Рудабельская рэспубліка [Сяргей Грахоўскі] (fb2) читать онлайн

Сяргей Грахоўскі РУДАБЕЛЬСКАЯ РЭСПУБЛІКА

Дакументальная аповесць

Падрыхтаванае на падставе: Грахоўскі С., Рудабельская рэспубліка. Дакументальная аповесць. Мінск, «Беларусь», 1968. 324 с.

Copyright © 2013 by Kamunikat.org 

АД АЎТАРА

Дзе яна, Рудабельская рэспубліка?

На картах ці ў падручніках геаграфіі яе не знойдзеце. I ўсё ж яна была, змагалася за права «людзьмі звацца», за свабоду, за праўду, за сённяшні дзень.

Гісторыя гэтага краю незвычайная i гераічная: у Рудабелцы амаль ніколі не было акупантаў, тут ніколі не апускаўся чырвоны сцяг, падняты над рэўкомам у лістападзе 1917 года.

Як жа ўдавалася амаль бяззбройным сялянам адстойваць сваю свабоду ад страшэннай навалы, што з усіх бакоў у розных мундзірах i пад рознымі сцягамі паўзла на Савецкую краіну? Хто гэта помніць? Хто пра гэта раскажа?

Герояў i ўдзельнікаў тых падзей застаецца ўсё меней i меней. Амаль не захавалася дакументаў часоў грамадзянскай вайны на Рудабельшчыне, не ўсё зберагла i людская памяць. I ўсё ж нельга, каб адна з яскравых старонак нашай гісторыі была забыта. Неабходна ўзнавіць найбольш важныя падзеі паўвекавой даўніны, расказаць пра першыя крокі савецкай улады на Палессі.

Зрабіць гэта мяне заклікала грамадзянскае сумленне, з'явілася прагнае жаданне падзяліцца з нашымі сучаснікамі тым, што ведаў раней, пра што дазнаўся ў апошні час.

У дзяцінстве я жыў непадалёк ад Рудабелкі. Памяць захавала водгулле тых падзей, абліччы некаторых герояў, факты i самую атмасферу грамадзянскай вайны. У 1935 годзе сустракаўся з многімі рудабельскімі партызанамі, з ix бацькамі i дзецьмі. З таго часу мяне хвалявала гэтая тэма, i я зноў пачаў пошукі. Удалося знайсці сястру першага старшыні рудабельскага рэўкома Аляксандра Салаўя — Марыю Раманаўну Андрэеву. Многія сцвярджалі, што яна загінула ў 1920 годзе. А яе ўласнае жыццё варта ўсхваляванай аповесці пра мужнасць i адданасць рэвалюцыі. Успаміны Марыі Раманаўны дапамаглі мне ўявіць многія рысы характару, зразумець вытокі ўчынкаў i подзвігаў яе гераічнага брата.

Шмат цікавага пра дзейнасць бальшавікоў Бабруйшчыны ў гады нямецкай акупацыі 1918 года расказаў мне былы намеснік старшыні павятовага рэўкома Пётр Міхайлавіч Серабракоў. Потым былі сустрэчы ў Рудабелцы, Глуску, Бабруйску, у Мінску i Маскве з былымі паплечнікамі Caлаўя. Гутаркі з таварышамі А. Падутам, Ул. Шантырам, Ц. Валодзькам, Б. Адзінцом, Н. Звайковічам, С. Герасімовічам, Ф. Кабернікам, Т. Жулегам, Ц. Тоўсцікам, А. Равінскай, М. Драпеза, Г. Агал узбагацілі мяне каштоўнымі фактамі i характарыстыкамі, натхнілі да працы над гэтаю кнігаю.

Сабраўся вялікі матэрыял. З яго трэба было адабраць самае значнае i цікавае. Хацелася перадаць атмосферу тае пары, уявіць характары, паводзіны, настроі i думкі герояў. Трэба было расказаць пра першых бальшавікоў Рудабельшчыны, пра сотні людзей, якія ішлі за імі, узнавіць слаўнае імя i подзвігі сапраўднага беларускага Чапаева — Аляксандра Раманавіча Салаўя.

Праўда, самаахвярная барацьба рудабельцаў у часе Вялікай Айчыннай вайны ў некаторай ступені засланіла подзвігі выдатных герояў першых рэвалюцыйных гадоў. Партызаны грамадзянскай вайны, ix дзеці i ўнукі ў першы ж дзень вайны сталі на абарону роднай зямлі. Ix узначаліў першы сакратар райкома партыі Ціхан Піменавіч Бумажкоў. У глыбокім тыле ворага Кастрычніцкі раён увесь час заставаўся савецкім: тут праходзілі партыйныя канферэнцыі, працавалі школы, выдавалася газета «Чырвоны мсцівец», людзі жылі пa савецкіх законах, над раёнам палымнеў чырвоны сцяг.

Былая Рудабелка — цяпер звычайны гарадскі пасёлак, цэнтр Кастрычніцкага раёна Гомельскай вобласці. Туды штодня прыходзяць цягнікі, адзін за адным прыбываюць рэйсавыя аўтобусы, прылятаюць пасажырскія самалёты. Спакойна цячэ вузенькая Нератоўка, абапал вуліц шумяць старыя вербы. Тут весела i спорна працуюць добрыя i шчырыя людзі, растуць i вучацца дзеці.

Пра гераічнае мінулае нагадваюцъ толькі многія курганы ды брацкія магілы. Да ix ніколі не зарастаюць людскія сцежкі.

Працуючы над аповесцю, я быў вымушаны ў некаторых месцах адступщь ад храналогіі падзей, не заўсёды трымацца геаграфічнай дакладнасці, змяніць некалькі прозвішчаў i стварыць абагуленыя вобразы, бо пісалася не гісторыя, a літаратурны твор на дакументальнай аснове.

Буду рады, калі гэтая невыдуманая аповесць дасць маладому чытачу хоць некаторае ўяўленне пра адну з гераічных старонак нашага рэвалюцыйнага мінулага.

РУДАБЕЛЬСКАЯ РЭСПУБЛІКА

Частка першая

1.

За вокнамі шорсткая сіверная ноч — ні агеньчыка, ні знічкі. На прыпынках вецер сячэ дробным пяском у вагонныя шыбы. Састаў з цяплушак i цялятнікаў гайдаецца з боку на бок, тузаецца на стыках i сяк-так паўзе ў цемрадзь: прыпыніцца, адсапецца, залапоча з шырокай, як халява, трубы параю, скранецца i зноў тузаецца i валюхаецца далей.

У закураных ліхтарах пераміргваюцца, датляваюць свечкі. Многіх у вагоне не бярэ сон: хто ўздыхае, хто нешта мармыча, нехта разважае ўголас:

— От тыя бальшавікі кажуць: зямля — мужыку, хвабрыкі — масцеравым. Сказаў, як звязаў, a паткніся ўзяць тую зямельку, i вокам не міргнеш, як, чаго добрага, зноў у кутузку павалакуць, i сілу дарам уваб'еш, i насенне, як у пельку, боўтнеш. Усё парушылася, нічога не дзержыць. Прадзярэш вочы, i няма ў каго спытаць, якая сённячы ўласць. Раніцаю адны, ноччу — другія. Пасеяць пасееш, а хто жаць будзе, от вапрос. I вокам не міргнеш, як урэжуць па сухарэбрынах, не раўнуючы за панам Іваненкам.

— Онь што ўспомніў! Калі тое было? Тады ж тую слабоду па Мікалашкавым дзякрэце давалі шомпалам ды бізуном. А цяпер, шчытай, слабода праўдзешная — без цара i без пана.

— От пацеха, браце, скажу табе, у Бабруйску была. На Казначэйскай, ак-к-к-урат проці чайной, падыходзіць куды большы за цябе зда-а-ра-віла да гарадавога, казырнуў дзеля пацехі ды як храсне па рылу от такім, з добры чыгунок, кулаком. Хоць бы той азваўся, выцер жменяю юшку, лахі пад пахі ды — ходу.

Упоцемку не відно, хто гаворыць, толькі галасы то хрыпатыя, то густыя бухалі, як у дзежку, гулі, перакочваліся ў пракіслым ад кажухоў i даўно прапацелых зрэбнікаў вагоне.

— Гэта за Мікалаем яны смелыя, а цяперака не раўнуючы як пацукі ад кацінага духу ў норы шыюцца. А як ты скажаш, зямля наша ці не? — не адставаў салдат з пшанічнымі вусамі i закручанаю брудным бінтам рукою. У ліхтары затрашчаў, угарэўся агарак, i трохі можна было агледзецца ў вагоне.

— Бытта яна i наша, але ці будзе з таго каша? — сумняваўся маленькі, як сушаны казляк, дзядок з рудзенькаю бародкаю на пераараным глыбокімі разорамі твары. На дзядку была выцертая шарачковая світа, на тоўста накручаных анучах стаптаныя маршчакі. У правале бяззубага рота храгіла i свістала счарнелая люлечка. Ён не вельмі пярэчыў, але i не вельмі верыў i ўсё перапытваў: «А ці праўда? Ці так яно будзе?»

Гаманіў увесь вагон. Варта аднаму пачаць, як разварушацца ўсе. У дыме самакрутак то знікалі, то выплывалі абліччы, перакрэсленыя чорным ценем.

Да гаворкі суседзяў прыслухоўваўся салдат у шынялі без пагонаў i ў стаўбунаватай прапаленай шапцы. Ён сядзеў у куточку, сціскаючы каленямі вінтоўку, прыслухоўваўся, што кажуць паранены салдат i дробненькі дзядок. Відаць, абодва з іхняй воласці, калі ведаюць пана Іваненку i памятаюць тую дзяльбу, што кончылася казацкімі бізунамі. Свае-то свае, але дзе ты пазнаеш праз столькі гадоў у густым пракураным змроку?

— Скажы ты мне, a ці доўга прадзержыцца тая ўласць? — не сунімаўся дзядок.— Дом Раманавых стаяў трыста гадоў, a Керанскі i паўгода не выцягнуў. Праўду ці не кажуць, у бабскай спадніцы ад таварышаў драла даў.

Чалавек у шынялі выткнуўся на святло, прыгледзеўся да старога:

— Ці не з Карпілаўкі часам будзеце?

— А ты чый такі ўгадчык? Пастой, пастой, лічнасць, здэцца, тутэйшая. Эге, ці часам не Раманаў хлопец сыскаўся? Толькі каторы, а?

— Праўда, пазнаў. Болыиы. Ляксандра Я.

— Я то i думаю, ці не Раманаў гэта латышок?.. У водведкі, а можа, i насаўсім?

— Пара насаўсім. Наваяваўся за сябе i за ўнукаў, калі суджана. Час за зямлю брацца. А яна, дзед, наша. Крывёю чынш заплацілі i купчую сам таварыш Ленін падпісаў.

— А можа, ты кантужаны, Сашка, што ні мяне, ні старога не прызнаў? — павесялеў салдат з перавязанаю рукою.

— Тады i ты, выходзіць, кантужаны. От цяпер бачу, што Анупрэй. Ну, здар-р-оў! — ляпнуў Аляксандр салдата па плячы.— Дзе ж цябе, чорта, пазнаеш. Завусацеў, перапаў, толькі нос ды пашчэнкі тырчаць. Як гэта табе собіла нарвацца на дурную кулю?

— Эт, ерундовіна. Кукса гэтая ў мяне за пропуск служыць, каму ні тыцну,— дарогу дае. Цяпер дадому па чыстай. Тры гады са смерцю ў жмуркі гуляў. Перахітрыў бязносую.

— А я, брат, сёмы год як з дому,— памаўчаўшы, уздыхнуў Аляксандр.— I хрэн яго ведае, дзе цяпер той дом.

— Ха, чашы праменька ў Харомнае. Стары з Ганнаю ды Марылькаю да-а-ў-но туды пераехалі,— сказаў дзядок.— Пан яго з Хлебавай паляны ментам прапёр. A колькі ён там, небарака, карэнняў пападраў. Зямлю на пух вырабіў, а пачала радзіць, каленам пад зад — i ўвесь табе лад. Дык ён цяпер у Гатальскага з траціны петуецца. З дачкою ўпрэгліся, а сыны за веру, цара i ацечаства ў акопах крываваю юшкай умываюцца.

— Цяпер i я бачу, што гэта дзядзька Цярэшка. Змарнелі ж вы нешта. Каб так дзе сустрэў, дык, хоць забі, не прызнаў бы.

— Дзіва што змарнеў. Не з вяселля, браце, еду. Дзесяць месяцаў вошы ў бабруйскай цюрме прудзіў. Баланды з тараном пасёрбаеш, сухара згрызеш, а дровы цэлы дзень рэж.

— За што ж гэта вас? — запытаў Аляксандр.

— Каб жа ведаў за што! Ат, за пусты мех, a ў мяху смех. Прысукаўся Урангелеў гіцаль з двара, бытта хвойку ў панскім лесе спусціў, каб з яго сукравіцу пускалі. I павалаклі Цярэшку ў казённы дом. Каб жа сядзець! Пасядзеў бы ўжо, хоць аддыхнуў бы за свой век. Дзе ты бачыў! Трасцу ўседзіш — ускочыць у камеру стражнік i давай сашкаю ад патыліцы да галёнак хвастаць. Дальбог, мужчынкі, не пры вас кажучы, шкура, як на сабаку, трашчыць, хоць на бубен нацяг-вай. I трэба ж такое шчасце! Якраз перад тым, як Мікалашку скінуць, упяклі аж на тры гады. Тых, што проці цара гаварылі i афішкі падкідалі, павыпускалі, а мне кажуць: «Сядзі, зладзюга». От i сядзеў.

— Хто ж цябе выпусціў, дзед? — запытаў Аляксандр.

— Хто? Хто? Дай ім бог здароўечка, бальшавікі. I трэба ж якраз сну прывярэціся. Hi з таго ні з сяго гарачымі аладкамі запахла i бытта старая снедаць катурхае. Ускочыў, аж дулю пад нос — цюрма, братачка, цюрма. Hi аладак, ні бабы. Ужо i вывіднела, a пад'ёму не звоняць, пайку не даюць i на работу не гоняць. Паўставалі, у дзверы гасім — хоць бы табе жывая душа азвалася. Чуваць толькі — бегае нехта па калідоры. Пагрукалі крапчэй, аж завала — бразь. Ускаквае ў камеру нейкі чорненькі, от такенькі, не больш за мяне, у хромавым каптаніку i шапка ўся шкураная. Ara, дальбог, не брашу. Ускаквае i кажа, дай яму доўгі век, выходзьце, кажа, з вяшчамі. Слабода, кажа, таварышы. Новы пераварот у Піцеры. Самы глаўны бальшавік, бытта, бумагу выпусціў, што слабода ўсім. I яшчэ праўда ці не, але казаў, што зямля — мужыку без усялякага там выкупу, a хвабрыкі — масцеравым за так аддадуць. Ета, казаў, Савецкая ўлада завецца. А цэрквы i цюрмы, кажа, трэба зраўняць з зямлёю. Ну, цюрмы я сам бы ўсе папаліў, а што ім цэрквы зашкодзілі? Без бога, як той казаў, ні да парогa. Без веры чалавек, як гавяда бязрогая.

Аляксандр засмяяўся. Ён паклаў руку на плячо старому:

— Царква, дзядзька Цярэшка, тая ж цюрма для душы чалавека. A колькі зямлі папоўскай па ўсёй Расіі! Чыя яна? Наша! На фронце равуць грывастыя стаеннікі з крыжамі ў руках, забіваць бласлаўляюць, на смерць жывых саборуюць, а за што? От i мазгуй, чыя вера лепшая.

У ліхтары дагарала свечка. Вагон стукаў i рыпеў, зыбаючыся на стыках i стрэлках. За акном чарнела асенняя ноч. Аляксандр на самай верхняй паліцы ўгледзеў шчыгульныя хромавыя боты, што вытыркаліся з-пад афіцэрскага шьгаяля, цёмную патыліцу, а вуха i твар былі прыкрыты вайсковай фуражкай без какарды.

— Нейкае ваша благароддзе едзе ў наш бок,— кіўнуў на паліцу.

— Садзіўся аскубаны афіцэрык без палетаў, i гузікі сукном паабшываныя. Здэцца, з Ермаліцкай пароды. Як зашыўся ў Бабруйску, дык дасюль не чхнуў ні разу. Відаць, не ў свой вагон сеў,— адказаў стары Цярэшка.

Цягнік спыняўся каля нейкіх слабенькіх агеньчыкаў, чухкаў паравоз, знадворку чутна была лаянка асіплых галасоў. За акном праплывала жоўтая пляма ліхтара, спалохана вішчаў гудок, i зноў павольна ляскалі колы, калыхаўся састаў i поўз у цемрадзь.

У вагоне храплі, чухаліся i мармыталі спрасоння. Стаяў цяжкі дух разапрэлых ануч i аўчын, пякельнага самасаду i дзёгцю. У цёмных кутках дзядзькі гаманілі пра надзелы, пра казённы i панскі лес, пыталіся адзін у аднаго, ці надоўга тая слабода, ці не боязна дзяліць зямлю, каб потым гэта бокам не вылезла.

Аляксандр прыткнуўся на краёчку лаўкі, прыплюшчыў вочы, але не спаў. Ён прыслухоўваўся да ўсяго, пра што гаманілі. Сялянскія трывогі i няўпэўненасць былі зразумелыя яму: людзям не верылася, што зямля можа быць іхняй — скінулі цара, а паны як былі, так i асталіся, i той жа стражнік з мешалкаю пры боку хадзіў па сяле i не аднаго такога Цярэшку ні за панюх табакі загнаў у кутузку. От i баяцца яшчэ. А яны ж цяпер самі — сіла. Толькі адкрый ім вочы, каб паверылі ў сябе, каб зразумелі, што стрэслася ў свеце.

Аляксандр успамінаў усё, што бачыў i перажыў за гэты тыдзень. Няўжо прайшоў толькі тыдзень? Ён зірнуў на свае каляныя чаравікі. Здавалася, з ix яшчэ не атросся пыл петраградскіх вуліц, а шынель пахне дымам кастроў, што палалі ля Смольнага i на плошчы перад Зімнім. Ён бег разам з матросамі i салдатамі па гэтай плошчы, лез праз чыгунныя вароты, туліўся да шурак дроў, да мокрых сцен. Потым па мяккіх дыванах ступаў з прыступкі на прыступку, усё вышэй i вышэй, у такім бляску, што аж сляпіла вочы. Бачыў, як матросы выводзілі напалоханых чырванамордых міністраў у расшпіленых мундзірах i накінутых на плечы палітонах, як салдаты ў вялізных залах, у пераходах, калідорах i цёмных бакоўках шукалі Керанскага.

Круцілася ў галаве кола ўспамінаў: даўжэзныя гаманлівыя, поўныя салдат i матросаў калідоры Смольнага. Здавалася, ён i цяпер чуе бразгат вінтовак i кацялкоў, грукат падкаваных ботаў каравула. Запомнілася, як з вялікіх дзвярэй, трымаючы ў руцэ доўгую тэлеграфную стужку, выставіўшы наперад плячо, нібыта разразаючы тугі вецер, прабег па калідоры невысокі з лысінаю чалавек. Усе расступіліся, давалі яму дарогу. Ён з некім вітаўся, нешта гаварыў, i так, як з'явіўся, нечакана знік за высокімі дзвярамі. Услед за ім каціўся шэпт: «Ленін, Ленін пайшоў! Бачыў Леніна? Гэта ж ён».

Зноў нарастаў грукат пріікладаў i крокаў. Аляксандр прахагііўся. Стукалі колы. Насупраць, скурчыўшыся, як малое дзіця, спаў дзядзька Цярэшка. Храплі i мармыталі ў сне мужчыны i кабеты. Прыткнуўся шчакою да жалезнага прэнта i роўна соп Анупрэй. Толькі круціўся на мулкай паліцы «аскубаны» афіцэрык. Убачыўшы Аляксандра, ён прыкінуўся, што спіць.

Аляксандр прыхінуўся да акна, хацеў пазнаць, дзе яны едуць. Да чорнай шыбіны папрымярзалі снежныя крупы, пашарэла зямля, i больш нічога не было відно.

Так болей ён i не заснуў, аж пакуль не прыехалі ў Ратміравічы. Далей цягніку не было куды ісці — тупік.

Загуў, замітусіўся, загаманіў вагон. Свечка даўно дагарэла. Спрасонку ўсе таўкліся, штурхаліся, тыцкаліся, як сляпыя. З-пад ніжніх лавак сунуліся нечыя ногі, на ix наступалі тыя, што праціскаліся ў праходзе, спатыкаліся i лаяліся на чым свет стаіць, зверху на галовы спаўзалі клункі, лубяныя каробкі i торбы, ссоўваліся спіны ў кажухах i світках.

— Параска, га, Параска, дзе ты там? Ці не ў цябе мая торба?

— Куды прэш, каб табе паўлазіла!

— Мірон, уставай, прыехалі!

— От даваяваліся, што няма i свечкі,— гугнявіў сіпаты голас.

— I сноўдаемся, як тыя авечкі,— у лад яму адказала бойкая жанчына.

Але хутка ўсе агледзеліся: на дварэ сінеў халодны ранак, a ў акно свяціў жоўты станцыйны ліхтар.

Аляксандр пачапіў мяшэчак на адно нлячо, перакінуў вінтоўку i, калі схлынуў натоўп, йадаўся да дзвярэй. За ім выйшлі Анупрэй i Цярэшка.

Гразь падшэрхла. На страхах i ў разорах бялеў першы кволы сняжок, нібы хто прысаліў зямлю. Пасля вагоннай цеенаты i распаранай духаты цела калацілі дрыжыкі, вецер ва ўсе бакі раздзімаў тонкі выцерты шынель.

Аляксандр падперазаўся i азірнуўся: вагоны апусцелі, у парадзелым змроку людзі разыходзіліся хто куды. Не відно было толькі афіцэрыка з верхняй паліцы.

Цярэшка здагадаўся, каго выглядае Аляксандр.

— Будзіў гэтага Ермальчука, а ён бытта апруцянеў.

— Дзе ты бачыў! Яму з намі не па дарозе. Хадзем, мужчынкі.

Размінаючы пругкія грудкі стылай гразі, яны ўтрох звярнулі на сцежку i спорна пайшлі праз густы ракітнік, што рос адразу за станцыяй. Пад нагамі шамацела хрусткае лісце.

Над вёскаю падымаліся белыя стаўбуны дыму, a ў акенцах пагойдвалася i дрыжала няроўнае святло — палілі ў печах. Крычалі пеўні, вішчалі парсюкі, рыпелі пры студнях вочапы. Пачынаўся сінявата-шэры ранак позняй восені.

Усе гэтыя гукі, гаркаваты пах дыму i прыгарэлай бульбы, нізкае неба i прыцярушаная першым сняжком зямля былі Аляксандру да шчымлівага болю знаёмыя i родныя. Ён успамінаў гэтыя краявіды ў акопах пад Перамышлем, у балотах Піншчыны, у Царскасельскім шпіталі. Яны мроіліся яму бяссоннымі начамі ў Смольным, i часам не верылася, што зноў давядзецца хадзіць па родных сцежках.

Сем гадоў ён не быў дома, сем гадоў нічога не чуў пра бацьку i Марыльку, пра добрую i чулую мачаху. Усіх мачах звычайна лаюць i клянуць, а цётка Ганна была як родная маці — чатырох выгадавала. Яго, Петрыка i Косціка выправіла ў салдаты. Успомнілася, як праводзіла яго ажно да Парыч, усё нешта пхала-ў торбу i галасіла, як па родным сыне.

Да вайны Аляксандр служыў у Гатчыне, у кавалерыйскім палку, i тады-сяды палучаў ад бацькі кароткія пісьмы. Стары бедаваў, што цяжка адрабляць арэнду: Косцік яшчэ слабаваты, Марылька хоць пруткая i добра ўлягае ў работу, але ж вельмі маладзенькая, i яе шкода залыгваць у ярмо, а Петрыка забралі ў салдаты. Пісаў, што Рагуля ацяліла бычка з белаю лысінкаю i яны збіраюцца яго гадаваць. Бацькавы пісьмы пахлі роднаю хатаю, нагадвалі маленства ў Хлебавай паляне, цесную зямлянку на ўзлессі. Тады яшчэ жыла мама. Статная, бялявая i зусім маладая. Тата яе зваў Лавізаю. Сынок часам папраўляў яго:

— Не Лавіза, a Луіза наша мамка.

— A хіба не адно i тое? Лавіза яшчэ лягчэй.

Мама гаварыла па-латышску, спявала латышскія калыханкі i расказвала дзецям казкі далёкай Курляндыі. Часам заходзіў адведаць дзед. Высокі, крыху сагнуты, вусаты Крышан Якшэвіч. Ён зімою i летам насіў камізэльку з казловае кажушыны. Садзіўся на парозе цьмянай зямлянкі i моўчкі курыў. Відаць, нудзіўся па сваёй Курляндыі, шкадаваў, што дачку ззамаладу абселі дзеці, што б'ецца яна ад цямна да цямна на панскіх лядах, а дастатку i шчасця не відно.

Стары Крышан шанаваў свайго зяця Рамана за працавітасць, цвярозасць i сумленне. Любіў ён i ўнукаў, але нейкаю стрыманаю маўкліваю любоўю.

Аляксандру ўспаміналася, як вечарамі каля камінка бацька латаў хамут ці аброць i расказваў дзецям пра сваю маладосць, пра тое, як адразу пасля жаніцьбы пайшоў да панскага ўпраўляючага Ганса Хрыстафоравіча Мухеля сказаць, што кончылася яго i Луізіна парабкоўства. Ён папрасіў на першы час за адработкі, а як разжывуцца, у арэнду кавалачак зямлі.

— Зэмля нужна сдэлать,— адказаў сухапары немец.

Раман не разумеў, як можна «сдэлать» зямлю, і толькі моўчкі лыпаў вачамі.

— Рубіт лес, вірывайт корні, как его, пэнькі, пэнькі. Там — зэмля, хлебный зэмля, будэт хлебный паляна. Панімайт?

Так i згадзіліся. Раману за балацінаю адвялі кавалачак лесу. Удваіх з маладой жонкаю выкапалі зямлянку, накалолі плашак, абклалі імі сцены, з гліны збілі печ, яловай карою i дзёрнам прыкідалі страху i пачалі жыць. Валілі сосны, палілі лаўжы, хадзілі закураныя i паабдзіраныя, як чэрці. Падсякалі, абкопвалі, доўгімі вагамі выдзіралі пні, па некалькі разоў капанічылі кожны лапік дзірвану. Плуга ж не ўваб'еш у тое ламачча. A ўвосень пасеялі пуды са тры жыта. Першыя чатыры гады, пакуль карчавалі, арэнды Мухель не браў. На пяты год Раман збіраў па капейцы, па залатоўцы, каб аддаць Мухелю пяцьдзесят рублёў, на тосты — сто, а на сёмы — усе паўтары сотні.

Ступаючы ўскрай дарогі, Аляксандр глядзеў на заінелыя лугі i балаціны, на далёкія i блізкія лясы i думаў: «Цяпер гэта ўсё наша». З ім параўняўся дзядзька Цярэшка. Відаць, старому карцела пагаварыць, бо гамонячы ісці весялей i не так дарога сцягваецца. Ён кіўнуў галавою на абвіслы мяшэчак, што целяпаўся за Аляксандраваю спіною:

— Служыў, служыў, кажаш, хлопча, ваяваў, ваяваў i ў самым Піцеры быў, а торбачка, як вымя ў ялаўкі, матляецца.

— Тут, дзядзька, такое багацце — цаны яму няма. Усім хопіць.

Цярэшка падбег бліжэй, азірнуўся i шэптам спытаў:

— Няўжо золата?

Аляксандр толькі ўсміхнуўся.

— Можа, i праўда ў царскіх пакоях наадкалупваў? Там жа, мабыць, i завесы i клямкі залатыя. Нааддзіраў бы з дзесятак, от бы i было на разжытак. Брэшуць ці не, што ў цара Мікалая гаршчок пад ложкам i той залаты быў.

— Брэшуць, дзед. Усё золата Мікалашка на снарады пераліў ды на генеральскія крыжы.

— А ты хоць які крыжык заслужыў?

— Заслужыў... Добра, што не бярозавы. Два «Георгіі», чатыры кулі i тры медалі заслужыў. От i ўвесь мой набытак за сем гадоў царскай службы.

Дзед Цярэшка адстаў i пайшоў следам. Ён усё пазіраў на зашмальцаваную торбачку i думаў: «Ніхто i не змікіціць, якое багацце чалавек нясе. Дзіва што i стрэльбу з сабою ўзяў. Калі што, дык бараніцца ёсць чым. А ў мяне? Жменю вошай на волю нясу, мех ануч ды арыштанцкую міску з кубкам. Не кідаць жа дабро ў пустой камеры».

Ішлі моўчкі. Вецер працінаў бок, ляскаў крысамі шыняля, сек у шчокі дробнаю колкаю крупкай.

На загонах палегла схопленая першымі замаразкамі рунь, сінелі прыцярушаныя нясмелым сняжком папары, над пацямнелымі стагамі крычалі вароны i садзіліся на стромкія сцежары. Такога прастору, такой цішыні ў Аляксандравым жыцці даўно не было. Ад хуткай хады ён расчырванеўся i расшпіліў каўнер шыняля. A думкі, успаміны, абрыўкі далёкага i блізкага мінулага не давалі спакою. Можа, таму, што за апошнія гады не было калі ўспамінаць i думаць пра родныя мясціны: тры гады ў ав:опах, у гразі i ў крыві, заўсёды на мушцы. Толькі i ведаў тады: зараджай, страляй, ляці ў атаку, адступай, поўзай у акопе, дыхай парахавым дымам i прэллю сырой зямлі, гарачай крывёю i потам. Часам так хацелася ўзлезці на цёплую чарэнь бацькавай печы i моцна заснуць пад спеў цвыркуна i гоман ветру. Але ўсё гэта было такім далёкім i недасяжным, што не хацелася дарэмна вярэдзіць душу. Цяпер ён даў волю сваім думкам.

У кожнага чалавека ёсць патрэба час ад часу ўспамінаць сваё жыццё з маленства i да сённяшняга. дня. Адны ўмеюць складна расказваць пра перажытае, ёсць здатныя прыхлусіць, ды так, што самі вераць у тое, чаго ніколі не было. A негаваркія людзі, ідучы ў далёкую дарогу ці едучы на возе, неўпрыкметкі ўспамінаюць даўняе мінулае, думаюць, што трэба зрабіць заўтра, як жыць далей. На тое i чалавек, каб думаць.

Дарогаю дадому ўспамінаў Аляксандр Салавей сваё дзяцінства i маладыя гады. I так усё выразна ажывала ў памяці, што часамі здавалася, ці не ўчора гэта было.

Ён бачыў Хлебную паляну — лапік зямлі, раскарчаванай бацькамі сярод дрымучага лесу. Хлапчуком ён баяўся ваўкоў i страшыдлаў, што кігікалі то савою, то раўлі крумкачом. Потым адважыўся i пайшоў па сунічных узгорках, па грыбных баравінах, па цупкім бруснічніку i багуне. Лес быў таямнічы i ласкавы. Успаміналася бясхлебіца кожнай вясны, недароды i нястачы. Але ніколі ў сваёй хаце ён не чуў ні папрокаў, ні сварак. Калі так-сяк скідалі хату i трохі разжыліся, бацька выпісаў газету i вечарамі чытаў уголас усёй сям'і, хоць маці i яны, малыя, кепска разумелі тое, што ён чытаў: усе, апрача бацысі, гаварылі на матчынай мове.

Некалі ў Рудабелку аж з Курляндыі пераехала сямей сорак латышоў. Адны былі парабкамі ў пана Іваненкі, другія арандавалі такія ж ляды, як i ягоны бацька, трэція бандарылі, стальмахавалі, рабілі на бровары ці ў млынах.

Увосень нанялі латышы паўхаты i стары Трэйзін пачаў вучыць дзяцей. A ў нядзелю сюды збіраліся мужчыны i кабеты, каб памаліцца богу.

Чатыры зімы адхадзіў у гэтую школу Аляксандр. Ён добра чытаў i пісаў, складаў i памнажаў, але больш за ўсё любіў кніжкі пра расліны. Ix даваў яму настаўнік i часта казаў: «Вырасцеш, навучышся i будзеш аграномам». Аляксандр i сам марыў уведаць сакрэт. каб зямля добра радзіла, каб не было недародаў, каб не пухлі з голаду дзеці. Яму так хацелася абдурыць пана i збіраць на сваіх лядах столькі жыта i бульбы, што ні Мухелю, ні Іваненку i не снілася.

Але дзе там яму было да таго аграномства!

Увярэдзілася, варочаючы калоды ў лесе, маці. Паенчыла, пастагнала з тыдзень i згарэла, як свечка. А бацька толькі што выплаціў арэнду, i ў хаце не было болей ані шэлега, каб наняць папа i адслужыць па нябожчыцы малебен. Не было грошай i ў дзеда. Прыйшлося ўпрасіць айца Серафіма, каб хоць за адработкі правёў гаротніцу на вечны спакой. Потым усю вясну Аляксандр араў i баранаваў папоўскія маргі...

Яму зрабілася маркотна i горка ад гэтых успамінаў. Ён павярнуўся назад, счакаў, пакуль дагоніць Цярэшка, i запытаў у яго:

— А Пракоп Гошка яшчэ жывы?

— Гэта каторы Пракоп, мо Півавар?

— Але, Півавар,— усміхнуўся Салавей.

— Што яму адходзіць? Ніякая трасца не бярэ.

Аляксандр зноў пайшоў спорнаю хадой i ўспомніў,

як некалі Пракоп на сваім хутары на хрэсьбіны варыў ніва. А яно так усхадзілася, што выбіла шпунт. I трэба ж было, каб той шпунт якраз уцэліў Пракопу ў лабаціну, ды так лупянуў, што той аж звіўся. Паўдня адлівалі няшчаснага. Пра ўсё гэта напісаў Аляксандр заметачку i паслаў у Рыгу, у латышскую газету «Dienas Lapa».[¹] Праз колькі тыдняў прыйшла тая газетка ў Рудабелку, прачыталі спачатку латышы, а потым пераказвалі кожнаму рудабельцу. Ну ж i парагаталі тады з Пракопа. Ад таго i пайшло — Півавар i Півавар. Аж дасюль не забыліся, i дзяцей, мабыць, піваварамі завуць.

Калі добра вывіднела, узышлі на халопеніцкі мост. На берагах пасівеў няскошаны сітнік, на голай лазе дрыжаў доўгенькі чырвоны лісцік. Завівалася на вірах цёмная вада.

Спыніліся перадыхнуць. Аляксандр паставіў каля парэнчы вінтоўку, дастаў кісет i пачаў частаваць фабрычнаю махоркай.

Стары доўга цмокаў люлькаю, а як добра ўгарэлася, сеў на брус, прыжмурыў хітранькія маленькія вочкі i пачаў распытваць:

— Скажы ты мне, Ляксандра, хто ж цяпер намі камандаваць будзе? Цара скінулі, міністраў разагналі, гэты аблакацік, кажаш, у спадніцы ўцёк. А без галавы ды без аброці народ, як чарада авечак без барана, разбрыдзецца куды каторы. Дык як яно будзе, а? Без уласці неяк непрывычна.

— Уласць, дзядзька, у народа цяпер. Саветы будуць усім кіраваць. Рабочыя, сяляне, салдаты выбіраюць сваіх дэпутатаў, тыя збіраюцца i рашаюць, што i як рабіць. Саветы цяпер усяму галава.

— А хто ж будзе самы глаўны над тымі Саветамі, каб слухаліся яго, ну... можа, часам пабойваліся. Бо дай чалавеку волю, каб ён рабіў што захоча, паперагрызаюць адзін аднаго. Скажам, табе захочацца ўхапіць лепшую валоку панскай зямлі, i я на яе прыцэліўся, от i счэпімся загрудкі — каламі не разбароніш. Не, браце, улась трэба, каб парадак буў.— I стары сціснуў брудны жылаваты кулак.

— На тое бальшавікі i рэвалюцыю рабілі, каб мы самі гаспадарамі над усім былі.

— А хто яны, тыя бальшавікі, скажы ты мне, хлопча? Кажуць, бальшавікі, балыяавікі, хоць бы аднаго пабачыць, што за ён.

— Паглядзі на мяне, дзед.

— I на мяне,— разгладзіў пшанічныя вусы Анупрэй.

Цярэшка палыпаў вачыма, павярнуўся да аднаго, да другога, нібы бачыў ix першы раз, устаў, пачапіў на плечы мяшэчак i першы сышоў з моста.

— А я тады хто? Меншавік? — агрызнуўся ён.

Да дому аставалася вёрст восем.

2.

Хутар Сераброн стаяў у лесе, як у вянку. Наўкруг яго было валок дзесяць дагледжанай i добра ўробленай зямлі. Сярод саду — вялікі дом пад бляшаным дахам, цераз дарогу — абора i доўгі свіран з часанага бруса.

Да веснічак пад'ехала фурманка. З воза саскочыў той самы «абскубаны афіцэрык», якога так i не дабудзіўся Цярэшка ў Ратміравічах, ён счакаў, пакуль усе выйшлі з вагона, забраў свой чамадан i пайшоў наймаць фурманку, каб даехаць дадому. Доўга таргаваўся з упартым дзедам, якімі грашамі яму плаціць. Мікалаеўскіх той не браў, думскіх i керанак за грошы не прызнаваў i ўсё казаў: «От каб золатам, можна было б i падвезці. Гэта ж вярстоў са дваццаць, калі не болей, будзе».

Ледзьве ўмалёгаў яго Казік Ермаліцкі i такі прыехаў да бацькавага дома. Ён ацерабіўся ад саломы, забраў свой куфэрак i моўчкі пасунуўся да форткі.

З будкі выскачыў велічынёю з добрае цяля руды ваўкадаў і, звонячы па напнутым дроце ланцугом, кінуўся насустрач Казіку. Той адскочыў i прычыніў брамку. Сабака станавіўся на дыбкі, кідаўся з боку ў бок, выскаляючы вялікія жоўтыя іклы, ашыйнік падымаў на хібе цупкую поўсць.

— Пірат, Пірат, што ж ты, дурненькі, сваіх не пазнаеш! — улагоджваў яго Казік. Гэта быў не той Пірат, якога ён некалі гадаваў шчанюком, другі — страшнейшы i большы. Але Казік ведаў, што ўсіх сабак, якія вяліся ў ix двары, бацька інакш не зваў, як Пірат.

I гэты крутнуў хвастом, пераетаў кідацца, але ўсё яшчэ вурчэў i выскаляўся.

У акне нехта паказаўся ў белай хусцінцы i знік. Але з хаты ніхто не выходзіў.

Пірат гыркаў i мітусіўся каля самай форткі. Возьмецца Казік за клямку, а сабака — зноў на дыбкі i заліваецца брэхам.

Ляпнулі i шырока расчыніліся дзверы, на ганак выйшаў бацька. Здавалася, ён паменшаў, раздаўся ў плячах, зусім аблысеў.

— Пірат, на месца! — Сабака ўтуліўся i нехаця пасунуўся ў будку.— Што васпану трэба? — спытаў стары, не сыходзячы з ганка.

— Ці не тут жыве Андрэй Ермаліцкі? — захацелася пажартаваць Казіку.

— А каб цябе бог любіў! Няўжо сынок! Анэта, чуеш! Барзджэй сюды! — I стары кінуўся сыну насустрач.

Ён паказытаў Казікаву шчаку калючай барадою, ухапіў цяжкі куфэрак i панёс да ганка. Выціраючы аб фартух рукі, насустрач бегла маці. Яна слізкімі губаMi патыцкалася ў сынаву шчаку i ў цупкія падкручаныя вусікі, пачала смаркацца i выціраць фартухом слёзы.

— A дзіцятка ж маё! Матчыны малітвы дайшлі да ўсявышняга! Дзякаваць богу, што цэлы вярнуўся!

У доме ўсё было так, як i да Казікавага ад'езду. Стаялі два вялізныя, акаваныя жалезнымі шынамі куфры, сточаны шашалем камод, доўгая дубовая канапа. Толькі разлапушыліся фікусы i пазасланялі вокны. Маці бегала ў клець, мітусілася каля прыпечка. На трынозе цвырчэла яечня, бацька кроіў чырвоную, добра завэнджаную паляндвіцу.

Казік у сподняй кашулі плёскаўся i фыркаў над вялікаю мядніцай. ІІотым доўга прычэсваўся перад счарнелым аблузаным люстрам, падбіваў рукою густыя кащтанавыя валасы, падкручваў кароткія вусікі.

— А дзе ж Гэлька? — успомніў ён пра сястру.

— AT, скруцілася дурніца. Ніякага зладу з ёю няма. Можа б, ты паўшчуваў. Я ўжо i лейцамі гразіўся, i замуж хацеў за Невяроўшчыка аддаць, дык i ні блізка. Ушалопалася ў нашага парабка. Можа ж, помніш Івана Кандратавага з Кавалёў? Бясштанік з галадранцаў, а так сабою відны, чубаты i не гультай. Хацеў яго яшчэ да Юр'я прагнаць, дык ушчала так! лямант;

«I павешуся, i ўтаплюся...» Чаго добрага, думаю, i праўда, рукі на сябе, дурніца, наложыць, сораму не абярэшся. I так усім наша дабро вочы коле. А сёння досвіткам у млын разам паехалі. Як ведаў, што шатровачка на блінцы спатрэбіцца. Гэта ж такі госць чаканы i неспадзяваны,

Казік спахмурнеў. Сястру ён пакінуў цыбатым падлеткам, а цяпер, выходзіць,— паненка. Хітры, відаць, гэты парабчук — зачмурыў ёй галаву, а сам на бацькаў хутар аблізваецца. Думаў, больш наследнікаў няма, жывым хацеў пахаваць.

— Парабчука гэтага, тата, каб i духу тут не было,— закамандаваў Казік.— A баіцеся — сам з ім упраўлюся.

— Памажы табе божа, сынок.

Маці заслала велікодны кужэльны абрус, расставіла талеркі, унесла запацелую бутлю вішнёўкі, дастала з палічкі прысадзістыя рубчастыя чаркі.

Сына пасадзілі на кут пад абразы. Побач з Мікалаем-цудатворцам вісеў партрэт «імператара i самадзержца ўсея Русі Мікалая другога». Казік сядзеў у расшпіленым мундзіры. Бацька, наліваючы ў чаркі, не зводзіў з сына вачэй.

— За яго імператарскую вялікасць i ўсю царскую фамілію,— устаўшы, апаражніў Казік сваю чарку. Бацька падняцца не здагадаўся, перакуліў кілішак, крэкнуў i занюхаў мякішам хлеба.

— Сярдзітая, халера, спірытус з панскага бровара.— Стары ўторкнуў на відэлец тоўстую празрыстую скварку i пачаў жагаць. Маці толькі прыгубіла чарку i выскачыла ў кухню.

— Дык што гэта будзе, скажы ты мне, Казічак? Як жыцьмем?

— А што? Жыцьмем, як жылі.

— Рэзрух нейкі пайшоў. Не разбярэш, што да чаго. Рудабельскія галадранцы плявузгаюць, што ўжо i Керанскага скінулі. Якія ж грошы цяпер будуць, скажы ты мне? Кацярынкі ляснулі, керанкамі хоць падатрыся, а я тыя i гэтыя берагу. Пойдуць, няпраўда, i яшчэ ў якой цане будуць.

— Керанскі Аляксандр Фёдаравіч праспаў Расію на царыцыных пярынах, i грошы яго можаце спусціць, пакуль не ўсе йедаюць. А цар-бацюшка яшчэ пакажа сябе. Генералы прыдушаць гэты цёмны зброд. Сілу збіраюць вялікую. I нам тут няма чаго драмаць у шапку.

Бацька падліваў у чаркі i не прапускаў ніводнага сынавага слова: ён то ўсё ведае. Ахвіцэр! Не раз, мабыць, у ахвіцэрскім сабраніі з генераламі разам сядзеў, чуў, што разумныя кажуць.

Маці тупала каля стала i не зводзіла з сына вачэй. Аж не верылася, што гэта той самы Казічак, што на залатуху хварэў i шчыглоў увосень лавіў на каноплях.

— Дзе ж цяпер наш пакутнічак цар-імператар з наследнікам, Аляксандраю Фёдараўнай ды з вялікімі княжнамі?.. Няўжо ж i праўда недзе бедненькі пакутуе ў цюрме?

— Гэта ўсё бальшавіцкія выдумкі, мама. Яго так схавалі, каб ніхто i не пазнаў, i пераправілі ў Францыю. Там ён жывы i здаровы. Як толькі раздушым бальшавіцкую нечысць, «калі ласка, ваша імператарская вялікасць, займайце прастол». От тады зажывём. А скуру з гэтых «таварышаў» на барабаны нацягваць будзем.

— Што ж ты зноў збіраешся нас пакінуць, Казічак? — спалохалася старая.

— Хіба тут няма гэтай погані? Ехаў ca мною ў поездзе Салаўёў сынок з нейкім рудабельскім зладзюгам. Наслухаўся я ix! От i будзем душыць, каб юшка пацякла. Вешаць свалату трэба. Гэты, пэўна, дзякрэцікаў бальшавіцкіх навёз. На чужую зямлю ласы. Тры аршыны ім адмераем i асінавы кол загонім.

— Твая праўда, сынок. Гэтыя рудабельскія зрэбнікі яшчэ ў японскую вайну бунтавалі. Зямлю панскую наважыліся дзяліць, дзве пуні ў двары спалілі. Ну ж i ўрэзалі тады ім казакі, i цяпер чухаюцца. А самых заядлых у Сібір пазаганялі, адкуль крумкач i касцей не прыняее. Дай ім толькі волю, дык яны з глоткі выдзеруць.

