыць такі момант, як канкурэнтаздольнасць, даступнасць нашаму чытачу не толькі паэзіі беларускай. Не проста па-беларуску трэба выказваць паэту «агульнасаюзныя» ісціны, а самому, што завецца, варушыцца. Так на памяць і прыходзіць ушацкая скарга маладой жонкі: «Ці ты хвор, ці нядуж, ці якое ліха? Я кручуся, шавялюся, а ты ляжыш ціха». Хоць, вядома, жарты ўвагі варты. Пімен Панчанка і Генадзь Бураўкін, Яўгенія Янішчыц і Данута Бічэль-Загнетава, Уладзімір Някляеў і Леанід Галубовіч. А далей? Віктар Шніп і Павел Шруб і іншыя цікавыя імёны сённяшняй маладой нашай паэзіі, зарука яе дня заўтрашняга. Наша паэзія імкнецца разабрацца ва ўсім, што адбываецца ў свеце, сумленна і сказаць пра гэта праўдзіва, некамплементна. Не змяніліся ў нашай роднай паэзіі і яе адносіны да працы, да чалавека. Беларуская паэзія па-ранейшаму дэмакратычная і глыбока народная. У Лету лунулі часіны, калі паэт вяшчаў нешта, а народ альбо ўспрымаў нешта, альбо не ўспрымаў. Сёння ва ўсіх адны задачы, адны трывогі, адны клопаты. Праўда, права на ўвагу чытача трэба заслужыць. — Калі мастак набывае сапраўдную ўладу над чытачом? Як вы разумееце асобу творцы — у абавязковым спалучэнні філосафа, раздумцы, педагога, грамадзяніна, мастака? — Мастак, думаю, не павінен імкнуцца да ўлады наогул і тым болей да ўлады над чытачом. Ён мусіць імкнуцца, каб яго зразумелі, каб яго выслухалі, а для гэтага абавязаны і ведаць болей, і адчуваць глыбей, і думку думаць маштабней. Ведаць не наогул, а душу чалавека, адчуваць патрабаванні часу, думаць словам, дзе ў адно зліты холад думкі і шчэбет пачуцця. Сёння ў мастака з'явіўся самы падступны і моцны вораг — тэхнакратыя, якая міжволі вядзе да робатызацыі думкі і ўчынку, да прытуплення пачуццяў. Задача мастака захаваць у недатыкальнасці карані «вечназялёнага дрэва жыцця». У ідэале сапраўдны мастак сучаснасці ўсеабдымным сваім позіркам набліжаецца да ідэалу творцы эпохі Адраджэння — ён і філосаф, і раздумца, і педагог, і мастак, і, вядома ж, грамадзянін. Варта, дарэчы, заўважыць поспех у сусветным маштабе фільма Алеся Адамовіча «Ідзі і глядзі». Ен невыпадковы. Паэзіі з дакументалістыкай цяжка спаборнічаць, дужацца, але яе не павінна пакідаць думка пра дужа неабходны сёння наш узаемны дыялог з чытачом. З— аўсёды дужа складана суадносіліся адно з адным у мастацкай творчасці інтарэсы моманту, актуальнасць праблемы і вечныя каштоўнасці жыцця і мастацтва. Як вы разумееце сувязь мастака з сучаснасцю і вялікім часам — гэта «адкрытае адзінства» (Бахцін) культуры сённяшняга дня, культуры эпохі, культуры чалавецтва? Якім паўстае ў гэтай сувязі паняцце нацыянальнага? Як гэтае паняцце змянілася для беларускай культуры і літаратуры на працягу дваццатага стагоддзя? — Інтарэс моманту, актуальнасць праблемы мусяць быць падпарадкаваныя вечным каштоўнасцям жыцця і мастацтва. Момант мінае, актуальнасць траціць сваю пякучасць, а вечныя паняцці застаюцца. Але якраз з паасобных эпізодаў, момантаў сучаснасці паступова вырастае спаконнае. Агульнае праяўляецца ў характэрным, прыватным, вечнае на