Выпілі яшчэ па кілішку, Казік прагна еў i хваліў паляндвіцу. Маці ўсё падсоўвала i падкладала яму тлусцейшыя кавалкі. Ён пацягнуўся да хрусту ў касцях, пахістваючыся ўстаў з-за стала.

— А цяпер спаць.

— Я ўжо табе паслала, сыночак, ідзі ў камору.

— Што я дома, нікому ні гу-гу. Калі хто бачыў, скажыце, на дзень прыязджаў i зноў у часць вярнуўся.

Шынель схавайце. А парабчука гэтага... Каб i смуроду яго тут не было!

Няроўна ступаючы, Казік пайшоў у камору, пакрактаў, сцягваючы хромавыя боты, i хутка захроп.

Андрэй Ермаліцкі нізка звесіў галаву, утаропіўся ў стальніцу i доўга яшчэ думаў пра ўсё, аб чым толькі што гаварылі з сынам. Пальцы нервова качалі маленькую галачку з хлеба.

Было чуваць, як шашаль точыць старую шафу.

3.

Здалёк убачыў Аляксандр дым над комінам бровара, верхавіны старых ліп у панскім садзе — усё тое самае, што бачыў сем гадоў назад, калі ішоў у Парычы на прызыў. Толькі раскусціўся пры дарозе ракітнік, падраслі хвойкі на пясчаным узгорку.

Дзень шэры i зябкі. Палі прыцярушыў лёгкі сняжок, толькі рудзеюць сцежка, пратаптаная клетачкамі лапцей, ды каляіны, поўныя каламутнай вады i тонкіх патрушчаных ільдзінак.

Вось i вялікі панскі сад. Апалае лісце пазграбана ў кучкі, на ix ляжыць зрэзанае сухое сучча. Відаць, збіраюцца паліць. Жалезная брама на чырвоных мураваных слупах замкнута, дарожка, што вядзе да панскага белага палаца, падмецена, у вокнах пакояў бялеюць фіранкі.

Выходзіць, тут нічога не змянілася: параконкі вязуць к бровару доўгія скрыні з бульбаю, ідуць парабкі, дурманіць востры пах гарачай брагі. Відаць, па-ранейшаму ўсім камандуе панскі ўпраўляючы. У яго цяпер новы гаспадар — зяць былога царскага камергера,— барон Урангель. Паны дрыжаць i туляюцца недзе ў віратлівым Петраградзе, а тут падразаюць сад, падмятаюць дарожкі. Мабыць, i не ведаюць рудабельцы, што ўлада цяпер належыць ім, што панская зямля, бровар i гэты палац ужо іхнія. «Добрую школу можна зрабіць у пакоях»,— падумалася Салаўю.

Калі мінулі грэбельку праз Нератоўку, хлопцы развіталіся з Цярэшкам i пайшлі вуліцаю, абсаджанай старымі парэпанымі вербамі. З вокан маленькіх хат пазіралі кабеты, спыняліся i доўга глядзелі салдатам услед дзеці. З веснічак выскачыла маладзіца ў падранай на плячы кофце, з закасанымі мокрымі рукавам!.

— Салдацікі, a салдацікі, можа, дзе пра майго што чулі? Кавалевіч Амяллян завуць. От кінуў поўную хату дзяцей, i душыся тут з імі, а пра самога ні слуху Hi духу.

Салдаты спыніліся. Паглядзелі адзін на аднаго.

— Не, Параска, не чулі пра твайго Амялляна.

Жанчына пляснула рукамі.

— A божачкі, ці ж не Ляксандра Раманаў гэта. I Анупрэй, здэцца. Аво-о-ой! Дзякуваць богу, што хоць жывыя, з рукамі ды з нагамі вярнуліся. А мой ужо недзе, мабыць, зямельку парыць. Ой няшчасная мая галованька,— загаласіла так, як, відаць, галасіла часта, чакаючы i ўспамінаючы свайго Амялляна.— На пабыўку ці саўсім? — размазваючы слёзы, усхліпнула Параска.

— Адваяваліся, хопіць,— уздыхнуў Анупрэй.

— А стрэльбу нашто валачэш? Няўжо яшчэ не наняньчыўся з ёю?

— Прывык. Хай будзе, можа, яшчэ i спатрэбіцца,— усміхнуўся Аляксандр.

— Не плач, Параска, калі жывы, прыйдзе твой Амяллян.

— Каб жа даў бог! — I пабегла ў двор.

У канцы Карпілаўкі Анупрэй спыніўся.

— Мне сюды.— I працягнуў Аляксандру руку.

— Што, бальшавік, рабіць збіраешся? — спытаў Салавей.

— Што ўсе, тое i я. Савецкую ўласць рабіцьмем.

— A вінтоўку не ўзяў. Тут, брат, рэвалюцыю яшчэ толькі пачынаць трэба. Ты ж вельмі не прысыхай да бабы. Прыходзь у воласць. Збярэмся, падумаем, з чаго пачынаць.— Салавей паправіў на плячы вінтоўку i пайшоў, шастаючы апалым лісцем.

На валасным ганку ранейшай шыльды з двухгаловым арлом не было. На зашчытку, дзе яна вісела, відзён квадрат светлых дошак. Гэта ўжо спадабалася Аляксандру. Ён падняўся па прыступках i ўвайшоў у вялізную пустую зборню. У кутку на доўгай лаве сядзела старая жанчына i жавала кавалак падгарэлага скавародніка.

— Добры дзень, цётка!

— Эге ж, здароў, салдацік,— адказала яна.

— Хто тут цяпер правіць намі?

— А бог ix разбярэ, хто кім правіць. Нашы, селавыя, кажуць, сядзяць, Пракоп з Максімам Архіпавым. Калі тутэйшы, дык павінен ведаць.

— Гэта ж каторы Пракоп?

— Зубарэвіцкі, Малаковіча Дзяніса сынок. Там яны усе, у ix i пытай.— Яна паказала на дзверы, за якімі раней сядзелі пісары; адтуль чуваць былі прыглушаныя галасы.

Салавей шырока адчыніў дзверы, паставіў у кут вінтоўку, доўга ціснуў i трос рукі ўсім, хто быў у пакоі, паглядаў кожнаму ў вочы. А тут было чалавек шэсць. За канцылярскім сталом з ададранымі, пазакручванымі ўгору ражкамі зялёнага сукна сядзеў высокі, з бялявым віхарком на лбе Пракоп Малаковіч. З паперкаю ў правай руцэ побач стаяў чарнявы i тонкі Максім Ляўкоў.

— Сядай, расказвай, гаспадзін унцер, хто ты i што ты ёсць,— насупіў бровы Пракоп.— Ведалі цябе як добрага нашага гарапашніка, а цяпер не разбярэш, каго куды матанула.

— Зараз даложым.

Аляксандр расшпіліў заношаную салдацкую гімнасцёрку, запусціў руку глыбока за пазуху i доўга корпаўся, нешта дастаючы з патайнай кішэні. Потым важна выцягнуў пацёртыя картонныя корачкі i падаў Малаковічу.

Усе прысутныя сачылі за яго тварам. На Пракопавым ілбе разгладжваліся маршчынкі, шчокі паступова круглелі. Ён дачытаў да канца.

— Цяпер слухайце ўсе:

«Пралетарыі ўсіх краін, яднайцеся!

Бабруйскі уком РСДРП(б). Мандат. Таварыш Салавей А. Р., член партыі бальшавікоў, накіроўваецца ў Рудабельскую воласць для стварэння валрэўкома, арганізацыі савецкіх органаў i правядзення палітыкі Камуністычнай партыі бальшавікоў.

Старшыня укома., Сакратар»

Распісваюцца так, што не разбярэш. Але пячатка стаіць.

— А ты яго гаспадзінам унцерам аблаяў,— засмяяўся Ляўкоў.

— Гэта не ўсё,— падняўся з лаўкі Салавей. Ён скійуў з пляча мяшэчак, доўга развязваў лямкі. Выцягнуў скрутак, загорнуты ў наперу. Малаковіч зубамі разарваў суравую нітку i на стале разгарнуў доўгае чырвонае палотнішча.

Дзядок у аблавухай заечай шанцы, што моўчкі сядзеў у кутку, хіхікнуў:

— Хвацкая спадніца будзе Пракопісе.

— Не плявузгай, дзед, абы-чаго,—узлаваўся Малаковіч.— Цяпер у нас ёсць свой савецкі сцяг.— Ён разгладзіў вялікай далонню палотнішча.— Заўтра от такой парою збярэм усё вобчаства на сход. Трэба загадаць па сёлах, каб прыходзілі.

— Кавалёўскіх я прывяду,— сказаў Максім.

Збянтэжаны дзядок паабяцаў наказаць руднянскім, астатнія мужчыны ўзяліся загадаць у Карпілаўцы, Лаўстыках i Смузе.

— Цяпер расказвай, што добрага чуваць на свеце,— папрасіў Малаковіч.

— Трэба ж неяк да сваіх дабрацца. Кажуць, яны недзе ў Харомным асталяваліся. A заўтра раніцай прыйду, тады i пагаворым.

4.

З раніцы трохі адпусціла. Памякчэла зямля, раставаў першы кволы сняжок, толькі там-сям бялелі разоры i прыдарожныя канавы, з голых кустоў i прысадаў креплямі зрывалася расталая наледзь. Паміж нізкіх калматых хмар часам прабівалася сонца i хавалася зноў.

Па дарогах, па сцежках, пратаптаных у полі, нацянькі праз гароды i пералазы ішлі мужчыны, кабеты i дзеці. Жанчыны надзелі святочныя андаракі, абулі лапці на беленькія кужэльныя анучы, a ў каго былі, нацягнулі каляныя высокія чаравікі на гузіках, завязалі стракатыя хусткі. Ішлі да воласці, як на фэст.

— Куды гэта так прыбралася? — пыталася суседка ў суседкі.

— Сама ж кашміроўку завязала, а яшчэ пытае.

— Што ж там у воласці будзе?

— Пабачым. Нешта скажуць.

— Мой плявузгаў — зямлю дзяліць будуць.

— А дзе яе ўзяць, каб дзяліць?

— Раманаў сын у торбе з хронту прывёз.

— Хіба што ў торбе.

Перакідаліся пытаннямі i жарцікамі, ідучы з Кавалёў, Карпілаўкі i Рудні, з лясных хутароў i выселкаў. З Харомнага ішлі ўтраіх: Раман Салавей, Аляксандр i яго маладзенькая сястрычка Марылька. Стары зранку пагаліўся сынаваю брытвай, уздзеў новую світку сваёй работы, насунуў шапку з блішчастым казырком,

Яны ледзь не да раніцы прагаварылі з сынам. Раман па некалькі разоў чытаў i перачытваў «Известия Центрального Исполнительного Комитета и Петроградского Совета рабочих и солдатских депутатов» i невялічкія афішкі, аддрукаваныя на тонкай паперы.

— Што ж цяпер будзе, сынок? — дапытваўся стары.— Кажаш, зямлю раздадуць мужыкам. A хіба ж гэтыя выжлятнікі так яе аддадуць? Гатальскі глотку перакусіць за сваё.

— У тым i штука, тата, што не ix яна, а нашая. Таму, хто арэ i сее, належыць зямля. На тое i рэвалюцыю рабілі, i паміралі, каб жывым добра, па праўдзе жылося.

— Я думаю так, што яшчэ пабіцца з імі прыйдзецца, крыві нямала праліць, пакуль нашаю яна будзе.

— I паб'ёмся. Біцца мы навучаныя. Цара скінулі — не пабаяліся, Керанскаму ria загрыўку далі i з гэтымі ўправімся.

Марылька ледзь паспявала за братам. Ёй хацелася ісці побач з ім, глядзець на абветраны твар, на тонкія вусікі, на прыгожы, з гарбінкаю нос, на цёмныя, глыбока запалыя вочы.

Як ён змяніўся за гэтыя гады: сустрэла б дзе-небудзь i не пазнала б. Свой, блізкі i нейкі чужы, так мала знаёмы. Калі ўспамінала раней, дык толькі такога, якім быў да прызыву: паслухмяным i добрым. Ён слухаўся бацьку, араў з ім i касіў, капанічыў ляды ў Хлебнай паляне, a калі падраслі i падужэлі Пятрок з Косцікам, на луг за татам ішлі тры касцы. Зайздросцілі людзі Раману, што такіх дубоў выгадаваў. Петрака болей ніколі не ўбачыць Марылька. Успомніла брата, i заказыталі слёзы ў горле. A быў жа такі прыгажун i весялун. Калясачку ёй, маленькай, некалі зрабіў, на поле вазіў на жніво, на гармоніку вечарынкі граў, дзеўкі за ім чарадою хадзілі. А цяпер i магілкі яго нідзе не знойдзеш. Яна. выцерла вочы.

— Ты чаго, Марылька? — зірнуў на яе Аляксандр.— Можа, пакрыўдзіў хто?

— Не, вецер у вочы.

Каля воласці было поўна народу. Стаялі купкамі, гаманілі. Мужчыны курылі на ганку. Кабеты ў чырвоных, зялёных i сініх андараках, у суконных кабаціках i зграбных світках сядзелі i стаялі ў зборні i на валасным двары. Расказвалі, калі чыя кароўка ацеліцца, хто колькі капусты нашаткаваў, бульбы ў капец насыпаў.

— Пагляньце, пагляньце, бабачкі, ідзе ж Раман з сынам,— сакатала Параска.— Пыталася ўчора ў яго пра свайго Амялляна, думала, мо бачыў дзе.

— Вайна вялікая, маладзіца, людзей, як мурашак. Дзе там знойдзеш твайго Амялляна,— уздыхнула высокая, худая, з сівымі пасмамі жанчына.— Трох сыноў аддала, як у пельку боўтнула. Германец ерапланамі б'е і, кажуць, нейкім смярдзючым дымам душыць.

Раман астаўся з мужчынамі, Марылька падбегла да дзяўчат, Аляксандр павітаўся з усімі i пайшоў у воласць.

A людзі ўсё падыходзілі i падыходзілі. Ужо быў повен двор, стаялі на вуліцы, сядзелі, дзе хто прымасціўся. Чакалі, што ім скажа Раманаў сын. Гэта ж прыехаў з самога Петраграда, свет бачыў, законы нейкія новыя прывёз, зямлю, кажуць, раздаваць будзе па тых бальшавіцкіх законах. Пра вайну, каб яна спрахла, нешта скажа.

На ганак вынеслі стол. Усе адразу памкнуліся бліжэй. Заднія станавіліся на дыбачкі, хлапчукі ў аблавухіх бацькавых шапках, у матчыных каптанах з доўгімі рукавамі паўзлазілі на платы i ўглядаліся ў адчыненыя дзверы.

— Ідуць, ідуць! — закрычалі хлапчукі.

Да стала падышоў Пракоп Малаковіч, за ім —

Максім Ляўкоў i Аляксандр Салавей. Людскі натоўп прыхлынуў яшчэ бліжэй i пачаў сціхаць.

Наперад выйшаў Пракоп у саматканым суконным фрэнчы, перацягнутым шырокай папругаю, у высокай салдацкай папасе, збітай на патыліцу. Ён падняў руку. Гамана сціхла.

— Гражданы i ўсё вобчаства! — выгукнуў ён.— Вы ведаеце, што крывапіўцу-цара народ екінуў яшчэ пасля каляд, a ў сераду, дваццаць пятага чысла, прагнаў Керанскага i яго хеўру. У Петраградзе рабочыя, салдаты i матросы зрабілі пераварот. Вальшавікі ўзялі ўлась у свае рукі.

— А хто яны, тыя бальшавікі, скажы ты нам? — нехта крыкнуў з натоўпу.

— Бальшавікі?.. Як тут панятлівей сказаць...— Пракоп трошкі памаўчаў.— Ну, гэта лгодзі, якія хочуць, каб гарапашнаму народу жылося добра, каб усю зямлю раздаць мужыкам, а заводы i фабрыкі— рабочым, каб болей ніколі не ваяваць...— i крыху цішэй растлумачыў:—Ну от я — бальшавік, i Максім — бальшавік, i Ляксандра Салавей бальшавік, Анупрэй Драпеза i Лявон Адзінец. Гэта толькі тут, а па ўсёй Расіі бальшавікоў вялікія тысячы. Дык я i кажу, Бабруйскі уком партыі бальшавікоў прыслаў таварыша Салаўя, каб ён усё растлумачыў, што да чаго, як далей жыць нам i ваабчэ. Га в ары, Раманавіч.

Салавей выйшаў наперад. На ім — суконная зялёная гімнасцёрка з вялікімі кішэнямі на грудзях, на галаве — салдацкая шапка. Шапку ён зняў, абвёў поглядам натоўп.

— Таварышы! — упершыню пачулі гэтае слова мужчыны i кабеты. Так раней ніхто да ix не звяртаўся. Людзі глуха загулі.

— Таварышы,— паўтараў Салавей.— Не ўсе, мабыць, яшчэ чулі, што Часовы ўрад скінуты. У Петраградзе ўладу ўзялі рабочыя i сяляне, створаны Савет рабочых i салдацкіх дэпутатаў. Тут пыталіся, хто такія бальшавікі i чаго яны хочуць. Міру хочуць, справядлівасці i дабра тым, хто гне спіну на фабрыкантаў i паноў. Няма цяпер болей ні паноў, ні фабрыкантаў.

— А дзе ж яны дзеліся? Хіба чорт на хворму схапіў? — выкрыкнула з натоўпу нейкая кабета.

— Ага, дзеткі, ix ніякая трасца не бярэ. Камандаваюць. A прыляціць панаў зяцёк, Урангель той, зноў мужчынам азадкі спаласуе,— падтрымала яе старая жанчына.

— Таварышы бабы,— падняўся Малаковіч,— памаўчыце трохі, дайце сказаць чалавеку.

— Папрывыкалі языкамі, як церніцамі, ляскаць,— загуў глухі бас.

Усталявалася цішыня. Салавей загаварыў зноў:

— Цяпер у нас Савецкая ўласць. ІІІто гэта значыць? Збіраюцца разам рабочыя, сяляне i салдаты i савет дзержаць, як i што лепей зрабіць. Знайшоў савет месца цару з царанятамі i часовым міністрам знайшоў, знойдзе i гэтаму барону Урангелю. Так што можаце быць спакойныя, таварышы жанчыны! Але голымі рукамі паноў не возьмеш. Каму ахвота аддаваць нажытае мужыцкім мазалём? Так што рэвалюцыя перамагла, а барацьба толькі пачынаецца — з панамі, царскімі афіцэрамі i засцянковаю шляхтай. Калі ў каго ёсць ЯКЗ.Я зброя, трымайце яе, а няма — прыдбайце. Яна нам яшчэ спатрэбіцца. А зараз, таварышы, я прачытаю першыя законы нашага рабочага i сялянска-салдацкага правіцельства.— Ён разгарнуў даволі вялікую газеціну, склаў яе, каб зручней было трымаць, i пачаў голасна чытаць:— «Дэкрэт аб міры, прыняты аднагалосна на паседжанні Усерасійскага з'езда Саветаў рабочых, салдацкіх i сялянскіх дэпутатаў 26 кастрычніка 1917 года.

Рабочы i сялянскі ўрад, створаны рэвалюцыяй 24-25 кастрычніка i які абапіраецца на Саветы рабочых, салдацкіх i сялянскіх дэпутатаў, прапануе ўсім народам, што ваююць, i ix урадам пачаць неадкладна перагаворы аб справядлівым дэмакратычным міры».

— Якім, якім, ты кажаш, міры? — перабіў высокі мужчына з люлькаю ў зубах.— Можа, гэта хочуць нас пад германца аддаць.

— Не, дзядзька Кандрат, дэ-ма-кра-тыч-ны, гэта такі, каб народу добра было,— супакоіў яго Аляксандр.— Далей пра ўсё напісана.

Ён дачытаў дэкрэт да канца. Натоўп загуў, закалыхаўся. Запрычыталі кабеты:

— А дай жа, божачка, каб гэтае ўбіўства кончылася! Можа ж, i мой сыночак вернецца, абы жывенькі толькі быў.

— Татка прыйдзе, татка прыйдзе,— падкідала на руках дзяўчынку маладзіца з вачамі, поўнымі слёз.

Загаманілі мужчыны.

— Чуў, замірэнне на тры месяцы, а там дагаворацца саўсім не ваяваць.

— Башкавітыя гэтыя бальшавікі. Бач, як складна апісалі.

— Хоць i не ўсё адразу зразумееш, а, відаць, праўда чыстая.

Калі трохі ўгаманіліся, Салавей загаварыў зноў.

— I яшчэ, таварышы, адзін самы важны для нас, сялян, дэкрэт. «Дэкрэт аб зямлі,— пачаў чытаць ён,— з'езда Саветаў рабочых i салдацкіх дэпутатаў, прыняты на паседжанні 26 кастрычніка ў дзве гадзіны ночы. Першае! — ён памаўчаў. У натоўпе стала так ціха, быццам перад воласцю нікога i не было.— Уласнасць паноў на зямлю адмяняецца неадкладна без усялякага выкупу. Другое! — яшчэ мацней выгукнуў Салавей.— Панскія маёнткі, так, як i ўсе землі ўдзельныя, манастырскія, царкоўныя, з усім ix жывым i мёртвым інвентаром, сядзібнымі будынкамі i ўсімі прыладамі пераходзяць у распараджэнне валасных зямельных камітэтаў i павятовых Саветаў сялянскіх дэпутатаў, аж да Устаноўчага сходу...»

Ён чытаў пра тое, што забараняецца псаваць панскую маёмасць, якая цяпер належыць усяму народу, што права прыватнай уласнасці на зямлю адмяняецца назаўсёды, што зямлю нельга ні прадаваць, ні купляць, ні аддаваць у арэнду, што зямля пераходзіць у карыстанне ўсіх тых, хто працуе на ёй. I закончыў:

— «Зямля радавых сялян i радавых казакоў не канфіскуецца. Старшыня Савета народных камісараў Уладзімір Ульянаў (Ленін), 26 кастрычніка 1917 года».

Скалануўся, загуў натоўп, загаманілі ўсе разам.

— Калі будзем дзяліць?

— Па колькі на душу прыпадзе?

— Панскіх коней трэба раздаць!

— От праўда! Каб хоць дроў навазіць.

— А чым карміць будзеш?

— I сена забяром!

Малаковіч гхаляпаў далонню па стале.

— Бабы, мужчыны, сціхніце вы! — спрабаваў ён перакрычаць разварушаны, гаманлівы натоўп. A людзі не сунімаліся. Яны першы раз сабраліся ўсе разам i пачулі такое, што ўчора яшэ i не снілася. Адны верылі ў новыя законы Саветаў i ўжо бачылі свае надзелы i добрага каня з панскай стайні, другім не верылася, што так можа быць: каб такі закон напісаў які-небудзь цар, i то наўрад ці паверылі б, а то нейкі Савет! Што ён можа? Якая ў яго сіла? Хто паслухаецца таго Савета?

Аляксандр Салавей падняў руку. Голас яго губляўся ў гуле натоўпу, але людзі пакрысе змаўкалі i сунімалі другіх.

— Тут пытаюць, як i што, па колькі зямлі даваць будуць? К вясне падзелім панскую i шляхецкую, каб пасеяцца. А каб усё зрабіць па-людску, па закону, па совесці, трэба выбраць сваю ўласць — валасны рэвалюцыйны камітэт. Выбірайце таго, каму верыце. А хто хоча што сказаць, хай выходзіць сюды на ганак.

— Што там казаць! — пачуліся галасы.

— I так ясна!

— А я от што скажу,— пачаў праціскацца наперад чорны худы стары.

— Што ён там скажа?

— Зноў пра турэцкую вайну байку адпаліць.

— Хай гаворыць!

Натоўп пачаў расступацца.

Дзед узышоў на ганак, зняў выцертую авечую шапку, скамечыў у руках.

— Усё ета добра, што саветы напісалі. Без зямлі мужык, як рыба без вады, задыхнецца. А от зачнем дзяліць тую зямлю, i кожан захоча сабе большы i лепшы загон ухапіць. За чубы счэпімся, каламі галовы адзін аднаму парасквашваем. Праўду кажу, мужчыны? Значыцца, трэба некага аднаго слухацца. Кажуць, власнгл, як яго там, гэты самы мікіцет трэба. Хай будзе мікіцет, але каб добра змікіціў. I яшчэ вам скажу на свой дурны розум: лепшага за Ляксандру Раманавага нам не знайсці. Што да граматы ці там да справядлівасці, адным словам, совесны чалавек. Хай будзе Салавей!

Ён надзеў шапку задам наперад i пад згодны гул сышоў з ганка. За сталом падняўся Пракоп Малаковіч.

— Хто за тое, каб старшынёй рэўкома быў Салавей Ляксандра, падніміце рукі.

Адразу шуснулі ўгару сотні абсівераных чырвоных рук, i пакацілася гамана.

— Хай будзе!

— А што, хлопец добры!

— Сваіх у крыўду не дасць.

— Самастаяцельны i наш чалавек.

А иейкая маладзіца крыкнула:

— Ажаніць спярша трэба.

У пярэдніх радах пракаціўся рогат.

— Сам не маленькі.

Расчырванелая Марылька пазірала з натоўпу на брата i ўпершыню за свае дваццаць гадоў была такая шчаслівая. Ёй зайздросцілі сяброўкі i не зводзілі вачэй з ладнага, прыгожага Аляксандра. Мабыць, кожная бачыла сябе з ім побач i хацела, каб ён прыкмеціў яе, усміхнуўся ёй.

Раман стаяў сярод мужчын, i старому не верылася, што гэта яго родны сын, той самы Алесь, з якім яны столькі пагаравалі па чужых кутках, на шляхецкіх загонах, на здзірванелых лядах. Думы старога перабіў знаёмы голас:

— Дзякую вам, таварышы, што давяраеце мне. Кажу тут пры ўсіх, што не пашкадую сіл i жыцця за Савецкую ўласць, за партьно бальшавікоў, за рэвалюцыю. А цяпер нам трэба выбраць яшчэ сакратара i членаў рэўкома. Кажыце, каго б вы хацелі.

— Максіма Архіпавага!

— Анупрэя Драпезу!

— Малаковіча Пракопа!

— Лятзона Адзінца! — выкрыквалі з натоўпу.

Зноў паднімаліся задубелыя рукі, калыхаўся i гуў натоўп. Толькі што абраныя члены рэўкома выходзілі на ганак i станавіліся за сталом. Аляксандр Салавей узяў у рукі доўгі, гладка абструганы кіёк. Верх яго быў абкручаны нечым чырвоным. Усе глядзелі i не ведалі, што гэта ён трымае. Тады старшыня рэўкома выйшаў на самы краёчак ганка, высока паДняў кій i пачаў яго раскручваць. Над галовамі ўскалыхнулася чырвонае палотнішча.

— Таварышы рудабельцы,— загаварыў Салавей.— Гэта наш чырвоны сцяг, сцяг рэвалюцыі. На ім кроў тых, што загінулі за простых людзей, за шчасце i свабоду. З сённяшняга дня ён будзе вісець над рэўкомам.

Там, дзе чырвоны сцяг, там Савецкая ўласць. Трэба, каб у кожным сяле, на кожным бядняцкім хутары былі такія сцягі. Няхай паны, шляхта i ўсе ведаюць, што да нас прыйшла рэвалюцыя, што цяпер наша ўласць!

— Калі ж бо краму няма. З чаго ix зробіш? — выкрикнула з першага рада Параска.

— Хто захоча, той знойдзе,— спакойна адказаў Салавей i раптам угледзеў, што па вуліцы да воласці бяжыць нейкі маленькі дзядок i размахвае сякераю.

— Людцы, памажыце спаймаць! — крычаў чалавек з сякераю.

«Гэта ж Цярэшка,— пазнаў Аляксандр.— Што ён, здурнеў, ці што?»

Цярэшка прашыўся каля самае сцяны, узгробся на ганак і, задыхаючыся, закрычаў тоненькім галаском:

— Трымайце яго, гада печанага, унь туды па загуменні ў алешнік лупянуў, відаць, на футары падаўся. Дзе ж мне, старому, такога бугая залыгаць. Як свістануў, толькі яго i бачыў. Сякераю папусціў, дык ён выкруціўся, смоўж смярдзючы.

— Karo лавіць? Толкам кажыце, дзядзька,— умяшаўся Салавей.

— Як каго? — здзівіўся стары.— Выйшаў я гэта на дрывотню, думаю, бабе падпалкі нашчаплю ды пабягу на субранне, аж бачу: валачэцца ад папа здаравіла нейкі. Водзіць яго з боку на бок каля плота. Сам у кажушку, а халявы блішчастыя. Прыгледзеўся — морда чырвоная i рудыя вусы тырчаць — дальбог, стражнік Мініч. Я за сякеру ды за ім. Стой, крычу, гад печаны. Цяпер народ цябе судзіць будзе. А ён як лупяне цераз плот, ды па раллі, ды па раллі, а я следам. Да самай грэблі гнаў. Памажыце, мужчынкі, забрытаць, ды павесім яго на варотах усім вобчаствам, каб ведаў, як здзекавацца з мужыка. Гэта ж я за яго ласку вошай парыў i унь як аташчаў.

Некаторыя гатовы былі бегчы лавіць стражніка, другія пасміхаліся з Цярэшкі.

— Няхай пабегае. Ад закону ён нідзе не дзенецца,— спакойна загаварыў Салавей.— Зловім i будзем судзіць па ўсёй форме. А сякерка ваша, дзядзька, нам якраз i трэба.— Ён узяў у старога невялічкую лёгкую сякерку. Хлопцы прыставілі да ганка драбіну. Максім падаў цвікі. Трымаючы ў адной руцэ сцяг, у другой сякеру, Аляксандр узлез на самы верх ганка.

Вецер падхапіў, разгарыуў чырвонае палотнішча, яно напялася, затраиятала i загуло ў пахмурым восеньскім небе. A калі выбліснула сонца, сцяг пасвятлеў, па ім пабеглі густыя ярка-чырвоныя хвалі.

Людзі, задраўшы галовы, глядзелі на трапяткое, Hiбыта язык вялікага полымя, палотнішча.

У Рудню i Кавалі, у Лаўстыкі i ў Новую Дуброву разыходзіліся вясёлымі гаманлівымі купкамі. Паважна, з кійкамі ішлі дзяды. Верылася i не верылася, што так будзе, як казаў Раманаў сын. Некаторыя сумняваліся.

— Хто напісаў тыя законы, бог яго ведае. Мікалай быў, што ні загадае, хочаш не хочаш, a мусіш спаўняць; які б там ні быў, a ўсё ж цар. А тут — Савет. Што за сіла ў таго Савета, яшчэ пабачым. Царскія ж генералы з ахвіцэрамі асталіся, што захочуць, тое i зробяць.

— Няма страху ўперадзе, калі страх ззаду,— пярэчыў барадаты дзед.— Хоць раз наямося хлеба ўволю. А ты гэта дарэмна не верыш Савету. Савет, браце,— сіла, народ! У бальшавікоў, кажуць, за галоўнага башкавіты чалавек стаіць, страх які вучаны, па-ўсякаму гаварыць мажэ. Леніным завуць. Ён цяпер самы важны ў Расіі. Чуў? Гэта ж ён панапісваў тыя дзякрэты.

Вуліцаю, нібы з царквы, у стракатых андараках i спадніцах ішлі жанкі i дзяўчаты. Гаманілі, сакаталі адна перад адною.

— A бабачкі, які ж відны ды хлёсткі гэты Раманаў хлопец.

— Каб не куча дзяцей, сама б яго забрытала,— развесялілася Параска.

— От прыйдзе Амяллян, ён цябе лейцамі так спаласуе, што i не сядзеш.

— Ён у мяне рахманы,— сцішылаея, уздыхнула i зноў засумавала, успомніўшы свайго Амялляна, Параска.

— У цябе часам, Параска, чырвонае фарбы не асталося? — спытала высокая худая цётка Мар'яна.— Трэба ж хоць кавалак палатна пафарбаваць ды паЕесіць той сцяг на хаце.

— Пашукаю, цетачка. I я ж думаю фарбаваць. Так што прыносьце да мяне i сваё.

Назаўтра ў Карпілаўцы i ў Кавалях, у Рудні i ў Новай Дуброве прыбівалі да стрэх i вуглоў хат чырвоныя сцягі. Яны былі светлыя i цёмна-бардовыя, большыя i меншыя, з ношанага паркалю i з новага кужалю. Дзеці бегалі з канца ў канец вуліцы i выхваляліся:

— А наш леишы за ваш!

— Затое наш большы i паркалёвы.

— От i няпраўда, самы чырвоны на Парасчынай хаце.

5.

Па змярканні Іван з Гэляю на параконцы ехалі з млына. Добра было сядзець побач на мяккіх мяхах яшчэ цёплай пытляванкі. Яны не вельмі спяшаліся: так хацелася хоць яшчэ трохі пабыць разам. Андрэй толькі ў млын пускаў дачку з парабкам, каб той часам не адсыпаў сабе пшанічкі або мукі. I не хацелася старому Ермаліцкаму, каб яны аставаліся ўдваіх, але шкода было дабра.

Іван паганяў коней, а расчырванелая на ветры Гэля, у зграбным паўкажушку, аблямаваным белай аўчынаю, у чаравіках з доўгімі халяўкамі i ў сівай канаплянцы, пазірала на чарнявага, дужага Івана. Ён моўчкі курыў i думаў сваю невясёлую думу. Не раз ужо наважваўся еысці з гэтага глухога хутара, наняцца хоць да самога чорта, ды трымала яна, як чарацінка, гнуткая, сінявокая, спрытная i такая пяшчотная Гэлька. Дзе гэта відана, каб шляхцянка ўпадабала бацькавага парабка i каб ён так прысох да яе. Ведае, што нічога з гэтага не выйдзе. Можа, i праўду кажа гаспадар, што бот лапцю не пара, што Гэльцы трэба жаніх не абы з якога роду, каб у яго i зямля была, i добрыя стаеннікі, i дом як дом, i адзежа, адным словам — раўня. А што ў яго? Hi кала ні двара. У бацькі — хата на два акенцы, падлога з гліны, паўморга пясочку i поўная хата дзяцей. Праўда, час цяпер такі, што не разбярэш, хто чаго варты. У млыне ж гаманілі завознікі, нібыта зноў у Петраградзе пераварот быў i цяпер панскую зямлю будуць раздаваць беднаце. От каб жа!

Іван, апякаючы пальцы, смактаў недакурак i час ад часу нокаў на коней.

— Ну чаго зноў маўчыш? Дома ад бацькі хаваешся i тут як вады ў рот набраў,— прыхінулася да яго Гэлька.— Пра што думает?

— Пра што ж мне думаць? Адна ў мяне думка — пра гора нашае. Мяне прысушыла i сама сохнеш, а дзе нам дзецца, калі твае на мяне ваўкамі глядзяць. Хацеў бы кінуць-рынуць, сысці абы-куды, ды не магу. Дзень не бачу цябе, здэцца, як сляпы хаця-су. Ведаю, што не быць нам разам. Аддадуць цябе за шляхцюка якоганебудзь, i не пабачымся, можа.

— Лепей у пельку галавою, чым ісці за нялюбага. Не за чалавека ж аддаюць, а за коней, за кароў, за зямлю, каб ірвацца на ёй, пакуль не выпрастаешся. От пабачыш, не паслухаюць — усё ім кіну, уцяку, у парабчанкі наймуся, а буду з табою.— Яна бліжэй прытулілася да Івана, схіліла на яго плячо галаву.

Колы грукаталі па карэннях лясное дарогі, саплі сытыя коні i ціха шумелі голыя верхавіны дрэў. Калі выехалі з лесу, сцямнела зусім. У змроку свяціўся, мігаў i расплываўся слабы агеньчык, глуха брахаў Пірат.

Каля дому Гэлі зрабілася маркотна i горка. Ix адзінокі хутар, асабліва пасля люднага млына, гаманы завознікаў, шуму вады i стукату колаў, здаваўся глухі, як магіла. Вырасла тут i людзей не бачыла. Яе равесніцы на попрадкі ходзяць, на вечарынках гуляюць, хоць i галодныя, ды вясёлыя, а яна толькі i гаварыла з каровамі ды авечкамі, век слухала бацькаву буркатню — усё яму мала, усё не так ды не гэтак. Толькі i радасці было, калі ў жніво наймалі дзяўчат i маладзіц з Кавалёў i Карпілаўкі, варылі вялікія чыгуны бацвіння, неслі на поле збанкі з квасам. A жанкі завіхаліся на загонах, часам спявалі працяжныя сумныя песні. А Гэля i спяваць не ўмела ні мужыцкіх, ні шляхецкіх. Дома не спявалі. Болей сварыліся ці маўчалі. От прыйдзеш дадому, бацька зноў будзе глядзець воўкам, бурчаць i вохкаць: ніхто яму не ўгодзіць, нікому ён не скажа. добрага слова.

Пад'ехалі да свірна. Стары прыйшоў з невялічкім закураным ліхтаром.

— Нешта ж доўга вы забавіліся, ледзьве дачакаўся, Думаў, можа, вось зламалася ці яшчэ якая трасца.

— Кал i ж завозна вельмі! — адказаў Іван.— Адны Hepa гуды аж два вазы прыперлі, i ўсё шатраваць. Гавароўскія восем мяхоў навальдавалі, а з клункамі — каица-краю няма.

— Два вазы, кажаш, шатроўкі! Бач ты яго.— Стары пацмокаў губамі, памацаў праз мяхі, ці добра змелена.— Распрагай! — загадаў Івану.— А ты марш у хату.

— Я, тата, памагу мяхі пазносіць.

— Самі ўправімся, не зломкі.— Ён пачапіў ліхтар на цвік, забразгаў ключамі, знайшоў той, што трэба, i адамкнуў свіран.

Гэлю на парозе сустрэла маці.

— A дзіцятка маё, намерзлася ж нябоеь i нагаравалася.— Яна мітусілася па хаце i хітранька ўсміхалася. Гзля пачула, што ў каморы нехта ёсць, насцярожана прыслухалаея.— Каб ведала, каго нам бог паслаў, пешкі прыбегла б з таго млына.

У дзвярах паказаўся мужчына ў белай сподняй кашулі i ў галёшах на босую нагу. Ён зарагатаў:

— Не пазнала, не пазнала! — i кінуўся да Гэлі.

— Казік! — абняла яна брата. Маці, шчасліва ўсміхаючыся, глядзела на ix.

— Я ж казала, што нейкая навіна будзе. Гэта ж з пятніцы на суботу сон мне сніўся, бытта іду ў хату, а яна адамкнёная i дзверы насцеж. Зладзеі, думаю сабе. Крыкнуць хачу, а голас адняло, губы, як змерзліся, i не варушацца. Увайшла, аж бачу — лётае па хаце вер а бейка i ў шыбіну стукаецца, вырвацца хоча. Пакруціўся, пакруціўся, фыр у дзверы i паляцеў. Кажу бацьку, навіна нейкая будзе, а ён, ведама, сваё: «Дурніцы дурное i вярзецца». А што ж, чыя праўда?

— Насаўсім, Казік? — за пытал а

— Адваяваўся, хогііць. Цяпер у арміі каміцетчыкі правяць, прапаршчыкі з унцерамі палкамі камандуюць. З палкоўнікаў пагоны здзіраюць. У нас штабскапітана Мару xi на на штыкі паднялі. Нашаму брату з імі не па дарозе. Няхай парызыкуюць, пагуляюць трохі ў свабоду. А там пабачым!

«Брат не паспагадае»,— надумала Гэля. А так спачатку ўзрадавалася, думала — заступіцца, паможа бацьку ўгаварыць, каб аддаў за Івана. I пасагу таго не трэба, хоць бы для прыклепу хвост які далі на разжытак.

Яна развязала пабялелую ад мучнога пылу канаплянку, скінула паўкажушок, прычасала светлыя гладкія валасы. У чорнай доўгай спадніцы, ружовай, з манжэцікамі, кофце з высокім станікам, Гзля была настолькі свежая, румяная i прытожая, што брат ніяк не пазнаваў у ёй таго падлетка, якім яна была, калі ад'язджаў у юнкерскае вучылішча.

— Ну i вырасла, ну i пахарашэла.— Казік хітра ўсміхнуўся i, нібы жартуючы, запытаў: — Ад кавалераў, мабыць, адбою няма?

Гэля зачырванелася да вушэй.

— Трэба яны мне, як хваробе кашаль,

— Значыць, аднаго выбрала,— еіліўся жартаваць брат. Гэля маўчала, апусціўшы галаву. Яна бачыла, куды хіліць Казік. Усё ўжо расказалі! A прыкідваецца, выпытвае. I каб толькі не маўчаць, папрасіла:

— Мама, можа, малачка кубачак е, а то ў горле ад пылу, як таркаю, дзярэ.

— Чаму ж няма? Толькі падаіла.— Маці, не зачыніўшы дзверы, шоргаючы атопкамі, выскачыла ў сенцы. Унесла збанок сырадою, наліла ў паліваны кубачак.

— Прыйдзе тата, вячэрацьмем. А ты папі, папі, дачушка, пакуль тое будзе.

Гэля шла моўчкі. Маці глядзела то на яе, то на сына i толькі ківала галавою. Ёй не хацелася, каб зноў усчыналася сварка, не хацелася бачыць даччыных слёз у такі радасны дзень. А на сэрцы ўсё адно было нядобра. Можа, таму, што ў свеце пайшоў нейкі рэзрух i калатэча, а тут яшчэ з гэтай дзеўкаю няма ладу.

У сенцы ўвайшоў Андрэй. Каб было відна, адчыніў у хату дзверы, зняў з цвіка стары, пацягнуты сукном кажух, ска за ў жонцы:

— Дай там чаго яму з'есці, няхай папільнуе ў свірне. Ноч, хоць вока выткні, а галоднай навалачы цягаецца унь колькі. Без цара ды без закону ім толькі i лазіць па чужых свірнах. А пад кажухам будзе цёпла.

— Ён жа намёрзся, увярэдзіўся з мяхамі, зранку нічога гарачага ў роце не было. Хай бы паеў, як людзі,— заступілася за Івана Гэля.

— He вялікі пан. Паставіць на скрыні i з'есць, Няма чаго ў чужую сям'ю лезці. Абыдземся i без яго. Можа, сваім i пагаварыць трэба, а тут чужы чалавек.—Андрэй націснуў на слова «чужы», дакорліва зірнуў на Гэлю, забраў кажух, парабкоўскую вячэру, ляпнуў дзвярыма i пайшоў.

— Нешта ж ты вельмі заступаешся за бацькавага парабка? — жорстка запытаў у сястры Казік.— Ці не закруціў табе галаву гэты кавалёўскі злыдзень?

— Хіба ж ён не чалавек, каб i за стол не пускаць? — з крыўдаю адказала сястра.

— Мужык! Гад з лазы! Які б ён ні быў, а я з ім за адзін стол не сяду.

— Ты ж не ведаеш яго, а гаворыш.

— I ведаць не хачу... I табе няма чаго на яго заглядацца,— секануў Казік.

«О, гэты мудрэй за бацьку»,— падумала Гэля. Яна адчула, што вось цяпер ужо нешта вырашыцца, нешта перавернецца ў доме i ў яе жыцці. Івана прагоняць... Тады i ёй тут не жыць. Лепш сысці куды вочы глядзяць. Можа, разам падацца ў які двор... Але ўсюды цяпер неспакойна: паны некуды ўцякаюць, астаюцца адны аканомы... I шкода пакідаць сваю хату, абжытую i цёплую; шкода маўклівай, зацюканай маці. Яна ж дачцэ дабра зычыць, толькі баіцца сказаць... От вярнуўся брат, радавацца трэба, а ёй горка: чужы ён нейкі, колкі i злосны.

Гэля разам з маткаю ставіла на стол міскі з квашанай капустаю, з гарачай сопкай бульбаю, кроіла ружовае сала i лусты хлеба з вялікага бохана, пасыпанага чарнушкаю.

Бацька ўнёс з сянец трошкі адпітую пляшку мікалаеўскай гарэлкі, паставіў на стол, маці выцерла фартухом дзве тоўстыя рубчастыя чаркі.

— Пастаўце сабе i Гэлі,—загадаў Казік.— За столькі гадоў усе разам сабраліся, не грэх i выпіць.

Гэля толькі дакранулася да беражка, скрывілася, заціснула рот рукою i паставіла чарку на стол.

— Выпі з братам, хай вас бог беражэ,— лагодна сказаў бацька. Казік зноў наліў сабе i бацьку, падняў чарку, утаропіўся ў сястру.

— Калі ж бо вельмі горкая,— скрывілася Гэля, але ўсё ж выпіла.

Доўга, чмякаючы, елі. Кожны думаў свае i маўчаў.

— Як стары Перагуд маецца? — ні з таго ні з сяго запытаў Казік.

— Лixa яго не бярэ. Онь i сёння два вазы пшаніцы напытляваў, трох парабкаў дзержыць, кароў штук з восем, а сам па кірмашах на стаенніках гарцуе,— не хаваючы зайздрасці, адказаў бацька.— Хлопца, кажуць, за золата з акопаў выбавіў, дачку ў Бабруйск у гімназію адправіў. Жыве-е i не шманае!

— Трэ было б i нам сваю хоць трохі павучыць,— нясмела азвалася старая,— а то толькі тры зімы i пахадзіла, можа б, які добры чалавек тады трапіўся.

— Хай бы ты на ўсё выстарчыла,— агрызнуўся Андрэй.— А добры чалавек i так знойдзецца. Не зломак жа, i пасагу дамо... і-і-і забудзе пра гэтага галадранца. Заўтра ж турну, каб i смуроду не было.

Гэля апусціла галаву i выскачыла ў сенцы.

— Праўду бацька кажа, воўк казе не таварыш. Бач ты, разумны які, на хутар аблізваецца, на гатовенькае. Мужык мужыком, а дурнейшых за сябе шукае,— абурыўся Казік.

— От тое ж i я кажу. Праўда, сынок, праўда,— бубнеў асалавелы Андрэй.

6.

У рэўкоме было накурана i людна. За доўгім стадом сядзела чалавек дзесяць мужчын: хто ў світцы, хто ў кажушку, у салдацкіх папахах i ў авечых шапках. Мужчыны слінілі алоўкі i заскарузлымі пальцамі выводзілі ў вучнёўскіх сшытках літару за літарай, радок за радком.

Максім Ляўкоў дыктаваў ім дэкрэты аб зямлі i аб міры, а яны старанна пісалі слова ў слова.

— Пачакай, пачакай, як ты кажаш? — перапытваў немалады селянін, не ведаючы, як напісаць «дэмакратычны» i што гэта значыць. Максім паўтараў, тлумачыў i дыктаваў далей.

Калі скончылі, з пакойчыка старшыні выйшлі Салавей з Малаковічам. Аляксандр спыніўся пасярэдзіне зборні i загаварыў:

— Мужчыны, усе мы былі салдатамі i ведаем, што вайна адразу не канчаецца. Саветы хочуць міру, але i за мір трэба ваяваць з панамі, афіцэрамі, легіянерамі Доўбар-Мусніцкага. Корпус гэтага генерала стаў на абарону паноў, салдаты польскага корпуса раз'ехаліся па маёнтках i ахоўваюць ix, разганяюць рэўкомы, бунтуюць у Бабруйску i ў Жлобіне. Не сягоння-заўтра могуць прыйсці да нас. Што будзем рабіць? Га?

— Бараніцца. Што ж яшчэ? — за ўсіх спакойна адказаў Мануіл Кавалевіч.

— А чым? — зноў запытаў Салавей.

— Ты прынёс вінтоўку? Прынёс. А я, думает, дурнейшы. Так i кожны,— выгукнуў Тарас Пальцаў.

— Знойдзем! У каго дубальтоўка, у каго ламанка. Нешта ж прынясём.

— Можа, што i лепшае знойдзецца,— загулі мужчыны.

— Добра, калі разумееце, што трэба. А трэба нам зараз жа мець сваю самаахову, атрады Чырвонай гвардыі. У каго ёсць якая зброя, патроны, порах, можа, хто гранаты прыпас ці што іншае, заўтра зранку з усім, што маеце, каб былі ў воласці. Так усюды i людзям кажыце.

— А што рабіць тым, у каго няма? — запытаў канапаты хлопец.

— Трэба шукаць. Цапільнам з кулямётамі не паваюеш. Патрасем шляхту, ва ўрангелеўскіх пакоях пашукаем.

— На футарах i гармату знойдзеш. Засцянковыя шэршні запаслівыя,— пажартаваў нехта.

— Адным словам, таварышы, так: бараніць сваю ўладу, свае правы прыйдзецца самім. Рэўком цяпер становіцца i рэвалюцыйным штабам. Ваенным камісарам будзе от ён,— Салавей паказаў на Пракопа,— таварыш Малаковіч, камандзір — Анупрэй Драпеза. У кожным сяле будзе аддзяленне, узвод, а можа, i рота набярэцца. Усе жывуць дома, a калі трэба, па загаду, як па трывозе, выступаюць. Ясна?

— Чаму ж не?

— Ясна!

— Мы ім дамо пытлю, няхай толькі паткнуцца! — гулі мужчыны.

Салавей папрасіў, каб асталіся члены РСДРП бальшавікоў. Астатнія мужчыны пачалі разыходзіцца.

Ішлі купкамі ў евае сёлы, неслі за пазухамі перапісаныя ў вучнёўскія сшыткі першыя дэкрэты і гаманілі ўсё пра адно :і тое ж.

— А ты думаў, не хварэючы, не балеючы, нарэжуць табе вал оку — i раскашуйся сабе?

— Дзе ты бачыў, так яны не аддадуць. Паваяваць прыйдзецца.

— I паваюем, а свайго не аддамо. Наша зямля.

— А чыя ж? Раз у дзякрэце запісана, значыць — наша.

У пакойчыку старшыні сабралася восем рудабельскіх бальшавікоў: худы, з запалымі вачамі, з пасмамі шэрых валасоў, дзюбаносы Якаў Гошка, высокі, з магутнымі шырокімі плячамі, з невялічкімі вусікамі на ружовым твары Максім Ус, чарнявы, заўсёды спакойны Лявон Адзінец, Максім Ляўкоў, Пракоп Малаковіч, у чорным бушлаце i шырокім матроскім клёшы, зусім яшчэ малады балтыйскі марак Зянон Рыговіч i разважлівы, хоць i малады, Нічыпар Званковіч.

Яны расселіся на лаўках каля сцен i чакалі, што ім скажа Салавей. А той агледзеў знаёмых з дзяцінства сяброў, успомніў парэпаныя пяты i пасівераныя рукі, зрэбнікі, пафарбаваныя альховай карою, закарэлыя насы i толькі вачамі ўсміхнуўся. Цяпер перад ім сядзелі абветраныя дужыя мужчыны. Яны не раз глядзелі ў вочы смерці пад Сувалкамі i Баранавічамі, у некаторых яшчэ нылі раны ад нямецкіх куль i шрапнелі. Гэта яго самыя блізкія сябры i аднадумцы, першыя бальшавікі Рудабельшчыны.

Усе гэтыя думкі імгненна пранесліся ў галаве. Салавей абсмыкнуў палінялую гімнасцёрку, паправіў широкую папругу i загаварыў спакойна i ціха:

— Таварышы, нас тут усяго восем бальшавікоў. Не многа, але мы ўжо арганізацыя, сіла. Максім,— звярнуўся ён да Ляўкова,— прыйдзецца пісаць пратакол.

Максім выцягнуў аркуш паперы, што засталася ад колішняй воласці, паспрабаваў, ці добра піша пяро, i акуратна, буйнымі круглымі літарамі вывеў: «Пратакол № I сходу Рудабельскай валячэйкі РСДРП бальшавікоў».

— Таварышы, нам прыйдзецца ваяваць не толькі з панамі i падпанкамі, не толькі з багатаю засцянковаю шляхтай, але i з узброенымі сіламі контррэвалюцыйнага корпуса Доўбар-Мусніцкага,— працягваў Салавей.— Цяпер кожнаму відно, что Часовы ўрад Керанскага стварыў гэты корпус для таго, каб яго рукамі душыць рэвалюцыю, ахоўваць панскія маёнткі i распраўляцца з бальшавікамі i беднатою. Відаць, i Мухель чакае не дачакаецца легіянераў, каб яны пільнавалі ўрангелеўскае дабро.

— Што ты! — перабіў яго Ляўкоў.— Мухеля даўно на свеце няма. Даўся ж ён табе ў знакі, што i мёртвага ўспамінаеш. Атруціўся Мухель на самым пачатку вайны. Прамантачыў панскія грошыкі, a ў дюрму садзіцца фанабэрыя не дала, усыпаў нешта ў чай, выпіў шклянку на вачах ва ўрадніка i апруцянеў.

— Цяпер тут, брат, гіцаль люцейшы за Мухеля. Адстаўны падпалкоўнік. Сам барон яго прывёз. Мікалаем Мікалаевічам завуць, a хвамілію ніхто i не ведае. Цюцька, якіх свет не бачыў,— дадаў Якаў Гошка.

— А я i не ведаў. Што ж, i гэты Мікалай Мікалаевіч не сядзіць склаўшы рукі. Нам трэба не дапусціць акупантаў у Рудабелку, трэба пакласці ўсе сілы, каб тут жыла Савецкая ўласць. А для гэтага трэба што?

— Падняць i ўзброіць народ,— дадаў Ус.

— Так-то яно так. А дзе ўзяць вінтоўкі, патроны, гранаты i хоць бы адзін кулямёт?

— Пашукаем, дык, можа, i знойдзем. У мяне е карабін i наган,— прызнаўся матрос.

— Хіба ў аднаго цябе? У кожнага нешта знойдзецца,— сказаў Званковіч.

— Заўтра з раніцы кожны ў сваім сяле выявіць усю зброю. Вечарам збярыце людзей, усё раскажыце ім, запішыце гатовых уступіць у атрады самаабароны. Я думаю так: легіянеры праз Глуск не пойдуць. Яны ж пехатою хадзіць не прывычныя. Прыкоцяць у Ратміравічы па чыгунцы. Значыць, нам трэба мець сваіх людзей на станцыі i недзе недалёка паставіць баявую груду такіх хлопцаў, каб маглі сустрэць як трэба. Я пайду з імі. Жыць будзем у Оземлі. Людзі там нашы, бедната ўсё. Калі спатрэбіцца, памогуць. Згодны, хлопцы?

— А мяне возьмеш? — запытаў Раговіч.

— Возьмем, калі адзенеш світку i лапці абуеш, каб ніхто не пазнаў, што матрос.

Зянону не хацелася здымаць сваю форму, на якую ўсе так заглядаліся, але нічога не зробіш.

— I яшчэ адно, хлопцы. Трэба нам звязацца з Бабруйскім укомам. Цяпер разыходзьцеся, браткі, i за работу.

— Пачакай, Раманавіч,— падняўся Малаковіч.— Колькі нас сазнацельных бальшавікоў-парцейцаў, гатовых за рэвалюцыю ў агонь i ў ваду? Восем душ. Усе тут. Я думаю, етага мала.

— Канечне, мала,— падтрымалі яго.

— Што ж, людзей у нас добрых няма? Прыгледзецца толькі трэба, пагаварыць з чалавекам, i ён сам прыйдзе да нас. Узяць хоць бы Антона Кісяля ці Аляксандра Раговіча. Ды яны, яны ў пекла пойдуць за Савецкую ўласць.

— А Мацвей Калінковіч чым не бальшавік, хоць i беспарцейны? — дадаў Максім Ус.

— От я й кажу, трэба, каб у нас была добрая баявая парцейная арганізацыя.

— Я думаю, хлопцы, парцейнаю ячэйкай няхай зоймецца Пракоп Малаковіч, баявыя атрады арганізоўваюць Салавей з Драпезам, a ў рэўкоме, пакуль суд да дзела, Максім Ляўкоў пабудзе,— прапанаваў Якаў Гошка.

Так i парашылі. Максім Ус выйшаў з рэўкома разам з Зянонам Рыгоравічам. Ім было ў адну дарогу. Максім жыў у маленькай лясной вёсцы Грабінка, а Раговіч — у Старой Дуброве.

Прыцярушаная тонкім сняжком зямля зноў добра ўмерзла, закамянелі грудкі гразі, заледзянелі на дарозе каляіны. Высокі шыракаплечы Максім, у абмотках i салдацкім шынялі, спыніўся, адвярнуўся ад ветру, прыкурыў i яшчэ раз зірнуў на рэўком. Над дахам трапятаў чырвоны сцяг, трымцела i калыхалася ад ветру дрэўка. На хатах віселі большыя i меншыя, шырокія i вузкія чырвоныя палотнішчы.

— Бачыш, вісяць.

— Калі не будзем разявакамі, заўсёды вісецьмуць,— адказаў матрос, i яны спорнай хадою пайшлі на вуліцы. Ззаду затарахцелі колы, гулка зацокалі конскія капыты. Ix нагнала i пакацілася па дарозе лёгкая брычка, запрэжаная паркай сытых коней. За кучарам на глыбокім скураным сядзенні разваліўся Мікалай Мікалаевіч. Ён быў важны i незалежны, у чорным казачыне, круглай рудой шалцы, сівыя вусы звісалі аж на каўнер. Ён ледзь павярнуў галаву, абвёў хлопцаў халодным позіркам, i брычка пакацілася па дарозе.

-— Колькі ж ён тут яшчэ будзе ездзіць? — запытаў Максім.

— Пакуль не дадзім па карку i не спорам з панскага седала.

— Як ты думает, куды ён ляціць, а?

— Мабыць, на Ратміравічы. Куды ж яшчэ па гэтай дарозе? Можа, паехаў прасіць, каб легіянераў паставілі ў двары, а можа, i так чаго,— спакойна разважаў матрос.

— Пачакай трошкі. Збегаю Аляксандру з Пракопам скажу. Гэта ж не так сабе ён паехаў.— I Максім, грукаючы па сцежцы падкоўкамі салдацкіх чаравікаў, вярнуўся ў рэўком.

7.

На досвітку Салавей, а з ім яшчэ адзінаццаць чалавек, выйшлі з сяла. У некаторых на плячах віселі вінтоўкі i двухстволкі, у дваіх пры баку целяпаліся шаблі, на папругах калыхаліся падобныя на таўкачы, бляшаныя, з драўлянымі ручкамі гранаты. Ішлі па трычатыры чалавекі.

За ноч яшчэ паядранеў марозік. Нібы капусны ліст, парыпваў пад нагамі свежы сняжок. За чорнымі зубцамі лесу хаваўся тоненькі маладзік.

Салавей, прывычны да далёкіх пераходаў, ішоў панерадзе, лёгка i вельмі спорна. Якаў Гошка, заплятаючыся ў крыссі шыняля, ледзьве наспяваў за ўсімі. Калі добра Вывіднела, яны выйшлі з маладога асінніку на палявую дарогу. На ўзгорку паказаліся хаты, хлявы, азяроды i гіуні.

Хлопцы сталі вакол Салаўя. Ён ссунуў на патыліцу зялёную вайсковую шапку, правёў пальцам па маленькіх падстрыжаных вусіках i ціха, зусім па-сяброўску, сказаў:

— Яша з Анупрэем пойдуць прама на станцыю. Садзіцеся сярод людзей i маніце, колькі ўлезе. Можаце сказаць, што едзеце ў войска пасля ранения ці шукаеце фурманку, каб даехаць дадому. Часцей заходзьце да дзяжурнага, пытайцеся, калі прыйдзе поезд. Глядзіце i нюхайце, чым там пахне. А мы загуменнямі, агародамі, хто як, разыдземся па сялу. У кожнага ж тут ёсць ці сваяк, ці знаёмы. Я буду ў Пракопавага швагра. Калі што якое пачуеце на станцыі, адразу ж дасцё знаць. А к вечару i мы па адным, па два прыйдзем туды. Трэба, каб ніхто не ведаў, колькі нас i хто мы такія.

Дні позняй восені кароткія i шэрыя: адразу пасля паўдня пачынае змяркацца. Аляксандр, не разуваючыся, прылёг на палок за печчу — мінулаю ноччу не спаў i ў гэтую наўрад ці засне. У сенцах вішчаў галодны парсюк, на дрывотні цюкаў сякераю гаспадар, на лаве маленькая мурзатая Манька калыхала анучную ляльку, спявала ёй «ката», крычала i біла за тое, што «не спіць», i зноў спявала.

Аляксандр ляжаў з заплюшчанымі вачыма, але сон не браў яго. «Якою ты будзеш, Манька, праз дзесяць гадоў? — думаў ён.— Будзеш вучыцца. Усе тады будуць вучыцца ў вялікіх новых школах. Бацька паставіць прасторную хату, з злектрыкаю, як у горадзе. Забрукуем вуліцы, зямлю ўробім, як пух, машыны будуць араць i сеяць. Эх, дажыць бы да тае пары, паглядзець бы на нашу Рудабелку, на гэтую мурзатую Маньку гэтак гадоў праз дзесяць?»

Непрыкметна ён нібы паплыў у сінім тумане. Ужо здавалася, не гаспадар грукае на дрывотні, а чуваць далёкія глухія стрэлы, трэба ўскакваць, сагнуўшыся, бегчы па полі, паўзці пад калючы дрот, страляць i некага калоць штыхом. Karo i за што? Невядома.

Праз нетрывалую дрглмоту ён пачуў, як у сенцах ляпнула клямка, нехта абабіў ногі i ўвайшоў у хату. Аляксандр сеў на палку, працёр вочы, але ў змроку не мог пазнаць чалавека, пакуль той не загаварыў:

— Ці е тут хто жывы?

— Тата на дрывотні, а мама ў хляве,— бойка адказала Манька.

— A дзядзькі ў вас ніякага не было?

Аляксандр пазнаў Цярэшку па голасу, саскочыў з палацяў i падышоў да яго.

— Каго вы шукаеце, дзядзька?

— Цябе, прысядацель.

— Адкуль жа гэта, на ноч гледзячы?

— Па соль у Ратміравічы бегаў. ІІІпігулянты туды прыязджаюць мяняць. А без солі якая яда? I бульбіну ў рот не ўваб'еш. Дык от хунты са тры разжыўся. Можа, да посту як i дацягнем. Думаў, на станцыі заначую, ды Анупрэй сюды выправіў. Кажа, каб ты конча пад раніцу быў там; ягамосцяў, кажа, чакаюць, дык старшыня хлебам-соллю сустракаць павінен.— I ён хітранька захіхікаў.— Добра, што зразу знайшоў цябе. А цяпер пайду ў каго-небудзь заначую.

— Дзякую, дзядзька, за навіну. A. на станцыі людзей багата?

— Чаго добрага, а людзей, як гразі... Ты скажы Анупрэю, што заходзіў Цярэшка i ўсё чын чынам пераказаў. Ну, памажы табе божа.

Стары патупаў у парозе, ускінуў на плечы мяшэчак, намацаў клямку i пайшоў.

...На досвітку група Салаўя была на станцыі. У невялікім драўляным будынку свяцілася толькі адно акно. У халоднай цёмнай зале на лаўках i проста на падлозе спалі мужчыны, кабеты i дзеці, праходы былі завалены клункамі, куфэркамі, торбамі. Аляксандр зайіпоў да дзяжурнага. Стары, хударлявы, даўно не голены чалавек у чырвонай шапцы, драмаў над сталом. Каля тэлеграфіста гарэў ліхтар, павольна круцілася колца апарата, i з яго спаўзала вузенькая пакручастая стужка.

— Дзень добры, таварышы,— прывітаўся Салавей.

— Я ж вам казаў: калі будзе поезд, ніхто не ведае. Палучым дзяпешу, тады скажам. Ідзіце чакайце,— узлаваўся тэлеграфіст.

— A калі прыбудуць легіянеры?

Прахапіўся дзяжурны, палыпаў лупатымі вачамі i запішчаў асіплым фальцэтам:

— Хто ты такі, каб табе дакладваць?

— Старшыня Рудабельскага рэўкома. Прыбылі сустракаць гасцей.

Салавей перайшоў за парэнчы, стаў каля тэлеграфіста, спакойна i цвёрда загадаў:

— Апошнія дэпешы!

Дрыжачымі рукамі тэлеграфіст падаў тоўстую кнігу. Салавей пачаў чытаць тэлеграмы. Адна з ix:

«Ca станцыі Беразіна выйшла дрызіна вайсковага назначэння. Аб прыбыцці далажыць начальніку станцыі Беразіна».

Ён адгарнуў некалькі старонак назад i ўбачыў уклеены лісток цупкай гербавай паперы, на ёй прыгожым пакручастым почыркам было напісана:

«Камандуючаму I польскім корпусам генералу Доўбар-Мусніцкаму.

Пакорліва прашу яснавяльможнага пана генерала ўзяць пад ахову Вашых доблесных войск усю маёмасць i маёнтак барона фон Урангеля. Маёнтак знаходзіцца ў дваццаці вярстах ад станцыі Ратміравічы, каля вёскі Рудабелка.

Поўнае ўтрыманне афіцэраў i салдат будзе забяспечана.

Ваш пакорны слуга,

упраўляючы маёнткам Рудабелка,

М. М. Бістром».

— Усё ясна! — Салавей злосна паглядзеў на тэлеграфіста.— Вы зрабілі злачынства перад рэвалюцыяй, адправіўшы гэтую тэлеграму. Дзе цяпер дрызіна?

Тэлеграфіст замітусіўся, закалацілася сківіца.

— Выйшла з раз'езда, праз гадзіну будзе.

Аляксандр адчыніў дзверы i паклікаў Якава:

— Пастаіш тут. Каб ні адзін з ix нічога не перадаваў. Не паслухаюць, сам ведаеш, што рабіць.

Каля станцыі ляжалі штабялі старых сапрэлых шпал. Сваіх хлопцаў Салавей схаваў за штабялямі, а сам пайшоў у памяшканне.

Праз вокны прабівалася слабае сіняватае святло. Твары здавалісяшэрымі, а вочы — глыбокімі чорнымі праваламі. Многія пасажыры паўставалі, длубаліся ў сваіх клунках i торбах. Румзалі дзеці. Дымілі самакруткамі мужчыны.

Аляксандр стаў пасярэдзіне невялічкага зальчыка:

— Паслухайце, таварышы, што я вам скажу,— пачаў ён.— Зараз з Бабруйска прыйдзе дрызіна з легіянерамі. Чаго яны едуць сюды? Запрасіў ix рудабельскі ўпраўляючы, каб не давалі дзяліць панскую зямлю, каб задушылі Савецкую ўладу. Мы ix тут як належыць сустрэнем. А вы, як толькі пачуеце першы стрэл, чым мацней крычыце «ўра!». Нікуды не выходзьце i адсуньдеся ад вокан.

— Мамка, я баюся,— заскуголіла дзяўчынка.

— Не бойся, дачушка, мы за печ схаваемся.

— Каб хоць якая бярданка была, дык i мы б вам падсабілі,— сказаў высокі дзед у белай свіце.

— Чым галасней будзеце крычаць, тым лепей падсобіце. Добра?

— Чаму ж не!

— Пакрычым!

— Гэта не цяжка.

Калі Аляксандр выйшаў, усе з трывогаю пачалі прыслухоўвацца i паглядаць у вокны.

— Чый гэта такі камандзір? — спытала старая кабета.

— Хіба ж не ведаеш? Рамана Салаўёвага сын.

— Ета мо той, што кажуць латышок?

— Эге, ён самы. У бальшавікі ўпісаўся. Пераварот, кажуць, рабіў, а цяпер у воласці за старшага.

— Чорт яго i разбярэ, якому цяпер богу маліцца: бальшавікі, палякі, ерманцы. А чаго таўкуцца, каб спытаў? Дажыліся, што i солі няма, а тут яшчэ ім глотку дзяры. «Ратуйце»,— крычала, а гэтак зроду не даводзілася.

— Калі трэба, бабка, кукарэку заспяваеш,— засмяяўся малады хлапец.

Доўга i трывожна яшчэ гаманілі, не адважваючыся выйсці за дзверы.

Адсоўваліся ад вокан, садзіліся на падлогу, хаваліся за вялікую, выцертую кажухамі грубку.

— Галубанькі, ідзе ж! Ой, хавайцеся, людцы,— адскочыла ад акна маладзіца i села на падлогу.

Напружана загулі рэйкі, затахкала жалеза аб жалеза, загрукаталі колы i сціхлі. Знадворку пачулася вясёлая гамана.

Да вакзала падкаціла зялёная дрызіна з прычэпам. На перон павыскоквалі салдаты ў жаўтаватых, з ангельскага сукна шынялях i рагатых канфедэратках. З-пад ix у многіх тырчалі чорныя кругленькія навушнікі. Бразгалі медзяныя кацялкі, грукалі падкоўкі — салдаты падскоквалі, стукалі абцас аб абцас, ляпалі сябе i адзін аднаго рукамі, з ратоў вырываліся струменьчыкі белай пары. Хоць i змерзлі, але ім было весела. Кожны марыў хутчэй дабрацца да маёнтка, ад'есціся на панскіх харчах, адлежацца ў цяпле, а можа, i зачараваць якую-небудзь маладзенькую пакаёўку.

Каля прычэпа стаяў прыгожы чарнявы паручнік, заглядаў у дзверы i прыспешваў тых, што не паспелі вылезці:

— Прэндзэй, прэндзэй, панове!

I тут, як пярун сярод яснага неба, над станцыяй пракаціўся залп. Ён разлёгся працяжным гулам у цішыні чыстага марознага рання. За ім грымнула рознагалосае «ўра!». Здавалася, сотні людзей зараз рынуцца з усіх бакоў. Грымнуў яшчэ адзін залп. I зноў зусім блізка пакацілася многагалосае i несуладнае «ўра!».

Польскія жаўнеры пападалі каля вагона, папаўзлі паміж коламі, аб рэйкі забразгалі кацялкі i карабіны. A з-за штабялёў шпал беглі ўзброеныя людзі.

Да прычэпа падляцеў чалавек з гранатаю ў руцэ, у шынялі i ў вайсковай шапцы.

— Рэнкі до гуры! — скамандаваў ён, падскочыў да паручніка i сарваў з яго карабін. Салдаты пападымалі рукі ўгору. A з дзвярэй вакзала валіў натоўп барадатых i безбародых мужчын, каб паглядзець, што там чаўпецца. Жаўнерам здалося, што ix акружае цэлая армія.

— Хто апусціць рукі i паварухнецца, будзе расстраляны на месцы,— скамандаваў Салавей.— Абяззброіць,— загадаў сваім хлопцам.

Легіянеры калаціліся ад перапуду i холаду. Ix пастроілі ў дзве шарэнгі i паставілі па камандзе «смірна». Якаў Гошка з Анупрэем пазбіралі карабіны i роўненька паставілі ix каля штабеля шпал, потым залезлі ў вагончык дрызіны i вынеслі адтуль дзве скрынкі з патронамі. Толькі цяпер жаўнеры расшалопалі, як ix ашукалі адзінаццаць вясковых хлопцаў.

Яны не ведалі, што з імі будуць рабіць: здзекавацца, біць ці, можа, нават пастраляюць. Вакол стаяла некалькі даволі маладых мужчын са стрэльбамі напагатове. Двое зносілі карабіны, пачапіўшы на сябе пісталеты з папругамі.

З вакзала вывалілі ўсе, хто там быў, i пасталі воддаль.

Да раззброеных легіянераў падышоў Салавей:

— Таварышы польскія салдаты! У вас няма ні сваіх маёнткаў, ні капіталаў, ні фабрык. Інакш вы не былі б радавыя салдаты. Вы сыны рабочых або сялян. Чаго ж вы прыехалі сюды, што вам тут трэба? Вашымі рукамі хацелі душыць нас, такіх жа гарапашнікаў, як вы i вашыя бацькі. У Расіі адбылася рэвалюцыя. Яна прынесла свабоду працоўнаму люду. Апамятайцеся, ідзіце за рэвалюцыяй, а не супраць яе. Плюньце на сваіх генералаў, едзьце дадому i жывіце, як людзі, аріііце зямлю, сейце хлеб.

Многія салдаты пачалі ўсміхацца, жывым бляскам загарэліся вочы — значыць, ix не збіраюцца страляць, ім нрапануюць ехаць дадому.

— Мы вас адпускаем з адной умоваю: калі вы вернецеся ў свой бандыцкі корпус i будзеце ваяваць супроць Савецкай улады, памятайце — кулі або шыбеніцы вам не мінаваць. Што скажа пан паручнік?

— После тэго, цо тутэй было, мы юш не жолнежы. Нас чэка велька кара вайсковэго сонду,— суха адказаў збянтэжаны i прыгнечаны паручнік.

— А як думаюць салдаты?

— Нігды, нігды не бэндзем! — адказала некалькі асмялелых галасоў.

— Чаго ж вас несла сюды нячыстая? — пачулася з натоўпу.

— Бач, як цяляты языкі аджавалі.

— Толькі аддай назад стрэльбы, яны нам пакажуць, адкуль ногі растуць.

— Умова такая: паварочвайце назад i да Бабруйска нідзе не спыняцца, каб часам нашы людзі вас яшчэ не запынілі,— загадаў Салавей.

— Пшэпрашам,— асмялеў паручнік,— нех пан лове, хто вы естэсце?

— Рудабельскі рэвалюцыйны камітэт. Так i перадайце вашаму генералу. Скажыце, каб i дарогу забыўся ў наш край. Мы тут i самі навядзём парадак... Па вагонах, марш!

Штурхаючы адзін аднаго, кінуліся легіянеры да дрызіны, кожнаму хацелася хутчэй ускочыць усярэдзіну, зашыцца ў куток.

Натоўп рагатаў i кпіў:

— От ета пакаштавалі панскіх прысмакаў.

— Уцякаюць, як падмеценыя,

A нейкі жартаўнік затупаў на месцы, нібы даганяючы. Апошнія легіянеры хапаліся за парэнчы дрызіны i куляліся ў адчыненыя дзверы.

Салаўёўскія хлопцы аж за жываты браліся. Дзядзькі адзін перад адным частавалі ix самасадам, хвалілі i распытвалі, адкуль i чые яны.

Анупрэй палічыў трафеі: дваццаць карабінаў, тры наганы i дзве скрынкі патронаў.

Салавей ссунуў шапку на патыліцу, як робіць кожны, закончыўшы важную работу, i падышоў да натоўпу.

— Дзякуем, што памаглі. Без вас бы нам не ўправіцца з гэтакай араваю. Выходзіць, што цяпер уся сіла ў вас.

Воддаль стаялі перапалоханыя тэлеграфіст i дзяжурны па стапцыі.

8.

Ермаліцкія прагналі Івана на пачатку зімы. Андрэй адважыў яму мяшэчак жыта — от i ўся плата за парабкоўства.

— Ты ж толькі вельмі злосці не затойвай. Так яно скруцілася. Шэльма гэтая вінавата. I чым ты толькі, хе-хе-хе, яе прысушыў? — Андрэй набраў шуфель жыта, патрос над засекам i, нібы адступнога, сыпануў у няпоўны мех.— Так што мы з табою квіты, i жаліцца няма за што.

Іван дастаў з-за пазухі кажушныя рукавіцы, моўчкі паклаў свой заработан на маленькія саначкі i падаўся за вароты.

Ад'ехаўшыся да лесу, ён спыніўся, паглядзеў на хутар. Як тут усё агоркла яму! Даўно плюнуў бы на гэтую ласку, каб не яна. Ён дзівіўся, што ў такім воўчым кодлішчы ўрадзілася прыгожая, добрая i ласкавая Гэлька. Можа, таму такая, што радасці не бачыла ў гэтым бязлюддзі. Зімою хутар замяталі снягі, увосень па даху нудна барабаніў дождж, а яна сляпілася за кудзеляю ці скубла пер'е, а з вясны да замаразкаў пласталася на поліве, жніве ды на сене. Прасілася вучыцца — не пусціў, скнара! Гэля ўсім спагадала, жалілася часам, як ёй нудна тут. Потым неўпрыкметку палюбіліся, ды так, нібы хто любіснікам апаіў. От вярнуўся б, каб зірнуць на яе, ды дзе там, справадзілі ў засденак да цёткі, каб i не бачыла i не чула пра яго. Яшчэ гэты афіцэрык сыскаўся, каб яму пуста было. Ці не ўцёк, што хаваецца ад людзей? Але Хван падцікаваў, калі той бег за пуню. У бравэрку адзеўея, каб не пазналі.

Калі праўда, што зямлю наразаць будуць, узяць бы дзе якую дзесяціну, дзве. Можа, i лесу дадуць, хату агораць? От тады б зажылі з Гэлькаю! Каб толькі яе сілаю за якога шляхцюка не выпхнулі.

Іван яшчэ раз зірнуў на хутар, увагнуўся i пацягнуў саначкі.

...Прыцемкам да Ермаліцкіх пад'ехаў вазок, запрэжаны добрым стаеннікам. Андрэй загнаў у будку ХІІрата, вазок паставіў пад паветку, каня прывязаў у стайні да карыта з аўсом.

Ён ніяк не мог уцяміць, якая патрэба прывяла да яго самога Мікалая Мікалаевіча. Ніколі ж не быў, а то прыляцеў на ноч гледзячы. Са шляхтаю той вялікага хаўрусу не вадзіў. Так, вітаўся тады-сяды, а часцей не пазнаваў. Ведама, поўны гаспадар такога маёнтка, што хоча, тое i робіць. Толькі грошыкі кожны месяц у Петраград пасылае, раней самому Іваненку, а цяпер ягонаму зяцю, барону. Ведама, i сябе не крыўдзіць. Хто там важыў, колькі жыта ўрадзіла; хто мераў, колькі каровы малака далі, колькі спірытусу выгналі; хто лічыў, колькі свіней закалолі. От i раскашуецца. А цяпер, бач ты яго, сам прыджгаў; мабыць, нешта прыспічыла.

Андрэй увайшоў у хату. На кухні гарэла невялічка.я лямпа, a ў камору прасочвалася святло толькі праз адчыненыя дзверы. Там на доўгай драўлянай канапе сядзелі Мікалай Мікалаевіч i Казік.

— Чаго ж у той хаце лямпу не запаліш? — забурчаў стары на жонку.

— Запальвала, дык не хочуць.

— Так яно лепей, Андрэй Фядотавіч,— азваўся з цёмнае каморы ўпраўляючы i зноў прыглушана загаварыў Казіку: — Банда гэтага Салаўя-разбойніка ні ў якім разе не павінна ведаць пра нашу з вамі сустрэчу.

Мікалай Мікалаевіч весела захіхікаў, радуючыся сваёй дасціпнай прыдумцы. Ён тут ужо адчуваў сябе не госцем, а гаспадаром: падсунуў гнутае венекае крэсла i арыстакратычным жэстам прапанаваў старому садзідца. Той прымасціўся на краёчку, нібы сам быў у гасцях. Мікалай Мікалаевіч працягваў ціха, але горача i катэгарычна:

— Не сёння-заўтра гзтае дзікае, выпушчанае на волю быдла ўварвецца ў маёнтак i па зярняці, па двічку расцягне ўсё, што набывалася вякамі. А потым возьмуцца i за ваш хутар. Але, але, возьмуцца! Вы сумняваецеся? Чытайце дэкрэт гэтых самазванцаў. А слова якое прыдумалі: дэ-крэт! Мужыччо, a ў інтэлігентаў гуляюць, на французскі пранонс захварэлі. Тожа мне дэкрэтчыкі! Дык у гэтым дэкрэце так i пішуць, што ўсе панскія, удзельныя, царкоўныя i манастырскія землі з усёй маёмасцю пераходзяць у распараджэнне Саветаў, Разумееце, што гэта значыць? Саветаў! Савет галадранца з бандытам!

Казік некалькі разоў памыкаўся ўскочыць перад старэйшым па званні, хоць i без формы, афіцэрам. Мікалай Мікалаевіч велікадушна яго прытрымліваў за руку i казаў:

— Забудзем субардынацыю, мы ж, сябры, аднадумцы, пакуль што не на службе.

— Што ж вы прапануеце, Мікалай Мікалаевіч? — запытаў малады Ермаліцкі.

— Пакуль што бараніцца, а там... там наступаць.

— Вы яшчэ разлічваеце на легіянераў? На гэтых смаркачоў у канфедэратках? Збор дружыны, а не войска,— усхадзіўся Казік.— Пяцёра мужыкоў з бярданкамі раззброілі ледзь не ўзвод салдат. I гэта, называецца, армія?

— Што вы, Казімір Андрэевіч! Вас дрэнна інфармавалі. Там было каля сотні бандытаў. Разумееце? Ix ужо каля сотш!

— Праўду кажуць, пужаная варона i куста баіцца, так i гэтыя легіянеры. Назва гучная, a смеласці, як у мышанят — верабей катом здаецца. Мяшэчнікі ды бабы ім цэлаю арміяй здаліся.

Казік прагна курыў. А бацька, гледзячы на сына, думаў: «От арол. Самому Мікалаю Мікалаевічу пярэчыць, ды яшчэ як закручвае. Ну i хлопец!»

— Чым магу служыць, пан падпалкоўнік?

— Пазнаю сапраўднага афіцэра i рады, што не памыліўся,— нібы перад строем, сказаў Мікалай Мікалаевіч.— А служыць? Служыць — айчыне. Стаць на чале абаронцаў свяшчэннай уласнасці.

— Разумею. Але патрэбны людзі i зброя,— дзелавіта адказаў Казік.

— Я так думаю, што на кожным футары ў засцянкоўцаў ды ў любога самастаяцельнага хадзяіна знойдуцца стрэльба ці які там абрэз,— уставіў сваё слова стары Ермаліцкі,— a людзі пойдуць на такое дзела. Каму ахвота аддаваць чорту лысаму сваё дабро.

— Дваццаць пяць вінтовак i дзесяць асёдланых коней даю я. Думаю, барон за гэта папракаць не будзе. Усё адправім на хутар Перагуда. Там вакол балоты, месца глухое i непрыкметнае. А вам, дарагі,— надпалкоўнік паклаў сухую руку на Казікава калена,— вам прыйдзецца паездзіць «у сваты». Чалавек вы халасты, конь у вас добры, вось i паедзеце па хутарах. I мы згуляем такое вяселле, чарцям будзе млосна.— Мікалай Мікалаевіч цешыўся сваім красамоўствам i дасціпнасцю.— За нас корпус генерала Доўбар-Мусніцкага. У Бабруйску, у Рагачове, у Жлобіне i на ўсёй гэтай тэрыторыі ўлада фактычна належыць яму. A неўзабаве ён i Мінск прыбярэ к рукам. Так што, калі, пан прапаршчык, марыце стаць палкоўнікам, трэба дзейнічаць.— Упраўляючы ўстаў.

— Я i спяшаўся сюды, бо ведаў, што фронт цяпер тут, а не там. Мужыкі страшней за немцаў. Але нічога, мы яшчэ з ix надзяром лыка,— тонам рапарта адказаў Казік.

— Значыць, заўтра пачынаем святую справу.— Упраўляючы працягнуў руку маладому Ермаліцкаму.

— Можа б, пан не пагрэбаваў з намі павячэраць? — замітусіўся Андрэй i кіўнуў Анэце, каб варушылася.

— Вялікае дзякуй. Не маю права затрымлівацца. Яшчэ трэба даць добры крук, каб ні адзін сабака не пранюхаў, куды ездзіў. Запражыце майго каня,— загадаў Мікалай Мікалаевіч, але спахапіўся i мякка паправіўся,— калі ласка.

Стары Ермаліцкі насунуў шапку задам наперад, ускінуў на плечы кансушок i пабег у стайню.

Казік хацеў правесці шаноўнага госця да вазка, але той папярэдзіў:

— Лепш не хадзіце. Мне здаецца, што з кожнай шчыліны глядзіць Салаўёва вока. I дамовімся: мы з вамі незнаёмыя i ніколі не сустракаліся.— Мікалай Мікалаевіч моцна паціснуў Казікаву руку, пажадаў добрай ночы Анэце. Казік памог яму ўздзець вялікае футра, падаў шапку. На ганку чакаў Андрэй.

— А жарэбчык у вас важнецкі,-— пахваліў ён каня.— Малады, відаць, балаўнік.

Мікалай Мікалаевіч нічога не адказаў. Ён сеў у лёгкія саначкі, хвастануў каня ляйчынаю i выслізнуў з двара. Андрэй зачыніў браму, пастаяў, пакуль цені каня i седака не зніклі ў шэрай цемры зімовага вечара.

Зайшоў у хлеў, падкінуў каровам трусянкі, зачыніў вароты доўгай завалаю i замкнуў круглым, кавальскай работы замком. Пацягнуў, ці добра замкнёны, спусціў з ланцуга сабаку i пайшоў у хату.

Старая шморгала носам i прычытвала:

— Ой, баюся я, Казічак, што не знасіць табе галованькі. Лепш не звязвайся з гэтым карпілаўскім ды рудабельскім гадаўём. Бач ты, сярод белага дня ў салдат стрэльбы паадбіралі. А ты з кім на ix пойдзеш? Хай бы сам гэты падпанак ішоў, дык цябе нацкоўвае. Ой не слухай, сыночак. Лепш пераседзь, перахавайся, пакуль гэтае ліха пройдзе.

— Што ты, старая, пляцеш? — не вытрываў Андрэй.— Даседзішся, пакуль з цябе апошнюю транту злупяць. Ужо гарцуюць па футарах, трасуць свірны — беднаце насенне збіраюць, сена ім давай, цялушка некаму твая спатрэбілася — аддай. А трасцы, а скулля не хочуць?! — разыходзіўся стары.— Вясною унь зямлю абразаць збіраюцца. А яна — «сядзі ціха». Ды я выпруцянею на мяжы, а свайго i вяршка не аддам. Хоць i стары, сам з абрэзам на ix пайду. От як!

Анэта смаркалася ў фартух i толькі божкала.

Ноччу Казік чуў, як круцілася i вохкала маці. Не спалася i яму. Чутно было, як бэльку тачыў шашаль, як у шыбіну біліся снежныя крупы i рыпеў над студняю вочап. Ён перавярнуў гарачую падушку, паклаў бліжэй да краю наган, заплюшчыў вочы, a ў галаве круцілася мяцеліца думак. Яму хацелася хутчэй убрацца ў свой афіцэрскі мундзір, ускочыць на каня i павесці з хутароў сотні хлопцаў i мужчын на гэтыя бальшавіцкія кодлішчы, а там падыдзе армія, верная трону, сатрэ ў пэтлахі чырвоную погань, ускладуць прапаршчыку Ермаліцкаму на плечы пагоны з двума прасветамі, тады можна будзе пачынаць сапраўднае жыццё. Ён перабіраў у памяці ўсіх хутаран i засцянкоўцаў, што пойдуць за ім, падумаў, што без кулямёта ім не абысціся, але дзе яго ўзяць? Няхай Мікалай Мікалаевіч расстараецца ў Доўбар-Муеніцкага для «аховы маёнтка барона Урангеля», Разабраўшы, можна будзе прывезці ў возе пад сенам. Казік шкадаваў, што адразу не дадумаўся i не сказаў пра гэта.

9.

Трое сутак круціла мяцеліца. Гнала ў полі доўгімі пакручастымі пасмамі снег, панамятала гурбы каля хат i парканаў, гула, скавытала, выла. Паперамятала дарогі — ні прайсці, н.і праехаць.

— Няйначай, чэрці ўскруціліся,— атрасаючы ў парозе снег, сказаў Раман.— Як ты, еынок, дабярэшся да тае воласці, Пакуль вядро вады выцягнуў, да кален замяло, а гэта ж пяць вёрст ісці, i вецер якраз напроці.

Аляксандр даядаў гарачую бульбу з тоўчаным льняным семем, запіваў малаком i па даўняй звычцы збіраў у рот крошкі з кужэльнага, яшчэ матчынай работы, а бруса. Мачаха, як магла, гадзіла пасынку, i не таму, што ён стаў у воласці нейкім там старшым, а любіла i шкадавала яго, як роднага сына. I як не шкадаваць? 8 маленства ж пагадавала чатырох Раманавых ci рот: хлопцы ўжо на сваіх нагах былі, а Марылька яшчэ ў калысцы кідалася. Меншыя хутка прывыклі да ма.чахі, звалі яе мамаю, а Ляксандра, хоць i слуха ўся, хоць i памагаў, a ўсё выкручваўся, каб ніяк не называць. Калі ж трэба было яе пагукаць i паблізу нікога чужога не было, зваў цёткай Ганнаю. Ведаў, што ёй рабілася крыўдна. Яна ж шкадавала сірот больш, чым іншыя родных дзяцей. Каторага з ix трэба было хвастануць паўрозамі, але не было таго, не было.

Аляксандр у дзяцінстве колькі разоў памыкаўся сказаць гэтай добрай жанчыне, што абмывала i а отмывала ix, «мама», але язык не слухаўся i гаварыў сваё: «цётка Ганна». А яна ж не збаялася пайсці на чацвёра чужых дзяцей за беззямельнага, але разумнага i добрага Рамана Салаўя. Гаравала разам з ім, лепшы кавалак берагла меншым — Косціку i Марыльцы. Усё гэта бачыў i разумеў Аляксандр. Але ён добра номніў родную мамку, яе курляндскія песні i казкі, ведаў i любіў яе пявучую мову. Часам бегаў да маўклівага высокага дзеда Крыштана. Той смактаў піпку i падоўгу не спускаў палінялых вачэй з унука. Пэўна, пазнаваў у ім сваю нябожчыду Луізу. I гаварыў з Аляксандрам толькі па-латышску, нібы баяўся, што ўнук, выракшыся матчынае мовы, забудзе i пра маці.

Ці ж мог ён тады здрадзіць памяці маці i называць хоць i добрую, але чужую жанчыну так, як называюць толькі адзінага чалавека ў свеце,— мама.

А як вярнуўся з вайны, адразу назваў цётку Ганну мамаю. Тая аж заплакала...

Аляксандр устаў з-за стала, падзякаваў i пачаў збірацца.

— Нічога, тата. На фронце не ў такую завіруху спалі ў акопах, i чорт не браў. А тут да воласці рукою падаць.

Сястра пачала ўпрошваць, каб завязаў башлык, а мачаха дастала з пячуркі свае кажушныя рукавіцы, хоць i цеснаватыя, але ўсё ж цяплейшыя за салдацкія.

— На ноч не чакайце. Заначую ў воласці ці ў каго з нашых хлопцаў. Работы цяпер па самую завязку. Так што калі не прыйду колькі дзён, ведайце, што цэл. Трэба будзе трохі паездзіць па гэтых шляхецкіх засценках.

— Ой, сынок, глядзі. Звярэе шляхта. Талочацца, у госці пачалі часта ездзіць адзін да аднаго, шэпчуцца ды на мігах паміж сабою гавораць. А надоечы запыняе мяне Банэдык Гатальскі i пытае: «Ці скора, Раман, твой каміцетчык прыйдзе рабаваць нас?» Я i кажу: «Мой сын ніколі нікога не рабаваў i рабаваць не збіраецца. Народ яго, кажу, выбраў, дык ён i робіць усё па закону». А ён як наліецца крывёю ды як уеходзіцца: «Які там народ выбіраў? Мы ж не выбіралі. I Перагудаў там, i Плышэўскіх, i Ермаліцкіх не было. А мы хіба гавяда? Не народ?» Мы цябе, кажа, Раман, пашкадавалі, прытулак далі, у свой засценак пусцілі, зямлі ад сябе па шматку адарвалі, каб з голаду не апруцянеў, а ты, замест дзякуй, са сваім анціхрыстам хочаш на нас шворку закінуць i зашмаргнуць, дзяцей па свеце з торбамі пусціць. А трасцу, кажа! Лопне ваша слабода, яшчэ крывавымі слязьмі ўмыецеся.