пэўным этапе можа адбіцца, выявіцца ў імгненным, толькіштохвілінным. Няма мастака наогул, ёсць мастак свайго часу. Чым дакладней і глыбей спасцігне ён свой канкрэтны час, тым далей ён застанецца ў вечнасці, імя якой чалавечая памяць. Культура сённяшняга дня ўзаемазвязана з культурай эпохі, а ў канчатковым выніку з культурай усяго чалавецтва. Пра адзінства ўсечалавечай культуры пераканальна кажуць факты падабенства старажытных абрадаў, павер'яў, паданняў, казак, легендаў. Папараць-кветка, што расцвітае на Іванаў дзень, у беларусаў — Купалле, Ліга — у латышоў. У геніяльнай паэтэсы Чылі Габрыэлы Містраль апяваецца кветка, што расцвітае ў дзень святога Яна — «Святаянскую ўначы кветцы чырвань берагчы». Нацыянальнае — гэта тое пачуццё, адчуванне канкрэтнай радзімы, якое даецца чалавеку разам з жыццём. Нацыянальны характар, нацыянальны пагляд на рэчы, адчуванне свайго слова перадаецца быццам бы па спадчыне. Вядома ж, абавязковы тут фактар — родная мова, нездарма ў беларусаў яна завецца матчынай, бо маці спявае на гэтай мове першую калыханку, вучыць дзіця першым словам, вучыць яго спазнаваць свет, абжывацца ў свеце, прывучаць свет да сябе і сябе да свету. Мову нездарма называюць душой народа, нацыі. Птушка па голасу, народ па мове вызначаецца, адрозніваецца. На працягу дваццатага стагоддзя для беларускай культуры і літаратуры паняцце нацыянальнага не было адназначным. На пытанне Янкі Купалы «А хто там ідзе?» не ўсе на пачатку стагоддзя адгукнуліся: «Беларусы!» Нацыянальная самасвядомасць, самаўсведамленне сябе як нацыі, як народа, абуджаная ў народаў царскай «единой и неделимой России» рэвалюцыяй 1905 года, у беларусаў расла хоць і марудна, але ўпэўнена. Нечуваны ўздым народнага энтузіязму, небывалы рост нацыянальнай культуры ў нас у Беларусі стаў вынікам Вялікай Кастрычніцкай рэвалюцыі. Вялікая Айчынная вайна ў сваіх выпрабаваннях загартавала беларускую нацыю, умацавала яе веру ў свае сілы. Заканамерны быў пасляваенны ўздым літаратуры, мастацтва і народнай творчасці. Ды вось бяда: паступова пачалі зачыняцца беларускія школы. Дзеці з роднай мовай знаёмяцца з трэцяга класа, а не з першага, не з ясельнага і дзетсадаўскага ўзростаў. Але як некалі Максім Багдановіч ішоў да роднай мовы праз кнігі, праз фальклорныя запісы бацькі, так сёння пачынае вяртацца творчая і тэхнічная інтэлігенцыя да роднае мовы. Вяртанне гэтакае не хуткае, як хацелася б, як жадалася б. Адсюль і нізкія тыражы беларускіх кніг. Адсюль і пэўная няўпэўненасць і разгубленасць беларускіх пісьменнікаў: для каго яны пішуць, да каго звяртаюцца, хто іх чытас і чуе? Некаторыя запабежлівыя чыноўнікі ад культуры зразумелі грамадска-ідэалагічнае і фразеалагічнае паняцце «савецкі народ» як адмаўленне ад усяго нацыянальнага, як нейкі «інтэрнацыяналізм без берагоў». Хоць само слова інтэрнацыяналізм падразумявае якраз наяўнасць нацыі, нацыянальнага. Інтэрнацыяналізм — мост паміж нацыямі, а ў адваротным выпадку — мост уздоўж рэчкі. Застаючыся нацыянальным па форме і стаўшы сацыялістычным па зместу, літаратура і