Аляксандр слухаў, сцяўшы зубы. Толькі жаўлакі хадзілі на худым i вострым твары.

— Калі гэта ён?

— Учора ў абед. Вязу гэта я настрамачак вішаю, аж ідзе. Паздароўкаўся лагодна, нібы здзекуецца, i ўшчаў...

— Добра, тата, што сказалі. A напужаліся дарэмна. Яны ўжо нашых крывавых слёз папілі, хопіць. Кончылася ix свята. Ну, бывайце здаровы.— Аляксандр, сагнуўшыся, выйшаў з хаты і, грузаючы ў сумётах, падаўся ў воласць.

Марылька праз шыбіну доўга глядзела яму ўелед. Ёй рабілася страшна, што брат ідзе лесам адзін, што завіруха замятае яго сляды, што на ix сям'ю па-звярынаму зацята глядзяць усе засцянкоўцы. I раней тут Салаўям усе былі чужыя — ніхто не заходзіў у хату i ix не пускаў далей парогa, а цяпер праходзяць унурыўшыся i нібыта не пазнаюць ні бацьку, ні Марыльку, ні мачаху. Здаецца, жыўцом праглынулі б. А вечарам выйдзеш з хаты, зірнеш на гэтыя трынаццаць прысадзістых дамоў за высокімі парканамі, пад бляшанымі дахамі, з шчыльна зачыненымі аканіцамі, i здаецца — за ix тоўстымі сценамі чаўпецца нешта нядобрае i страшнае. Вельмі ж боязна Марыльцы за брата.

А ён, трошкі падаўшыся наперад, ідзе ў завіруху, бо ведае, што ў воласці яго чакаюць дзяды i салдаткі, бязрукія i бязногія мужчыны з медалямі на шынялях, падрэзаных на анучы яшчэ недзе ў мазурскіх балотах. Чакаюць, бо вераць яму, бо хочуць памагчы, каб хутчэй усё было так, як напісана ў тых дэкрэтах.

Аляксандр на ганку воласці развязаў башлык, атрос шынель, абабіў чобаты.

На зборні, каля добра напаленай грубкі сядзелі Параска Кавалевіч i Мікодым Гошка. Жанчына крэсівам высякала іскры i дзьмухала на жоўтую грубку. «Няўжо салдатка з гора закурыла?» — падумаў Аляксандр, але ўбачыў заткнуты за папругу пусты рукаў Мікодымавага шыняля i ўсё зразумеў. «Добрыя нашы кабеты, спагадлівыя. Гора прывучыла ix i араць, i касіць, i лапці плесці. А дай такой Парасцы выгоду, прыбяры ў шаўковую сукенку ды капялюшык, выведзі на Неўскі — раты паразяўляюць... Цяпер жа ёй i яе дзецям патрэбен хлеб, трохі ярыны, каб увесыу абсеяцца...» Старшыня прысеў паміж Мікодымам i Параскаю, працягнуў чырвоныя закляклыя рукі да грубкі.

— Ну ж i мяце! — загаварыў Мікодым.— Зірнуў у акно, думаю — снегавік сунецца, a прыгледзеўся, аж — старшыня. I чаго табе ў тое Харомнае хадзіць? Начуй хоць у мяне. Любы цябе прыме.

— Гэта праўда, толькі старых з сястрою не хочацца крыўдзіць.

Параска слухала, апусціўшы прыгожыя вейкі, тольKi часам зіркала на Салаўя i зноў апускала вочы.

Потым утраіх зайшлі ў старшынёў пакой. Збоку за сталом, заваленым тоўстымі прашнураванымі кнігамі, сядзеў Максім Ляўкоў. Ён гартаў кнігі i нешта выпісваў у школьны сшытак. Аляксандр павітаўся i пажартаваў:

— Сакратар не можа жыць без паперак. Ці не надумаўся рабіць рэвізію старой царскай воласці?

— Раблю. I самае цікавае — шнуравая кніга каморніцкага абмеру зямель нашай воласці,— ён адгарнуў шэрую вокладку з пакручастымі разводамі,— за 1910 год. У Ермаліцкіх i Перагудаў больш зямлі, чым у васьмідзесяці руднянскіх гаспадароў.

— Яно i без кніг відно,— уставіла жанчына.— Хіба ж зраўняеш нашы пяскі ды балаціны з тою, што шэршні пад сябе падгрэблі.

— Цяпер зраўняем, Параска. Ну, расказвайце, што вы з Мікодымам выявілі,— сказаў Салавей.

Мікодым выцягнуў з-за пазухі аркуш канторскай паперы, разлінаваны на два слупкі. Над адным было напісана насліненым алоўкам «каму», над другім — «што трэба». Пачаў чытаць i тлумачыць, Называліся прозвішчы ўдоў, салдатак, інвалідаў, спрадвечных парабкаў, у якіх не было ні каня, ні каровы, ні насення на вясну. Параска толькі ківала галавою ды часам дадавала ўголас:

— Ой праўдачка, ой бядота; мудрэй, як у мяне.

У спісах вельмі часта паўтараліся аднолькавыя прозвішчы: Кавалевічы, Гошкі, Падуты, Жулегі. Салавей часам перапытваў:

— Гэта каторы Кавалевіч, Кажушка ці Ёршык?

Мікодым называў мянушкі i чытаў далей:

— Трэба будзе ў кожным сяле аргашзаваць камітэты беднаты. Яны будуць Савецкаю ўладай на месцы. Няхай збяруць людзей i рашаюць, каму чаго i колькі даць. А цяпер трэба забраць усе лішкі збожжа ў панскім двары i ў засцянковай шляхты. Ссыплем у магазын i будзем раздаваць беднаце.

— Чакай, пакуль шляхта аддасць табе збожжа,— загаварыла Параска.— Лепей у ямах пагнояць ці ў пельку спусцяць.

— Хай паспрабуюць толькі! Кан-фіс-ку-ем,— па складах расцягнуў Салавей незнаёмае слова i тут жа паправіўся: — Сілаю возьмем.

— Узяць, можа, i возьмеш, а чым аддаваць будзеш? От прыпруцца легіёншчыкі ці яшчэ якая навалач, што тады,— выказала Параска свае трывогі.— Унь, кажуць, у Бабруйску палякі што хочуць, тое i робяць, i Саветы ад ix пахаваліся. Ты ix адзін раз папужаў, глядзі, каб яны табе гэта не прыпомнілі.

— Не бойся, Параска, не пусцілі i не пусцім. А тое, што плявузгаюць шляхцянкі на цвінтары, не слухай i другім не пераказвай.

—Хто тых шляхцянак слухае? Заўвіца мая ўчора з Глуска ад доктара ехала, дык у мяне начавала. Кажа, усё мястэчка гамоніць. Балаголы, каторыя з бародамі былі, з Бабруйска папрыязджалі, дык родныя дзеці не и а знал i: шаблямі ix «канаркі» пагалілі, шампаламі спаласавалі i забралі ўвесь тавар. A Саветаў, i духу не чутно.

Усе ўважліва i насцярожана слухалі Параску, Задумаўся i Салавей. Можа, каб хто іншы плёў, не паверыў бы. A ў тым, што казала Параска, чулася нейкая праўда. Але нельга паказваць трывогі, неспакою. Аляксандр усміхнуўся i пажартаваў:

— У генерала свае клопаты, у нас — свае.— Потым сур'ёзна дадаў: — Трэба хутчэй стварыць каMiтэты беднаты i правесці канфіскацыю. A калі прыйдзецца сустракаць легіянераў, сустрэнем лепей, як той раз.

Параска з Мікодымам сабраліся ісці па камбедаўскіх справах. На развітанне Салавей параіў ім увечары сабраць свой камітэт i памеркаваць, колькі з каторага кулака можна ўзяць збожжа.

Калі выйшлі камбедаўцы, Аляксандр задумаўся.

Ен ведаў, што мяцежны генерал ім не даруе — абавязкова пашле сваіх салдат на Рудабелку. Ён чакаў вестак з Бабруйска, але ix не было, нічога не паведамлялі i хлопцы з Ратміравіч. А тут на табе, кажуць, Бабруйск захапіў польскі корпус. Відаць, павятовы камітэт у падполлі. Але гэта толькі кажуць. А як дазнацца пэўна? Трэба пакуль што самім прымаць нейкае рашэнне. I такое, каб ні на крок не адступаць ад дэкрэтаў рэвалюцыі.

На нейкае імгненне Салавей адчуў сябе адрэзаным ад вялікага свету. Газеты апошні час не прыходзяць; значыць, ix у Бабруйску перахопліваюць легіянеры мяцежнага корпуса; вестак з павятовага камітэта даўно няма; відаць, ніяк не могуць звязацца. A якія планы ў Доўбар-Мусніцкага? Кал i праўда, што захапіў Бабруйск, дык паспрабуе пашыраць сваю акупацыю i захоча з новай сілаю ўдарыць па Рудабелцы. З якога боку? Вядома, з чыгункі.

Ляўкоў нібыта ўгадаў, пра што думае старшыня.

— Што будзем рабіць, Аляксандр? Два дзесяткі польскіх карабінаў, штук пятнаццаць трохлінеек ды з паўсотні бярданак у нас ёсць. Збяром яшчэ тое-сёе. A ў ix армія, кулямёты, гарматы.

— I ўсё ж мы мацней за любую армію. Тыя не ведаюць, чаго яны хочуць i за што ваююць. Ты б паглядзеў, як легіянеры аддавалі нам карабіны. Нібыта радыя, што збылі ix. Ды якія яны там к чорту палякі! Католікі тутэйшыя, што i слова па-польску сказаць не ўмеюць, ад нямецкіх куль ратаваліся ў гэтым корпусе. A ў нас народ. Каму страляць няма з чаго — «ура» крычаць будзе. I гэта, брат, вялікая помач! Трэба сягоння i заўтра, Максіме, перавесці атрады бліжэй да станцыі. Салдаты нашы ў лапцях i ў світках ходзяць, так што ix ніхто не пазнае. A калі трэба, з-за любога куста смалянуць. Адаб'юць паноў, рэзгіны на плечы — i пайшлі авечкам сена скубці. От тады i шукай ix. Перакажы Анупрэю з Пракопам, каб да раніцы чалавек паўсотні з гранатамі i вінтоўкамі адправілі на Ратміравічы.

К паўдню сцішылася завіруха. Выбліснула сонца, заіскрыліся сумёты i заваленыя снегам стрэхі. Пa вуліцы, рыпаючы палазамі, папаўзлі вазы з дрыўмі, саломаю, сенам i з мяхамі амецяў. Аляксандр глядзеў на гэты нетаропкі pyx жыцця i думаў, колькі яшчэ прыйдзецца пабіцца, праліць крыві, каб народ зажыў спакойна, па-людску, каб адчуў сябе гаспадаром сваёй зямлі. Рэвалюцыя толькі пачынаецца.

Але мучыла невядомасць. Тое, што расказала Параска, вельмі было падобна на праўду. Трэба параіцца з рэўкомаўцамі i нешта рабіць, тэрмінова, неадкладна. Анупрэй з Максімам Усам па сёлах арганізоўваюць атрады, раздаюць зброю i патроны, прызначаюць узводных. З імі, мабыць, i ваенком — Пракоп Малаковіч. Няўжо яны нічога не чулі i не ведаюць?

Дзверы прачыніліся, i ў пакой увайшоў незнаемы мужчына ў чорнай паддзёўцы, невысокі, але шырокі ў плячах. Круглы твар зарос густою, калматаю бародкай, а з-пад прыпухлых павекаў глядзелі вострыя пранізлівыя вочы. Ён прывітаўся, стоячы ў парозе, i запытаў:

— Дзе мне пабачыць таварыша Салаўя?

— Я Салавей. А што вы хацелі?

— Хацеў пазнаёміцца i перадаць прывітанне ад Платона Фёдаравіча.

Славей аж уздрыгнуў. Платон Фёдаравіч Равінскі — старшыня Бабруйскага укома — пасылаў яго сюды, абж*;аў дапамагаць i трымаць сувязь.

— Сядайце, таварыш. Хто вы i адкуль? Ці даўно бачылі Платона Фёдаравіча? — засыпаў незнаёмага пытаннямі Аляксандр. Той, не спяшаючыся, кінуў у кут торбачку з нейкім начыннем, скоса паглядзеў на сакратара i вельмі павольна пачаў:

— З Глуска прыйшоў да вас. A прозвішча маё Мазалеўскі.— Ён зноў зірнуў на сакратара i ўсміхнуўся. Ляўкоў аж ускочыў з месца:

— А каб ты скіс, Іван. Ну i змяніўся. Голас нібыта знаёмы, a аблічча—хоць забі, першы раз бачу, i толькі.

Яны павіталіся за руку, перакінуліся некалькімі словамі i селі.

— Дзялы такія, хлопцы. Доўбар-Мусніцкі са сваім корпусам акапаўся ў крэпасці, падняў мяцеж, заняў Бабруйск i рушыў на Асіповічы. Адмовіўся выконваць загады Савецкай улады i разагнаў Саветы. Уком пайшоў у падполле, а работу вядзе, як i раней. Таварыш Равінскі прыслаў нашага глускага хлопца, Міцю Жыжкевіча, каб вам перадаць, што генерал не забыўся, як вы сустрэлі яго салдат, i хоча аддзякаваць — ударыць па Рудабелцы, I не абы-як — браняпоезд рыхтуе. У тупіку на Бярэзіне стаіць. Рамантуюць яго дэпоўскія хлопцы, ну i цягнуць, як толькі могуць. Можа б, яго ўжо i адправілі, каб не гэтая мяцеліца. Цяпер дарогу чысцяць. Так што хутка чакайце. Платон Фёдаравіч прасіў, каб i гэтых не горай сустрэлі. А яшчэ адрасок прыслаў: чайную па левую руку на Мураўёўскай, якраз супроць рынку, ведаеце? Калі хто з вашых зойдзе, еадзіцеся за крайні столік пры дзвярах. Спытае падавальшчыца, што прынесці, прасіце тузіну вараных ракаў. Яна адкажа: «Ракаў у нас не бывае». «Тады дайце тры шклянкі чаю без сахарыны». Чай яна прынясе, а пад сподачкам будзе пісулька, куды трэба ісці. Платон Фёдаравіч чакае вашых вестак. От i ўсе мае навіны,— закончыў Мазалеўскі.

Ён зірнуў на падлогу. Каля ног нацякла ладная лужына вады, ён адсунуўся, каб не прамачыць вялізных залатаных валёнак.

— Як жа ты дабраўся? — запытаў Ляўкоў.— Гэта ж добры гаспадар у такую нягоду i сабаку не выганіць.

— А я сам сабе гаспадар. Склаў капылы, дратву, вар у торбачку, сказаў дома, што пайду па засценках у заработка: каму падноскі падаб'ю, каму иовыя пашыю. З адным пад'ехаў да Касарыч, другі да Халопеніч падвёз, а тут i прайсці недалечка. Дома, хлопцы, мне аставацца няма як. Пазаўчора легіянеры ў Гарадку былі. Вілюга з рэўкомам выехалі ў Бярозаўку. Загад членам партыі — разысціся па. сёлах. Хто з капыламі, хто з нажніцамі, а хто з рымарскім начыннем пайшоў. Партыйная работа пераносіцца ў масы. А я да вас, калі прымеце.

Ён падышоў да свайго мяшэчка, хуценька развязаў яго, дастаў старыя парудзелыя халявы i нечакана для ўсіх выцягнуў два наганы з поўнымі барабанамі патронаў.

— Канечне, кулямёт было б лепш, але i так не з голымі рукамі прыйшоў.— Ён паклаў рэвальверы на стол,

Аляксандр сядзеў засяроджаны i пахмуры. Потым ён кінуў наганы ў шуфлядку i замкнуў яе. Мазалеўскі залыпаў вачамі.

— Ты што ж, раззбройваеш мяне, таварыш Салавей?

— Ужо раззброіў,— спакойна адказаў Аляксандр i паказаў на мяшэчак з начыннем.— Вунь твая зброя. Яна цяпер надзейней за наганы.

Не зразумеў Салаўя i Ляўкоў.

— Што ты, Аляксандр? Івана я ведаю не адзін год, гэта ж наш чалавек.

— A хіба кажу, што чужы? Партыйны білет, таварыш Мазалеўскі, здасі Малаковічу, а сам...

— Партыйнага білета я нікому не аддам,— ускочыў Мазалеўскі.

— Што вы абодва, як дзеці! Не можаце даслухаць да канца,— працягваў Салавей тым ж а спакойным тонам.— Пойдзеш са сваімі капыламі па кулацкіх хутарах i засценках. Шыць ты ўмееш?

-— А як жа. Якія хочаш. Галоўкі, выцяжкі, хромавыя, хохтовыя, з рантамі i з рыпам магу. Бацька быў шавец, i я з дзяцінства шылам кармлюся.

— То i добра. Работы табе хопіць. Шляхта фарсіць любіць. Пажывеш у адных, у другіх, сходзіш да Перагудаў, да Вінярскіх. Шыць шый, а чым там пахне, прынюхвайся. Зразумеў?

— Чорт яго ведае. Я думаў, партыйную работу якую даручыце, можа, разам з атрадам пайду.

— Гэта i ёсць партыйная работа. Нас ты не ведаеш i не бачыў. Лаяць можаш, колькі ўлезе. A маліцца ўмееш?

— «Ойча наш» i «Багародзіцу» ведаю.

— Не забывайся маліцца. Шляхта набожных любіць. Хоць сама д'яблу дагаджае, а богу моліцца.

Салавей глядзеў на глускага шаўца i чакаў, што той скажа.

— От ета ты хітра прыдумаў,— падняўся з месца Ляўкоў.— Зразу i я не расшалопаў. Аж тут план, страцегія.

— Разведку, значыць, даручаеш мне? — спытаў палагаднелы Мазалеўскі.

— Без разведкі ваяваць нельга. А ваяваць нам прыйдзецца яшчэ доўга i зацята. Адтуль легіянеры пруць, недабіткі белай арміі, тут шляхта прытаілаея, маўчыць, а зубы вострыць. Як толькі пачуюць, што белапалякі ідуць, усходзяцца i яны, з-за вугла ў спіну біць пачнуць. Дні тры пасланяйся па Каргіілаўцы i Кавалях. Можа, каму маршчакі залатаеш. Лепшага абутку тут няма. Разнясецца слава пра добрага шаўца, i шляхта сама цябе пацягне на хутары.

Салавей устаў. Толькі цяпер Іван Мазалеўскі разгледзеў яго з ног да галавы. Калі сядзеў за сталом, здаваўся высокім i шыракаплечым, a ўстаў — мужчина сярэдняга росту, шчуплаваты, звычайны сялянскі хлопец з добрай вайсковай выпраўкаю, Ён моцна паціснуў Івану руку i пажадаў поспехаў.

Іван перакінуў праз плячо мяшэчак i выйшаў з рэўкома. Над ганкам, цупкі ад марозу, трапятаў i патрэскваў чырвоны сцяг.

«А ў Глуску ўжо, напэўна, легіянеры»,— з трывогаю падумаў Мазалеўскі.

10.

Байцы самаабароны жылі ў сваіх вёсках i на хутарах. Зранку калолі дровы, давалі каровам трусянку, косамі рэзалі сечку, насілі ў цэбрах паранку, латалі хамуты i мянялі ў санях закруткі. A прыбягаў суседскі хлопчык i казаў: «Анупрэй загадаў к вечару ўсім сабрацца»,— i яны кідалі ўсё, набівалі кішэні патронамi, збіралі ў торбачку харчы, чаплялі на плячо карабін або дубальтоўку, збіраліся ў хаце свайго ўзводнага. Тады завальваліся ў палукашкі i ехалі, куды было трэба.

...На хутары вярсты за паўтары ад Ратміравіч сабралася чалавек трыццаць узброеных мужчын з Рудабельскай самаабароны. Разышліся па двух хатах: грэліся, перакусвалі, курылі. Хто драмаў у запечку, а хто i байкі расказваў.

Анупрэй тлумачыў сваім байцам, што палякі прыедуць на браніраваным цягніку, каб захапіць уладу ў ix воласці.

— Задача такая,— казаў ён,— адбіць у легіянераў ахвоту ездзіць да нас, a калі пашанцуе — разжыцца яшчэ карабінамі i патронамі.

Многія зроду не бачылі браняпоезда, хоць i чулі, што яго ніякая куля не бярэ. Граната ўзарвецца, асколкі забарабаняць па жалезе, а ён i не шманае. Што ж ты яму зробіш з карабінам ці з нейкаю двухстволкою!

Пра свае трывогі хлопцы сказалі камандзіру.

— Мы яго сюды i блізка не пусцім. У яго жалеза, a ў нас галовы ёсць на плячах. От i пабачым, хто каго абхітруе.

— А дзе ж Салавей? — спытаў нехта з байцоў.

— Можа, нас падтыкнуў, а сам схаваўся? — пачуўся ў змроку цеснай хаты нечы голас.

— Што ты там, смаркач, плявузгаеш? Лепш прызнайся, пачом дрыжыкі прадаеш,— заступіўся за таварыша Нічыпар Званковіч.— Ён, брат, на фронце не тое бачыў. Ягорыі абы-каму не даюць. A ў яго аж два, i медалёў цэлая жменя.

— Таварышы, Салавей тут. Усім сам камандаваць будзе,— супакоіў Драпеза. Мужчыны загулі i засыкалі на хлопца, што сапраўды спужаўся нябачнага браніраванага страшыдлу.

А Салавей, Пракоп Мілаковіч i Ляўкоў сядзелі ў Пракопавай хаце. На камінку, то затухаючы, то разгараючыся, трашчалі смалякі. З-за коміна час ад часу вытыркаліся дзве беленькія галоўкі i хаваліся зноў. Пракопава жонка на ўслончыісу каля прыпечка лузгала ў вялікае рэшата сухія струкі фасолі i так была занята сваёй работай, што здавалася, не бачыць i не чуе мужчын. А яны гаварылі ціха. Пракоп паглядаў у акно, відаць, некага чакаў.

— Ідуць,— узрадаваўся ён.

У сенцах мякка затупалі,— відаць, абутыя ў лапці ці ў валёнкі,—i ў хату ўвайшлі двое маладых хлопцаў. Адзін у доўгай суконнай свіце, падпяразанай чырвоным паяском з кутасамі, другі — у кароткім кажушку i аблезлай заечай шапцы.

Пракопіха адразу пазнала Сымона Вежаўца i Амяльяна Саковіча. Яны кожную зіму валілі лес ці пілавалі на станцыі дровы. Зямлі было мала, сем'і вялікія, от i хадзілі ў заработкі.

Яны паздароўкаліся i сталі ў парозе. Салавей выйшаў ім насустрач, пасадзіў побач на лаўку i запытаў, ці добрыя ў ix пілы.

— Точым, бо кормімся з ix,— адказаў Сымон i падумаў, ці не новы падрадчык прыехаў на работу наймаць.

— Та-ак, кажаце, пілы добрыя, i самі, бачу, не зломкі.

— А так што любую дзеравіну звалім, куды захочам,— набіваў сабе цану Амяльян.

— От i памажыце нам зваліць адну дзеравіну. Лепя нерам i завецца.

Хлопцы адразу не зразумелі, што ад ix хоча гэты чалавек у вайсковай гімнасцёрцы.

— Я — старшыня Рудабельскага валрэўкома. Нашага ваеннага камісара Пракопа Малаковіча вы ведаеце. Мы не павінны пусціць у нашу воласць легіянераў.— I, памаўчаўшы, запытаў: —Ці, можа, няхай прыходзяць?

— А на чорта яны нам здаліся? — адказаў Амяльян.— Толькі як ты ix не пуеціш, калі рукі голыя.

— Рукі ў нас не голыя. Бярыце пілы, i пойдзем ca мною,— устаючы, сказаў Салавей. У след за ім падняліся i хлопцы.

— Вы толькі скажыце, таварыш прысядацель, што рабіць, а мы гатовы,— азваўся Вежавец.

— Прыйдзем на месца, усё раскажу.

Аляксандр апрануў шынель i выйшаў з хаты. Следам за ім падаліся Сымон з Амяльянам...

Маладзік хаваўся за густымі аблокамі i ніяк не мог прабіцца праз ix. Ноч была шаравата-сіняя. Снег іскрыўся на сумётах. Абапал расслізганай палазамі дарогі сінелі прыцярушаныя інеем прысады. Людзі пад высокім небам сярод прастораў белых палёў здаваліся маленькімі i мітуслівымі. Вакол было ціха-ціха. Але недзе за аб'інелымі лясамі, за марознай емугою ночы напэўна ўжо лязгалі колы браніраванай пачвары, у цёмных вагонах сядзелі салдаты ў канфедэратках i шынялях з ангельскага сукна. Куды i чаго ix гнала? Яны ніколі не бачылі тых людзей, якія жывуць на гэтай зямлі, якія прагнуць свабоды, хочуць быць гаспадарамі свайго лесу. За што ў ix павінны страляць салдаты?

Не, яны i сёння сюды не прыйдуць, не павінны прыйсці. Аляксандр сцёбае ляйчынаю сівага коніка, рыпяць палазы, з-пад капытоў вырываецца снежная крошка.

Спыніліся ў лагчыне каля маладога хвойніку. Лейцы прывязалі за сук, падкінулі каню абярэмак сена, a самі палезлі на круты насып. Рэйкі цьмяна пабліскваюць, відаць, пачынаюць іржавець, бо цягнікі ходзяць рэдка. Ды i дзіўна, як яны яшчэ ходзяць наогул! Гаспадара чыгункі пакуль што няма. Толькі часам мяшэчнікі вязуць свае клуначкі солі i васьмушкі махоркі, каб абмяняць на бульбу i крупы. Ды вось ачмурэлы генерал гоніць сваіх «жалнежаў» на непакорлівых рудабельскіх мужыкоў.

А яны сапраўды непакорлівыя, ласкавыя ў любові i бязлітасныя ў нянавісці. Бо ўпершыню мужык адчуў, што ён чалавек, што ён сам можа выбраць сабе дарогу. Ён прагаласаваў за «мір народам», за «зямлю сялянам», за ўладу людзей, чые рукі ў мазалях, чые спіны спаласаваны бізунамі i густа пасолены потам. «Чаго вам хочацца, Панове? Чаго? Не чапайце нас, не гнявіце! Бо самы добры чалавек, калі ён у гневе,— бывае страшны. A ў душы мы мяккія i чулыя: перапёлчына гняздо ўбачым у траве i абкошваем яго. Але любы з нас раздзярэ пашчу кручанаму воўку i не пашкадуе таго, хто першы падняў меч. Куды вы лезеце, паны? Броні такой, як у нас, яшчэ свет не бачыў. А вы цягнік пасылаеце! Куды ён дойдзе? Ці падумалі вы?» — разважаў Салавей. A калі спыніліся, запытаў:

— Ну, што будзем рабіць, хлопцы?

Над замеценымі снегам берагамі нешырокай ракі выгнуўся мост на прысадзістых палях. Нічога не гаворачы, Сымон закруціўся ў світу i пa сыпкім снезе з'ехаў пад мост, Амяльян следам пусціў пілу i ссунуўся сам.

Зашоргала, завішчала піла па настылым дрэве.

Аляксандр стуліўся за альховым заінелым кустом i пачаў углядацца ўдалечыню: нідзе ні агеньчыка, ні жывое душы, толькі чуваць, як шастае піла i сапуць пад мостам хлопцы.

— Можа, каторага падмяніць? — спытаў Салавей.

— Ты пазірай, камандзір, а што якое — свісні,— азваліся пад мастом хлопцы.

Калі падрэзалі ўсе палі, увагрэтыя, вылезлі на мост.

— От i ўсяго страху,— сказаў Амяльян.— Але ж i заціскала, не пацягнуць. Мусілі па два рэзы рабіць.

— Развод малаваты,— растлумачыў Вежавец.— Прымай работу, таварыш старшыня.

— Ранічкаю легіянеры прымуць. А пакуль што дзякую вам ад рэўкома i ад Савецкай уласці вабчэ.

Калі вярнуліся ў вёску, Сымон сказаў Салаўю:

— Мы не толькі пілаваць умеем, таварыш старшыня, a i страляць мажэм. Вазьміце нас у свой атрад.

— А з чаго страляць будзеце?

— Такія сякія ламакі знойдуцца, там мо i чаго лепшага расстараемся.

Пад раніцу рудабельскі атрад раскінуўся ў кустах каля берага рачулкі. Салавей загадаў стаіцца, каб i духу не чутна было, страляць толькі па камандзе.

На марозе час цягнецца марудна: мерзнуць калені, заходзяцца рукі i ногі. Але нічога не зробіш, трэба цішком ляжаць i маўчаць. Усе ўглядаюцца ў цёмную сцяну лесу, прыслухоўваюцца, ці не гудуць рэйкі.

Цішыня.

Салавей ляжыць на левым фланзе, Драпеза — на правым. Абодва думаюць, чым усё гэта скончыцца. Калі легіянеры не заўважаць пасткі, цягнік узыдзе на мост. Ox i грукату ж будзе! Палезуць браніраваныя вагоны адзін на адзін, заскуголіць жалеза аб жалеза. Ламаючы парэнчы, рэйкі i апоры, усё паляціць пад лёд. Шкода толькі машыністаў... A калі агледзяцца? Прыйдзецца біцца. Можа, нехта загіне з гэтых хлопцаў, некага параніць. А тут i кавалка бінта няма. Неяк не дадумалі.

Але што гэта? Над лесам узвіўся дымок. Ён большае i набліжаецца. Зазвінелі рэйкі, чуваць прыглушаны адлегласцю гул. Усе без каманды ўзяліся за вінтоўкі, карабіны i стрэльбы, прытаіліся.

З лесу павольна выпаўзае нешта няўклюднае i шэрае. Дым вырываецца недзе з сярэдзіны саставу i адплывае белым воблачкам. Наперадзе сунецца металічная скрыня з дахам, як века дамавіны. Відаць байніцы i шчыліны. Праз ix, напэўна, углядаюцца чыесьці вочы.

Цягнік спыніўся за некалькі сажняў ад моста. Ён не адважваецца ўзысці на яго. Ад саставуаддзялілася невялічкая чорная постаць, такая чорная, што, здаецца, ад яе застаюцца цьмяныя плямы на снезе. Відаць, качагар. Ён падыходзіць да моста i глядзіць уніз.

«Эх, дурні, пілавінне не прысыпалі снегам»,— злуецца Сымон Вежавец. А яму так хацелася, каб гэтыя ашчэраныя жалезныя скрыні разам з мостам паляцелі ў прорву замёрзлай ракі.

Чалавек у чорным заходзіць збоку, спускаецца па адхоне, потым махае рукой назад i бяжыць к цягніку. З люка першага вагона вытыркаецца канфедэратка. Качагар спыняецца, задраўшы галаву, нешта гаворыць, паказвае рукамі i бяжыць к паравозу. Цягнік стаіць, нібы раздумвае, ісці ці не ісці. Пыхкае параю — i ні з месца.

З шэрых сталёвых вагонаў вылазяць трое легіянераў з белымі нашыўкамі на каўнярах. Наставіўшы карабіны, яны асцярожна ідуць к мосту.

— Эх, лупянуць бы па ix, каб пэтлахі паляцелі,— шэпча Якаў Гошка, сціскаючы вінтоўку.

— Не чхні! — злосна шыпіць Салавей.

Легіянеры ідуць асцярожна, відаць, адчуваюць, што нехта сочыць за імі, што на тым баку не так пуста, як здаецца. Яны нагінаюцца, аглядаюць мост, бо, напэўна, не вераць качагару. Ніхто з ix не адважваецца спаўзці на лёд. Яны боязка азіраюцца i, не апускаючы зброі, задам ідуць к цягніку, хапаюцца за парэнчы i ўжо з вагона махаюць машыністу ў той бок, адкуль прыехалі.

Запыхкаў, залапатаў паравоз, уздрыгнулі, заскрыгаталі жалезныя скрыні вагонаў i падаліся назад. З шчылін i люкаў бліснула полымя, праз нейкую долю хвіліны пракаціўся гулкі залп, затахкацеў кулямёт, ссякаючы дубцы ракітніку i асыпаючы іней з голых алешын.

Хлопцам хацелася адказаць дружным стрэлам. Камандзіры ледзьве стрымлівалі ix.

Цягнік нехаця, павольна пасунуўся назад. Салавей загадаў атраду адпаўзці ў лагчыну i ўсім устаць. Хлопцы атрасалі снег, ляпалі адзін аднаго рукавіцамі, тупалі. i скакалі на месцы.

— Ну ж i свярбела стрэльнуць,— прызнаўся Амяльян.

— Я ix, гадаў, на мушцы трымаў, пакуль у вагон не пахаваліся, так i карцела хоць аднаго ўлажыць,— клацнуў затворам Якаў Гошка.

— А што з таго? Ну забіў бы аднаго, другога, а колькі ix там было, ведаеш? У ix жа кулямёты, гарматы, патронаў цэлыя скрынкі. А ты з дубальтоўкамі ды карабінамі хацеў на браніраваны цягнік ісці. Палузалі б нас, як Пракопіха квасолю,— тлумачыў Салавей.— А так i сена цэла, i козы сыты. Дзе мала сілы, розумам бяры.

— Цікава, што яшчэ прыдумае генерал? — запытаў Ляўкоў.

— Так не пакіне, нешта прыдумае,— адказаў Салавей,— а тут i без яго клопатаў па самыя вушы.

Партызаны, радыя, што так усё абышлося, разыходзіліся i раз'язджаліся, хто на пасты ў Ратміравічы i ў Оземлю, а хто па сваіх вёсках i хутарах. Некаторыя шкадавалі, што нават i пастраляць не прыйшлося. Салавей даволі змрочна гаварыў ім:

— Усё толькі пачынаецца. Яшчэ агоркне страляніна. Біцца будзем да апошняга, a ніякай погані i блізка не пусцім.

Члены рэўкома зайшлі да Пракопа Малаковіча. У печы было ўжо выпалена, у хаце падмецена i прыбрана. Пракопіха паставіла на стол ладны чыгунок бульбы i гліняную місу кіслага малака.

— Ешце, мужчынкі, намерзліся ж i нагаладаліся.

Мужчыны селі, пачалі браць зверху гарэлікі, аскрабаць ix i ca смакам есці. Першы загаварыў Салавей:

— Сілы ў нас невялікія, патронаў i вінтовак яшчэ меней, а генерал прэ i прэ. Чым будзем адбівацца, таварышы? Як будзем бараніць Савецкую ўладу?

— Я думаю паслаць нашых людзей у Мінск да таварыша Мяснікова. Няхай дадуць трохі зброі, патронаў, а можа, i на кулямёт разжывёмся,— прапанаваў Малаковіч.

— Хоць бы невялічкую гарматку далі, мы б ім тады паказалі, як трэба ваяваць,— усхапіўся Драпеза.

— От i збірайся ў дарогу, Анупрэй. Падбяры сабе хлопцаў, напішам паперу, возьмеце пару добрых коней, пад'едзеце, дакуль можна, а там прабірайцеся, дзе бокам, а дзе скокам. Не маленькія, галовы на плячах ёсць. Кудою лепш праехаць, падумаем разам. Члены рэўкома згодны? — епытаў Салавей.

— А чаму ж не? — даядаючы бульбу, адказалі мужчыны.

11.

...Доўга дабіраўся Анупрэй Драпеза са сваімі хлопцамі да Мінска: пад'язджалі на платформах, залазілі ў салдацкія цяплушкі, мерзлі на паўстанках. Ніхто толкам не ведаў, куды i адкуль ідуць цягнікі. А яны ўсё ж час ад часу хадзілі.

Каля паўдня прыехалі рудабельцы ў Мінск. Вузкія вуліцы замецены снегам. На вакзале поўна салдат, жанчын, дзяцей, старых. Усе латоцца, крычачь, некуды бягуць, штурхаюцча. Плача маладая жанчына ў пачёртым паліто i старэнькім капялюшыку, на яе ніхто не зважае. На лаўках i пад лаўкамі спячь змардаваныя людзі, храпучь i чяжка дыхаючь адкрытымі ратамі. Наўкол смецче i бруд.

Анупрэй, Якаў Гошка, Нічыпар Званковіч i яшчэ трое карпілаўскіх хлопчаў, апранутыя ў кажушкі i світкі, хто ў валенках, а хто i ў лапчях, падаліся па Падгорнай вулічы шукаць Ваенна-рэвалюцыйны камітэт. Шыльдаў ніякіх не было, прыходзілася пытацца.

Нарэшце ўвайшлі ў вялікі зеленаваты дом. I тут, як на вакзале, поўна людзей, гамана i тытунёвы дым, па лесвічы ўніз i ўверх з паперкамі, з паўрозкамі тэлеграфных стужак снуючь вайсковыя i чывільныя, за прычыненымі дзвярамі ляскаюць машынкі, нехта крычьщь у тэлефон.

Анупрэй падышоў да салдачіка з чырвонай павязкай на рукаве і пачаў дапытвачча, дзе знайсчі Мяснікова. Той здзіўлена i неяк падазрона паглядзеў на вяскоўчаў i пачікавіўся, хто яны такія i што ім трэба ад Галоўнакамандуючага Заходнім фронтам.

— Толькі пакажы дзе, а што трэба, мы самі скажам,— настойваў Анупрэй.— Ты ж тут за днявальнага стаіш, от i кажы, калі ў чябе пытакщь. Хадзічь з двярэй у дзверы няма часу.— I ён паказаў рэўкомаўскую паперку.

— Смаліце, мужычкі, на другі паверх,— кіўнуў на лесвічу дзяжурны.

Усе рушылі следам за Анупрэем па вузкім цемнаватым калідоры. Ix абміноўвалі, а часам штурхалі паспешлівыя ваенныя, бурчалі, што сноўдаюцца тут усялякія.

У невялічкім пакойчыку ім насустрач падняўся маладзенькі хлапец з прыпухлымі чырвонымі вуснамі, гладка прычасаны на прабор, апрануты ў зялёны, занадта шырокі ў плячах фрэнч. Анупрэй, нічога не гаворачы, працягнуў яму паперку, напісаную Салаўём i Ляўковым. Той дачытаў просьбу рэўкома, зірнуў на мужчын, яшчэ раз на паперку, усміхнуўся, ветліва папрасіў хвіліначку пачакаць і, не зачыняючы дзвярэй, запрасіў у вялікі кабінет.

У пакоі сядзела некалькі ўжо немаладых вайскоўцаў, каля самага стала прымасціўся сівавусы каржакаваты дзядзька, падобны на паравознага машыніста. Калі ўвайшлі рудабельцы, усе сціхлі. Да ix падышоў яшчэ малады чарнявы мужчына ў суконнай салдацкай гімнасцёрцы, рухавы i вельмі зграбны. Падаў кожнаму руку, запрасіў сесці на пацёртую скураную канапу i раптам весела засмяяўся:

— Некалькі месяцаў назад на гэтай канапе сядзеў... хто б вы думалі? Сам Доўбар-Мусніцкі. А цяпер сядзяць рудабельскія партызаны, так, так, іменна партызаны, i просяць зброю, каб біць гэтага фанабэрыстага генерала. Вось дык іронія лёсу. Добра вы яго лупцуеце, таварышы, па-сапраўднаму, па-бальшавіцку. Зброяю мы вам паможам.— Ён звярнуўся да прысутных ваенных: — Як думаеце зручней ix узброіць, таварышы?

— У Васіля Віктаравіча ёсць, ды адтуль i бліжэй дабірацца да ix лясной рэспублікі,— параіў высокі вусаты вайсковец у кавалерыйскім шынялі.

— Сапраўды, гэта, бадай, зручней за ўсё.— Мяснікоў падышоў да стала, узяў аркуш паперы i пачаў хутка пісаць тоўстым сінім алоўкам. Перачытаў, заканнертаваў i зноў падышоў да канапы. Перадаючы Анупрэю пакет, растлумачыў: — Зараз жа паедзеце ў Аеіпонічы. Туды толькі што адправіўся таварыш Каменшчыкаў. Атрымаеце трыста вінтовак. Як думаеце, пакуль што хопіць? — Рудабельцы заўсміхаліся.— Дзве паляныя гарматы, шэсць кулямётаў, патроны, снарады. Вось запіска ваеннаму каменданту вакзала. Ён вас адпра-

віць з першай аказіяй. Спяшайцеся, бо ў Асіповічах не вельмі спакойна.

Рудабельцы падняліся i пачалі дзякаваць.

— Гэта вам дзякуй ад рэвалюцыйнага ўрада Беларусь I перадайце сваім таварышам, каб трымаліся. Уздымайце на барацьбу суседнія воласці, народ пойдзе за вамі. А там у вас такая крэпасць — ні адзін чорт не дастане. Лясы, балоты — ваш саюзнік. Скажыце, a кулакі, ну багацеі мясцовыя, не спрабуюць выступаць супроць Савецкай улады?

— Дасюль яшчэ не вытыркаліся,— адказаў Анупрэй,— але ў засценках царскія афіцэрыкі туляюцца i ўраднік уцёк на далёкія хутары. Відаць, паспрабуюць агрызацца. Зброя ў ix ёсць. Але мы цяпер багацейшыя за ix. I сваё вока ў засценках маем.

— Перадайце таварышам Салаўю i Ляўкову, каб абавязкова трымалі сувязь з Бабруйскам. Уком там пакуль што ў падполлі, але дзейнічае... Ну, як казалі да рэвалюцыі, з богам, таварышы.— Мяснікоў правёў рудабельцаў да дзвярэй, развітаўся з кожным за руку.

12.

Мароз адваліўся з ночы. Расталі шыбіны, закукарэкалі пеўні, пачарнела дарога, прыцярушаная саломаю i гноем, пацямнеў лес, толькі сям-там на хвоях яшчэ бялелі снежныя шапй. Хоць зіма была ў самай сіле, але першая адліга напомніла, што не за гарамі вясна, што трэба думаць, як лепей падзяліць панскую i шляхецкую зямлю, як заараць i пасеяць. Вясны чакае ўся агаладалая бедната. Яна спрадвеку марыць пра свой загончык i палоску сенажаці, пра свайго каня i кварту малака пазеляиелым за зіму дзецям. Рэвалюцыя дала зямлю, вярнула мужыкам права на ўсё, што вякамі забіралі ў ix камергер двара яго імператарскай вялікасці Іваненка, яго дзяды i бацькі, a незадоўга да Кастрычніка — сухарлявы барон Урангель.

Але ніколі ніхто не аддаваў нарабаванае без бою. Вось i трэба біцца, каб вярнуць здабытае мужычымі рукамі. I доўга яшчэ прыйдзецца змагацца, многа праліць крыві, каб дэкрэты рэвалюцыі сталі законамі для ўсіх.

Корпус Доўбар-Мусніцкага дайшоў да Пцічы і, кажуць, прэ на Мінск, а тут трэба ўтрымацца, адбіцца, перахітрыць, перамагчы, пакуль падыдзе Чырвоная гвардыя, i разам з ёю турнуць фанабэрыстых легіянераў, каб i смуроду ix тут не было. Хутчэй бы прыехалі хлопцы з Мінска, тады б можна было ўзброіць усю беднату i так ударыць, што толькі б пер'е паляцела.

— Аляксандр Раманавіч, папытаць у вас хацеў,— перабіў думкі Салаўя чарнявы хлапец з цыганскімі вачамі. Ён сядзеў на ганку рэўкома i чакаў старшыню.

— А чый жа ты будзеш? — акінуў позіркам незнаёмца Салавей.— Павырасталі, што i роднага брата не пазнаеш.

— Кандратаў я, Кавалевіча Кандрата, можа, ведаеце?

—Хто Кандрата не ведае? А як жа цябе зваць?

— Іванам. Парабкаваў у Ермаліцкіх на футары, от i не бачылі мяне тут, а цяпер тыя ўзялі i прагналі.

— Чым жа ты не дагадзіў сваім гаспадарам?

Іван замуляўся, апусціў вочы i пачаў маршчаком чыркаць па мокрай маснічыне ганка.

— Любімся мы з іхняю Гэлькаю, замуж за мяне хоча, а старыя як дазналіся, адразу — на дыбкі i пратурылі мяне.

У Салаўя ад здзіўлення пакруглелі вочы.

— Шляхцянка за парабка замуж?

— Ат, якая яна там шляхцянка? Вырадак нейкі. Не ў бацьку ўдалася. Спагадае ўсім, сама, як парабчанка. А цяпер уцякла з дому. Справадзілі былі яе да цёткі на футар. Пабыла-пабыла трохі дый кажа: «дадому пайду», а сама не дадому, a ў Харомцы уцякла, да ахмістрыні ў нянькі нанялася, за харчы служыць. Стары ўжо да майго бацькі прылятаў. Аддай, кажа, дачку. А той ні сном ні духам нічога не ведае. Адчапіся, кажа, мне сваіх ратоў няма чым заткнуць. Пакрычалі, пасварыліся, той i паехаў. Так i не ведае, дзе Гэлька.

Старшыня рэўкома моўчкі слухаў Івана. Адны ваююць, мерзнуць, заліваюцца крывёю i паміраюць за зямлю, за свабоду, а гэтыя любяцца, пачынаюць жыццё, i таксама ў муках. I хто? Парабак i шляхцянка! Тут барацьба. Раней такога не чутно было. Відаць, нешта зрушылася ў душах лгодзей.

— Дык чым жа, хлопча, табе рэўком паможа?

— Пераказвала, каб прасіў хоць з дзесяціну зямлі i трохі лесу на хату. Як прыйдзе, мо тады i павянчаемся.

— За зямлю, браце, яшчэ пабіцца давядзецца з легіянерамі, з ермаліцкімі i перагудамі. Яны не тое што лесу на хату, дубца на пугаўё не дадуць выразаць. Адваюем, будзе вам i зямля i хата. Так i скажы ёй. Калі любіцеся, жаніцеся i жывіце на здароўе.

— А як жа, любімся.— Іван апусціў галаву i памаўчаў.— Яна добрая i цягавітая дзеўка.— Потым паглядзеў Салаўю ў вочы.— Калі трэба біцца, дык я хоць цяпер. На ваўка з дубальтоўкаю хадзіў, дзіка на востраве ўлажылі, аж чатыры дранкулі ўсадзіў. А тут, мабыць, трэба большы калібер. Будзе з чым, дык i я ўпішуся ў ваша войска.

— А ты сам расстарайся. Трэба было пашукаць пад шляхецкім застрэшшам. Там-то пэўна е.

— А то няма? На цэлы ўзвод хапіла б. I Казік ягоны не з пустымі рукамі прыехаў. Ахвіцэрык!

— Дзе ён цяпер i што робіць? — адразу ажывіўся Салавей.

— Туляецца нечага, i ад мяне ўсё хаваўся. Так ні разу яго з морды i не бачыў. Цяпер, кажуць, асмялеў: па фальварках ды засценках лётае, нібы ў сваты. А каго сватае, ліха яго матары ведае.

— Гэта праўда, браце. Цяпер яму не да дзевак. Заварушыліся шэршні, раіцца пачынаюць. Так што наперад ідзі, а назад азірайся, каб шляхта з-за вугла не ўтнула. Яны на наш сцяг, як бык на чырвонае, глядзяць i зямлю капытом рыюць. Заравуць i кінуцца. Змікіціў, Іван, як зямелька дастаецца?

Іван пачынаў разумець, чаму хаваецца Казік, чаго ездзіць па засценках, за што ўзненавідзеў сястру i чаму, як толькі прыехаў сын, Андрэй прагнаў яго, Хвана, з свайго хутара. Баяцца, каб часам не ўбачыла чужое вока, што робіцца за тоўстымі сценамі.

— Так што, Іване, дабывай стрэльбу. А як, падумай. За Пцічою легіянеры стаяць, па сёлах шастаюць, часам адстаюць ад абозаў. Папалюй за каторым, от i карабін. А зброя цябе выручыць не раз. I дзесяціну сваю на першых парах будзеш з карабінам араць, каб назад Ермаліцкія зямлю i жонку не адабралі. А лесу на хату дамо i надзел нарэжам.

— Яно праўда. Захочаш сабаку выцяць — палку знойдзеш. Абы было што бараніць. Так i Гэльцы перакажу. Няхай прыходзіць.

Іван моўчкі патупаў на ганку i шпарка, нібы нешта ўспомніўшы, адразу заспяшаўся па раскіслай вуліцы.

У рэўкоме Аляксандра чакала Параска. Яна прыбралася, як на свята. Ладны кароценькі паўкажушок расшпілены, квяцістая хустка спаўзла на патыліцу, адкрываючы гладка прычасаныя чорныя валасы, на нагах — зграбныя чаравікі на гузіках. Відаць, усе гэтыя ўборы ад самага вяселля ляжалі ў скрыні неадзяваныя. Смуглявыя шчокі па-дзявочаму зардзеліся. У зрэнках чорных глыбокіх вачэй паблісквалі агеньчыкі, толькі каля вуснаў леглі глыбокія баразёнкі ад горкіх пакут, клопатаў i нястач.

Салавей хацеў пажартаваць, спытаць, куды гэта яна так прыбралася, але сумеўся ад думкі, што кабета, можа, упершыню адчула сябе патрэбным людзям чалавекам, якому абрыдла хадзіць у зацёпканых рызманах. Ён прыхаваў усмешку, павітаўся i спакойна запытаў:

— Ну, як бедната варушыцца, Параска?

— A трохі варушыцца, хоць i на адных драніках сядзіць. Хадзілі мы гэта з Мікодымам ў Лаўстыкі i ў Рудню. Сабралі самую галечу, расказалі, як зямлю дзяліць думаем. Мікодым гаворыць, i я часам слоўца ўстаўлю. А людзям верыцца i не верыцца, што панская i шляхецкая зямля будзе іхняю. Баяцца тых легіёнаў. Кажуць, шампаламі пісяжаць за панскае дабро. Каму ж ахвота падстаўляць сцегнякі?

— Трэба, каб нас легіянеры баяліся, а не мы ix. Прывязуць хлопцы з Мінска трохі стрэльбаў, мы тады ім пакажам, у які бок уцякаць.

13.

Рудабельскія «паслы» ў Асіповічы так-сяк дабраліся на змярканні i адразу кінуліся шукаць Каменшчыкава. Ён сам толькі што прыехаў сюды, i ніхто не ведаў, дзе яго можна знайсці. Старая стрэлачніца тыцнула замасленым флажком у цемень:

— Шукайце унь там у тупіку вагон. Прыехаў учора нейкі камандзір, а той ці не той, самі дапытаецеся.

Доўга хадзілі рудабельцы па пуцях, хлюпаючы па расталым енезе. На ix пакрыквалі вартавыя: «Правальвай, правальвай, няма чаго тут лазіць». I яны ішлі далей. Нарэшце ў акне адзінокага вагона ўбачылі — гарыць свечка. Пастукаліся ў замкнутыя дзверы. Асіплы голас запытаў, хто i чаго трэба.

— Таварышу Каменшчыкаву запіска з Мінска.

Дзверы адчыніліся, i высунулася галава ў папасе.

— Відаць, цяжкая запіска, іпто столькі вас яе валачэ,— змрочна пажартаваў асіплы голас.— Хто з вас старшы, залазь сюды.

Анупрэй намацаў прыступку, ухапіўся за парэнчы i знік у вагоне.

У купэ было накурана i людна. Пры мітуслівым святле свечкі Анупрэй разглядзеў чалавек восем вайсковых. Яны сядзелі вакол стала, пра нешта спрачаліся i гаварылі ўсе разам. Пасярэдзіне стаяў невысокі чалавек у расшпіленым фрэнчы. Калі ён загаварыў, усе замоўклі.

— Корпус Доўбар-Мусніцкага Чырвоная гвардыя адціснула з-пад Рагачова. Цяпер з Бабруйска легіянеры рушылі на Мінск. Многія салдаты корпуса пад выглядам сялян пераходзяць нашы пазіцыі...— I тут ён заўважыў Анупрэя, перарваў сваю гаворку i звярнуўся да яго: — Што скажаце?

— Мне таварыша Каменшчыкава.

— Слухаю вас.

Анупрэй моўчкі падаў канверт ад Мяснікова. Той прабег запіску вачыма, прыкусіў губу, задумаўся. Па яго постаці, па тым, як трымаецца i гаворыць, Драпеза адразу пазнаў нядаўняга афіцэра. На плячах фрэнча яшчэ не злінялі сляды ад пагонаў. «Ну, гэты знойдзе прычыну, каб не даць»,— падумаў Анупрэй i неспадзявана пачуў:

— Добра, чым можам, паможам. Заўтра раніцаю ў шостым пакгаузе вас будзе чакаць таварыш Васільеў. Я яму ўсё перадам. Паможам i транспартам. Абы толькі ціха прайшла гэтая ноч.

Каменшчыкаў падышоў да стала, выдраў з блакнота аркушок паперы i размашыста напісаў: «Тав. Васільеў! Задавольце рудабельскіх партызан згодна разнарадкі т. Мяснікова», распісаўся i падаў Анупрэю.

— А пакуль што з майго рэзерву артымаеце асабістую зброю. Колькі вас? — Анупрэй сказаў, што ix шасцёра.— Значыць, шэсць вінтовак, па сотні патронаў i па тры гранаты выдасць вам дзяжурны. Начаваць прыйдзецца на вакзале, Больш няма дзе.

Драпеза шчоўкнуў стаптанымі абцасамі, прыклаў далонь да шапкі. Каменшчыкаў усміхнуўся i падаў яму руку:

— Пазнаю салдата. Жадаю поепеху вашым партызанам. Так i трэба. Само нічога не прыйдзе.

— Мы i не чакаем, таварыш камандзір. Абы было чым, дык мы любому дамо па загрыўку, а без струманту i гніду не заб'еш.

Камандзіры весела зарагаталі. Анупрэй па-вайсковаму крутнуўся, але загойдаўся язычок свечкі.

У калідоры дзяжурны выдаваў рудабельцам асабістую зброю. Анупрэй падаваў вінтоўкі i гранаты таварышам, патроны хлопцы ссыпалі ў торбачкі.

— Хоць за вайну намуляла плечы трохлінейка, а цяпер з ёю весялей i спакайней,— сказаў Званковіч.

Усе пайшлі следам за Анупрэем да вакзала. Там было людна i тлумна, як на кожным вакзале ваеннай пары.

Прымасціліся рудабельцы каля печы. Пад галовы паклалі мулкія торбачкі, захуталіся ў кажушкі, світкі i бравэркі. Змораныя за столькі мітуслівых i бяссонных начэй i дзён, яны адразу заснулі. Hi паравозных гудкоў, ні ляскату дзвярэй, ні гамонкі, ні лаянкі i крыкаў яны не чулі.

Далека за поўнач скаланулася падлога, нешта напялася i лопнула, як разадранае палатно, загрукатала, завухкала, затупалі сотні ног, зацокалі конскія капыты, затарахцелі кулямёты. Даляталі каманды, перасыпаныя густою лаянкай.

Свечка ў вакзале патухла. Людзі крычалі, хапалі свае клункі, душыліся каля дзвярэй, лямантавалі i енчылі, некуды беглі, прыгнуўшыся.

Анупрэй высадзіў прыкладам акно.

— Хлопцы, за мною!

Забразгалі вінтоўкі i патроны. Усе шасдёра выскачылі на перон i пабеглі ўслед за салдатамі.

— Трымацца разам! — крыкнуў Нічыпар Званковіч.

Яны выскачылі на чыгуначны насып. Па дарогах ляцелі кулямётныя тачанкі, а высока над галовамі нылі снарады і, вухкаючы, падалі недзе далека за станцыяй. Успыхвалі ружаватыя водбліскі, i асядала пад нагамі зямля. Куды бягуць людзі, што адбылося за гэтыя некалькі гадзін, рудабельцы не ведалі. Яны прысталі да нейкае часці, яе вёў той самы вусаты камандзір, якога яны нядаўна бачылі ў вагоне Каменшчыкава. Анупрэй толькі паспеў сказаць:

— I мы з вамі.

— Станавіцеся на левы фланг.— I зычна скамандаваў:— Пастроіцца. Ніякай панікі!

Заляпалі прыклады вінтовак, зашаргацелі па снезе ногі.

— Таварышы! Легіянеры прарвалі нашу абарону ў раёне Татаркі, хочуць захапіць Асіповічы i Мінск. Наша пазіцыя — з правага боку чыгункі на подступах да станцыі. На абарону рэвалюцыі шагам марш!

Апошнія ў калоне ішлі шасцёра рудабельскіх партызан. Закалыхаліся ў змроку штыхі, па дарогах зацокалі падковы, загрукаталі колы, пачуліся каманды, крыкі i лаянка.

На ўсходзе вухкалі гарматы, бліскалі цьмяныя маланкі разрываў, стракаталі i захлыналіся кулямёты. Здавалася, ад недалёкага бою памацнеў i нацяплеў вецер, памякчэў размешаны сотнямі ног снег, пасвятлела ў полі.

Недзе недалёка неба асвяцілася барвовым зарывам. Яно расло i яснела, вырываліся клубы шызага дыму i языкі зыркага полымя. Відаць, паблізу гарэла веска. Нарастаў гул страляніны, вухкалі разрывы снарадаў, даляталі прыглушаныя крыкі i лямант.

Развіднела. Рота вусатага камандзіра стрымлівала атакі легіянераў у хмызняку, непадалёк ад пераезда. А па дарозе грукаталі фурманкі з параненымі, храплі спуджаныя коні, адыходзілі i адпаўзалі салдаты. Злева прарваліся койныя ўланы. Паблісквалі доўгія крывыя шаблі. Ужо было відно, што прарыў нічым не затуліш, што сілы няроўныя, а наперадзе яшчэ баі i баі. Трэба ратаваць кожнага чалавека, берагчы снарады i патроны.

У гзтым баі быў паранены Каменшчыкаў. Яго на дрызіне адвезлі ў Мінск. На папружцы, пачэпленай на шыю, няньчыў прастрэленую руку Якаў Гошка. Адарваны ад рукава зрэбны матуз набрак крывёю, завязаная далонь прыліпала да вінтоўкі, калі ён разам з усімі залягаў у прыдарожныя канавы i страляў па зеленавата-шэрых постацях легіянераў.

А яны беглі i паўзлі, нібы з разварушанага мурашніка, залягалі i падымаліся зноў. Падалі чырвонагвардзейцы, падалі i легіянеры на шэры снег, а з пералеску ішлі i ішлі новыя ланцугі ў зеленаватых шынялях.

Вуеаты камандзір загадаў адпаўзаць на другі бок станцыі, у хвойнік, што пачынаўся за Асіповічамі. Неслі параненых на звязаных вінтоўках. Адыходзілі кароткімі перабежкамі, a рэдзенькі ланцужок байцоў прыкрываў таварышаў.

К паўдню на станцыі i па вуліцах мястэчка на адкормленых панскім аўсом конях гарцавалі ўланы. Паблісквалі доўгія палашы, бляшаныя аблямоўкі на казырках рагатых канфедэратак i густа заплеценыя галуны на каўнярах шынялёў i пагончыках.

Асіповічы займаў корпус Доўбар-Мусніцкага.

Адзін за адным ішлі на Мінск цягнікі, гружаныя ваенным дабром, паражнякі i цяплушкі, вывозячы параненых, салдацкія кухні i зброю. Машыністы i качагары пакідалі свае абжытыя куткі, жонак i дзяцей, каб толькі вывесці паравозы i саставы, якія належалі рэвалюцыйнаму народу.

Рота вусатага камандзіра спынілася на ўзлессі старога бору. Стагналі параненыя. Ix наспех перавязвалі анучамі, адарванымі ад сподніх кашуль i нагавіц.

Рудабельцы развіталіся з новымі баявымі сябрамі, знялі шапкі, пастаялі над забітымі тазарышамі, загналі па абойме ў вінтоўкі i рушылі лесам на поўдзень у свой бок.

На душы было горка. Шкода рабілася чырвонагвардзейцаў, што загінулі ў гэтым баі, i крыўдна — спазніліся на адзін дзень i не паспелі атрымаць зброю. А яе так чакае Салавей i ўсе рудабельскія хлопцы.

З чым яны прыйдуць? Чым будуць бараніцца ад легіянераў i шляхты? А тут яшчэ дайшла чутка, што наступав дзесятая армія кайзера Вільгельма. Гэта, відаць, i праўда. От чаму так асмялелі легіянеры.

— Прынясём дадому невясёлыя навіны, а там чакаюць вінтовак i кулямётаў,— разважалі Нічыпар з Анупрэем.

Шасцёра змучаных, агаладалых рудабельцаў, абмінаючы бальшакі i вялікія сёлы, ішлі ў свой лясны край.

Частка другая

1.

Лёд на рацэ папралізвала вада. У прамыінах віравала чорная плыкь i знікала пад парудзелым лёдам. Толькі яшчэ трымаўся прыцярушаны саломаю i гноем зімнік, але i па ім ужо не адважваліся ездзіць — на самай сярэдзіне яго пратачыла вада, паадставалі закрайкі, парудзеў i набрыняў каля берагоў снег. Ды i куды паедзеш, калі на тым баку ў панскіх маёнтках дымяць иаходныя кухні, па сёлах гарцуюць легіянеры — забіраюць у мужыкоў апошняе сена, трусяць кожную хату, выграбаюць са свірнаў насенне, рэжуць цялушак, страляюць падсвінкаў i паласуюць шампаламі кожнага, хто спрабуе што-небудзь схаваць або не даць салдатам мяцежнага корпуса.

Ціхая падталая Пціч, нібы граніца, падзяліла вёскі: у Бярозаўцы, Катцы, Харомцах, Халопенічах i ў Глуску стаяць легіянеры, а за ракою, над Рудабельскім валрэўкомам, трапеча на ветры чырвоны сцяг. Мікодым Гошка з Параскаю ламаюць галовы i спрачаюцца., як лепей падзяліць панскую i шляхецкую землі, чым памагчы ўдовам i сіротам. Салавей з Ляўковым лазяць па шляхецкіх хутарах — шукаюць на гарышчах вінтовак, абрэзаў i патронаў, забіраюць бярданкі i дубальтоўкі. Цяпер кожны патрон, жменька пораху, старая ламанка даражэй за хлеб: не сённязаўтра прьшдзецца біцца, можа, памерці на беразе Пцічы, але не здацца, не пусціць ворага ў воласць, не аддаць назад панам зямлі, якую яшчэ так i не паспеў калупыуць сваім плугам рудабельскі хлебароб. Ён чакае вясны, спадзяецца мець свой надзел, верыць у сілу дэкрэта аб зямлі i міры. A ў яго хочуць зноў адабраць гэта права, зноў скруц.іць мужыка ў бараноў рог. Не, панове, будзем біцца, будзем стаяць на сваім, пакуль трываюць рукі, пакуль бачаць вочы. A памерці прьшдзецца — дзецям аддамо свае стрэльбы — няхай бароняць зямлю i чырвоны сцяг над рэўкомам. Хопіць! Хто сам вылузаўся з ярма, таго назад не загоніш.

У воласці рабілася ўсё трывожней i трывожней: так-сяк з Асіповіч прыбіліся Салаўёвы пасланцы. ІІрыйшлі i расказалі рэўкомаўцам, што нібыта легіянеры ўжо ў Мінску, што пайшлі ў наступление кайзераўскія дывізіі: немцы займаюць гарады i мястэчкі, асталёўваюцца грунтоўна і, відаць, надоўга. A з-за ракі легіянеры гатовы кожную хвіліну ўдарыць па воласці. I, мабыць, хутка ўдараць. Генерал не даруе рудабельцам раззброеных у Ратміравічах «жалнежаў», не забыўся ён i на бронецягнік. Не сцерпіць, што ў палескіх сёлах, як на маленькім астраўку, жыве Савецкая ўлада.

Гэта ўсё разумеў, пра ўсё гэта думаў Салавей ca сваімі сябрамі. Вечарам яны сабраліся ў Кавалях, у хаце Максіма Ляўкова. Гарэла газнічка, трашчаў за печчу цвыркун, пахла паранкаю i надгарэлаю бульбай. На печы, звесіўшы босыя ногі, сядзеў чорнабароды Максімаў бацька Архіп, курыў падмарожаны самасад, слухаў, а часам i ўстаўляў слова:

— Акапацца трэба, хлопчыкі. Пазіцыя, яна па акопах дзяржыцца. Зямля чалавека ратуе. Корміць i поіць яго i ад смерці беражэ. Давайце на гарэлым балоце, якраз проці моста, акапаемся. Другое дарогі ў ix няма. У раку не палезуць. Пусцім у пастку i стукнем з трох бакоў. От пабачыце — мая праўда.

Салавей слухаў старога салдата японскай вайны i крэмзаў нешта на сіняй вокладцы вучнёўскага сшытка.

— А бацька праўду кажа. Глядзіце, хлопцы. От мост. Справа i злева залягуць два атрады, трэці перарэжа дарогу. Як толькі яны ўлезуць у гэты мех,— Салавей абвёў алоўкам тры бакі квадрата,— мы яго i завяжам. Уцякаць адна дарога — на мост. Тут мы ім дамо пытлю.

— Як пабягуць, каб з таго боку хоць пара гранат шарахнула па мосце,— сказаў Максім,— тады мех i завяжацца.

— Разумна. Надумаем i пра гэта. A заўтра досвіті-сам выводзьце свае атрады з рыдлёўкамі ў алешнік, няхай акопваюцца. Як, дзядзька Архіп, па зімніку яшчэ можна прайсці?

— Конна наўрад. А пехатою перабярэнтся: снег зляжаўся i ўмёрз,— адказаў Салаўю стары.

...Назаўтра досвіткам, сігаючы праз выбоіны, поўныя вады, па зімніку на той бок Пцічы перабіраліся Раман Салавей з дачкою Марылькай. За плячамі яны неслі па ношцы грэчкі. Калі i запыняць часам палякі, скажуць, што ідуць на крупадзёрку.

Але ніхто ix не запыніў. Легіянерам было не да таго. Яны ад'ядаліся на дармовых харчах у халопеніцкай пані, насілі з бровара свежанькі спірт, збіраліся вясёлымі кампаніямі, нілі, маркотна спявалі:

Вруць Ясеньку з тэй военкі, вруць...

Не хацелася ім падстаўляць галовы пад мужыцкія кулі, рызыкаваць жыццём, бо ніхто з ix толкам не ведаў, за што яны мусяць ваяваць. Сцерагчы панскія маёнткі яны ўмеюць. I пажыць на ўсім гатовым кожны ласы. Вечарамі ў прасторную залу панскага палаца афіцэры прывозілі маладых дзябёлых шляхцянак з суседніх хутароў i засценкаў, шчоўкалі перад імі абцасамі наваксаваных ботаў, звінелі шпорамі, аж да раніцы круцілі ў мазурках i вальсах расчырванелых шыракаклубых часовых нявест i паненак. На ноч выстаўлялі варту вакол маёнтка i спакойна адсыпаліся. Афіцэры — у панскіх пакоях i флігелях, салдаты — у афіцынах i парабкоўскіх стадолах.

Калі паны яшчэ спалі, Раман Салавей зайшоў у кузню да Яніса Гайліса. Стары латыш звекаваў i аглух у панскіх кузнях, увагнуўся ад цяжкага молата, ссівелі галава i вусы ад клопатаў i нястач, i толькі вочы былі ясныя i добрыя, як у дзіцяці. Яніс ведаў Рамана з маладых год: яны разам парабкавалі ў маёнтку Іваненкі, па суседству карчавалі ляды i абодва некалі прыглядаліся да прыгожай вясёлай Луізы. A калі яна не паслухалася бацьку i пайшла замуж за Салаўя, Яніс не раз хацеў сустрэць камлюкаватага Рамана на 'вузкай лясной сцежцы, але ўсё ніяк не выпадала. Хацеў i пазбягаў гэтых сустрэч. Ён сцішыўся толькі, калі ажаніўся сам. I вось Луізы даўно няма на свеце. Павырасталі Раманавы i Янісавы дзеці. Цяпер у кожнага сваё гора. Раманаў Косцік уцякаў з румынскага палону, дапоўз да сваіх акопаў i загінуў у першым жа баі, a Янісаў Данат склаў галаву пад Перамышлем. Стрэнуцца старыя, пабядуюць, паўздыхаюць i разыдуцца. А цяпер не вельмі i сустрэнешся: Яніс — пад палякамі, а Раман на тым баку, у бальшавікоў, дзе ўсім камандуе яго большы сын.

Таму i здзівіўся Яніс, убачыўшы на парозе кузні Салаўя з Марылькаю.

— Лабдзіен.— Абое прывіталіся па-латышску, скінулі свае невялічкія ношкі ў парозе. Раман паціснуў чорную шурпатую кавальскую далонь i адразу ўзяўся за абшмуляны сотнямі мужыцкіх рук кіёк, пачаў раздзімаць вялікі скураны мех. Загуў горан. Яніс ласкава паглядзеў на невысокую зграбную Марыльку. Яна была трошкі цямнейшая за маці, а так — вылітая Луіза. Насупіў бровы i запытаўся ў Рамана:

— Чаго гэта вас прынесла нялёгкая? Убачаць легіянеры i ўсыплюць па «двадзесце пенць».

— Ты ж, можа, не падтыкнеш, адкуль мы? А на лбе ні ў кога не напісана, які ён: чырвоны ці белы. Маршчакі i світкі — адна хворма i тут i там... Гэта ж падгрэблі ў засеку трохі грэчкі ды ў крупадзёрку прынеслі.

Яніс глядзеў на Салаўя i ўсміхаўся ў жоўтыя пракураныя вусы.

— Ты мне, Раман, хоць цяпер галаву не дуры. Мы ўжо старыя, i дзяліць нам няма чаго.

Ён узяў мяшэчак. Ледзьве падняў яго i паважыў у руцэ. Пакруціў галавою i засмяяўся.

Марылька трывожна сачыла за кавалём.

Яніс моўчкі шуфлем разгроб кучу вугалю.

— Усё, што трэба,. можаш схаваць тут, а грэчку нясі на крупадзёрку.

Ён узяў гаечны ключ, выйшаў на двор, пачаў прыкручваць гайкі на старым возе i паглядаць на ўсе бакі.

Раман з дачкою дасталі з мяшэчка восем гранат, усе ix склалі ў адзін мех, зверху прысыпалі грэчкаю, завязалі i прыгрэблі вугалем. Убачыўшы ў акно, што ўсё гатова, у кузню ўвайшоў Яніс.

— Кажы, што далей рабіць.

— Прыйдзе да цябе чалавек з ключом на гэты замочак,— Раман дастаў з кішэні невялічкі замок ад куфэрка,— яму i аддасі. От i ўся твая работа. Ключ падыдзе, значыць, ён.

Салавей аддаў дачцэ ключ i памог ускінуць мяшэчак. Марыля выйшла з кузні i падалася ў суседнюю вёску.

Раман счакаў трохі, падзьмуў яшчэ ў мех, з дзвярэй паглядзеў на ўсе бакі i падышоў да каваля.

— Дзякую табе, Яніс.

— А ты не дзякуй. Не табе ж ласку раблю. Ды якая там ласка? Ну ідзі.— I стары Гайліс ні то абняў,

ні то штурхануў у плячук Рамана.— Калі запыняць, кажы, што быў у жончынага сваяка.

Раман, унурыўшы галаву, пайшоў да зімніка.

2.

Начамі i досвіткамі капалі партызаны акопчыкі i ямкі ў хвойніку каля моста. Уздоўж рэчкі, за альховымі i ракітавымі кустамі мяняліся каразулы. На грудку свежай зямлі ўстанавілі кулямёт, адбіты ў легіянераў бярозаўскімі хлопцамі.

Усе атрады сабраліся ў Карпілаўцы i чакалі загаду Салаўя.

— Чаго нам сядзець? Наскочым на Халопенічы ноччу, i ўсе гэтыя жоўтыя «канарэйкі» аж заляскацяць,— патрабавалі самыя няўрымслівыя. Салавей супакойваў ix, казаў, што няма чаго без дай прычыны падстаўляць галовы пад кулі, пераконваў, што трэба драпежніка заманіць у пастку i даць яму так, каб i дарогу сюды забыўся.

Калі з-за ракі вярнулася Марылька i расказала, што ў Харомцы, Катку i Касарычы падыходзяць новыя атрады легіянераў, старшыня рэўкома сабраў усіх партызан каля воласці, ускочыў на пачарнелыя бярвенні, што ляжалі ля суседняй хаты, падняў руку, спакойна i цвёрда загаварыў:

— Таварышы, не сёння-заўтра найміты капіталу, белапольскія легіянеры, пойдуць на нашу воласць. У ix конніца, ангельскія карабіны, нямецкія кулямёты i гарматы, патронаў, як таго пяску. У нас зброі такой няма. Але мы верым, што пераможам, бо кожны б'ецца за сваю зямлю, за свабоду, за Савецкую ўласць. Хто стаў у нашы рады, павінен ведаць, на што ён ідзе. Можа, i не ўсе вернуцца з гэтага бою, можа, мы страцім нашых таварышаў, але нам не страшна загінуць за лепшую долю.

У натоўпе пачалі ўсхліпваць жанчыны. Партызаны маўчалі, сціскаючы карабіны, трохлінейкі i дубальтоўкі. Пакалыхваліся авечыя шапкі i салдацкія кучомкі, віўся сіні дымок ад самакрутак i раставаў у шэрані мокрага веснавога дня.

— Таварышы,— зноў загаварыў звонкім i чыстым голасам Салавей.— Той, хто гатовы біцца за нашу Савецкую ўласць, няхай паслухае i падпіша партизанскую клятву. А хто не хоча ці баіцца, няхай ідзе да жонкі на цёплую печ.— Ён абвёў доўгім позіркам натоўп. Заварушыліся партызаны, пачалі азірацца, але не ўбачылі, каб хто выйшаў з натоўпу.

Салавей дастаў з кішэнькі пацёртага зялёнага фрэнча паперку, акуратна разгарнуў яе. Зняў шапку. Паздымалі шапкі Ляўкоў, Драпеза, Малаковіч. Скалануўся партызанскі натоўп: то адзін, то другі пачалі сцягваць старыя салдадкія кучомкі, авечыя шапкі i вайсковыя фуражкі. Вецер шкуматаў густыя чорныя i светлыя чубы, трапаў рэдзенькія касмылі на аблыселых галовах i сівыя грывы дзядоў. Салазей пачуў, як нейкая кабета шэптам спытала: «Бабанькі, можа, i хусткі трэба скідаць?» Зрабілася так ціха, што было чутна, як шамаціць паперка ў руках.

— Тады слухайце. «Я, ніжэйпадпісаны,— пачаў ён, адсякаючы кожнае слова,— клянуся гонарам i годнасцю вольнага грамадзяніна, што разумею важнасць узятага на сябе абавязку, ад якога залежыць вынік нашай барацьбы ў справе вызвалення пралетарскіх мае, якія пакутуюць у цяжкой няволі і рабстве, i свята абавязуюся прайсці абраны мною цярністы шлях. Усведамляючы рэвалюцыйны абавязак, я гатовы ахвяраваць сабою дзеля дасягнення мэты, дзеля вызвалення i аднаўлення ў нас Савецкай улады, падобна многім іншым папярэднім мне таварышам, якія дастойна памерлі ў няроўных баях... За здраду справе няхай мне будзе ўсеагульная пагарда i смерць».

Людзі маўчалі.

— Не сёння, дык заўтра легіянеры могуць напасці на нашу воласць. Рэўком уводзіць ваенную дысцыпліну. Усе атрады павінны быць гатовы ў любую хвіліну выступіць на абарону Савецкай улады,— закончыў Салавей.

Натоўп загаманіў, загайдаўся. Да бярвенняў падыходзілі маладыя i старыя, слінілі аловак, i кожны распісваўся, як умеў,— хто ставіў першую літару з хвосцікам, хто крыжык, граматнейшыя распісваліся за сябе i за суседзяў,— «па ix лічнай просьбе». Распісалася Аляксандрава сястра Марыля, за ёю надышла камбедаўка Параска i паставіла тры тлустыя крыжыкі.

— Старшыня, ты б мяне камандзірам над бабскім батальёнам смерці назначыў,— пажартаваў Цярэшка. Але жонка таўханула яго ў карак:

— Сціхні, балабон.

— Камандзіры i члены партыі бальшавікоў, зайдзіце ў рэўком,— абвясціў Пракоп Малаковіч.

З натоўпу выйшла чалавек дваццаць. За імі патупаў i Цярэшка.

— Цябе ж яшчэ, дзед, у камандзіры не прызначылі. Батальён яшчэ не набраўся. Лепей ідзі дадому,— супыніў яго Максім Ус.

— Затое ў бальшавікі ўпісаўся. Пракоп жа казаў ісці ў воласць.

— Партызаны — гэта адно, а парцейныя — саўсім другое,— тлумачыў усміхаючыся Максім старому.

— Як так? Раз я за бальшавікоў, значыць — парцейны.

Калі камандзіры зайшлі ў воласць, Цярэшка пастаяў трошкі, махнуў рукою i вярнуўся да бярвенняў, дзе мужчыны яшчэ падпісваліся пад партызанскаю клятвай.

— Няўжо не ўсё адно? Раз упісаўся, значыць — бальшавік.

Так думаў не адзін Цярэшка: кожны, хто ўзяўся за зброю i распісаўся пад клятваю, лічыў сябе бальшавіком.

Яшчэ не развіднела. За ноч зямля падшэрхла, дубцы прырэчных кустоў абледзянелі i шаргацелі, як драцяныя. З таго берага быў чуцён тупат ног, конскіх капытоў i прыцішаныя кароткія каманды.

Паўтары сотні партызан залеглі непадалёк ад моста. Яны нрыціхлі ў акопчыках i ямках, паабтыканых маладымі елачкамі i альховым веццем. На правым фланзе камандаваў Салавей, на левым — Драпеза. За паўвярсты наперадзе дарогу перагарадзіў атрад Ляўкова. Старшыня рэўкома папярэдзіў,— без яго каманды ніхто не мае права нават паварушыцца. Пахла сырой зямлёю i мохам. Ад напружанага чакання ўздрыгвалі сківіцы i пальцы. Абвостраны слых лавіў кожны шоргат i гук.

Тупат нарастаў i набліжаўся. Зацокалі падковы па мосце, глуха загрукалі боты. Легіянеры хацелі неспадзеўкі ўскочыць у Рудабелку, заняць воласць, а што рабіць далей, кожны ведаў сам — бізуны былі ca свінчаткаю, шампалы — пры кожным карабіне.

Паперадзе ехалі коннікі. На брылях канфедэратак блішчалі акантоўкі, дзынкалі доўгія зіхатлівыя палаты, рыпелі сёдлы, саплі сытыя коні. На мосце коннікі знялі карабіны. Пехацінцы зрабілі тое ж самае. Абапал дарогі, адразу за ракою, пачынаўся густы ельнік, a трошкі далей — векавы бор. Рассыпацца ланцугом па лесе было боязна, палохала i лясная дарога. Таму, мабыць, неяк самі па сабе нацягваліся павады, запавольваўся крок, вочы пазіралі то ўлева, то ўправа. Камандзір з біноклем на шыі ад'ехаў убок, прапускаючы сваіх салдат i прыспешваючы ix кароткай камандай: «Прэндзэй, панове, прэндзэй!»

Калі прайшла паўз яго апошняя шарэнга пехацінцаў, ён прышпорыў сівага, у яблыкі, каня, але не вельмі спяшаўся на сваё месца наперадзе. Ехаў з боку калоны, узіраючыся ў гушчар. У лесе было ціха, толькі марудна i лена пагойдваліся i ледзь чутна шумелі цёмныя верхавіны хвой. Прыціхлі i легіянеры. Чмякалі каныты i падкаваныя боты, ламаючы храпу i ледзяныя шкельцы лужын на дарозе. Недзе зусім блізка нешта застукала, мабыць, дзяцел. Закугукаў крумкач на сухой яліне. Павесялелі маладыя чырванатварыя ўланы i легіянеры: лес як лес, i дарэмна палохалі ix паручнікі i капралы, што быццам за кожным кустом сядзіць «бандыт».

Пры самай дарозе стаяла некалькі шурак дроў. I раптам з-за ix проста ў лоб калоне ўдарыў залп. Пярэднія коні ўзвіліся на дыбкі i аселі, зляцеў долу адзін, другі, трэці ўлан, заднія наскочылі на ix, заляскалі затворы карабінаў. Але куды страляць, ніхто не бачыў, лупілі ў дровы i проста ў белы свет.

А параненыя ўланы i коні падалі адзін за адным. Легіянеры кінуліся з дарогі ў лес, i тут з абодвух бакоў, з ямак i акопчыкаў, прыкрытых ялінкамі i кустамі, пракаціліся залпы. Валіліся на зямлю забітыя, пазляталі са спуджаных коней жывыя. Адпаўзалі за тоўстыя камлі i несуладна адстрэльваліся.

Ламаючы сучча, па лесе ляцелі ашалелыя коні без седакоў. Здавалася, страляе кожнае дрэва i куст, кулі дзынкаюць аднекуль з зямлі. Конныя i пешыя апынуліся ў вогненнай пастцы. Адзіны паратунак — назад, на мост. Без разбору страляючы ў лясны гушчар, тоичучы сваіх, імчаліся ашалелыя i разгубленыя ўланы да Пцічы. Да моста рынуўся бязладны натоўп пехацінцаў, ix да парэнчаў прыціскалі коннікі. З правага боку засакатаў кулямёт. Легіянеры перапаўзалі ад куста да куста, бліжэй к рацэ. Як толькі коннікі даехалі да сярэдзіны моста, з таго, іхняга боку, паляцелі гранаты. Узвіліся коні, потырч пасталі перабітыя маснічыны, а ззаду перлі i перлі параненыя i смяртэльна перапуджаныя салдаты.

Затрашчалі падгнілыя парэнчы. На парэпаны, набраклы лёд сарваўся конь, чмякнуўся i не ўстаў. Сіліўся, матаў галавою i не мог скрануцца з месца. Пад ім правальваўся сточаны лёд, клекатала чорная вада. Без канфедзраткі i карабіна ўлан, што зваліўся з сядла, папоўз на лёдзе. З-за кустоў на мост упала яшчэ некалькі гранат. Яны рваліся з грукатам i свістам, засцілаючы дарогу дымам. Пастка зачынілася.

Насціл на мосце быў разбіты гранатамі, тлелі парэнчы i прасмоленыя тарцы паляў. Камандзір нешта крычаў на пехацінцаў i махаў бізуном. Салдаты пераламанымі плахамі замошчвалі дзіркі, каб хоць па адным можна было перабрацца на той бок.

Страляніна сціхала. Партызаны шкадавалі патронаў. Варта было з кулямёта касануць па натоўпе на мосце, каб пакласці ўсіх. Але гэта ўжо была б не бойка, а расстрэл.

Салавей са свайго акопчыка сачыў, як гайдаюцца кусты на тым беразе ракі, i радаваўся, што ўжо ніхто не знойдзе тых касарыцкіх хлопцаў, што памагалі ім гранатамі з Гайлісавай кузні.

К паўдню сціхла ўсё. Легіянеры перабраліся на той бок, паставілі каля абгарэлага моста варту.

Партызаны па дарозе i ў лесе назбіралі штук трыццаць карабінаў, шабляў, паздымалі з забітых поўныя патранташы патронаў, палавілі спуцясаных коней, што разбегліся па хвойніку.

Калі змеркла, перанеслі трупы да моста. На кардоне, прымацаваным да слупа, напісалі: «Забірайце сваіх няшчасных ваякаў i не ганіце іншых на пагібель. Дарогу на Рудабелку забудзьце назаўсёды». I падпісаліся: «Рэўком i падраённы камітэт РКП».

У акопчыках i ў густых кустах каля ракі паставілі дазорцаў. Астатнія зняліся i рушылі дадому. На ўланскіх конях ехалі параненыя партызаны Майсей Раговіч, Рыгор Надута i Макевіч Дзяніс. Ix тугімі кужэльнымі спавівачамі паперавязвала Параска. Калі i як яна апынулася ў лесе, ніхто не бачыў. Параска ладна сядзела ў сядле i прытрымлівала Дзяніса з прабітым навылёт плечуком.

— I трэба ж было табе вытыркацца? А каб у голаў?.. Пацярпі, Дзяніска, фершал зробіць, каб не балела,— суцяшала яна Макевіча.— Але ж затое от дык далі ягамосцям, што i дзесятаму закажуць.

— Анупрэй добра ўрэзаў з кулямёта, яны так i пасыпаліся,— успаміналі партызаны нядаўні бой.

— А шкода: маладзенькія ўсе, дурненькія i недзе маткі чакаюць,— уздыхнула Параска.

— Паглядзела б, як бы яны цябе пашкадавалі,— стогнучы, бурчэў Дзяніс.

3.

Пасля бою партызаны не разыходзіліся з воласці — сядзелі ў зборні, курылі i гаманілі.

— Максім як пальнуў, гэты афіцэрык так i звіўся.

— Каторы Максім? — дапытваўся Цярэшка, не выпускаючы з рук доўгай стрэльбы. Світка падпяразана брызентавым паляўнічым патранташам, шапка заліхвацкі збіта на в уха.

— А ты, дзед, ці не соллю толькі страляў,— пакепліваў высокі, як шула, i заўсёды спакойны Максім Ус.— Я к усмаліш, гляджу — панкі толькі клубамі круцяць ды на той бок уцякаюць.

Усе зарагаталі. Але Цярэшка не разгубіўся.

— Гэта яны ад страху, a ў мяне па дзве дранкулькі ў кожнымпатроне. Як урэжу, так з капытоў далоў. Скажы ты мне, Максіме, хто гэта з таго боку бонбы на мост кідаў? Куды яны дзеліся, тыя людзі?

— Усё будзеш ведаць, хутка пастарэеш.— Ус павярнуўся i пайшоў у бакоўку да Салаўя.

У цесным пакойчыку на лаўках, на сталах i падваконні сядзелі камандзіры атрадаў i рэўкомаўцы.

— Яшчэ адзін такі бой, а там прыйдзецца адбівацца каменнямі i доўбнямі,— гаварыў Аляксандр.—

Патронаў мала, вінтовак на ўсіх не хапае. Што будзем рабіць, хлопцы?

— Каб расстарацца хоць бы яшчэ пару кулямётаў i скрынак пяць патронаў,— пачаў Драпеза.

— Можа, пазычыць у пана Доўбар-Мусніцкага? — сур'ёзна запытаў Максім Ляўкоў. Ён i жартаваў не ўсміхаючыся.

— Смех смехам, а з Бабруйскам звязацца трэба. Павятовы камітэт хоць i ў падполлі, а паможа.— Салавей чакаў, што скажуць рэўкомаўцы.

Дзверы адчыніліся, i з дзвюма вялікімі торбамі, перакінутымі цераз плячо, увайшоў Іван Мазалеўскі, яшчэ болей зарослы i разбрынялы. Ён скінуў каля дзвярэй клункі, з усімі павітаўся, сеў на краёчку лавы, дастаў бляшаную маслёнку з-пад ружэйнага масла, адкруціў вечка, натрое накрышанага самасаду i закурыў. Усе моўчкі глядзелі на яго.

— Жаліцца прыйшоў, таварыш Салавей,— пачаў глускі шавец.— Самі тут ваюеце, а я шэршняў абшываю, чаравічкі з высокімі халяўкамі шляхцянкам падганяю. Хіба ж я дзеля таго ішоў еюды?

— О, дык гэта ніштаватая работа, абы халяўкі даўжэйшыя былі,— пажартаваў Нічыпар Званковіч.

Хлопцы пырснулі смехам. Быццам не было нядаўняга бою з легіянерамі, быццам не па ix стралялі з карабінаў. Салавей падняўся з-за стала.

— Тут толькі свае, усе бальшавікі,— камандзіры i члены рэўкома. Так што можаш не апасацца. Расказвай, што там на хутарах. А наваявацца яшчэ паспееш.

Мазалеўскі шчыльней прычыніў дзверы, падумаў, як лепш пачаць.

— Лічы, уся засцянковая шляхта —бандзюкі. Добра, што хеўра Казіка Ермаліцкага не стукнула вам па патыліцы. Відаць, сюды патыкацца яшчэ не адважваюцца, a ў Ляскавічах разагналі рэўком, старшыню Анікея Ходку застрэлілі каля воласці. Шчасце яшчэ, што жонка з дзецьмі схавалася, дык яны, гады, хату спалілі.

Усе панура слухалі сумныя навіны партызанскага разведчыка. Ён доўга жыў у кулацкіх засценках. Пераходзіў з хутара на хутар, шыў боты, падбіваў падноскі, спаў у закутках за печчу, моўчкі сёрбаў зацірку на сваім варштаце. Што б ні гаварылі, ён прыкідваўся глухім.

«Што? Га? — перапытваў.— Гаварыце мацней, нічога не чую». I яму крычалі ў самае вуха. Тады ён ківаў галавою, часам усміхаўся, нібы ад радасці, што пачуў, зноў набіраў губамі бярозавыя шпількі i жалезныя цвічкі i маўчаў. Шляхцянкі пакеплівалі з яго. Скажа каторая: «Іван, ідзі есці»,— а ён i не зварухнецца, ляскае сабе малатком, шмаруе варам дратву i вухам не вядзе. «От глухі цецярук»,— кпілі з яго.

A Іван лавіў кожнае слова, кожны гук, прыслухоўваўся i прыглядаўся, што рабілася на двары, у сенцах i ў клеці. Ноччу хроп i мармытаў «у сне», але чуў, пра што шэпчуцца гаспадары ў каморы, па ціхім стуку ў шыбіну пазнаваў начных гасцей.

Яны прыязджалі па авёс, забіралі абрэзы, тупалі i гаманілі ў сенцах, пілі самагонку. Гаспадар, ківаючы на запечча, супакойваў ix: «Не бойцеся. Глухі, як пень. От дашые боты i — з богам...»

З тыдзень абшываў Іван Андрэя Ермаліцкага. I не сам хадзіў набівацца — людзі нараілі гаспадару добрага шаўца, што зграбна шые i дзешава бярэ. Наказаў Андрэй, каб прыходзіў на ягоны хутар. Іван i пайшоў.

Дома былі толькі старыя. Анэта ўсё вохкала i пазірала ў акно, ці не ідзе дачка, хрысцілася на абразы i шморгала мокрым носам. Андрэй болей маўчаў, цэлымі днямі корнаўся ў аборы i свірне, некуды знікаў i з'яўляўся толькі к ночы.

Неяк пасля першых пеўняў у хату з двума бандзюкамі пастукаўся Казік. Увайшоў, азірнуўся, як ганчак, угледзеў капылы i начынне на зэдліку i адразу да бацькі:

— Што за чалавек?

— Шавец, сынок. З Глуска шавец. Старой валёнкі падшыў, мне саюзкі новыя ставіць. Рахманы чалавек i глухі, як пень. Не бойся, Казічак.

— Мы сваё адбаяліся. Няхай цяпер нас баяцца. Круцяцца, гады, бы падсмаленыя. У нас онь якая сіла! А яшчэ чалавек дваццаць прыбудзе, па Рудабелцы грымнем, паслухаем, як гэтыя салаўі завыюць. Ходку ўжо ўходалі ў Ляскавічах.

— Ляснулі, ляснулі,— раўнуў граміла ў суконным фрэнчы сваёй работы.

Іван Мазалеўскі не прапускаў ніводнай падрабязнасці, ніводнага слова, расказваў усё па парадку.

— A Казік — у афіцэрскім мундзіры i пагоны пачапіў. Пра сястру пытаўся. Кажа: «Злаўлю сучку, сам бізуном спаласую, каб не летала, а гэтага парабчука на першай асіне павешу сушыцца».

— Дзе ж яны хаваюцца? — запытаў Салавей.