мастацтва кожнага народа — з'ява назаўсёды непаўторная. Ды асобным гора-кіраўнікам здаецца, што дастаткова намаляваць святочны арнамент, набраць клішэ адпаведным шрыфтом — і ўсё ў парадку. Нацыя, нацыянальнае не капрыз гісторыі, а дадзенасць, што склалася вякамі, гісторыя не цярпіць, не трывае аднастайнасці, аднааблічнасці. Усе дзяржаўныя ўтварэнні, якія замахваліся на права нацыі, на яе суверэннасць, распадаліся, каб зарасці бур'яном забыцця. У Рыме непадалёк ад Калізея можна бачыць на стэндзе красамоўную карту былой велічы і заняпаду магутнай імперыі. Гэта нацыі, усвядоміўшы сябе, разбурылі халодную і панылую сцяну ўсеагульнага абезаблічвання. Дыялекты, мясцовыя гаворкі, пранікаючы «памылкамі» ў адзінаўладную латынь, далі потым пачатак самастойным мовам народаў, што ўздужалі як нацыі. За любой нацыяй стаіць гісторыя, якая ахоўвае, беражэ яе ад забыцця і безгалосся. Колькі было замахаў на нашу гісторыю! Хіба толькі традыцыйная наша цярплівасць дапамагла нам выстаяць, вытрываць. Не адно дзесяцігоддзе першадрукар усходнеславянскага свету Францыск Скарына то хадзіў у цемрашалах манаскага пакрою, то ледзьве не ў вучнях Івана Фёдарава (але параўнайце толькі даты жыцця абодвух вялікіх людзей — энцыклапедыі не зманяць). Дзякуй богу, што нарэшце можам пазываць яго хоць беларускім першадрукаром! Падчас так вытлумачваецца гісторыя Беларусі, што атрымліваецца, быццам бы воз еўрапейскай культуры ехаў не па беларускіх дрогкіх дарогах, не па беларускіх ухабінах за Смаленск і далей. Іншыя «тэарэтыкі» заднім чыслом скіроўваюць гэты воз бокам. Навошта? Дадушы, часта бывае крыўдна, калі не сорамна за гэтакіх вытлумачоў нашай гісторыі. Так вырастаюць Іваны, якія радні не помняць. Ім не дарагая ні свая родная беларуская культура, ні вялікая братняя руская. Ім сёння болей пад густ касетна-магнітафонная, без часу, без усяго нацыянальнага, балдзёжная, як гавораць часта маладыя, культура — музыка, эстэтыка фірмовых этыкетак, павевы ветру часопісаў мод. Але не навучыўшыся любіць сваё, не будзеш любіць ні суседскас, ні агульначалавечае. Францыск Скарына, Францішак Багушэвіч, Янка Купала вучаць любіць роднас, беларускае, а значыцца, і спаконнае. Хочацца мець надзею, што ў рэспубліцы ўсё будзе змяняцца на лепшае беларускай культуры, беларускай мовы. Зарукай таму — ленінскі курс нашай партыі, рашэнні XXVII яе з'езда, сапраўды рэвалюцыйныя сённяшнія здзяйсненні ў нашай шматпацыянальнай краіне, падтрымка народам палітыкі партыі. — Вы шмат пішаце і шмат выступаецс на старонках часопісаў і газет, на тэлебачанні. У чым тут бачыце вы неабходнасць і абавязковасць для сябе — як літаратара, грамадзяніна, чалавека? — Выступленні па тэлебачанні, на старонках часопісаў і газет неабходныя літаратару. Гэта прамы кантакт з шырокай, нябачнай табе аўдыторыяй. Гэта і важна, і адказна. Маецца рызыка надакучыць, прымільгацца, калі цябе пачнуць успрымаць як нейкага каментатара ці дыктара. Але калі літаратар выходзіць у адкрыты космас гледачоўскай увагі, ён павінен мець сваю акрэсленую чалавечую і грамадзянскую