— Як тыя каршуны: дзе начуюць, там не днююць. Болей загальскіх хутароў трымаюцца. У атамана дзеўка ў Падлузе е. Каля яе трэцца.

Салавей i ўсе рэўкомаўцы насцярожана слухалі, нават курыць перасталі. У Лявона Адзінца патухла цыгарка, прыклееная да ніжняй губы, i тырчала з рота, як гарохавы стручок.

— Анікея мы ім не даруем, i вабчэ з гзтай хеўраю шаршнюкоў трэба канчаць.— Жаўлакі кабухлі i захадзілі на абветраных скулах Салаўя, губы выцягнуліся ў тонкую нітачку.— Гэта ж дэлы ўзвод Мусніцкага ў нашым тыле. Учора забілі Анікея, a заўтра любога з нас могуць прыстукнуць.— Салавей паглядзеў на Ляўкова.— Бяры, Максім, хлёсткіх хлопцаў i абкладай хутары. Пакуль пераловіце шляхцюкоў, мы з Анупрэем i Пракопам будзем упраўляцца тут.

— Максімка, вазьмі мяне. Я гэтага Ермальчука як аблупленага ведаю,— папрасіўся Цярэшка.

— Бяры, Максім. Дзед будзе самы хлёсткі хлопец у тваім атрадзе,— пажартаваў Малаковіч.

— А што? I не зломак,— заказырыўся стары,— абстрыгу бараду, дык яшчэ ого-го!

— Дальбог, праўда. Ён бегае, што падмецены, i за маладзіцамі яшчэ ўлягае, бы малады жарабок,— ні то напраўду, ні то жартам сказаў Максім Ус.

Хлопцы засмяяліся. Цярэшка не ведаў, смяяцца яму ці пакрыўдзіцца на. Максімавы жарцікі. Ён ссунуў на патыліцы шапку i заліхвацкі расправіў увагнутыя старыя плечы.

— Бяру цябе, дзед, начальнікам разведкі,— згадзіўся Ляўкоў.

— Не, Архіпавіч, без стрэльбы не пайду. Няхай той вынюхвае, у каго нос доўгі, а я біцца. буду. Эх i ўрэжу ж гэтаму абскубанаму ахвіцэрыку. A начальніка З мяне не выйдзе.

4.

Надвячоркам Гэля ўбегла ў Іванаў двор. Азіраючыся, абмыла ў лужыне чаравікі. Яна крадком ішла па гразкім полі, агародамі i загуменнямі, каб яе не ўбачылі тут; баялася, што бацька дазнаецца i сілком пагоніць дадому.

Іванаў двор малы i гразкі, здратаваны авечымі капытамі, закіданы гноем i трэскамі. Старая хата завалілася на адзін бок, саламяная страха зарасла зялёным мохам. Гэля падышла да шырокіх дзвярэй, павярнула закрутку. У цёмных сенцах ніяк не магла намацаць клямку. Дзверы адчыніліся з сярэдзіны.

— Прыгінайся толькі, каб не выцяцца,— пачуўся жаночы голас.

Гэля прывіталася i стала ў парозе, не выпускаючы з рук клуначак. Кандраціха адразу i не пазнала яе, бо не болей як разы са два бачыла на цвінтары разам са старой Ермаліцкаю. На хутар ні разу не хадзіла, а як прагналі Івана, ох i наслухалася ж ад карпілаўскіх i кавалёўскіх баб i пра сына i пра яго ўхажорку. «Хоць бы раз добра паглядзець, што там за цаца такая»,— гаварыла яна Івану, а той толькі адмахваўся.

— Праходзь, маладзічка, садзіся. Куды гэта бог, на ноч гледзячы, нясе?

— З Харомцаў іду, а куды, i сама не ведаю... Хацела Івана вашага прасіць, каб падвёз трохі.

Старая сумелася.

— А божа ж мой, ці не Андрэева ты. часам? Упоцемках я i не пазнала. A дзеткі ж мае... — Яна замітусілася па хаце.— Можа б, укусіла чаго з дарогі?

— Дзякуваць, я нядаўна ела.

Гзля села на лаўку, ссунула на шыю хустку, расшпіліла жакецік. Жанчыны доўга маўчалі, не ведаючы, што гаварыць. Пачала Кандраціха:

— I што гэта вы надумаліся, дзеткі? Затлумілі адно аднаму галовы i ходзіце, як ад чэмеру п'яныя... Дзе ж бачана, каб з такое выгоды ў зрэбнікі ды на нішчымніцу дзеўка пайшла! I бацьку не слухацца грэх... Хай бы ўсё было ладам ды складам, як у добрых людзей. А то не ведаю, што тут i казаць. Нядобра яно, дзеткі...

Гэля пачала нацягваць хустку i ўзялася за свой клуначак. Кандраціха ўсхапілася з месца.

— Што ты, дзіцятка, што ты? Хіба ж я вораг табе? Ці з хаты ганю? Шкода мне цябе, бо сама ўсё жыццё петуюея, як Марка ў пекле. Распранайся, будзь як дома. Зараз i Іван прыйдзе. Сохне па табе, учарнеў увесь. Можа, ад нуды сам сабе не рад, от i злыгаўся з гэтымі лесавікамі. З палякамі біцца хадзіў. А божачка, колькі я перакалацілася, пакуль там страляла ды грымела. Колькі выплакала. Аж прыйшоў, дзякаваць богу. I пара такая трывожная, а вам любошчы. Ох, дзеткі, дзеткі! Не будзе дабра ад твайго старога, не дасць ён збыту ні вам, ні нам.

— Нам i не трэба яго ласкі. Можа, з воласці дадуць які загончык, а там i хатку агораем, абы толькі разам.

— Хіба ж я вораг вам? Жывіце на здароўечка, каб толькі спакойна ўсё ды па-людску было, па закону, з бацюшкам ды з благаслаўленнем. Гэта ж цяпер пакруціліся маладыя, кажуць: «Бога няма i папа не трэба», а без бога ні да парогa.— I, памаўчаўшы, дадала: — Баранчыка можна будзе зарэзаць, гарэлкі трохі выгнесці, каб усё па-людску было.

У Гэлі пасвятлела на душы. Яна адчула цяпло i ўтульнасць у гэтай пустой i цёмнай хаце. Доўга ці мала, але ёй прыйдзецца пажыць тут, упраўляцца каля гэтае печы, дагаджаць Іванавай маці.

— От пасля вялікадня i павянчаецеся. А цяпер не можна, дзеткі. I бацюшка ў вялікі пост на сябе граху не возьме. А там, можа, i бацька твой злітуецца, не вораг жа ён свайму дзіцяці. Можа, усё перакруціцца i ператрэцца; глядзіш, як той казаў, i мука будзе.

— Мука ці будзе, a мўкі хопіць,— уз дыхнула Гэля.— Тата кажа, лепш у дамавіне мяне бачыць, чым пад вянцом з Іванам.

— Люты ён, ой люты! — уздыхнула Кандраціха.— Не глядзіць ні вока ні бока. Ззамаладу ведаю яго: за грош бацьку роднага на крыжы разапне. А над дачкою, можа, i злітуецца, ты Ht у яго адна.

Старая не бачыла ўпоцемках, як беглі па Гэльчыных шчоках гарачыя слёзы, як яна сілілася праглынуць даўкі камяк. Таму i маўчала. Ёй было шкода сябе, горка i сорамна перад людзьмі.

На двары пачуліся тупат i прыцішаныя галасы. Рыпкулі ў сенцах дзверы, зашоргалі ногі аб дзяркач у парозе. Увагнуўшыся, у хату ўвайпіло двое мужчын.

— Добры вечар, калі е хто жывы,— прывітаўся незнаёмец.

— Чаго гэта вы, мама, сядзіце ўпоцемках,— пазнала Гэля Іванаў голас. Яна прыціснулася да сцяны i не варуніылася, толькі моцна затахкала сэрца, запалалі шчокі, a ў роце зрабілася суха-суха.

— Дзе ж ты газы набярэшся? — азвалася Кандраціха.

Яна затупала па хаце. Зашамацелі ў пячурцы сухія трэсачкі, мужчына чыркнуў запалку. У жоўтым святле Гэля ўбачыла абветраны сухарлявы твар, глыбока запалыя вочы i пад вострым носам невялічкія вусікі. Кандраціха паднесла да запалкі лучынку, яна зырка ўспыхнула. Толькі цяпер Іван убачыў на лаве Гэлю, убачыў i разгубіўся, не ведаў, што гаварыць, што рабіць. Каб нікога не было, падхапіў бы яе на рукі, прыгарнуў да сябе, а цяпер...

— О, дык у вас госця! — загаварыў незнаёмец.

Толькі цяпер Кандраціха пазнала Раманавага сына, узрадавалася i крышку збянтэжылася.

— Праходзьце, старшыня, сядайце.— Яна запаліла лямпу, што вісела пад столлю, падкруціла кнот i кінулася выціраць фартухом лаўку.

— Гэлька, няўжо ты? Адкуль бог нясе? — падышоў да яе Іван.

— Хіба не бачыш, здарожылася, бедная,— адказала маці.— Няхай аддыхне ў нас, а там відаць будзе.

Салаўю стала ўсё ясна. Дык вунь яна якая Ермалічанка: бывае ж, што i ў змяіным гняздзе краска вырасце. Прыгожая! А на шляхцянку мала падобная.

Іван сеў побач з Гэляю. Звесіўшы кудлатую галаву, прагна курыў смярдзючы самасад. Кандраціха паставіла пасярод стала вялікую гліняную місу з кіслым малаком, на кужэльны абрус паклала паўбуханкі хлеба.

— На скаромненькае выбачайце ўжо. Неракусіце, што бог паслаў,— запрашала Кандраціха.

Іван узяў Гэлю за рукаў i пацягнуў да стала. Яна трохі ўпіналася i аднеквалася для прыклепу. А потым усе сёрбалі кіслае малако з аднае місы, елі крутую, з прыгаркамі прасяную кашу. Салавей пазіраў на Гэлю і Івана, думаў, як яны будуць добра жыць праз пяць, ад сілы праз дзесяць гадоў, i загаварыў:

— Ажэнім вас па-новаму, па-бадыпавіцку. Нарэжам самай лепшай зямлі, лесу дамо на хату. От i будзе першая савецкая сям'я ў воласці.

— Бацька не прызнае, калі па-новаму. Трэба, каб конча бацюшка павянчаў,— ціха азвалася Гэля,— a іначай усё роўна дадому павалачэ.

— Да вялікадня прыйдзецца пачакаць, а там відно будзе,— сказала Кандраціха.

— Няхай будзе i з папом, абы жылі добра. От разгонім легіянераў, хутарскіх бандзюкоў пераловім, i тады — зямля наша, лес наш, рэкі i лугі нашы. Толькі не лянуйся, усё будзе: школы пабудуем, зрэбнікі скінем, зажывём, як людзі. А пакуль што яшчэ не раз крывёю ўмыемся. Легіянераў трохі адагналі, а там немцы пруць. Наспявай толькі адбівацца ад погані.

— Дык што ж гэта будзе, Ляксандра, га? Няўжо пад ярманцам жыць прыйдзецца? Гэта ж нейкае боскае насланнё на нашу галаву. I што ім тут трэба? Чаго ix нясе нячыстая? — завойкала Кандраціха.

— Калі ўсе возьмемся дружна, i ад германца адаб'ёмся, цётка.

— Як жа ты адаб'ешся, калі ў яго сіла — арудзіі ды пілямёты, a ў нас што? Сахары ды дзедаўскія бярданкі. Ой, хлопчыкі, страшна мне за вас. Багародзіца, матка боская, заступіся i памілуй... — пачала хрысціцца старая.

— Ніхто не заступіцца, цётухна, i не памілуе, калі самі сябе не абаронім.

Салавей устаў, падзякаваў за вячэру i пачаў збірацца. Ён цяпер бачыў, што тут начаваць яму няма дзе i не хацеў замінаць маладым.

— Аставайцеся ў нас, таварыш старшыня, як-небудзь умесцімся,— не вельмі настойліва запрашаў Іван. Але Салавей сказаў, што яму яшчэ трэба зайсці да Пракопа, развітаўся i выйшаў.

Гэля з Іванам доўга сядзелі на лаўцы, шапталіся ды мілаваліся, a калі змарыў сон, яна палезла на печ да старой, a Іван да раніцы круціўся на палацях: думKi сляпіцамі лезлі адна за адною i не давалі заснуць.

Яшчэ не вывіднела, а Гэля ўжо сабралася ў дарогу. На прыпеку старая ўсмажыла яечню, наліла кубачак сырадою, паклала акрайчык хлеба i ўсё ўпрошвала, каб хаця ела. A калі дзеўчына ўзялася за клямку, прытулілася да яе i заплакала.

— Куды ж ты, мая ясачка, пойдзеш? А дай жа вам, божачка, здароўя, шчасцейка i доўгага веку. Шануй же сябе, дачушка, каб не прастыла бронь божа.

Іван, у шапцы i паўкажушку, стаяў маркотны. Ён не хацеў адпускаць Гэлю, але i трымаць не было як: дачуецца i тут жа прыляціць Андрэй, тады бяды не абярэшся. Звязе на хутар i ніывасілам выпра за якоганебудзь гугнявага шаршнюка. Хай лепей яшчэ пажыве ў Харомцах.

Яны разам выйшлі за дзверы i расталі ў перадсвітальным змроку.

5.

У Рудабелцы быў рэўком, была Савецкая ўлада, а за Пцічою абдзіралі мужыкоў легіянеры i салдаты кайзера Вільгельма. У Ляскавічах i ў Загаллі пілі, рабавалі i здзекаваліся з людзей шляхецкія банды.

Жыць адрэзанымі ад свету болей не было як. Патрэбны былі парада, падтрымка, a галоўнае — зброя i патроны. Дзе ix шукаць? З кім параіцца, што рабіць далей? А ёсць жа павятовы камітэт бальшавікоў. Трэба дабрацца да Бабруйска, адшукаць Платона Фёдаравіча.

Салавей успомніў пра чайную, ракаў i пра тры шклянкі чаю без сахарыны. Параіўся з Пракопам Малаковічам i Максімам Ляўковым.

— Трэба ехаць,— сказаў Максім,— без дапамогі нам доўга не пратрымацца.

Ехаць выпала Салаўю з Анупрэем Драпезам.

Дарогі расквасіла ранняя вясна. У лагчыне стаялі лужыны каламутнае вады. Ночы шклілі ix тонкім лядком, пад нагамі пахруствала храпа i шамацела леташняе лісце. Да Ратміравіч Аляксандр з Анупрэем дабраліся пехатою. На Салаўю была доўгая, падпяразаная вераўчынаю світа, старая бацькава шапка, на нагах — маршчакі з суконкамі, a ў руках пуга: калі хто стрэнецца i спытае, адказ быў гатовы: «Ці не бачылі часам буланага каня з лысінаю?» Анупрэй жа павінен быў казаць, што едзе ў бальніцу да бацькі. У яго i торбачка была за плячыма, нібыта з харчамі для хворага.

На станцыю прыйшлі ноччу i адразу згубіліея сярод пасажыраў, што спалі на лаўках i на падлозе. Тут ужо не страшна: ніякіх дакументаў ні ў кога не было, a калі спытаюць, хто i адкуль, можна казаць усё, што захочаш. На станцыі хлопцы ўпершыню ўбачылі новых акупантаў. У няроўным, мітуслівым святле закуранага станцыйнага ліхтара па мокрых маснічынах перона тупаў стары цыбаты немец. Бусы закручаныя, як у кайзера Вільгельма, на галаве каска з двума казыркамі i вострым шышаком на макаўцы, наперадзе — вялікі распластаны арол. Кароткі мышасты шынель гарбаціцца на спіне, гулка тупаюць падбітыя тоўстымі цвікамі падэшвы. Немец здаваўся вялізным граком, што прыляцеў на чужое поле i дыбае ў адзіноце.

Заімжыў дробны веснавы дождж, папаўзлі па глыбах доўгія крывыя пісягі. Стары немец знік з перона, відаць, недзе схаваўся ад дажджу.

Салавей сядзеў з прыплюшчанымі вачамі, але не прапускаў ніводнага руху i ніводнага слова. Слых i зрок былі асабліва вострыя, a ў галаве, нібы туга заведзены гадзіннік, таропка стукалі i абганялі адна адну думкі. Ён думаў пра ўсё, аб чым не хапала часу падумаць дома: чаму падпісалі Брэсцкі мір i пусцілі немцаў, куды пераехала камандаванне Заходнім фронтам, што адбываецца ў свеце i як бараніцца ім, рудабельскім камуністам i партызанам, ужо не толькі ад мяцежнага белапольскага корпуса, a i ад рэгулярнай узброенай i добра вымуштраванай арміі кайзера, каго яны знойдуць у Бабруйску, што ім параяць i чым дапамогуць.

Анупрэй падклаў пад галаву мяшэчак i драмаў на падлозе каля сцяны. Яны былі нібыта незнаёмыя. Дагаварыліся садзіцца ў розныя канцы вагона, a ў Бабруйску сустрэцца ў чайной на базары.

Цягнік прыйшоў далека за поўнач. Толькі назва, што цягнік: некалькі цяплушак з павыломванымі дошкамі, пабітымі вокнамі, даўно не паленымі «буржуйкам!». Наперадзе, адразу за маленькім паравозам, ішлі тры пасажырскія вагоны. У ix мільгалі агаркі свечак, i здавалася, што там утульна i цёпла. Каля пасажырскіх вагонаў стаялі нямецкія салдаты і нікога ў ix не пускалі. A ў цяплушкі рвануўся натоўп мяшэчнікаў — штурхаліся i крычалі, хтоеьці некага падсаджваў, нехта некага спіхваў, сцягваў за каўнер. Усе лаяліся, крычалі i заміналі адзін аднаму, Перад кожным вагонам тузаўся, лаяўся i лямантаваў натоўп. А па пероне спакойна хадзіў, пасмейваўся i пацяшаўся стары немец з вільгельмаўскімі вусамі.

Салавей з Анупрэем убіліся ў апошні вагон. У ім было цёмна, холадна i людна. Мужчыны i кабеты сядзелі i ляжалі на нарах i пад нарамі, умошчваліся на падлозе i проста стаялі, прыпершыся да сцяны. Вагон гаманіў i сварыўся: спіхвалі клункі i адзін аднаго, гукалі знаёмых i аднавяскоўцаў. A калі пайшоў цягнік, усе патроху пачалі ўлагоджвацца i сціхаць.

Ехалі марудна i доўга, спыняліся на паўстанках i ў полі. Часам чуваць было нямецкае гергетанне, выкрыт i нейкія каманды, потым зноў калываўся i стукаў разгойданы «цялятнік». Людзі чухаліся, стагналі i мармыталі спраеонку.

Калі добра вывіднела, праз шчыліну ў сцяне Салавей бачыў рудую леташшою траву, голы ракітнік, пасінелыя елачкі ўздоўж чыгункі i калюжыны, залітыя вясноваю вадой. Ён пазнаваў, дзе яны едуць, бо гзтую дарогу не раз перамераў па шпалах. Вось прагрукаталі каля Бярэзіны, відаць, як яна шырока разлілася i затапіла прыбярэжныя алешнікі i сцежары на лугах. Значыць, цягнік падыходзіць да станцыі. Зрабілася трохі трывожна: а што, калі немцы ці легіянеры надумаюцца трэсці кожнага, хто прыехаў, пачнуць выварочваць клункі, шукаць i вынюхваць. Непадалёк Салавей убачыў сівенысую, зморшчаную, як печаны яблык, бабульку. Яна цяжка дыхала i стагнала. Ён падсеў да яе i пачаў распытваць, куды яна i чаго едзе.

— Паміраць, мабыць, дзеткі. Як завалаю заклала.— Яна пастукала худымі парэпанымі пальцамі па грудзях.— От нараілі людзі паехаць да таго дохтура Марзона, а дзе яго шукаць, i не ведаю.

— Я, цётухна, якраз да яго i еду. Бацька мой там ляжыць, так што не бядуйце, давяду да самае бальніцы.

— А дай жа табе бог здароўя. Толькі ж я ледзьве клыпаю, можа, не захочаш валаводзіцца.

— Мне спяшацца няма куды. Дойдзем памаленьку.

Калі цягнік спыніўся i ўсе рынуліся да дзвярэй, Салавей падхапіў бабульчын клуначак, саскочыў з прыступак i намог злезці старой. Узяў яе пад пашку i асцярожна павёў.

Пры ўваходзе ў вакзал стаяла чалавек з дзесяць нямецкіх салдат. Яны абмацвалі кожнага позіркамі i валасатымі рукамі, пра нешта пыталіся. Большасць прапускалі, некаторых, з самым! вялікімі клункамі, адводзілі ўбок. Салавей спакойна ішоў, прытрымліваючы хворую бабульку, i зорка сачыў за Анупрэем: ripaпусцяць ці затрымаюць? Вось канапаты немец з шырокім бабскім тварам абмацаў ягоны мяшэчак, палопаў рукамі з-пад пахаў да кален, нешта буркнуў i падштурхнуў рукой да дзвярэй.

Аляксандру зрабілася весялей: a ў яго ёсць надзейны «пропуск». I ён яшчэ асцярожней павёў бабульку да дзвярэй.

Той самы немец, з жоўтымі, як у ката, вачамі, палопаў i яго па баках, зірнуў на бабку, грэбліва зморшчыўся i безнадзейна махнуў рукою. Праз людны закураны вакзал Аляксандр з хвораю кабетай выйшлі на брукаваную плошчу. Каля слупа ix чакаў Анупрэй. У бальйіцу яны пайшлі разам. Хоць i мала было часу, але шкода пакідаць нямоглую старую, ды i небяспечна адразу ісці ў чайную: ліха яго ведае, можа, хто ідзе назіркам. А яшчэ i прымеркавацца трэба да новых парадкаў.

Раніцаю вуліцы пустыя, толькі па мокрым, закіданым гноем бруку ехала вялізная фура з гаршкамі ды штурхаў перад сабою каламажку стары дзядок у доўгім лапсердаку i круглай ярмолцы. Па тратуары, цокаючы падкоўкамі, ішоў хлёсткі, як бізун, нямецкі афіцэр, паблісквалі падобныя на пляшкі жоўтыя батфорты i мядзяны шышак на чорнай касцы. Горад быў той i не той. Стаялі знаёмыя Аляксандру дамы, платы i прысады, i дзіўна было бачыць на гэтых вуліцах салдат i афіцэраў, з якімі ён тры гады ваяваў. Цяпер яны хадзілі тут, як гаспадары. Ці надоўга? Як яно ўсё павернецца? Адно ведаў цвёрда: трэба трымацца да апошняга...

Даставіўшы бабульку ў бальніцу, Салавей з Драпезам мінулі спічастаі чырвоны касцёл, перасеклі Мураўёўскую вуліцу, выйшлі на Альхоўскую i падаліся да рынку. Тут стаяла некалькі настрамачкаў сена, на прыцярушаным саломаю бруку сівенькі дзядок разаслаў цырату i расклаў на ёй свой тавар — выцерты блакітны мундзір, капялюшыкі з пёрамі, сукенкі, мядзяныя падсвечнікі i яшчэ нейкую старызну. Ён прытупваў i тоненькім галаском заклікаў пакупнікоў:

Аляксандр хітра ўсміхнуўся, торкнуў Анупрэя локцем:

— Можа, купім? Га?

— Хіба Цярэшку? — зарагатаў Драпеза.

Яны хадзілі паміж вазоў, столікаў i кабет, што прадавалі сахарыну, соль i цыкорый, прыцэньваліся i таргаваліся, але ўсё паглядалі на дзверы вялікага двухпавярховага дома з шыльдай: «Чай i домашние обеды».

Нарэшце завярнулі туды. У невялічкім зальчыку сядзела чалавек дзесяць вясковых дзядзькоў. Хто наразаў сала, хто сёрбаў рэдзенькую поліўку, хто піў каламутную цыкорыю. Усе маўчалі. Аляксандр з Анупрэем селі за свабодны столік, дасталі з торбачкі хлеб i кавалак вэнджанага кумпяка. Азірнуліся. З баковачкі, дзе бразгаў посуд i чутны былі жаночыя галасы, выйшла тоненькая дзяўчынка ў фартушку, карычневай сукеначцы з беленькім каўнерыкам, як у гімназісткі.

— Што загадаеце, Панове?

— Тузіну ракаў,— спакойна адказаў Салавей.

На яго зіркнулі прыгожыя чорныя вочы.

— Ракаў няма,— адказала дзяўчына.

— Тады тры шклянкі чаю без сахарыны.

Праз некалькі хвілін прыгажуня паставіла на столік тры шклянкі чаю. Пад адной з ix Аляксандр заўважыў маленечкую пісульку. Спрытна выхапіў яе i схаваў у кішэню.

Калі выйшлі з чайной, Салавей прачытаў: «Мінскі фарштат, 78. Спытаць, ці не трэба канюшына. Запіску знішчыць».

Ішлі доўга пустымі вуліцамі i завулкамі. Тут амаль не відно было йемцаў. Драўляныя хаты, сады i гароды хутчэй нагадвалі мястэчка або вёску: мыкалі каровы, на прызбах грэбліся куры, каля платоў рыліся парсюкі.

Вось i доўгая хата без аканіц. На сцяне — заржавелая бляшаная дошчачка: «Страховое общество «Россия», а пад ёю ад рукі выведзены нумар — 78. Без стуку ўвайшлі ў хату, прывіталіся i сталі ў парозе. Ha ўслоне сядзела старая яўрэйка i скубла пер'е.

— Ці не трэба вам канюшына? — спытаў Салавей.

Жанчына, не адрываючыся ад работы, паглядзела на ix i гукнула:

— Бэрул, кум а гер![²]

З дзвярэй выйшаў малады хлапец з рудаватым чубам. На ім была чорная касаваротка з белымі, як на гармоніку, гузікамі, на босых нагах — атопкі ад старых валёнак.

— Ці не трэба вам канюшына? — спытаў i ў яго Салавей.

Хлапец адчыніў дзверы ў другую палавіну i жэстам запрасіў незнаемых праходзіць. Калі зачыніліся дзверы, Аляксандр ціха сказаў:

— Мы з Рудабелкі, хочам пагаварыць з кім-небудзь з укомаўцаў.

— Сядайце, сядайце, таварышы. Кладзіце свае світкі от сюды, на канапу. А мы вас даўно чакаем. Малайцы, рудабельцы. Як там таварыш Салавей маецца?

Драпеза ўсміхнуўся, хацеў нешта сказаць, але Аляксандр апярэдзіў яго:

— Нішто жыве. Пакуль што ні легіянеры, ні немцы яшчэ не падстрэлілі. Бяда толькі — адбівацца няма чым. От i прыслаў нас сюды.

Гаспадар папрасіў хвілінку пачакаць i выскачыў на кухню, a калі вярнуўся, хлопцы ўбачылі праз акно, што жанчына, якая толькі што скубла пер'е, некуды пайшла з вялікім рэшатам у руцэ.

Праз паўгадзіны на старэнькім веласіпедзе пад'ехаў мужчына ў тужурцы i форменнай шапцы паштовага чыноўніка.

— Не бойцеся,— папярэдзіў гаспадар кватэры,— гэта таварыш Раеўскі.

У пакой увайшоў чарнявы хлапец. Яго прыгожы твар, шырока пастаўленыя вочы асвяціліся ўсмешкаю.

— Рад цябе бачыць, Аляксандр Раманавіч,— трос ён руку Салаўю.— Чулі пра вашы справы i даўно хацелі сустрэццца.— Ён павітаўся з Драпезам, потым з гаспадаром i сеў у куточку на канапе.

Аляксандр адразу пазнаў старшыню укома Платона Равінскага. «Ага, зразумела, цяпер яго называюць Раеўскім,— падумаў ён,— няхай будзе так. Раеўскі дык Раеўскі».

— Што ў вас новага, таварышы?

— Неяк яшчэ ліпім. A ці надоўга хопіць пораху, не ведаем,— адказаў Анупрэй.

— Пораху i вінтовак нам толькі i не хапае, таварыш Ра-ра...еўскі,— удакладніў Салавей.— I ведаць трэба, што робіцца ў свеце, на фронце i ў Маскве. А то сядзім, як тыя краты ў нары. Шляхта плявузгае, што бальшавікам прыйшоў канец, што ўся Расія будзе пад немцам. Газеты, лістоўкі патрэбны, арганізацыя i кіраўніцтва ваеннаю i партыйнаю работай. За тым i прыйшлі.

— I добра, што прыйшлі, таварыш Салавей.

Рудаваты хлапец голасна засмяяўся.

— Ну i канспіратары! Мне Салавей расказвае пра Салаўя, а я, дурань, i вушы развесіў...

— I правільна робіць. Цябе ён не ведае, ды i ты ж яму сваю візітную картку не даваў,— сказаў Раеўскі.— Прывялі ix сюды, мабыць, Розіны «ракі». Так, хлопцы?

— Ракі i канюшына,— засмяяўся Анупрэй.

— А адкуль ім ведаць, куды ix прывялі тыя ракі, да сваіх ці, можа, ў пастку. Назнаёмцеся хоць цяпер. Г'эта Барыс Найман, а цяпер яго прозвішча таварыш Новікаў... Заседжвацца нам няма калі. Барыс, схавай, калі ласка, мой веласіпед у сенцы.

Барыс на хвіліну выйшаў.

— Нямецкая акупацыя — справа часовая,— пачаў Платон Фёдаравіч.— Мы вымушаны былі падпісаць гэты кабальны дагавор у Брэст-Літоўску, каб выратаваць рэвалюцыю, каб мець хоць маленькую прадуху перад наступнымі баямі з імперыялістамі i контррэвалюцыяй. Так гаварыў таварыш Ленін на VII з'ездзе партыі. Штаб Заходняга фронту пераехаў у Смаленск, з ім у нас самая цесная сувязь. У Мінску i тут працуюць падпольныя камітэты. Савецкі ўрад нядаўна перабраўся ў Маскву. Партыя наша цяпер называецца «Расійская Камуністычная партыя бальшавікоў»,— інфармаваў Раеўскі.— Задача: мабілізаваць усіх рабочых i сялян на барацьбу з акупантамі, узброіць кожнага добраахвотніка, гатовага змагацца за Савецкую ўладу. Тое-сёе ў нас ёсць, i мы вам паможам i зброяй, i прыпасамі, i літаратураю. Будуць газеты i лістоўкі i на нямецкай мове. Распаўсюджвайце ix сярод салдат. Ім таксама агоркла вайна, хочацца дадому, да дзяцей, да жонак, да спакойнага жыцця. Многія нам спачуваюць, ёсць рэвалюцыйиа настроеныя. На ix трэба i разлічваць.

— A ў нас яшчэ немцаў i духу не чутно,— азваўся Анупрэй.

— Няма, дык будуць. З легіянерамі вы легка справіліся. А тут армія, i не абы-якая армія. Дубальтоўкамі яе не спыніш. Пакласці лепшых людзей ні за панюх табакі — карысці мала. Так я кажу, Аляксандр?

— Дык што ж — рукі ўгору i здавацца? — усхапіўся Анупрэй.— 8 хлебам-соллю ix сустракаць? Падстаўляць пад бізуны спіны, жонак i дачок аддаваць на здзек? А трасцу ім! Біць гадаў будзем, пакуль патронаў хоніць.

— А не хопіць, што тады? Уцячэш у лес, а тых, што астануцца, няхай вешаюць i страляюць? — спакойна запытаў Раеўскі.

Увайшоў Новікаў.

— Дзе мала сілы, трэба браць розумам i хітрасцю, от i падумай, як i людзей зберагчы, i немцаў хутчэй вытурыць. A шапкамі закідаць не спяшайся, раз'ятрыш ворага i сам будзеш не рад. У нас тут кулямёты былі i сілы трохі болей, як у вас, i то пакуль што ў падполле пайшлі.

— Ты, Анупрэй, не спяшайся,— супакоіў Драпезу Салавей,— паслухай, а тады мяркуй.

— Што параіць вам? — працягваў Платон Фёдаравіч.— Пакуль што ў бой не ўвязвайцеся. Няхай займаюць маёнтак, a ў вёску яны i самі не вельмі палезуць. Партызанскія атрады выведзіце ў лес, у сёлах пакіньце сваіх людзей, у воласці пастаўце надзейнага чалавека. Каб немцы верылі яму, а ён служыў нам. Сачыць трэба, каб не расцягвалі народнае дабро, a сваволіць пачнуць, можна i ўдарыць знянацку. А гнаць ix начнём, тут ужо i вы будзеце не абараняцца, а иаступаць.

лупіць у хвост i ў грыву. Так я кажу? I ке толькі я, так думав уком, такой тактыкі трымаецца губернскі партийны камітэт.

— Правільная тактыка,— згадзіўся Салавей.— З пістаноўкамі супраць гарматаў не вельмі наваюеш. A сілы набярэцца болей, тады i ўдарым.

— Праз некалькі дзён буду ў вас. Там усё i вырашым. А што рабіць цяпер, скажа таварыш Новікаў. Толькі як надзейней дабрацца ў вашу лясную рэспубліку? — запытаў Платон Фёдаравіч.

— У вашай форме да Глуска вы свабодна даедзеце як паштовы чыноўнік,— пачаў Салавей.

— Не толькі форма, a i пасведчанне ёсць, з усімі пячаткамі.

— Тым лепш. Прыйдзеце на пастаялы двор, спытаеце балагола Шолама Гіцьку. Ён вас даставіць да Васі Падбярознага, а той зробіць усё што трэба.— Салавей падняўся.— Чакаем вас, таварыш... Раеўскі.— Ён усміхнуўся i моцна паціснуў руку Платону Фёдаравічу.

Праз хвіліну сіняя куртка i спіцы веласіпеда прамільгнулі за акном.

— Цяпер слухайце сюды,— пачаў Новікаў.— На Казначэйскай вуліцы ёсць маленькая крамка з вялікаю шыльдай: «Книжная торговля и писчебумажные принадлежности И. Агола». Зойдзеце туды i спытаеце: «Ці няма ў вас «Закона божага»? Калі старэнькі падслепаваты гаспадар скажа: «Закона божага» няма, а ёсць «Новы завет», перадайце яму прывітанне ад Новікава i лічыце, што самай свежай літаратурай вы ўжо забяспечаны.

З Мінскага фарштата хлопцы пайшлі на другі канец горада, да Салаўёвай цёткі. Там паскідалі свае світы, ацерабіліся, пачысціліся, пасёрбалі панцаковага крупніку з таранамі i падаліся на Казначэйскую вуліцу. Па ёй шнуравалі сытыя нямецкія афіцэры з доўгімі люлькамі. Некуды спяшаліся, бразгаючы пляскатымі зялёнымі кацялкамі, нямецкія салдаты, у ix за кароткімі халявамі паблісквалі круглыя алюмініевыя лыжKi. Казыралі радавыя вышэйшым чынам неяк нехаця, нібы зганялі са скроні надакучлівую муху. Там-сям пракідаліся шынялі колеру высушанага тытуню, канфедэраткі з блішчастымі брылямі, зіхацелі наваксаваныя боты легіянераў з корпуса Доўбар-Мусніцкага.

— Глядзі ты, знюхаліся ліса з воўкам i жывуць у адным лагле,— буркнуў Анупрэю Салавей, а сам падумаў: «Хоць бы не нарвацца на каторага з тых, каго папалохалі ў Ратміравічах. Часам пазнае — будзе табе новы i стары завет».

Як толькі здалёк паказвалася канфедэратка, Аляксандр падыходзіў да акна якой-небудзь крамкі або нагінаўся i папраўляў абору.

От, дзякаваць богу, «Книжная торговля и писчебумажные принадлежности И. Агола». Невялічкая крамка ўціснулася паміж высокім домам i нейкім цагляным лабазам з глухою сцяной. За акном на вяровачцы развешаны каляровыя кніжачкі i старыя велікодныя паштоўкі, размаляваныя анёламі, баранчыкамі i чырвонымі яйкамі, на падаконніку ляжалі тоўстыя альбомы з пазалочанымі абрэзамі i блішчастымі зашчапкамі.

Хлопцы пастаялі перад вітрынаю, хацелі разгледзець, ці няма каго ўсярэдзіне, апрача гаспадара, але нічога не было відно. Адчынілі дзверы i на нейкае імгненне аслупянелі — збоку, каля прылаўка, стаяў грузны немец i разглядаў раскладзеныя веерам велікодныя паштоўкі. Перад ім была тая самая чарнявая прыгажуня з біблейскімі вачамі, якая раніцаю ў чайкой падавала ім чай без сахарыны. Яна нешта весела шчабятала старому немцу ў акулярах, а той тасаваў раскладзеныя паштоўкі i задаволена ўсміхаўся.

У куточку сядзеў сівенькі дзядок i, водзячы па старонцы носам, чытаў тоўстую кнігу. Ён нават не паварушыўся. Дзяўчына толькі зіркнула на хлопцаў i зноў нешта зашчабятала. Аляксандр падышоў да прьшаўка i таксама пачаў разглядаць паштоўкі. Анупрэй спыніўся ў парозе. Тым часам стары дачытаў старонку i адклаў кнігу.

— I што бы ві хацелі ў нас пакупіць? — звярнуўся ён чамусьці да Анупрэя. Той не разгубіўся:

— Ці мала што нашаму брату трэба.

— Калі па кніжнай часці, дык чаму б i не,— ажывіўся дзядок.

— А як жа, па вашай. Можа б, якая трубка шпалераў знайшлася ды такія-сякія кніжкі для падшыванцаў, а то за вайну i яны адзічэлі. Няхай хоць бэкаць трохі навучацца. Пападзянка ўзялася паказваць літары, дык, можа, кніжак якіх у вас разжывёмся,— разгаварыўся Анупрэй.

Тым часам чарнавокая дзяўчына загарнула ў паперку выбраныя немцам паштоўкі, не лічачы, сунула ў шуфлядку маркі. Салдат шчоўкнуў падкоўкамі, казырнуў i весела развітаўся: «Тосвитания, фрау Роза»,— павярнуўшыся да старога, яшчэ раз казырнуў, сказаў «Auf Wiedersehen»[³] i выйшаў з крамы.

Калі дзверы зачыніліся, Аляксандр спытаў у гаспадара:

— Ці няма ў вас «Закона божага»?

— Ёсць толькі «Новы завет»,— усміхнулася дзяўчына, якую немец назваў Рс-заю, i загаварыла, як з даўнімі знаёмымі: — Бачу, што вы таварыша Новікава знайшлі. А зараз вам будзе i «Новы завет».

Яна знікла ў дзвярах баковачкі, следам за ёю патэпаў i стары. Чуваць было, што яны пра нешта гавораць па-яўрэйску. Праз некалькі хвілін Роза вынесла стосік тонкіх лісткоў, аддрукаваных на рускай i нямецкай мовах.

— Хавайце за пазуху,— шапнула яна.

Стары паставіў на прылавак перавязаныя шпагатам два невялічкія пачкі кніжак. Зверху ляжаў «Новы завет».

— Дома пагартайце кожную. Можа, што знойдзеце,— сказаў дзядок i падаў хлопцам маленькую вольготную руку, пажадаў ім шчаслівай дарогі, сеў у свой куточак i зноў пачаў «нюхаць» парудзелыя старонкі тоўстай кнігі.

— Выходзьце па адным i ў розныя бакі,— шапнула Роза.

— А гэты немец часам не цікуе за намі? — спытаў Аляксандр.

— Не бойцеся. Гэта наш немец,— супакоіла Роза.

6.

Акупанты занялі Жлобін, Рагачоў, Шклоў, Магілёў, захапілі сотні гарадкоў i тысячы сёл ад Немана да Дняпра. Немцы гаспадарылі ў Мінску i ў Барысаве, Асіповічах i Бабруйску, Полацку i Мазыры. У Оршы ў кайзераўскіх ваяк хапіла сілы заняць толькі таварную станцыю, a пасажырскі вакзал застаўся савецкім. На ім вісеў чырвоны сцяг, на пероне дзяжурылі чырвонаармейцы i чэкісты, дзяжурныя прымалі цягнікі з Масквы i Смаленска i адпраўлялі ix назад у чырвоную сталіцу.

З зялёнага вагона разам з натоўпам салдат i міласэрных сясцёр, сялян i мяшзчнікаў выйшаў невысокі сухенькі мужчына ў кароткай чорнай паддзёўцы, пацёртай кепцы i ў добрых юхтовых ботах. Ён звярнуў у пусты гразкі завулак. На прызбе каля доміка з сінімі аканіцамі грэблася вялікая кура, хаваючы пад крылы маленькіх жоўценькіх куранятак. На плоце сохла некалькі паліваных гладышак, на акне ярка цвіў густы «агеньчык». Мужчына смела зайшоў у двор, нібыта ў ім быў ужо не раз, адчыніў дзверы i апынуўся ў чыстым светлым пакойчыку. На цвіку віселі пацёртая скуранка i хромавая шапка з чырвонаю зорачкай. Адкінуўшы паркалёвую фіранку, з бакоўкі выйшаў малады чарнявы мужчына са стомленым тварам, з прыпухлінамі пад вачамі. На ім была расшпіленая суконная гімнасцёрка, галіфэ са скуранымі леямі i дзіравыя шкарпэткі на нагах. Відаць, ён толькі што задрамаў i адразу прахапіўся, як толькі бразнула клямка.

— Мне начальніка пагранічнай Чэка, таварыша Рэвіна,— спытаў незнаёмы.

— Адразу падавай яму начальніка. А радавыя вам не трэба? — буркнуў у адказ гаспадар.— Ну, я Рэвін. Кажы, што далей.

— Тут усё напісана.— I чалавек падаў сіні пакет.

Рэвін яго акуратна расканвертаваў, дастаў аддрукаваную на машынцы паперку, прачытаў, паклаў пакет у кішэньку гімнасцёркі i загаварыў лагодна i ветліва:

— Распранайцеся, сядайце, таварыш Серабракоў, я зараз.

Ён знік за дзвярыма, завешанымі шырмай. Чуваць было, як стукае абдас аб падлогу, бразгае спражка. Праз некалькі хвілін Рэвін выйшаў прычэсаны, туга зацягнуты папругаю, у начышчаных ботах.

— Значыць, так,— пачаў ён, нібы працягваў даўно пачатую гаворку,— дакументы патрэбныя для вас ёсць. Запомніце, Пётр Міхайлавіч.— Цяпер вы — Павел Міхайлавіч Балашоў, слесар чыгуна-ліцейнага завода пана Вітушэўскага, мешчанін горада Бабруйска.

— Добра, што хоць бацькі аднолькава зваліся, а да астатняга прывыкну. Бабруйск ведаю добра, больш года праслужыў там у аўтамабільнай роце.

— Таварыш Кнорын абы-каго не пашле. I правільна, што яму даручылі арганізацыю партыйнага падполля на акупіраванай тэрыторыі. Ён-то добра разумев, што адных немцаў трэба біць куляю, a другіх — словам. Старым салдатам надакучыла ваяваць i бадзяцца на свеце, яны рвуцца к сваім сем'ям, хочуць хутчэй вярнуцца да станка або да плуга. Многія спачуваюць нам i «не заўважаюць», калі мы пасылаем сваіх людзей, калі адпраўляем літаратуру, а часам i зброю. На такіх немцаў у падпольшчыка павінен быць асаблівы нюх. А гад сустрэнецца — ніякай літасці яму! Усё гэта вам, мабыць, гаварылі ў Смаленску?

— З абстаноўкаю ў Бабруйску пазнаёмілі, патрэбныя адрасы помню. Толькі б дабрацца туды. Спадзяюся на вашу дапамогу.

— Білет да Бабруйска дастанем. A перайсці на той бок — раз плюнуць. Бывае, праўда, што прычэпіцца каторы салдат, пачне «цурукаць», а ты яму дзесятак марак у зубы — i адразу змоўкне. Тут нядаўна мы адпраўлялі ў Бабруйск газеты — «Правду», «Звезду», пачкі лістовак, «Rote Fahne», спецыяльна аддрукаваную ў Смаленску. Зверху, вядома, усё прыкрыта паркалём, хусткамі, таранамі, пачкамі тытуню. Здае гэты «тавар» таварыш Катловіч у багаж, a таможніку нешта стукнула ў галаву — прычапіўся: адкрывай кашы. А што значыць адкрыць кашы? Заваліць у сю справу i самому пайсці пад палявы суд. Выручыла мікалаеўская залатая пяцёрка — сунуў яе Катловіч таможніку, той i размяк. Загадаў салдатам пагрузіць кашы ў вагон. Вам якраз i прыйдзецца ехаць з таварышам Катловічам. Пад вечар ён будзе тут. Вязе новы тавар. Запомніце, прозвішча яго Антонаў. Антонаў Іван Ціханавіч. За ім, як за мураванай сцяною: трохі балбоча па-нямецку, нюх на небяспеку, як у добрага ганчака, праточыцца ў любую шчыліну. Ён вас звяжа з бабруйскімі таварышамі. А цяпер расказвайце, што там новага ў Маскве i ў Смаленску.

— Вясёлага мала. Галадае Масква, але працуе. Масы ідуць за Леніным, даюць бой меншавікам i «левым» камуністам. У Смаленску вераць, што акупанты доўга не пратрымаюцца, збіраюць сілы. Ды вы ж тут газеты чытаеце, не горш за мяне ведаеце, што робіцца на франтах i ў Маскве,— стомлена адказаў Серабракоў. Яму хацелася спаць. Галава была цяжкая, як бязмен, а наперадзе — напружаная ноч i доўгая дарога.

Рэвін кінуў на каналу маленькую падушачку, на стол паклаў два тараны, тоўстую лусту наздраватага хлеба з асцюкамі, паставіў пляшку з алеем на донцы.

— Перакусіце i да вечара адпачывайце, а я схаджу на станцыю. Работы ў нашага брата па самыя вушы: лезе ўсялякая погань з кантрабандаю i контррэвалюцыяй, от i прыходзіцца яе працэджваць.

Ён накінуў скуранку, сунуў у кішэню наган, папярэдзіў, што хутка прыйдзе гаспадыня, i выйшаў з пакоя.

Серабракоў пагрыз тарана, памачаў у алей хлеб, жменяю сабраў крошкі i расцягнуўся на цвёрдай кароткай канапцы. Вочы заплюшчыліся, a ў галаве стукала: «Павел Міхайлавіч Балашоў, Павел Балашоў, Павел Міхайлавіч Ба-ла-шоў».

...Катловіч-Антонаў быў падобны на бойкага маладога купчыка: цэлулоідны каўнерык з загнутымі ражкамі, пікейная манішка, добры гарнітур у палоску i чаравікі з гетрамі выклікалі давер i павагу. I гаварыў ён так, што любы вушы развесіць.

— У нашым тарговым дзеле што глаўнае? Нюх. Цыкорыі няма, даставай цыкорыю, сахарын трэба —вязі сахарын, мыла, тараны — усё надавай. З рукамі адарвуць. Кушаць кажны жалаець. Вот i прыйшлося кармільцам галоднага вобчаства стаць. Благароднае дзела. Праўду я кажу?

Серабракоў слухаў вясёлага балагура, які аціраўся сярод мяшэчнікаў, палінялых буржуйчыкаў, i часам не верыў, што гэта — бальшавік i вопытны канспіратар. Ён дзівіўся, бачачы, як вялікія кашы «бабруйскага камерсанта», крэкчучы, цягалі ў вагон насільшчыкі пад самым носам чыгуначиай жандармерыі.

Перад пасадкаю паджары немец з густа засеяным буйнымі вяснушкамі тварам i з белымі парасячымі брывамі праверыў даволі пацёртае пасведчанне Балашова, буркнуў кароткае «geh!»[⁴] i ўзяўся за чарговы дакумент. Каля цягніка ўжо ціснуліся i штурхаліся людзі. На пероне ў двух цьмяных ліхтарах гарэлі газнічкі. Ледзьве былі асветлены i вагоны — здавалася, у цемені ночы нехта прарэзаў мутна-аранжавыя вокны ў яшчэ далёкае світанне. Пахла паравозным дымам i мокрым бэзам» Балашоў спыніўся каля вагона i напружана глядзеў на адчыненыя дзверы вакзала: «бабруйскага камерсанта» не было. Балашоў занепакоіўся, пастаяў яшчэ некалькі хвілін i знік у натоўпе мяшэчнікаў, што з крыкам i лаянкай перліся ў вагон.

У самым канцы ён знайшоў незанятую верхнюю паліцу, ускінуў на яе маленькі фанерны чамаданчык i пачаў умошчвацца на начлег.

Тройчы блямкнуў станцыйны звон, раўнуў, зачухкаў паравоз, тузанула вагон, i ён пакаціўся ў цемень ночы. Цягнік грукаў, рыпеў i калываўся, як стары нямазаны воз, спыняўея на кожным паўстанку. Вагон гаманіў, спрачаўся, хрон, кашляў, задыхаўся ад густота цяжкага духу.

У Шклове, Магілёве i Жлобіне немцы правяралі дакументы, свяцілі ў твары ліхтарыкам, нібыта некага шукалі, выпорвалі з-пад лавак заспаных пасажыраў. Яны, ачмурэлыя ад цяжкага сну, доўга чухаліся i не разумелі, чаго ад ix хочуць, потымпоркаліся ў запазухах, шукаючы свае білеты i мікалаеўскіх часоў пашпарты. Немцы чмыхалі насамі, бурчалі: «Es ist Schweine Gestank»[⁵], лаяліся адборнымі рускімі мацюкамі, иекага валаклі, штурхалі i ссаджвалі. Пасведчанне на імя Паўла Міхайлавіча Балашова, відаць, было беззаганнае, ды i выгляд яго ўладальніка не выклікаў ніякіх сумненняў.

Неўзабаве нехта яго пастукаў па назе. Павел Міхайлавіч падняўся i ўбачыў на праходзе Антонава.

— Пара ўставаць, землячок, скора будзем дома,— сказаў i пайшоў у тамбур. Балашоў, счакаўшы трохі, выйпіаў за ім. За акном пачынала світаць, прабягалі лясы i вёскі ў сіняй смузе, круціліся палі, мільгалі i знікалі рэчкі.

Антонаў стаяў каля акна i прагна курыў.

— Я трывожыўся, ці не адсталі вы ад цягніка. Як выйшаў з вакзала, так i згубіў вас.

— Ca мной такога яшчэ не здаралася,— усміхнуўся Антонаў i шчыльней прычыніў дзверы.— Слухайце: у Бабруйску мы з вамі ке знаёмы. Ідзіце проста ў чайную. Пароль ведаеце. Вас паставяць на кватэру i звядуць з патрэбнымі людзьмі. Дзяўчыне, якая прынясе вам есці, шапніце: «Антонаў кланяўся вашаму тату». Гэта абавязкова.— I, памаўчаўшы, растлумачыў: —Трэба, каб мой тавар адразу трапіў да «пакупніка».

Ён моцна паціснуў Балашову руку i выйшаў з тамбура.

Раніцаю Балашоў у чайной каля рынку еў селядца з бульбаю i піў густую горкую цыкорыю. Тут далі адрас яго будучай кватэры. Прыгожай дзяўчыне ён перадаў прывітанне ад Антонава, заплаціў за снеданне i пайшоў шукаць патрэбны яму дом на Сталыгіінскай вуліцы.

Праз некалькі дзён тым жа цягніком у Бабруйск прыехаў нямецкі камуніст Густаў Шульц. I ён заходзіў у чайную да Розы Агал, а потым зрабіўся вялікім «кнігалюбам» i часта ў кнігарні купляў паштоўкі, старыя гравюры, паперу i кніжкі. Густаў служыў у гарадской камендатуры, насіў спічастую каску i ладна падагнаны мундзір, часам у яго воку пабліскваў манокль, на руцэ целяпаўся кароценькі стэк. Хоць i быў ён у гадах, але заўсёды выглядаў франтам. У кнігарні старому Ёселю Агалу Шульц пакідаў акуратна запоўненыя пашпарты, з якімі ездзілі падпольшчыкі ад Оршы да Брэста, папярэджваў, калі i каму трэба знікнуць, a ў салдацкіх казармах усё часцей з'яўляліся аддрукаваныя на тоненькай паперы нумары газет «Rote Fahne» i «Roter Soldat», лістоўкі з заклікамі хутчэй вяртацца на радзіму, скінуць дынастыю Гогенцолернаў, стварыць новую сацыялістычную Германію.

Часам у магазіне «Книжная торговля и писчебумажные принадлежности» Павел Балашоў перадаваў Густаву Шульцу заданні i даручэнні падпольнага павятовага камітэта, забіраў пашпарты i бланкі прапускоў, выслухоўваў i запамінаў самыя свежыя навіны, планы нямецкага камандавання.

К чэрвеню на ўсіх заводах i заводзіках Бабруйска працавалі падпольныя бальшавіцкія ячэйкі, была створана партыйная група i ў друкарні на Мураўёўскай вуліцы, у ей друкаваліся адозвы Бабруйскага укома. Ix выносілі ў кашах з абрэзкамі паперы, а к раніды адозвы былі ў чайной i ў кнігарні Агала.

Выпіць шклянку чаю забягалі вучні з гімназіі i так званага палітэхнікума," заходзілі яны i ў кнігарню купіць сшыткаў або пёраў. A выносілі адтуль за пазухаю екрутачкі свежых лістовак. Яны траплялі ў сялянскія вазы на рынку, з'яўляліся на тратуарах i нават у саборы. Павятовы камітэт партыі заклікаў народ змагацца з рабаўнікамі-акупантамі, адбіраць у ix нарабаванае дабро, узбройвацца i ствараць партызанскія атрады.

Гэтыя лісткі шэрай i жоўтай паперы станавіліся выбуховымі i небяспечнымі. Кожны дзень то каля Качэрыч, то каля Глушы, то па дарозе з Падрэчча на абозы з жытам, парсюкамі i каровамі, забранымі ў вёснах, наляталі барадатыя, у світах i ў зрэбных кашулях мужыкі, стралялі над самымі конскімі вушамі, адбіралі ў перапалоханых салдат карабіны i заварочвалі фурманкі ў лес.

Аднаго разу каля Гарбацэвіч з васьмі нямецкіх салдат пасцягвалі боты, паздымалі штаны, мундзіры i каскі, а ix абулі ў свае лапці, аддалі прапацелыя зрэбнікі i ў такой «форме» адпусцілі. Камендант фон Тромэль лютаваў, аж вылузваўся ад злосці i тут жа выдаў загад: «Кожнага злоўленага бандыта расстрэльваць без суда i следства».

Па вуліцах горада шнуравалі патрулі i нарады палявой жандармерыі, хапалі падазроных, набівалі імі камеры турмы на Шасейнай вуліцы i казематы крэпасці. A ў чайной каля базару кожны дзень хто-небудзь пытаўся, ці няма ракаў, i прасіў тры шклянкі чаю без сахарыну, у магазінчыку «Книжная торговля и писчебумажные принадлежности» куплялі «Новы завет», на дзвярах гарадской управы i камендатуры з'яўляліся новыя лістоўкі, у казармах усё часцей знаходзілі «Rote Fahne», a інтэнданцкія атрады вярталіся з вёсак без нарабаванага дабра, без коней i карабінаў.

Маладым афіцэрам ветліва ўсміхалася прыгожая падавальшчыца фрэйлейн Роза, хадзіў па рынку з кошыкам у рудэ рабочы чыгуналіцейнага завода Павел Балашоў, заўсёды кудысьці спяшаўся на старым веласіпедзіку апрануты ў пацёртую тужурку паштовага чыноўніка Платон Раеўскі. А з Оршы вясёлы балагур Ванька Антонаў зноў вёз тры вялікія карзіны з «новым таварам».

7.

Вясна пахла нашатырным духам гною i гаркаватым пылам прырэчных вербаў. На платах i азяродах гарланілі i лапаталі крыламі пеўні. Падсыхала зямля i раніцамі ў нізінах дымілася сіняватай парай. Жанкі на гародах пляскалі грады, саджалі цыбулю i адбіралі насенную бульбу. Прыйшла пара сеяць. А дзе чые палосы, яшчэ ніхто i не ведаў. У рэўком талакою ўвальваліся ўдовы i безнадзельныя карпілаўскія дзяды.

— Доўга ты нешта длубаешся, Мікодым. Зямля перасыхае, i гной петрае. Дзяліць трэба, а то няўпраўка выйдзе. Картоплю садзіць пара, проса якую жменю ды грэчкі хоць трохі ўкінуць,— прыспешвалі старшыню.

— Дзе там перасыхае? Жужаль на полі. Толькі ў разору ступіш, як спутаны конь грузнеш,— апраўдваўся Мікодым.

Але назаўтра ад самага світання з Максімам Усам пачалі зачэсваць калкі i рабіць на ix залысіны. Звязалі двое вераўчаных лейцаў, змералі ix аблузаным жоўтым аршынам. Гукнулі Параску i пайшлі на панскія папары наразаць надзелы.

Толькі паспелі разы са тры нацягнуць вяроўку ды забіць першыя калкі, як з сяла павалілі людзі. Ніхто ім не загадваў, ніхто нічога не казаў, неяк жа дачуліся, што камбедаўскія каморнікі ўзяліся за работу, i шуснулі ўсе, як на той першы сход.

— Давай, Мікодымка, я пацягаю, а ты пішы ў свае метрыкі,— адразу аб'явіўся Цярэшка. Ад яго новых лапцей на вільготнай зямлі аставаліся роўныя клеткі. Стары наском раскалупаў грудку, узяў яе ў жменю i пачаў нюхаць.

— Можа, панскім дзікалонам пахне? — не стрымаўся Максім Ус.

— Потам, братачка, потам,— спакойна адказаў Цярэшка.— А нарэжаш мне да тае дзічкі, пытляванкаю запахне. Ці не праўду кажу?

— Унь чаго захацеў! — загаманілі бабы.— Яму да дзічкі! А няшчасным сіротам пясочак.

— Ты наразай, Мікодым, а потым жэрабя пацягнем. Каб без сваркі,— загаманілі карпілаўцы.

Кандрат Кавалевіч пад'ехаў на кані з плугам i стаў каля мужчын.

— Ці не першы думает адсеяцца? — спытаў Андрэй Падута.

— А чаму б i не? — I, памаўчаўшы, дадаў: — Пакуль яны цягацьмуць гэтую ляйчыну, дык, можа, абарэм увесь надзел, каб відно было, што заняты, адным словам,— наш. А тады i падзелім. А, мужчыны?

— Яно не зашкодзіць, Гані аж да жыта.

— Но-о! — тузануў Кандрат закудлацелага за зіму коніка. Той увагнуў галаву, напяліся пастронкі, i плуг урэзаўся ў мяккую зямлю. Баразна аж ільснілася за адвалам. Следам за Кандратам пайшло некалькі мужчын. Праз гоні Андрэй папрасіў:

— Дай мне патрымацца.

— Толькі глыбока не бяры, не пацягне, падла,— аддаючы плуг, сказаў Кавалевіч.

Як убачылі жанкі, што Кандрат паехаў з плугам, пахапалі жалезнякі, каб хоць трохі падлубаць сваю палоску.

А мужчыны па чарзе абворвалі добра вылежалы папар. Камбедаўцы на кожным надзеле забівалі калкі i на залысінах ставілі нумары. Пад вечар з вялікай Усавай шапкі кожны цягнуў сваё шчасце.

У рудабельскі маёнтак немцы прыйшлі цёплым дажджлівым ранкам. Па мастку цокалі капыты вялікіх ардэнскіх коней, грукалі зялёныя паходныя кухні, акупанты ўязджалі за высокі мураваны паркан з чырвонай цэглы.

Мокры пясок на дарозе,— як воспаю, збіты цвікамі падкаваных салдацкіх ботаў.

Ужо на дзядзінцы пастаўлены ў козлы вінтоўкі з кароткімі пляскатымі штыхамі. Пыхкаюць доўгія люлькі, гергечуць паважныя i павольныя салдаты. Старэйшыя выглядаюць стомленымі i абыякавымі, маладыя яшчэ жартуюць i завіхаюцца каля кухань, ходзяць па двары i па вялікім садзе, а выткнуцца за вароты пакуль што не адважваюцца: наслухаліся ў Бабруйску i ў Глуску пра «лясных бандытаў» i трывожна азіраюцца на кожны куст.

Дні праз два з узводам нямецкіх салдат конна прыехаў малады гаспадар маёнтка барон Пётр Мікалаевіч Урангель. На ім была калматая бурка, накінутая на паходны, з генеральскага сукна мундзір, маленькія звонкія шпоры, насунутая да самых броваў зялёная шапка з кантамі. Сухі, падцягнуты, нервовы ў рухах гаспадар маёнтка зусім не быў падобны да пана: ён не ведаў, калі трэба араць i скародзіць, малаціць i сеяць, але заўсёды памятаў, што гэты белы палац з калонамі i вялікімі заламі, з ласёвымі рагамі i персідскімі дыванамі — яго ўласнасць, што палі i лясы на дзесяткі вёрст вакол маёнтка належаць яму. Маёнтак усе апошнія гады, аж да самага перавароту, даваў яму такі прыбытак, што ніколі не трэба было думаць пра грошы. Яны самі цяклі ў яго дом. Рудабельекі маёнтак барону Урангелю дастаўся ў пасаг ад камергера царскага двара Міхаіла Васільевіча Іваненкі. Пасля вяселля барон з маладою жонкаю былі тут толькі адзін раз, а потым разам паехалі ў Таўрычаскую губерню, у шыкоўны маёнтак, запісаны на імя цешчы, якую да вянчання барон ужо называў «maman».

Цяпер Урангель хацеў замацавацца ў палацы i на гэтых землях, напомніць мужыкам, хто тут гаспадар. I вось іронія лесу — прыходзіцца разлічваць толькі на дапамогу штыхоў учарашніх ворагаў — кайзераўскіх салдат.

Барона на ганку сустрэў Мікалай Мікалаевіч. Ён за апошні час асунуўся, спахмурнеў i быў падобен на засцянковага шляхціца.

Яны адразу пайшлі ў вялікі кабінет.

— Дакладвайце абстаноўку, дарагі Мікалай Мікалаевіч,— з ветлівай нервовасцю патрабаваў гаспадар, разваліўшыся ў глыбокім крэсле.

— Вымушаны шчыра прызнацца, што становішча самае што ні на ёсць крытычнае, жабрацкае становішча, ваша светласць. Маёнтка, як такога, лічыце, даўно не існуе. Парабкі разбрыліся, нікога не слухаюцца, нічога не хочуць рабіць. Мітынгуюць, падзялілі вашы землі, пад мятлу вымелі збожжа ca свірна. Мужчыны бадзяюцца па лесе са стрэльбамі. Адзіная надзея на волю боскую ды на армію кайзера Вільгельма.

— А вы, баценька, панікёр,— усхапіўся Урангель i спружыніста захадзіў па пакоі.— Гота, думаеце, усё? Думаеце, лапцюжны мужык утрымае ўладу i будзе дыктаваць свае дзікунскія законы? I на немцаў не вельмі спадзявайцеся,— загаварыў ён цішэй.— Рускае афіцэрства жыве i змагаецца. Мы яшчэ ўдарым так, што пыл паляціць i ад бальшавікоў, i ад гэтых часовых «вызваліцеляў». А вы не маеце права сядзець склаўшы рукі. Няўжо тут усе за бальшавіцкую камунію? Хіба заможныя гаспадары на хутарах не разумеюць, што ix чакае пятля, а дзяцей — торба? Што ж яны сядзяць i чакаюць, пакуль прыйдзе нячэсаны дзікун i сярод белага дня абдзярэ да ніткі?

Урангель яшчэ прабегся некалькі разоў з кута ў кут вялікага кабінета, спыніўся пасярэдзіне мяккага дывана і, адсякаючы кожнае слова, патэтычна дадаў:

— Калі б не вялікая місія выратавання Расіі ад гэтай пошасці, я тут навёў бы парадак. Кроў са слязьмі пырснула б з гэтага быдла. А пакуль што трэба ўмела павесці блізкіх нам людзей, самастойных гаспадароў, маладое афіцэрства, якое марыць пра генеральскія пагоны. Пры-ду-шыць,— ён сціснуў жылаваты кулак,— у самым зародку прыдушыць нават думку пра «равенство и братство»... Мужык ёсць мужык, а пан ёсць пан. Улада належыць дужым i разумным абраннікам. А вы тут распусцілі нюні.

Мікалаю Мікалаевічу было крыўдна слухаць папрокі маладога пана. Ён жа чакаў падзякі, што збярог хоць тое, што можна было зберагчы. У глыбіні душы ён не столькі дбаў пра барона, колькі пра сябе. Не раз хацелася захапіць самае каштоўнае i знікнуць з гэтай прапашчай, завашыўленай i ўзбунтаванай Расіі. Уцячы куды вочы глядзяць: у Румынію, у Чэхію або ў Францыю. Купіць кавалачак зямлі i быць гаепадаром самому сабе, а не служыць усё жыццё чорту лысаму. Але загаварыў пра іншае:

— Асмелюся далажыць, ваша светласць, калі б мы распусцілі нюні, дык ад вашага маёнтка засталіся б толькі галавешкі. Не без майго ўдзелу на хутарах дзейнічае адборны атрад нашых людзей пад началам маладога прапаршчыка Казіміра Ермаліцкага i былога настаўніка Парфіра Плышэўскага. Тры воласці даўно пад ix кантролем. А рудабельскай бандзе Салаўя сам Доўбар-Мусніцкі не даў рады. Гэтыя галаварэзы раззбройвалі салдат, не прапусцілі ў Ратміравічы браніраваны цягнік, заманілі ў пастку i перабілі цэлы атрад легіянераў.

— Не палохайце! Пра «страхі» я наслухаўся па дарозе сюды,— нецярпліва перапыніў барон.— Давайце лепей падумаем, з чаго пачнём. К вечару падрыхтуйце спісы ўсіх, хто расцягваў маё дабро, хто дзяліў зямлю, i прад'явіце ім рахунак: у дваццаць чатыры гадзіны ўсё даставіць на месца. Вам ясна?

Мікалаю Мікалаевічу было настолькі ясна, што аж твар яго пасвятлеў. Вярнуць усё назад — тое самае, што вырваць з воўчых зубоў костку. А што на гэта скажуць рэўкомшчыкі? Яны ж недзе тут, пакуль што прытаіліся, думаюць. I не проста так, без бою, пусцілі сюды немцаў. Можа, заманілі ў пастку. Адным словам, спаць трэба не распранаючыся. А барону што? Накрычаў, загадаў i паехаў. Калі ўдасца, вядома, гэтыя салаўі-разбойнікі i яго могуць спраўна пачапіць на горную асіну.

— Без узброенай сілы, ваша светласць, нічога не зробіш,— асмеліўся ён прызнацца,— мужык азвярэў. Сілу трэба ламаць сілаю.

— Не палохайцеся. Нямецкія салдаты нам дапамогуць,— гаркнуў барон.

Мікалай Мікалаевіч выцягнуўся, як на парадзе.

— I яшчэ. Я хачу бачыць прапаршчыка i настаўніка. Падумайце, як гэта лепей зрабіць. А пакуль можаце ісці.

Мікалай Мікалаевіч знік за дзвярыма. Барон некалькі разоў прайшоўся па пакоі. Праз акно ўбачыў паджарага нямецкага афіцэра. Ён, ляскаючы кароценькім стэкам па наглянцаваных крагах, ішоў у палац. Барон пабег яму насустрач, каб, нібы незнарок, сустрэцца ў вестыбюлі.

— Гут морген, rep командант,— весела i бесклапотна прывітаўся з ім барон. Той змушана ўсміхнуўся конскай усмешкай, паказаўшы доўгія жоўтыя зубы, i запрасіў у свой кабінет на першым паверсе.

«Хто ж тут, нарэшце, гаспадар? — з абурэннем падумаў Урангель.— Калі б мы з табою сустрэліся дзе-небудзь пад Сувалкамі, я з цябе б зрабіў рэшата, а пакуль... пакуль трымайся, генерал!»

Камендант прапанаваў барону садзіцца побач, на канапе.

— Я вымушаны прасіць пана каменданта дапамагчы вярпуць маю маёмасць, раскрадзеную бандытамі, i наогул навесці парадкі ў навакольных вёсках: пара канчаць з бандытамі i давесці мужыку, што ён — мужык...

— Армія не ёсць паліцыя, пан барон. I ўсё ж мы паможам вам. Але перш за ўсё — кантрыбуцыя. Хлеб, масла, сала неабходны імперыі. Мы будзем браць i пасылаць у фатэрлянд. А нам i вам павінны памагаць самі мужыкі.

— Як? — здзівіўся Урангель.

Камендант хітранька засмяяўся.

— Трэба выбраць самакіраўніцтва. Нацкаваць адзін на аднаго, i няхай сабе грызуцца i памагаюць нам.

Назаўтра Мікалай Мікалаевіч з трыма салдатамі ездзіў вярхом на кані ад хаты да хаты i загадваў збірацца ў маёнтак на сход.

У панскі двор ішлі толькі старыя i кабеты: ліха яго ведае, што там загадаюць. Але ніхто дабра не чакаў. На дзядзінец перад пакоямі ступалі маўклівыя i панурыя мужчыны, кожны стараўся стаць воддаль, схавацца за нечую спіну. Прыйшло некалькі ўдоў. Сярод ix была i Параска, босая, у зрэбным андараку, палінялай хустачцы, завязанай пад бараду.

Калі сабралася чалавек сорак, на ганак выйшлі нямецкі камендант i сам барон у расшпіленым кіцелі, без пагонаў, з чорнымі, нібыта прыклеенымі валасамі, сухарлявы i тонкі, як хлудзіна.

Многія «свайго пана» бачылі ўпершыню. Можа, каб не навалакліся германцы, так бы ніколі i не ўбачылі, што гэта за фрукт — барон Урангель.

Рыжавусы немец з конскімі зубамі падняў руку i загаварыў па-нямецку. Потым змоўк i паглядзеў на барона. Той выйшаў наперад, абвёў усіх маленькімі, глыбока запалымі вочкамі.

— Пан камендант гаворыць: нямецкае камандаванне патрабуе паслушэнства i павагі да арміі яго імператарскай вялікасці Вільгельма другога, Супраціўленне распараджэнням улады будзе раецэнена як бунт. Бунтаўшчыкоў у часе вайны расстрэльваюць. За напад ці замах на нямецкага салдата вінаватыя i ix пасобнікі будуць пакараны смерцю, а вёска спалена.

Зноў загаварыў немец. Барон толькі ківаў галавою. Калі камендант спыніўся, пачаў адразу перакладаць:

— Расія Германскай імперыі вінна вялікую кантрыбуцыю. Бальшавіцкія галадранцы плаціць не маюць чым. Таму кожны сялянскі двор павінен здаваць нямецкай арміі хлеб, масла, сала, мёд, лён. Дадам ад сябе: хто паслухаўся бунтаўшчыкоў i забраў хоць адну парушынку з майго маёнтка, павінен усё вярнуць на месца. Чуеце? Заўтра ж! Хто не выканае, няхай яго дзеці праклінаюць бацьку за тое, што асіраціў ix.

Камендант нецярпліва зірнуў на пана, паляпаў па руцэ стэкам i загаварыў зноў.

— Усе распараджэнні нямецкага камандавання,— перакладаў барон,— будуць перадавацца праз валаснога старасту. Ім будзе ваш чалавек, які не знюхаўся з бальшавікамі, у якога вялікая сям'я i ёсць свая зямля.

— Міхала Званковіча,— шапнула Параска Мікодыму Гошку, а той, не варушачы губамі, пераказаў суседу.

— Ноччу хадзіць сурова забараняецца, пераходзіць з вёскі ў вёску можна толькі па спецыяльным пропуску, выдадзеным нямецкай камендатурай i воласцю. Дык хто варты быць старастам? — запытаў барон.

Нехта ззаду выгукнуў:

— Міхал Званковіч няхай будзе!

— Але ж, чалавек самастаяцельны,— падтрымалі.

— I футар мае добры.

Барон пашаптаўся з упраўляхочым. Той паціснуў плячыма i развёў рукамі.

— А можа, хто больш варты? — запытаў пан.

— Лепшых у нас няма. Няхай Міхал будзе,— загуў пракураным басам Мікодым, а за ім i ўвесь невялікі натоўп.

Так i абралі Міхала Званковіча старастам. A людзі разыходзіліся панурыя i змрочныя.

8.

Маладыя i старыя, хто з кошыкам, хто з лубянай каробкаю, хто з аброццю за плячыма, з Карпілаўкі, Рудні, Кавалёў i Лаўстыкаў ішлі ляснымі сцежкамі, прабіраліся хмызнякамі i балацінамі на Зайдаў хутар. На ўзлессі была невялікая палянка, зарослая пабялелым ціпцам i званцом. Сюды i сыходзіліся «грыбнікі» i «ягаднікі». Садзіліся купкамі, курылі пякельны самасад, перакусвалі i паціху гаманілі. Калі сабралася чалавек семдзесят, з хаты, што стаяла на самым узлессі, выйшлі рэўкомаўцы i з імі нейкі незнаемы малады хлапец у сіняй сацінавай кашулі, саматканых штанах i залатаных ботах. Хоць i апрануты па-тутэйшаму, але ніхто яго не ведаў.

За паўвярсты, а дзе i за вярсту ад хутара Анупрэй Драпеза расставіў варту. Калі ў круг выйшлі Салавей, Ляўкоў, Пракоп Малаковіч i той незнаемы хлапец, усе прыціхлі. Салавей зняў шапку.

— Таварышы! — пачаў ён.— Рэўком сабраў вас сюды, каб пакуль што не вельмі настыраліся з немцамі i не пралівалі дарэмна людское крыві. Людзі нам яшчэ спатрэбяцца для наступных баёў. А Савецкая ўласць была, ёсць i будзе. У рэўком вы выбралі невялікіх паноў, не конча нам сядзець за сталамі, можна i за пнём вырашыць усе нашы справы. Выбралі вы валаснога старасту. А раз выбралі, дык слухайцеся яго. Міхал Званковіч шкоды вам не зробіць. Так я кажу, мужчыны?

— Не, бронь божа!

— Дзе ты бачыў, каб такі чалавек... — загулі ў адказ мужчыны.

— Ведалі, каго выбіралі,— падміргнуў Салаўю Мікодым Гошка.

— Значыць, што Міхал загадае, трэба сполніць. А то расшалопаюць немцы, што людзі старасту не слухаюць, i паставяць замест яго якога-небудзь шляхцюка ці эсэра.

— I то праўда,— выгукнуў стары Цярэшка,— барані божа, шэршань уссядзе, дык з-пад яго не вылужышся. Няхай лепш будзе свой чалавек.

— А цяпер, мужчыны, вам нешта хоча сказаць старшыня павятовага рэўкома таварыш Ра... таварыш Раеўскі. Toe, што ён скажа, запомніце, а што ён быў тут — забудзьцеся.

Хлопец у сацінавай кашулі стаў побач з Салаўём i таксама зняў шапку. Шырока расстаўленыя вочы пад густымі брывамі лагодна свяціліся, на галаве тырчалі коратка падстрыжаныя чорныя валасы.

— Таварышы рудабельцы! Той, хто думае, што немцы тут будуць вечна, памыляецца. Савецкая ўлада была вымушана заключыць у Брэсце мір з германцамі, каб спыніць вайну, сабрацца з сіламі i турнуць ix так, каб i смуроду не было. Раз ix пусцілі, дык трохі пацернім i паглядзім, чаго яны вартыя. А забудудца, што ў гасцях, дадзім ім так, што свае блішчастыя спічакі разам з галовамі пагубляюць.

Тут сабраліся бальшавікі-парцейцы i чырвоныя партызаны, дык ад вас ніякіх сакрэтаў няма. Акупанты акупантамі. Яны — як трэскі на вадзе, пабоўтаюцца, i рака ix выкіне, а Савецкая ўлада жыве скрозь — у Маскве i ў Петраградзе, у Смаленску i ў Бабруйску, i тут, у Рудабелцы. Рэўком часова пайшоў у падполле, каб сабраць болей сілы, лепей узброіцца i ў любы час быць гатовым ударыць па ворагу. З воласці вы не павінны выпусціць ніводнага зярняці.

Не ўсе немцы аднолькавыя. Сярод салдат ёсць рабочыя i сяляне, ім абрыдла вайна, i яны хочуць скінуць кайзера Вільгельма. Яны не толькі спачуваюць, але i дапамагаюць нам. Пастарайцеся такіх перацягнуць на свой бок. Нямецкія камуністы перадалі нам сваю газету «Ротэ фанэ», што значыць «Чырвоны сцяг». Трэба яе непрыкметна распаўсюдзіць сярод салдат. I яшчэ адно я вам хачу параіць. Солі, газы, мыла купіць у вас няма дзе. A ў Бабруйску ўсё ж дастаць можна. Праз валаснога старасту папрасіце каменданта, каб дазволіў вам сарганізавацца ў кааперацыю. Ваш надзейны чалавек будзе ездзіць у Бабруйск i прывозіць усё што трэба.

— A сярнічкі там ёсць? — запытаў Цярэшка.— I каб хоць трохі дзёгцю, а то перады, як сабачая скура, трашчаць.

— Будуць сярнічкі i дзёгаць, дзядзька Цярэшка,— супакоіў старога Ляўкоў. А Пракоп Малаковіч хадзіў сярод людзей i раздаваў кожнаму большыя i меншыя лісткі. На адных было напісана буйнымі літарамі: «Ко всем гражданам оккупированной Белоруссии». Меншыя былі засеяны дробнымі, вельмі ж пакручастымі літарамі. Няйначай, нямедкімі. Гэтыя трэба было падсоўваць салдатам.

Тут жа Пракоп абвясціў: хто хоча запісацца ў бальшавіцкую партыю, няхай падае заяву яму.

— А як я не ўмею пісаць? — запытаў Цярэшка.

— Папрасі граматнага, а потым i самога навучым.

— Вучыць вучы, толькі на грэчку, Пракопка, не стаў,— не сунімаўся стары.

Партызаны смяяліся з Цярэшкавых кепікаў, усміхаліся i рэўкомаўцы.

— А як пісаць, таварыш Малаковіч? — запытаў Іван Кавалевіч.

— Яшчэ i ты, смаркач, у парцію лезеш,— ускочыў Цярэшка.— Трымайся лепш за шляхцянчыны кумпякі, дык, можа, Ермаліцкі табе галагуцкага пеўня ў пасаг дасць.

Іван пачырванеў i апусціў галаву. Некаторыя засмяяліся, бо прывыклі смяяцца, што б ні сказаў Цярэшка, другія засыкалі на старога, каб змоўк.

Салавей нахмурыў бровы, яго тугія загарэлыя шчокі пачырванелі, нібы дзед не Івана, а яго папракнуў шляхцянкаю.

— A ці ведаеце вы, дзядзька Жулега, што тая шляхцянка выраклася багацця, кінула засценак i бацькоў. Брат — бандыт, а яна горнецца да нас. Пішы, Іван, заяву. Абедзвюма рукамі галасую за цябе. А там i першае савецкае вяселле .згуляем.

Пракоп раздаў аркушы паперы ў касую лінейку, агрызак хімічнага алоўка.

Грамацеі, прымасціўшыся хто да нянька, хто, падклаўшы стосік лістовак, пачалі пісаць заявы ў Рудабельскую ячэйку РКП бальшавікоў ад сябе i «за няграматнага... па яго лічнай просьбе».

Праз паўгадзіны Пракоп Малаковіч сабраў дваццаць восем заяў, напісаных насліненым хімічным алоўкам, падпісаных дзе прозвішчамі, дзе крыжыкамі.

— Таварышы, лістоўкі пастарайцеся да раніцы расклеіць на прысадах i платах, газеты падкіньце нямецкім салдатам. Гэта першае заданне маладым бальшавікам,— сказаў Салавей.— А цяпер разыходзьцеся па адным, па двох. Пашукайце грыбоў, пашчыпайце чарніц, каб ніводзін сабака не ведаў, дзе вы былі i каго бачылі.

Мужчыны бралі свае кошыкі, каробкі i аброці i разыходзіліся па лесе.

А на Заечым хутары яшчэ доўга раіліся рудабельскія рэўкомаўцы з Платонам Фёдаравічам Равінскім. Ён прыехаў сюды з пропускам, выпісаным Густавам Шульцам на імя Фёдара Раеўскага.

Ён тлумачыў, як павінна дзейнічаць кааперацыя, казаў, што ў Бабруйску трэба звяртацца да таварыша Ліакумовіча, а ён ужо забяспечыць усім, што трэба. A галоўнае — ствараць i ўзбройваць партызанскія атрады, перацягваць нямецкіх салдат на свой бок, а кайзеравых служак узяць у такія абцугі, каб яны i хадзіць баяліся па гэтай зямлі.

— Сувязь з павятовым камітэтам трымайце праз чайную i кніжную краму. I мы будзем час ад часу наведваць вас. Любы дакумент i пропуск вам дастанем. Так што, таварышы, вышэй галовы. Да поўнай перамогі застаецца нядоўга. А там пачнецца новае жыццё. Глядзіце, каб ні немцы, ні свае не расцягвалі i не руйнавалі маёнтка. Там жа ўсё зроблена рукамі вашых дзядоў i бацькоў i належыць вам.

— Туды нядаўна, Платон Фёдаравіч, прыехаў малады пан, барон Урангель, i спаганяе з мужыкоў усё, што забралі з яго свірнаў,— перабіў Равінскага Ляўкоў.— Грозіцца, што будзе страляць тых, хто не паслухаецца яго загаду.

— Сам ён нічога не зробіць, а немцы наўрад ці згодзяцца быць панскімі катамі. Можа, варта яго пужануць, каб гэты барон паляцеў вон.

— Прыстукнуць яго, гада, трэба. Гэта ж такі выжлятнік: свет абыдзі, другога не знойдзеш. Каб даў яму волю, ён бы тут нарабіў... — загуў густым басам Максім Ус.

— Ты яго прыстукнеш, a колькі можа асірацець сямей з-за аднаго нягодніка. Немцы азвярэюць i пачнуць распраўляцца з непавіннымі людзьмі. Папалохаць можаце, каб з'ехаў хутчэй,— раіў старшыня павятовага камітэта.

О, каб ён ведаў тады, што гэты самы барон Урангель стане атаманам белагвардзейскіх галаварэзаў на поўдні Расіі, што крывавы след за ім працягнецца

праз Крым i Чорнае мора, ен бы сам параіў, а то i загадаў Максіму Усу ці Анупрэю Драпезу «прыстукнуць» гэтага барона.

Трохі памуляўшыся, з лаўкі ўстаў Нічыпар Званковіч, выцягнуў з-за пазухі складзены ў чатыры столкі аркушок паперы.

— Тут майго дзядзьку Міхала выбралі валасным старастам, прымусілі нібыта быць нямецкім ганчаком. А ён чалавек сумленны i от напісаў заяву, каб i яго прынялі ў бальшавіцкую партыю. Не ведаю, што думаеце вы, а я прыняў бы. Наш ён чалавек.

— Думаем тое, што i ты,— весела адказаў Салавей.— Каб Міхал быў не наш, ніхто б яго ў старасты не выбіраў. Воласць была бальшавіцкаю, бальшавіцкаю i асталася. Так ці не, хлопцы?

— Давай сюды заяву,— працягнуў руку Малаковіч.— Хто за тое, каб прыняць Міхала Званковіча ў партыю камуністаў-бальшавікоў?

Разам з усімі прагаласаваў i старшыня павятовага рэўкома.

Пад вечар ён хуценька сабраўся ў дарогу. Цімох Валодзька ўпрыцемку запрог маленькага мышастага коніка, укінуў у палукашак травы i павёз галоўнага павятовага камуніста па аднаму яму вядомых лясных дарожках.

За паўвярсты паперадзе фурманкі ішоў па лесе Максім Ус з наганамі i гранатай, a назіркам шасталі па кустах Нічыпар Званковіч i Лявон Адзінец...

...Назаўтра новы валасны старшыня папрасіў дачку панскага вінакура Лізу, каб схадзіла з ім да нямецкага каменданта i ператлумачыла таму ўсё, што ён мае сказаць.

На дзядзінцы дымілася паходная кухня, а каля яе стаялі ў чарзе салдаты з медзянымі кацялкамі. Кухар у даўно не мытым каўпаку боўтаў чарпаком у катле i разліваў у кацялкі густы рысавы суп. На дошцы, пагладзенай на дзве цагліны, ляжалі кантовыя бляшанкі з галетамі. Кожны браў блішчасты карабок i з поўным кацялком адыходзіў у день ліпавых прысад. На ганку ў расшпіленым мундзіры стаяў камендант i глядзеў, як сілкуецца яго войска. Заўважыўшы, што маладзенькая статная дзяўчына ў доўгай спаднічцы, белай блузачцы i саламяным капялюшыку з нейкім мужчынам ідзе да яго, камендаит хуценька зашпіліуся на усе гузікі, насунуў на лоб лакіраваную каску з двума казыркамі i прыняў важную паставу.

Міхал Званковіч адвесіў нізкі наклон, Ліза толькі кіўнула прыгожай галоўкай i нешта залапатала панямецку.

— Растлумач яму, што мужчыны хочуць згарнізаваць кааперацыю, вазіць з Бабруйска мыла, газу, соль, каб тут зрабіць хоць якую невялічкую крамку, i просяць у пана каменданта дазволу.

Камендант выслухаў, што яму пераказала Ліза. Рудыя вусы заварушыліся, як у прусака, захадзілі густыя бровы, падобныя на вусы. Ён стаў гаварыць, нібы лаяцца.

— Пан камендант кажа, што сяляне павінны здаваць арміі кайзера Вільгельма хлеб, сала, масла, мёд i палатно. А стараста абавязаны выдзеліць падводы i далажыць пану каменданту, у каго што можна ўзяць.

— Падводы загадаць не штука, а хлеба ды сала гадоў на дзесяць назапашана на хутарах у Перагудаў, Гатальскіх, Ермаліцкіх ды Вінярскіх. Чаго ж? Можна i паказаць, дзе яны хаваюць дабро. A мужыкі даўно нішчымніцу ядуць. Адкуль у ix той хлеб ды сала?

Ад таго, што ніяк не магла перакласці слова «нішчымніца», Ліза аж пачырванела.

— Спісы, у каго ёсць хлеб, я дам. А як нашчот каперацыі, спытай у яго.

Яшчэ паўпінаўся трохі камендант, але Міхал яго ўпрасіў. Можа, тут i Ліза памагла сваімі прывабнымі шэрымі вочкамі i румянымі шчокамі з залацістым пушком каля вушэй. Камендант сказаў, што на першы сход пайшчыкаў прыйдзе сам разам з перакладчыцай.

I сапраўды прыйшоў. У школе за вузенькімі партамі i проста на падлозе сядзелі барадатыя i сярэдняга веку мужчыны, асобна каля печы стаяла чалавек дваццаць кабет i маладзіц. Палавінка сонца яшчэ вісела над лесам i залівала пакой чырвоным бляскам. Па вуліцы ў хмары рудога пылу ішла з пашы чарада кароў. Чутно было, як ляскае пастух доўгаю пугай i кляне лысух i рагуль.

Камендант увагнуўся ў нізкіх дзвярах, каб не збіць гаышака на блішчастай касцы, атрос з мундзіра пыл i пайшоў да стала. Следам за ім убегла Ліза. Жанкі скоса паглядзелі на яе. «Не была б то адна кроў, бач, як дагаджае»,— шапнула Мікодыміха Парасцы.

Камендант сеў за стол i паманіў пальцам валаснога старасту. Міхал стаў побач i неяк сарамяжліва загаварыў:

— Гражданы вобчаства, мужчыны i бабы, сядзім мы пры лучыне i самі закурэлі, як галавешкі. Газы няма. I солі, каб прысаліць які гаршчок, нідзе i драбочка не знойдзеш. Як пахне мыла, ужо i бабы забыліся.

Відаць, Ліза дакладна перакладала прамову старасты, бо камендант усміхаўся i ківаў галавою.

— Калі ж мы згарнізуем каперацыю, збяром паі, выберам крамніка, казначэя i ўсю ўправу, можна будзе тое-сёе даставіць з Бабруйска.

— Хоць бы трохі анучы адмыць ды вошы на дзецях выпрудзіць.

— Бацвіння няма чым прысаліць,— загаманілі бабы.

З апошняй лаўкі падняўся высокі бялявы Пракоп Малаковіч. Мужчыны пераглянуліся, зашапталі:

— Бач ты яго, i не баіцца.

— А чаго яму баяцца, ён жа не канакрад які.

— Няхай навалач гэтая нас баіцца, а мы ў сябе дома. Вось так!

— Сціхніце вы,— сыкнула на ix Параска.

Пракоп гаварыў спакойна i разважліва:

— Што кааперацыя нам трэба, кожны ведае. Дык каб доўга не гаварыць, давайце выберам праўленне, казначэя там, прадаўца. Збяром паі, i няхай едуць у Бабруйск. Я думаю, лепшага казначэя, як Мікодым Гошка, нам не знайсці, a крамнікам няхай быў бы хоць Цімох Валодзька. Хлопец ён малады, вёрткі. Адным словам, свой чалавек. Ну i Сцяпан Жынко, як граматнейшы, над імі за старшага. А як вы думаеце?

— Думаем так, як i ты,— з другога канца выгукнуў Лявон Адзінец. A Ліза, седзячы побач з вусатым немцам, усё шчабеча яму на вуха, усё пераказвае, хто што гаворыць.

З-за апошняй лаўкі высунуўся доўгі, як жардзіна, Аверкаў Каленік. Шэрыя валасы звісалі аж на каўнер крамнага пінжака. З маленства ён падаваў кадзіла папу i сам збіраўся пайсці ў боскія служкі. А як закруціла вайна ды рэвалюцыя, узлаваўся на ўвесь свет, зашыўся на бацькавым хутары. У нядзелю i на прастольныя святы спяваў на клірасе i часам, калі не было дзяка, чытаў «Апостала». А цяпер здурэў, ці што? Выскачыў, бы Піліп з канапель, ды як ляпне:

— Няхай паненка перакажа гаспадзіну каменданту, што тут сабраліся адны бунтаўшчыкі i рэўкомшчыкі:, i Пракоп, i Лявон Адзінец, i Параска, i той жа хвалёны Мікодым. Хапайце ix i вяжыце!

Усім аж дух заняло ад неспадзеўкі. Ліза пабялела ў твары, азірнулася на бакі. Камендант яе запытаў:

— Was sagt dieser Bauer?[⁶]

Дзяўчына нахмурыла бровы, нібы падбірала патрэбнае слова, потым усміхнулася i пераказала:

— Er sagt Produktionsgenossenschaft das ist gut[⁷].

Ніхто не зразумеў, што яна сказала. Усе са страхам

чакалі, што будзе рабіць камендант. А ён заківаў блішчастаю каскай, заварушыў цупкімі рудымі вусамі i праз жоўтыя конскія зубы прабурчаў адзінае зразумелае слова:

— Gut! Seher gut[⁸].

Хтосьці Каленіка так тузануў за пінжак, што той аж язык прыкусіў. Некалькі галасоў прашаптала: «Юда, хрыстапрадавец!» I ўсе змоўклі, нібы нічога i не было.

Так, як i прапанаваў Пракоп, у кааперацыю абралі Цімоха Валодзьку, Мікодыма Гошку i Сцяпана Жынко. У былой манапольцы вырашылі зрабіць краму. Камендант дазволіў раз на тыдзень збіраць праўленне i кожны месяц — сходы пайшчыкаў, выпісаў пропуск ездзіць у Бабруйск па тавары.