пазіцыю, разуменне, у імя чаго ён шукае непасрэдны кантакт з такой шырокай і прыдзірлівай аўдыторыяй. У адваротным выпадку гэта будзе болей ці меней удалая самарэклама ці патугі на яе. — Мы павінны расказаць перш за ўсё пра сябе і сваю эпоху, пра людскую супольнасць, што існуе ў рэальным часе і рэальных гістарычных і сацыяльных умовах, ва ўмовах складаных і востраканфліктных. Але — сказаць сваё і пра тое, што ёсць чалавек, які сэнс ягонага існавання, якое ягонае месца ў свеце. Перакінуць тут свой масток з сучаснага (маючы на ўвазе і мінулае) у будучыню. Але — дзе апоры духоўныя, маральныя, сацыяльныя гэтага сутарэння? — Казаць пра свае творчыя задачы заўсягды не зусім этычна і заўсягды рызыкоўна. Паэт у першую чаргу піша для сучаснікаў, асноўных спажыўцоў ягонай паэтычнай прадукцыі. Паэт будзе зразумелы сучаснікам, зразуметы імі, калі ён сапраўдны паэт, які глыбока пранікае ў сутнасць, у існасць свайго часу, будзе зразуметы і па мажлівасці не забыты тымі, што ідуць услед,— паэтамі і чытачамі заўтрашняга, наступнага дня. Культура чалавецтва складаецца з паасобных творчых намаганняў мастакоў канкрэтнай эпохі. Вялікія мастакі заўсягды валодаюць дарам прадбачання, які якраз і дае мажлівасць перакінуць масток са свайго сённяшняга ў будучыню. Усе апоры гэтага сутарэння ў самім чалавеку, у ягонай псіхіцы, што цяжка паддаецца зменам, у ягонай на ўсе вякі чыстай і вечна маладой душы. Як ні стараецца, не пнецца зло ў розных абліччах разбурыць гэтае сутарэнне, як ні хоча час не заўважаць яго, яно ёсць і будзе, пакуль чалавек застаецца чалавекам. — Чалавецтва і ягоная духоўная культура ўдасканальваецца, удасканальваецца і майстэрства мастака. Цяпер цяжка знайсці між літаратараў-пачаткоўцаў малапісьменных, неспакушаных у тэхніцы пісьма. Але, па дужа распаўсюджаным меркаванні, у паэзіі не такія частыя цяпер самабытныя, моцныя выступленні. Ці так гэта? — У наш час якасць тавараў народнага спажывання бывае даволі высокая, але вырабы народных умельцаў цэняцца вышэй, бо яны індывідуальныя, непаўторныя і непаўтораныя, бо яны несерыйныя, не паточныя. I ў творчай справе, калі так разгарнулася і развілася мастацкая самадзейнасць, калі амаль усім літаратарам адкрыты вялікія таямніцы творчасці Літінстытутам, Саюзам пісьменнікаў з яго шматлікімі секцыямі і падсекцыямі, бываюць нечаканкі, з'яўляюцца самародкі (не самаробкі!), таленты рэдкія і непаўторныя. Бяда толькі ў тым, што занадта доўга прыглядаемся мы да іх, занадта старанна апякуем, стараючыся прывесці да аднае роўніцы, карацей, падагнаць пад сябе. Дзікая яблынька ў полі вабіць да сябе сваёй нечаканасцю і незвычайнасцю. Маладыя шануюць давер, а не назойлівую апеку. Трэба маладых падтрымліваць, пакуль у іх цераз край і веры ў сябе і жадання працаваць. Пачнуць сумнявацца, па баках азірацца — канец надзеям! — Як вы ставіцеся да крытыкі і літаратуразнаўства? Ці зрабіў на вас уплыў хто-небудзь з крытыкаў? Вы часта самі выступаеце як крытык. Ці адчуваеце вы пэўную адаптацыю асобы, калі пішаце пра іншых? Ці суадпосіцеся з прыродай таленту мастака? Ці зыходзіце толькі са сваіх эстэтычных пазіцый, ці ўлічваеце ў першую чаргу пераконанні апанента? Ці знаходзіце нейкую раўнавагу? — Калі не памыляюся, і ў нашым Саюзе пісьменнікаў, і ў шмат якіх іншых саюзах рэспублік, кожны трэці — крытык. Добра гэта ці блага, хай думаюць кіраўнікі саюзаў пісьменнікаў. Іх таксама багата ў пераліку на аднаго творцу. Шмат крытыкаў за кошт кандыдатаў гуманітарных навук. А вось уласна крытыкаў, даследчыкаў бягучага моманту літаратуры, літаратуразнаўцаў, што непасрэдна ўдзельнічаюць у літаратурным працэсе, мала. Зрабілася да банальнага звычным паэтам лаяць крытыкаў за неразуменне прыроды паэзіі. А крытыка, як ні круці, усё роўна трэба, што барометр, каб літаратура, у тым ліку і паэзія, ведала, куды яе нясе, дзе яе заносіць, дзе яна пацаляе пальцам у неба, дзе ўдзячна адгукаецца ў душы чалавечай. Напрыклад, урокі самага дасведчанага знаўцы паэзіі крытыка Рыгора Бярозкіна далі мне шмат. Ён быў няшчадны і ніколі не памыляўся ў сваіх ацэнках. Ён жыў паэзіяй, дыхаў паэзіяй і дачасна згарэў, адстойваючы паэзію. Пасля Рыгора Бярозкіна ў нас быў яшчэ Варлен Бечык — тонкі і дакладны крытык, сапраўдны інтэлігент, сарамяжлівы і нязгіблівы. Такіх не стае нам. Крытычная змена расце марудна. Назваць сябе крытыкам у адказным значэнні гэтага слова не маю смеласці і нахабства. Апошнім часам пісаў штосьці, сярэдняе паміж літаратурнымі замалёўкамі і ўласна рэцэнзіямі. Пры ацэнцы творчасці таварыша болей давяраюся свайму густу, сваёй эстэтычнай пазіцыі, улічваючы, вядома, пры гэтым і індывідуальнасць апанента, ягоныя прыёмы працы, ягоныя творчыя мажлівасці. У даважак, ці што, пішу падчас эпіграмы, пародыі — яны як звычайна ацэначныя. — Вядома, што Пушкін на палях артыкула П. Вяземскага некалі падкрэсліў словы пра тое, што паэзія, бадай, вышэй за маральнасць, ва ўсялякім выпадку, гэтыя рэчы зусім розныя. А Леў Талстой мастацтва цаніў, паколькі яно абапіраецца на маральнасць. Праўда, вялікі паэт у іншым месцы лютасна пярэчыць супроць таго, «што і маральная пачварнасць можа быць мэтай жыцця». Як вы разумееце гэтыя ўзаемаадносіны? I ў якой ступені яны змяняюцца з часам? Наколькі залежаць і наколькі не залежаць яны ад часу? — Маральнасць, нораўнасць — аснова асноў любога віду мастацтва, а паэзіі тым болей. Твор можа быць паэтычным, але амаральным, бязнораўным, але тады ён паэтычны з чыста фармальнага боку. Маральнасць, нораўнасць — гэта тая балансіровачная жэрдка, той балансіровачны шост, з якім паэт ідзе па канаце над прорвай нізасці і подласці, напаўпраўды і праўды. Маральнасць, нораўнасць — вышэйшы эталон, раўнавага дабра і зла, якое, як ні стараецца, час не ў стане пахіснуць непапраўна. — Тэма... калі яна прыходзіць стыхійна і калі, магчыма, у вялікіх паэмах — гэта прадуманая і вывераная заяўка? Як разумець сацыяльны заказ для паэта? — Няма благіх тэм, ёсць благое выкананне. Кола тэм і шырокае і вузкае. Справа ў тым, якімі вачыма глядзець на тэму, як глыбока пад сэрцам выношваць яе — вось дзе розніца, якая імянуецца вялікай тэмай і драбнатэм'ем. Калі верш можна параўнаць з блізкім ці далёкім агеньчыкам, дык паэма — гэта ўжо электрыфікаваны пасёлак, добра спланаваны, па мажлівасці добраўпарадкаваны. Шмат размоў вакол сацыяльнага заказу для паэта. У простым сэнсе, бачыце, заказалі, а ён напісаў. Нешта накшталт заказу ў атэлье! Але паэт болей ад іншых прадстаўнікоў літаратурнай «арцелі» чулы да змен у грамадстве, да новых з'яў, да нябачнага вагання сацыяльнага паветра. Галоўны і асноўны заказчык, у тым ліку і заказчык сацыяльны, і адначасова галоўны пастаўшчык «сыравіны» — час. На яго і працуе паэт. Са сваёй практыкі помню. Па намёку маёй мамы напісаў калыханку для сваёй жа дачушкі. Сацыяльным гэта лічыць заказам ці вузкаведамасным, дасюль не ведаю. У маёй практыцы быў непасрэдны заказ — напісаць паэму пра гераічных абаронцаў Брэсцкай крэпасці. Так я напісаў «Баладу Брэсцкай крэпасці». I ўсё ж мне болей па душы мая «Блакада». Ну, тут я магу быць і суб'ектыўным. — Вы ўдзельнічалі ў рабоце Генеральнай Асамблеі Арганізацыі Аб'яднаных Нацый. Некалі, калі Дантэ запыталі, ці паедзе ён у іншую краіну з пэўнай місіяй, ён сказаў: «Калі я не паеду, дык хто ж паедзе, а калі я паеду, дык хто ж застанецца тут?» — Удзел у рабоце 39-й сесіі Генеральнай Асамблеі ААН — важны момант у маім жыцці. Мажлівасць як быццам праслухаць пульс планеты, яшчэ раз пераканацца, як мы ўсе на нашай планеце залежым адзін ад аднаго, як нам трэба шанаваць гэтую нашую агульную кватэру, калі хочам мы свайго працягу ў часе. А як партызанскі сын, як той, хто прыйшоў у літаратуру з ваеннага маленства, я перапоўніўся яшчэ большай трывогай за наш трывожны і да болю родны свет, які благае міру. Як ні парадаксальна, ды чым вышэй столь прагрэсу, тым ніжэй неба непрадказанасці. I страх паўстае перад чалавецтвам, якое неўсвядомлена прыспешвае, падганяе прагрэс, у новым абліччы. Чалавек сам выклікаў да жыцця такія сілы разбурэння і ўсёзнішчэння, якія не маглі яму і ў жахлівым сне сасніцца. Глядзіце, прырода не хоча прымаць у сябе назад адабраныя ад яе, выцягнутыя з яе і тэхналагічна ператвораныя ў рэчы, аматэрыялізаваныя сілы. Поры зямлі, яе палі і нівы закупорваюцца рэшткамі ўсялякага роду хімічных паскаральнікаў ураджаю. А тым часам гэткія піраміды нашай эры ўзвышаюцца над лепшымі землямі Случчыны, засольваючы іх. Бяда Чарнобыля паказала, дакладней, намякнула толькі, на амаль некіруемае зло, якое можа змесці з аблічча зямлі ўсё жывое. Я паспрабаваў пра гэта напісаць верш «Перасцярога».
Чарнобыльскі пыл, як смецце,
Вятры пазмятуць куды?
Жывём мы на гэтым свеце
Заложнікамі бяды.
Пылінкі, пылінкі, пылінкі,
Імглінкі падзей і людзей.
У небе
З дрыготкай былінкі
Страсаецца знічка радзей.
Яна да зямлі дакрануцца
Баіцца,
А можа, зусім
Не хоча,
Бо ліўні лінуцца —
Прыспешнікі лютасных зім.
I выйдуць завеі па шпацыр,
Абрэзаўшы рукі галлю,
I вечная сцюжа ў панцыр
Заложніцай возьме Зямлю...
Последние комментарии
4 часов 14 минут назад
5 часов 21 минут назад
6 часов 19 минут назад
6 часов 33 минут назад
15 часов 43 минут назад
15 часов 45 минут назад