Рудабельская кааперацыя заварушылася на друri ж дзень. Малады, малы, як вузельчык, i вельмі ж спрытны Цімох Валодзька толькі што сыскаўся з нейкага далёкага салдацкага шпіталя i цяпер, згаладалы па рабоце, прыбіваў паліцы ў краме, збіраў па хатах мяхі пад соль, запісваў, што каму прывезці. Мікодым хадзіў з двара ў двор i спаганяў паі, каб было, як ён казаў, за што рукі зачапіць.

Ахвоті a дзядзькі ехалі ў падводы па тавары для кааперацыі. З пропускам рудабельскай камендатуры ix нідзе не затрымлівалі нямецкія патрулі. Валодзьку ыават дазволілі браць з сабою карабін, каб адбівацца, калі часам нападуць «бандыты».

У Бабруйску Валодзька прыязджаў на склад, адабраны рэўкомам у купца першай гільдыі ў самым пачатку рэвалюцыі. Гаспадар некуды з'ехаў, а складам так i загадваў бальшавік Ліакумовіч, у свой час прызначаны загадчыкам продаддзела. Склад стаяў на Бярэзінскім фарштаце, далека ад людскіх вачэй. Бабруйчане забыліся, а немцы i не чулі пра яго існаванне. Густаў Шульц выдаў Ліакумовічу паперу з пячаткамі гарадской управы, якая сведчыла, што склад належыць таварыству сельскіх кааператываў. Гэта сцвярджала i шыльда, прыгожа размаляваная загадчыкам. Ліакумовіч, чалавек інтэлігентнага выгляду, з пышнымі, заўсёды дагледжанымі вусамі, у белых манжэтах i каўнерыку, сядзеў у маленькай баковачцы i выпісваў тавары, a ў складзе варочалі скрынкі Барыс Найман i Шолам Агал. Яны пад мыла закладвалі мяшэчкі з порахам, піраксілінавыя шашкі, абоймы патронаў, запакоўвалі пачкі газет, якія прывозіў з Оршы Катловіч, лістоўкі, аддрукаваныя ў Бабруйску, i нумары «Rote Fahne».

Апрача ўсяго гэтага Валодзька пачаў прывозіць з Бабруйска карабіны, наганы i гранаты. Ахоўнай граматай у яго быў пропуск рудабельскага каменданта.

Звычайна, калі прыбывалі новыя тавары, збіралася «пашыранае праўленне кааперацыі». Прыходзілі Салавей, Ляўкоў, Малаковіч i Адзінец. Нібыта незнарок заходзілі камандзіры партызанскіх атрадаў — Максім Ус, Нічыпар Званковіч i Анупрэй Драпеза. Тут праводзіліся пасяджэнні рэўкома i партыйнай ячэйкі, раіліся камандзіры атрадаў, раздаваліся лістоўкі i газеты. A калі часам заходзіў нямецкі патруль, Сцяпан Жынко паказваў камендантаву грамату — дазвол раз на тыдзень збіраць цраўленне кааперацыі. Часам салдат частавалі «шнапсаМ» з панскага бровара i салёнымі гуркамі.

Салавей трохі ўмеў гаварыць па-нямецку i тлумачыў салдатам, што ix ашукаў кайзер, што яны не павінны крыўдзіць такіх жа сялян, як яны, што ім трэба хутчэй вяртацца дадому, скінуць Вільгельма i ўзяць уладу ў свае рукі. Салдаты задумваліся, бо кожны хацеў хутчэй вярнуцца да сям'і. Яны прагна накідваліся на лістоўкі, якія знаходзілі ў сваіх кішэнях, чыталі ў газеце артыкулы Карла Лібкнехта i натхнёныя прамовы Розы Люксембург.

У казарме тоненькія лісткі, напісаныя на роднай мове, пераходзілі з рук у рукі, ix хавалі ў секніках i падушках, імі дзяліліся з таварышамі, як навінамі з дому.

Камендант ніяк не мог уцяміць, хто прыносіць у казарму гэтуіо «камуністычную заразу». Ён злэена рваў на дробныя шматкі лістоўкі i газеты, тупаў нагамі, рассякаў паветра кароценькім стэкам i крычаў:

— Нават куры не баяцца іхніх пагроз. А салдаты кайзера былі заўсёды верныя прысязе i айчьше.

Камендант пасылаў у вёскі i на хутары атрады салдат. Яны выграбалі з засекаў i кадоўбчыкаў жыта, з гарыхнчаў сцягвалі падсушаныя кумпякі, усё складалі на фурманкі, вызначаныя старастам.

Галасілі бабы, умольвалі хоць на зацірку пакінуць мукі, пашкадаваць ix дзетак. А салдаты ni быта не чулі i не разумелі ix галашэння.

Барон Урангель даводзіў каменданту, што трэба завярнуць абоз у яго двор i ссыпаць усё ў панскія свірны. Бо гэта яго дабро, нарабаванае мужыкамі i бандытамі. А камендант выконваў загад свайго камандавання — збіраў кантрыбуцыю натурай. На кожную фурманку ён даў па салдату i адправіў першы абоз у Ратміравічы.

Падводчыкі ішлі каля вазоў, салдаты ляжалі на мяхах i смакталі доўгія люлькі. Колы рыпелі па глыбокім пяску, шумелі старыя замшэлыя сосны, i шчабяталі звонкія лясныя птушкі.

Калі абоз уехаў у густую путчу, каля самай дарогі прагрымеў залп. Спалоханыя коні рвануліся ў лес, перакуліўся адзін, другі воз, разам з мяхамі пассоўваліся немцы, не паспеўшы ўхапіцца за свае карабіны. А ix ужо акружыў атрад — чалавек за сорак узброеных маладых барадатых мужчын. Адстрэльвацца i супраціўляцца не было сэнсу. «Што можа зрабіць дзесяць салдат з такою вялікаю бандай? Загінуць? За што i дзеля чаго? Каму ж ахвота паміраць?» — думалі перапалоханыя немцы. Яны паднялі рукі.

Партызаны лавілі коней i заварочвалі на вузкую лясную дарогу, збіралі кінутыя салдатамі карабіны, здымалі з папруг цесакі i высыпалі з патранташаў патроны. Потым немцаў паставілі па два чалавекі ў рад.

Да ix падышоў смуглявы, сярэдняга росту мужчына i, мяшаючы слова пa-руску, слова па-нямецку, лагодна i ціха загаварыў:

— Вы хацелі пакінуць нашых дзяцей без хлеба. Выходзіць, бандыты вы, хоць ваш камендант бандытамі лічыць нас. Мы — партызаны, мы абараняем свае сем'і, сваю зямлю ад бандытаў i ворагаў. Ідзіце спакойна назад. Ніхто вас не зачэпіць. А каменданту перадайце, што не дадзім адсюль ні аднаго зярняці. Вас сотня, а нас тысячы. Усе мы былі салдатамі i ўмеем добра страляць,— Ён усміхнуўся, выцягнуў з-за пазухі пачак нямецкіх лістовак i раздаў кожнаму па некалькі штук.— Auf Wiedersehen[⁹]. — Прыставіў далонь да казырка палінялай салдацкай шапкі.

Салдаты павярнуліся, нібы па камандзе, i ціха, час ад часу азіраючыся, патупалі па пыльнай лясной дарозе. Калі трохі адышліся i ўбачылі, што ніхто за імі не ідзе, прыпусціліся ледзь не подбегам.

— Заварочвай на Зайцаў хутар! — загадаў Салавей.— Няхай кожны разбірае сваё, а шляхецкае раздадзім сіротам i ўдовам.

Весялей пакаціліся колы па цвёрдай лясной дарозе. Следам ішлі партызаны. У некаторых на адным плячы вісела свая стрэльба, а на другім — нямецкі карабін. Максім Ус падперазаўся двума поўнымі патранташамі. Хлопцы расказвалі, як хто страляў, колькі забраў патронаў, хваліліся новымі карабінамі.

Пад вечар таго ж дня раззлаваны бездапаможнасцю нямецкага камандавання барон Урангель загадаў закласці яму брычку, сказаў, што едзе ў госці да харомецкай пані. Паклаўшы пад сядзенне нейкія скрыначкі i шкатулкі, ён накінуў калматую бурку, ускочыў на абшмулянае скураное сядзенне i памчаўся рыссю па пыльнай дарозе.

Калі ўскочылі ў лес i брычку затузала на выбоінах i карэннях, барон адно крычаў фурману: «Паганяй!» Замыленыя коні толькі сцішыліся, калі праехалі халопеніцкі мост. Барон азірнуўся назад, з палёгкаю ўздыхнуў, нібы выскачыў з пасткі. Яму шкода было пакідаць маёнтак, але не хацелася рызыкаваць жыццём, неабходным «для выратавання Расіі».

Ён пераначаваў у Харомецкім маёнтку. Там яго чакалі Казік Ермаліцкі i Парфір Плышэўскі. Пра што яны гаварылі, ніхто не ведаў. Раніцою баронава брычка паехала па дарозе на Бабруйск.

Болей у Рудабелцы барона Урангеля ніхто не бачыў. Толькі Максім Ус доўга яшчэ шкадаваў, што выпусцілі яго жывым.

9.

Пры немцах Андрэй Ермаліцкі нарэшце сыскаў дачку на фальварку і, нібы блудную авечку, прыгнаў на хутар. Хацеў адхвастаць ляйчынаю, але старая коршакам кінулася да яго, упала на калені, накруціла вяроўчыну на рукі ды як залямантуе:

— Лепш мяне, калі хочаш забі, a дзіця не дам няславіць. Хто ж яе возьме пасля такой сараматы? От пабачыш, сам будзеш прасіць, каб хоць Іван узяў.— I ўмаліла-такі. Адступіўся стары. Дні тры пратрымаў Гэльку ў каморы i выпусціў: трэба ж некаму даіць кароў, секчы свінням зелле, палоць проса, i канюшыну касіць пара.

Ад сына, відаць, ужо помачы не чакай: скруціўся з дому, разлайдачыўся, распіўся. Недзе па загальскіх хутарах з такою ж хеўраю, як i сам, сабакам сена косіць. Бунтуе, усё некаму грозіць. З карабінамі ды з наганамі ездзіць, не наваяваўся яшчэ! Андрэй гатоў быў аставацца пад германцам, абы толькі жыць спакойна давалі. Дык не, трасца ix матары, тухлая немчура! Прыгнала ix нялёгкая, аж сюды дапялі — жыта выграблі са скрыні, кумпякі паздымалі ў клеці. Колькі не бажыўся, што не бальшавік ён, а яны лыпаюць вачыма, як тыя совы на світанні, гергечуць, ды толькі зубы выскаляюць. Казік бы ім паказаў, каб са сваімі хлопцамі прыскочыў. Шукай ветру ў полі: гарцае недзе па ўдовах, як маладзенькі кныр.

Але ж i немцы трасцу спажылі. Кажуць, Салаўёва банда ўсё падчыстую адабрала.

Ад гэтых думак яшчэ большая нуда i злосць разбірала старога Ермаліцкага. Бальшавікоў ён ненавідзеў смяртэльнаю нянавісцю, можа, не так ненавідзеў, як баяўся ix парадкаў. «От пойдуць, бронь божа, немцы, тады зноў гэтыя Салаўі ды Ляўковы ўсходзяцца забіраць зямлю, абразаць хутары, каб ix разачка рэзала. Няўжо Казік з Плышэўскім дапусцяцца, каб ix бацькоў гэтыя антыхрысты з торбаю пусцілі? У ix жа сіла! A Плышэўскі — галава, вучыцель яшчэ мікалаеўскі».

Трывожыла старога Ермаліцкага i Гэлька. Ён гатоў нават узяць прымака, але каб толькі шляхецкай пароды. Выгадней, канечне, прымака, можна пасагу не даваць i мець лішняга работніка. Абы толькі не гэтага злыдня!

А Гэлька стала рахманая i маўклівая, як авечка,— ад відна да цямна таўчэцца ў аборы i на полі, ды яшчэ i ў лес адскочыць, прыхваткам чарніц поўнае вядзерца набярэ. Маці не нарадуецца i не нахваліцца ёю.

Падаіла яна неяк досвіткам кароў, абула маршчакі, ухапіла вядзерца i кажа:

— За Гарэлым балотам ягад ажчорна, збегаю — пазбіраю.

I пайшла.

Але ні ў абед, ні на вячэру не дачакаліся Ермаліцкія дачку. Кінулася старая ў куфар, аж там — ні белага плацця, што яшчэ летась к вялікадню пашылі, ні чаравікаў на гузіках няма. Так i села каля куфра Анэта.

— Едзь, бацька, шукай. Ці не замуж гэтая дурніца збегла.

Але Гэлю ўжо нельга было вярнуць.

Даўно яна прыхавала пад вываратам клунак з падвянечным плаццем i хромавымі чаравічкамі, a калі ўвайшла ў лес, паклала яго ў вядро i пабегла ў гушчар. Абрасілася па высокім папаратніку i багунніку, зайшла за ядлоўцавыя кусты, сцягнула прапацелую кофтачку, скінула спаднічку. Азірнулася — ці часам не бачыць хто. Колкая галінка казытнула па голых плячах, ранішнім халадком абдало ўсё цела. На яе глядзелі замшэлыя вывараты i дуплаватыя дубы. Слёзы заказыталі ў горле — не падружкі i не маці адзяюць яе i заплятаюць пад вянец, не качаюць каравая i не спяваюць вяеельных песень. Толькі сосны шумяць ды яшчарка з трухлявага пня пазірае на маладую. Гэля нацягнула цеснаватае белае плацце, зграбныя чаравікі сціснулі растаптаныя за лета ногі. Склала свае транты ў вядзерца i пайшла да павароткі, туды, дзе стаяла разбітая маланкаю хвоя. Ішла, крадучыся i азіраючыся, як злодзей. Так яно i было — яна крала сваё каханне ў лютага бацькі, у азвярэлага брата, што асіраціў Анікеевых дзетак, што рабаваў i забіваў ні ў чым не вінаватых людзей i туляўся па лясах i глухіх хутарах, як кручаны воўк. От, здаецца, свае кроўныя, а як яны агорклі ёй лютасцю i прагай, як ix ненавідзела i баялася Гэлька. Яна бегла па густым чарнічніку, высока паднімаючы прыпол сукенкі, каб часам не запырекаць яго пераспелымі ягадамі. Слёзы самі каціліся па гарачых шчоках. Гэля ix не выцірала, a толькі час ад часу лавіла перасохлымі губамі.

Вось відна i дарога. У кустах фыркнуў конь i зашапацела прасвечанае сонечным слупам лісце. Гэля пабегла хутчэй, пераскокваючы праз пянькі i ламачча, збіваючы мухаморы i сыраежкі. З-за куста выйшаў Іван у наваксаваных ботах, у картовым пінжаку, у чорнай шапцы з блішчастым казырком. Ён пабег ёй насустрач, абняў, прытуліў, а пацалаваць не адважыўся — яшчэ ж не жонка.

— Прыйшла? От добра. I я толькі пад'ехаў. А старый не кінуцца?

Каля каня стаяў намнога старэйшы за Івана яго швагер i альховаю галінкай адганяў сляпнёў i мух з конскай морды.

— Давай, маладая, свой пасаг,— замест прывітання пажартаваў ён, узяў вядзерца з Гэлінымі трантамі, паставіў у перадок i прыкрыў свежанакошанай травою. Паправіў посцілку на возе, зацугляў каня.

— Калі хочаш украеці нявесту, дык барзджэй паганяй,— сказаў ён Івану i ўскочыў у перадок. Маладыя паселі на посцілку. Заляскаталі колы па лясной дарозе, аб'язджаючы вёскі i бітыя гасцінцы.

З паркалёвай хустачкі Іван дастаў фату i вяночак з цупкіх белых кветак. Гэля намацала пад каўнерыкам іголку з доўгаю ніткай i пачала прЫінываць вяночак да фаты.

Ляснымі дарогамі яны праехалі вёрст з дваццаць, аж у Лучыцы, i спыніліся каля цвінтара невялічкай драўлянай царквы. Наўкол нікога не было. У пяску, каля канавязі, грэбліся папоўскія індыкі, ды ў густым лапушніку рохкаў сыты падсвінак. Гэля сядзела адна на возе, a Іван ca шваграм пабеглі ў папоўскі дом. Яны ўжо даўно згаварыліся з бацюшкам i заплацілі наперад тры пуды жыта.

Неўзабаве Гэля ўбачыла старога замшэлага попіка ў белым палатняным падрызніку i ў парудзелым ад часу саламяным капелюшы. За ім клыпаў у атопках на босую нагу гарбаценькі званар з безбародым тварам. Ён бразгаў цэлым перавяслам ключоў у руцэ, а следам ішлі Іван i ягоны швагер.

Адамкнулі царкву і пайшлі ўсярэдзіну. Іван прыбег да воза, узяў Гэлю за руку i павёў у цёмныя дзверы. У прытворы яна надзела фату з вяночкам i нясмела ўвайшла ў паўзмрок халаднаватай царквы. Каля аналоя гарэла адна свечка. На століку Гэля ўбачыла два мядзяныя пярсцёнкі, відаць, адкаваныя карпілаўскім кавалём з тоўстага мікалаеўскага пятака. Калі поп заспяваў: «Вянчаецца раба божая...» —над Гэлінаю галавой Іванаў швагер падняў блішчасты вянец, падобны на царскую карону, а над Іванам трымаў вянец гарбаценькі званар. Пацалавалі халодны крыж, пацалаваліся з Іванам, надзеў поп ім на пальцы тугія мулкія пярсцёнкі, перажагнаў вялікім евангеллем у аксамітных корках.

Вось i ўсё. Цяпер муж i жонка. А што далей? Ці адступяцца бацька i Казік? Ці дадуць спакойна жыць, няхай у беднасці, але так, як хоча сэрца? Ці дадуць з'есці нішчымніцу, не душачыся слязьмі? Гэля ледзь стрымалася, але не заплакала. Зняла ў прытворы фату, загарнула ў паркалёвую хустачку, i, ужо не хаваючыся ні ад кога, маладыя паехалі па шырокім гасцінцы ў Іванаву хату.

Старая Кавалевічыха, выціраючы хусцінкаю вочы, сыпанула ў сенцах маладым на галовы жменьку жыта i павяла ў хату.

— Прыгінайся, дачушка, каб не выцяцца.

За сталом у ружовай сацінетавай кашулі сядзеў Іванаў бацька, а поруч з ім увесь рэўком — Салавей, Ляўкоў i Малаковіч. Збоку на лаве — старэйшы Іванаў брат Атрахім i трое меншых хлопцаў.

Маладых пасадзілі на покуць, Гэлька зноў надзела фату, расчырванелася i ўсім усміхалася добрымі яснымі вачамі. У хаце было цемнавата, але агню не запальвалі — i вянчанне i вяселле былі таемныя, без музыкі i песень, без шумнае бяседы.

— Як толькі выкурым немцаў, мы такое вам вяселле закруцім, уся Карпілаўка ходарам пойдзе,— пазіраючы на маладых, казаў Салавей.— Хоць вы i павянчаліся, а мы вас усё роўна ў рэўкоме запішам, зямлі нарэжам самай лепшай, каня дамо, пару кароў —i жывіце на здароўе. А жыццё будзе такое, што нікому i не снілася.

—Дзе ж ты кароў тых набярэшся, Ляксандра? — хітра прыжмурыўшыся, спытаў Кандрат.

— Ці мала ix, дзядзька, у панскіх ды ў шляхецкіх аборах? Хто ix нагадаваў? Мужык? Мужыку яны i дастануцца.

— Хопіць вам, мужчынкі, гаманіць,— паднялася з рубчастаю чаркай у руцэ Кандраціха,— лепей выпіце з маладымі, каб ім добра жылося, елася ды пілося.

Усе чокнуліся з маладымі i выпілі разведзенага чарнічным сокам спірту з панскага бровара.

Крыху падпіўшы, Кандрат усё бубнеў на вуха Пракопу Малаковічу:

— Гэта ж трэба такая фацэція: Андрэй Ермаліцкі — мой сват. Трасцу! Я ўжо цяпер перад ім шапку не зніму, хоць ты зашмаргніся. Сват — значыць раўня. A Іван... што Іван? Не жаніўся — тры анучы, i ажаніўся — тры анучы. Адно, што дзеўка хвацкая! З такою не прападзе. Яна ж i дома варочала ўсю работу.

Як добра змерклася, госці разыходзіліся па адным. А маладых Кандраціха павяла спаць у свіронак, бо ў хаце было цесна i людна.

A назаўтра ранічкою каля Кандратавага двара спыніўся сівы стаеннік у яблыкі, i з лёгкай каламажкі злез каржакаваты i злосны Андрэй Ермаліцкі. Ён паляпаў у маленькую шыбіну пугаўём:

— Гэй, хто там е?

З сянец выйшаў босы Кандрат у залатаных зрэбніках.

— Ці не прыбілася да цябе мая блудная авечка? Свет аб'ехаў. Кажуць, тут яна.

— Авечак нямашака, а нявестку бог даў.

— Бог яму даў! Украў, зладзюга! Дзе яна? От я яе зараз — пугаю, каб сверб прайшоў.— I ён забегаў па двары, нібы кручаны.

Ад злосці хвастануў пугаю па акне, дзынкнула i рассыпалася шыбіна. З хаты выскачыў старэйшы Кандратаў сын Атрахім. Ён высмыкнуў пугаўё з Андрэевай рукі i сціснуў так за плячук, што той аж прысеў.

— Вон адсюль, паганы шэршань, каб i смуроду твайго не было,— гаркнуў ён на бацькавага «свата».

Ермаліцкі адразу пацішэў, але не здаўся.

— Зладзеі, убіўцы, дзіця роднае забралі, каб вам пуста было. Дзе ты там е? Марш дадому, сучка!

— Я табе зараз як суну, дык ты i пашчэнкі не збярэш,— замахнуўся абеівераным кулаком Атрахім.

— Сыночак, не займай ты яго,— выскачыла з сянец Кандраціха.— Чаго, сваток, ужо так вытрэнчвацца? Няхай жывуць на здароўе. Венчаныя ж яны, венчаныя, муж i жонка ўжо. Зайшлі б лепш у хату ды пагаманілі, як людзі.

— Каб яна агнём пайшла твая хата. Якія там людзі? Старцы паганыя, на чужое дабро пагналіся. Трасцу вам, а не пасаг.— I ён скруціў куртатую дулю.— Hi шэлега не дастанецца. Няхай зараз жа аддае сукенку i чаравікі хромавыя. Чуеш? Дзе ты там туляешся?

Гэля ўсё чула, седзячы ў свіронку на цёплай пасцелі. Яна скруціла вянчальнае плацце, ухапіла зграбныя чаравічкі, якія абувала ўсяго разы са два, i ўсё выпхнула праз акенца, выпіленае ў бервяне свіронка.

Бацька адразу падскочыў да сцяны, ухапіў Гэльчыны ўборы i пачаў ix жмякаць у руцэ.

— А, от дзе ты, распусніца! — зароў ён ад злосці.— Марш дадому, блудніца! — затупаў Андрэй.

— Вы мяне толькі нежывую можаце забраць. А так не гнявіце бога i не смяшыце людзей, тата,— усхліпваючы, азвалася Гэля.

Стары Ермаліцкі аслупянеў з разяўленым ротам, потым тупнуў нагою.

— Пракляну нягодніцу! I вы ў мяне яшчэ паплачаце, гады! Ведзьмакі-і-і! Апаілі дурніцу любіснікам, цешцеся цяпер!

Ён павярнуўся да форткі, падняў з зямлі раменную дугу, a ў другой руцэ цягнуў па пяску белае плацце. Перакуліўся ў вазок i пачаў ад злосці хвастаць сівага стаенніка.

Гэля сядзела на ложку ў доўгай кужэльнай кашулі i горка плакала.

10.

Ледзь не кожны тыдзень рудабельскія кааператыўшчыкі ездзілі ў Бабруйск па тавар. Ліакумовіч не шкадаваў ім ні мыла, ні газы, падкідаў трохі солі, часам даваў паркалёвых i канапляных хустак, а то i скрутак якое-небудзь «чортавае кожы» на штаны. Прывязуць Цімох з Мікодымам ці Сцяпанам скрынкі i мяхі, зачыняцца ў краме i пачынаюць шныпарыць: пад мылам — порах схаваны, пад запалкамі — патроны ляжаць, а з солі выцягваюць некалькі загорнутых у сальныя анучы наганаў. Раскладуць лістоўкі i газеты, напісаныя па-нашаму i па-нямецку. I... пайшоў гандаль. Глядзіш — за паўдня ўсё i разнеслі. Лістоўкі i патроны найбольш забіраў Раман Салавей: накідаюць яму ўсяго добрую торбу, зверху прыкрыюць кавалкам паркалю, пакладуць пару брускоў мыла — i патупаў стары. А куды ўсё дзець, яму не трэба было пытаць.

Потым ідзе Архіп Ляўкоў, за ім — Андрэй Падута. Глядзіш, раніцою не толькі ў Карпілаўцы ці ў Рудні, а вёрст за дваццаць ад ix на платах вісяць лісткі, падпісаныя Бабруйскім павятовым камітэтам РКП(б): «Не давайце нямецкім акупантам вывозіць народнае дабро, раззбройвайце салдат, стварайце партызанскія атрады».

I зноў каля халопеніцкіх мастоў i ў Гатавіцкай пушчы грукаталі залпы, хлопцы i дзядзькі ў лапцях i світках, як прывіды, выскоквалі з лесу, заварочвалі фурманкі, забіралі ў салдат карабіны, а ix са звязанымі рукамі гналі назад. Немцы не вельмі супраціўляліся: ім i самім абрыдла гэтая валтузня, яны ведалі, што тут яны ненадоўга, а з дому даходзілі чуткі, быццам i там бунтуе народ.

Усё часцей у казармы i ў хаты, дзе стаял i немцы, траплялі невялічкія газеткі, У ix камуністы заклікалі нямецкі народ скінуць кайзера Вільгельма, як рускія скінулі цара, забраць панскія землі i заводы, пачаць будаваць новае жыццё ў вольнай Германіі. Салдаты чыталі i перачытвалі гэтыя лісткі, хавалі ix ад афіцэраў, шапталіся паміж сабою i не спалі начамі ў чужой, незразумелай i беднай лясной старане.

Яны неахвотна ехалі збіраць кантрыбуцыю, неахвотна ішлі вартаваць воласць i бадзяцца ноччу па сяле, каб епакойна спалі камендант i афіцэры. За сябе салдаты не вельмі баяліся. Партызаны папярэджвалі, калі яны не будуць супраціўляцца, ніхто ix не зачэпіць. Так яно i было кожны раз. Толькі ўбачаць на дарозе ўзброеных сялян, адразу падымаюць рукі ўгору. Адстрэльвацца няма сэнсу, бо мужыкоў з вінтоўкамі заўсёды разы ў тры больш, чым канвою пры самым вялікім абозе. Толькі зірнеш, а партызаны сунуцца з-за кустоў i спераду, i ззаду, i з бакоў. Куды тут дзенешся? Ды многія i самі разумелі, што салдат ператварылі ў рабаўнікоў, што нельга забіраць хлеб у такіх жа сялян, як i яны самі, што трэба падтрымаць рускую рэвалюцыю, а не душыць яе. Адным словам — думай, салдат, як табе дажыць да сустрэчы з роднымі, a. яе кожны чакаў з тыдня на тыдзень, з дня на дзень.

Ідуць ноччу па сяле тры-чатыры салдаты з карабінамі. Бачаць, у хаце зырка гарыць лямпа, рыпае гармонік, бухае бубен з бразголкамі. Трэба ж паглядзець, што там такое. Зойдуць, грозна спытаюць: «Кто ест козяін?» — a дзяўчаты ўжо адсоўваюцца на лаўцы, даюць месца, сыплюць у жменю гарбузікі, запрашаюць на вальс.

Ну як тут быць суровым, калі сінявокая Дуня так падобна на ягоную Тэрэзу ці Марту? I хлопцы лагодна запрашаюць: «Korn, Kamerad, танчыць». Як утрымаешся? Аддае маладзейшы салдат патрымаць карабін таварышам, бярэцца за гарачы стан, кладзе руку на тугі. плячук i грыміць падкаванымі ботамі, аж лямпа трасецца. Глядзіш, i другі падахвоціўся, а старэйшы сядзіць на лаве, абняўшы тры карабіны.

Выйдуць на вуліцу, палезе каторы ў кішэню па запальнічку, а там ужо нешта шамаціць. Прыйдзе ў казарму, паглядзіць, аж — свежая газетка. A ў ёй пішуць, што ў Баварыі бастуюць панскія парабкі, у Мюнхене рабочыя выйшлі на вуліцы з чырвонымі сцягамі i віталі рускую рэвалюцыю.

Нямецкія камуністы заклікаюць салдат вяртадца на радзіму i пазярнуць штыхі супраць паноў i фабрыкантаў. От тут i разбярыся салдату! Прачытае i хочацца з некім параіцца, разам падумаць. Цішком ткне газетку суседу, свая ж, нямецкая. «Паглядзі, інто пішуць. Выходзіць, i дома неспакойна. Ды i жонка намякала ў лісце, што бурліць народ».

Так i ходзіць з рук у рукі лістоўка ці газета, якая невядома адкуль трапіла ў салдацкую кішэню.

Камендант зелянее ад злосці, што наўкол дзейнічаюць нейкія варожыя сілы, што яны пранікаюць не толькі ў казарму, не толькі ў салдацкія галовы, а дабраліся да яго ўласнай кішэні.

Ён не ведае, што рабіць, бо амаль нічога не ўдаецца вывезці на станцыю i аднравіць у Deutschland. «Бандыты» перапыняюць усе абозы i раздаюць дабро тым, у каго з такімі цяжкасцямі ўдалося яго знайсці i забраць. А салдат на чарговую «аперацыю» даводзіцца гнаць сілаю. Усе яны нечага шэпчуцца i адразу змаўкаюць, як толькі з'яўляюцца афіцэры.

Камендант забараніў на сяле ўсялякія «зборышчы» i ігрышчы. Толькі праўленне кааперацыі мае дазвол раз на тыдзень збірацца ў краме або ў школе. Колькі разоў у краму заходзіў патруль, ды i сам камендант не-не i зазірне на пасяджэнне: сядзяць, гамоняць, нешта падлічваюць, а то i сварацца, кураць такі самасад, што аж лямпа ўсхліпвае. Паслухае, паслухае ён, нічога не разбярэ i пойдзе. Разы са два прыводзіў ён да «кааператараў» Лізу. Яна перакладае, колькі селядцоў прадалі, колькі хустак i солі, што трэба прывезці, з каго спагнаць паі.

Апошнім разам, калі камендант, махнуўшы рукою, пайшоў за дзверы, старшыня падраённага камітэта партыі бальшавікоў i валрэўкома Аляксандр Салавей усміхнуўся i сказаў:

— Працягнем, таварышы, партыйны сход. Наша арганізацыя стварыла свае ячэйкі ў Лучыцкай, Парыцкай, Ляскавіцкай i Глускай валасцях. Усе члены партыі i чырвоныя партызаны маюць такую-сякую зброю i гатовы біцца, a калі трэба, дык i памерці за ўласць Саветаў. Але, таварышы, павятовы камітэт папярэджвае, каб не было неарганізаваных, непатрэбных нападаў на немцаў. Многіх мы ўжо схілілі на свой бок, яны не толькі нам спачуваюць, але часам i памагаюць. Згодна ўмове з нашым урадам немцы хутка павінны выйсці з Беларусі. Толькі трэба ix адправіць з тым, з чым яны прыйшлі. Не даць ніводнай парушынкі. Думаю, гэта нам удасца. Але, таварышы, вы ж ведаеце, што ў Загальскіх балотах, ды i тут па хутарах яшчэ лазяць шляхецкія бандзюкі — Казік Ермаліцкі, Плышэўскі, браты Перагуды i ўся ix хеўра. Яны ўжо нямала забілі нашых людзей. А як толькі акупанты выедуць, от пабачыце, з'явяцца сюды. Цяпер немцы ахоўваюць Беркаў, Мёдухаў, Харомнае i Сераброн — усе котлішчы шэршняў. А як толькі пачнём дзяліць ix зямлю, прыйдзецца стукнуцца лбамі з гэтаю шляхецкаю зграяй. Так што перадайце сваім хлопцам, калі дзе каторага запарвуць, хай судзяць так, як яны асудзілі Анікея.

Потым Салавей паведаміў, што ў тую нядзелю ў Гатавіцкім лесе, каля «цудатворнай» капліцы, будзе вялікае набажэнства. От там можна i сабрацца ўсім камандзірам атрадаў, узводаў i партыйцам-бальшавікам.

...Як толькі наступаў маладзік, да крынічкі, над якою стаяла замшэлая каплічка, з'язджаліся i сыходзіліся людзі за дваццаць i за трыццаць вёрст. Ішлі калекі i сляпыя са сваімі немачамі, жанчыны i дзядзькі, старыя i дзеці. Вакол капліцы рассаджваліся барадатыя лірнікі i абшарпаныя жабрачкі. У царкве правілі аж тры папы: спявалі, хрысцілі, свянцілі ваду, з пратэсамі хадзілі вакол крыніцы. Збіраліся сюды хлопцы i дзяўчаты. Пастаяць трошкі ў царкве i разыходзяцца купкамі па лузе ды па дубняках. Пасля гэтых набажэнстваў i траплялі кашэвіцкія дзяўчаты замуж у Карпілаўку ды ў Курын, a рудабельскія — у Ляскавічы ці ў Забалацце.

Пры немцах каля капліцы ўжо не было ранейшых кірмашоў, не прадавалі ні ружовых пернікаў, ні доўгіх цукерак з кутасамі. А народу збіралася шмат. Адны — каб памаліцца за душу «убиенного раба божия», другія — набраць святой вады ад ліхаманкі ці ўроку, іншыя — пабачыцца з братам ці сватам, пагаварыць з кумам, якога даўно не сустракаў. А маладыя, як казалі вясковыя бабулькі,— каб пакруціць хвастамі.

Апошні час да капліцы хадзілі «недавяркі» i «кааператыўшчыкі», лузалі гарбузікі, смяяліся, пілі свянцокую вадзічку i бадзяліся па лесе.

У гушчар ляснымі сцежкамі прыходзілі Салавей з Ляўковым, Пракоп Малаковіч з Лявонам Адзінцом. Вакол ix лажыліся на траву хлопцы з Каткі i Зубарэвіч, Шкавы i Завалёнаў. Для прыклепу ставілі пляшку, раскладалі лусты хлеба з салам, каб часам якінебудзь Каленік не расшалопаў, што i тут сабраліся «рэўкомшчыкі», або калі наскочыць нямецкі афіцэр з патрулямі,— няхай усэ выглядае, як у людзей.

Камандзіры ўзводаў расказвалі, хто яшчэ запісаўся ў партызаны, колькі ёсць вінтовак i дубальтовак. Але ўсе ў адзін голас жаліліся, што мала патронаў i пораху.

Хлопцы за пазухі расгііхвалі свежанькія лістоўкі, аддрукаваныя ў Смаленскай i Бабруйскай друкарнях ці адціснутыя на шапірографе. Збіраліся невялічкімі кампаніямі i разыходзіліся хто куды. У розныя бакі ішлі рэўкомшчыкі. Начаваць ім на адным месцы не выпадала: Харомнае, дзе Аляксандраў бацька арандаваў зямлю, было гняздом лютых шляхцюкоў, там кожны гатоў быў Раманавага сынка жыўцом падсмажыць на ўласным мезенцы. Таму Аляксандр дзе дняваў, там не начаваў. Толькі Марылька i ведала братаў прыстанак. Прыходзіла часам да яго, прыносіла чыстую кашулю, a калі-нікалі i скварку.

Пад восень разам з Цімохам Валодзькам на кааператыўнай фурманцы Аляксандр паехаў у Бабруйск. Пропуск яму выдаў валасны стараста Міхал Званковіч i сказаў:

— Тут, браце, усё па форме. Хоць да самога Вільгельма едзь, ні адзін сабака не гаўкне.

I праўда, ехалі як мае быць. Разы са тры спынялі нямецкія патрулі. Гляне каторы на вялікую сінюю пячатку з арлом, ткне назад цупкую карталюшку, буркне: «Fahr!»[¹⁰] — i зноў ляскочуць колы па выбоінах i лужынах шляху.

У Бабруйску Цімох паехаў на склад да Ліакумовіча, а Салавей злез каля знаёмай чайной. За сталамі сядзела некалькі вясковых дзядзькоў са сваімі торбамі. Пілі чай гаманкія бабруйскія рамізнікі i мурзаты чыгуначны качагар. З баковачкі зіркнулі прыгожыя чорныя вочы тае самае Розы, якую Аляксандр бачыў i тут i ў кнігарні старога Агала.

Яна спачатку па дышла да качагара, паставіла перад ім талерку бульбы з селядцом, потым пачала змятаць крошкі са стала, за якім сядзеў Аляксандр. Яна ледзь прыкметна ўсміхнулася яму i шапнула:

— Каля могілак на Інваліднай вуліцы, у доме чатырнаццаць, спытайце, ці не трэба дровы. Калі пацікавяцца, якія, адкажыце — грабовыя.— А праз хвіліну прынесла дзве шклянкі цыкорыі, сунула ў кішэньку маркі i знікла за шырмачкай.

Аляксандр выпіў абедзве шклянкі горкай цыкорыі, выйшаў з чайной i падаўся ўніз па Скобелеўскай вуліцы. Каля лазні завярнуў на глінішчы i нарэшце выбіўся на вузкую брудную вулачку. Як толькі ён увайшоў у цёмныя сенцы, дзверы з хаты адчыніліся, i Аляксандр адразу пазнаў рудаватую чупрыну Барыса Наймана. Ён стаяў з намыленай шчакою i з брытваю ў руцэ. Аляксандр узрадаваўся яму, як роднаму брату.

— Калі прывёз грабовыя дровы,— садзіся,— паціснуўшы руку, пажартаваў Барыс.— Навіну чуў? У Германіі рэвалюцыя. Так, так, рэвалюцыя. Самая сапраўдная. Вільгельм уцёк некуды за мяжу. Берлін бурліць, дэманстрацыі, мітынгі, створаны саветы, армія развальваецца. А тут генералы трымаюць гэтыя весткі ў сакрэцз ад салдат.

Ён рукавом сдёр мыла з недаголенай шчакі i выбег у другі пакой. Адтуль вярнуўся са стосікам лістовак.

— Вось, трымай!

Салавей узяў яшчэ ліпкія сінія лісткі, спісаныя ад рукі нямецкімі літарамі. Зверху ён прачытаў: «Genossen Soldaten!»[¹¹]

— Гэта зварот павятовага камітэта да нямецкіх салдат. Мы віншуем ix з рэвалюцыяй, заклікаем хутчэй вярнуцца дадому i стаць на абарону рэвалюцыйнай Германіі. Тут жа i патрабаванне да камандавання — выканаць умовы дагавору i да кастрычніка месяца вывесці войскі з нашай тэрыторыі. Лістовачка гэтая нам дорага абышлася. Таварыша Балашова ведаеш?

— Як жа не ведаць Паўла Міхайлавіча!

— Схапілі яго ноччу. Сядзіць у крэпасці. X шапірограф на кватэры знайшлі. Мы з ім разам друкавалі. Я панёс адзін пачак сюды, a раніцай хацеў забраць астатняе. Толькі сабраўся, а там ужо, кажуць, у сенцах два немцы сядзяць. Чакаюць, хто прыйдзе. Але не дачакаюцца. Так што забірай i ідзі секчы грабовыя дровы.

— А як жа таварыш Балашоў? Хто навёў на яго? Гэта ж трэба ведаць! — захваляваўся Салавей.

— Павел Міхайлавіч маўчаць умее. А правакатара ці шпіка знойдзем. I судзіць будзем па законах рэвалюцыйнага сумлення.

— Як бы мне пабачыцца з таварышам Ра... — Аляксандр ніяк не мог прывыкнуць даўно знаёмага Равінскага называць іншым прозвішчам.

— З таварышам Раеўскім пакуль што сутракацца небяспечна табе i яму. Нямецкае камандаванне нібы з ланцуга сарвалася, баіцца, каб ад нашай агітацыі салдаты не паднялі на штыхі сваіх камандзіраў. Палявая жандармерыя скрозь нюхае, як гайня ганчакоў. Але скакаць ім засталося нядоўга. У жніўні ў Смаленску праходзіла абласная канферэнцыя падпольных арганізацый Літвы i Беларусі. На яе ад нас i ездзіў якраз таварыш Балашоў. Там створаны краявы падпольны камітэт. Рашэнне такое: гнаць немцаў з нашай тэрыторыі, не дазваляць ім рабаваць сялян i панскія маёнткі. Маладых хлопцаў прызыўнога ўзросту вербаваць у Чывоную Армію.

— Завербаваць завярбуем, а куды ix дзенем, тых добраахвотнікаў? — перабіў Барыса Салавей.

— Слухай сюды: з Смаленска прысланы спецыяльныя людзі. I ў вас ёсць такі чалавек. Касарычы ведаеш?

— Ды ў мяне палавіна атрада — касарыцкія.

— От i добра. У Касарычы паехаў Косця Пінчук. За каго ён сябе выдае, няважна. З ім звяжыся i пачынай падбіраць надзейных чырвонаармейцаў. А таварыш Пінчук ведае, куды ix i як пераправіць. — Найман устаў з крэсла.— Што рабіць, ты ведаеш. Абстаноўка ясная. У наступны раз прыедзеш, будзеш жаданым госцем. А цяпер знікай. Ідзі за цагельню, а там глінішчамі выбірайся ў горад. Больш нікуды не заходзь i не будзь разявакаю.

Салавей распіхаў ліетоўкі за падкладку саматканага суконнага фрэнчыка i за пазуху, развітаўся з Барысам i зарослаю пераспелымі каноплямі мяжою пайшоў у глыбокае глінішча.

Дадому ён ехаў на рагожных кулях з таранамі. Цімох сядзеў у перадку i хваліўся, чаго яму напакаваў Ліакумовіч:

— Каб ірванула ўсё, што пад намі, не тое што нас, ад каня вухналя не знайшоў бы.

Яны разы са тры заварочвалі ў густы хмызняк, скублі з нечых стагоў сена, кармілі каня i самі грэліся пад стагамі.

Было пахмурна i золка. Насохла i пачарнела атава, вецер гнаў вузкае лазовае лісце, i часамі здавалася, што няма ні баёў, ні немцаў, ні шляхецкіх бандаў. Над галавою — нізкае хмарнае неба, a наўкол лугі з высокімі прысадзістымі стагамі i цішыня.

Калі ўехалі ў панскі лес, заімжыў ціхі позні дождж. Салавей накрыўся вялікаю шарачковаю світай, каб не замоклі лістоўкі над фрэнчам. Яны мелі большую сілу, чым уся Цімохава здабыча, схаваная над таранамі i мылам. Наступалі рашаючыя дні: гнаць немцаў, раздаць унодзям зямлю, пачаць новае волькае жыццё. Прыйшла пара дзейнічаць.

Не даязджаючы да сяла, Салавей саскочыў з воза.

— Ну, я пайшоў,— сказаў Цімоху,— а ты сёння спраўней «гандлюй» i перакажы ўсім нашым, каб пад вечар збіраліся на Заечым хутары. Чуеш?

— Чую, таварыш камандзір.

Цімох хвастануў ляйчынаю па мокрых клубах каня i паехаў у вёску.

Постаць Салаўя знікла за голымі кустамі ў мітульзе дробнага дажджу.

У той жа дзень пасля паўдня ўжо кожны нямецкі салдат ведаў, што прыйшоў канец дынастыі Гогенцолернаў, што ў Германіі ргзалюцыя.

— Каму цяпер служыць? — пыталіся яны адзін у аднаго i перадавалі аддрукапаиыя на шапірографе лістоўкі тым, хто ix яшчэ не паспоў прачытаць.

Камендант аж лопаўся ад злосці.

— Хлусня, бальшавіцкая правакацыя! Зараз жа сабраць i здаць мне паганую брахню! Хто занёс сюды гэтую заразу? Абшукаць вёску i даставіць мне бунтаўшчыкоў.

Салдаты не варушыліся. Адны змрочна маўчалі, другія не хавалі сваёй радасці.

Афіцэры бегалі па дзядзінцы i збіралі пакамечаныя сінія лісткі, выварочвалі салдацкія кішэні, але там ужо нічога не было. Кожны адказваў:

— Падняў на зямлі, прачытаў i кінуў.— I тут жа наіўна пытаўся: — Хто ж цяпер будзе правіць Германіяй?

— Кайзер Вільгельм другі,— агрызаліся афіцэры.

Камендант адчуваў, што трапіў у пастку, што наўкола дзейнічаюць нябачаныя бальшавіцкія сілы, але дзе, хто яны? Няўжо тыя няўлоўныя бандыты, што перапыняюць абозы i раззбройваюць салдат? Мала ім гэтага, дык яшчэ тлумяць галовы салдатам арміі «яго імператарскай вялікасці». Пакуль што ніякіх новых указанняў ад вышэйшага камандавання няма. Значыць, трэба дзейнічаць, як было загадана. Але з вёсак нічога нельга вывезці, значыць, трэба пагрузіць тое, што ёсць у маёнтку. I салдаты пацягнулі з панскіх свірнаў на параконныя фуры i на паходныя двухколкі мяхі жыта i грэчкі, кубельцы з салам, пакацілі з бровара бочкі «шнапсу», з пакояў выцягвалі персідскія дываны i пуховыя падушкі. Рабілі яны гэта весела i спорна.

A Урангелеў упраўляючы, разгублены i перапалоханы Мікалай Мікалаевіч, бегаў па двары ад воза да воза i толькі крычаў: «Was machen Sie»?[¹²] Камендант з ім гаварыць не захацеў. Ён загадаў усё гэтае дабро пад самым узмоцненым канвоем раніцою адправіць на станцьпо, пагрузіць у вагон i пад аховаю даставіць у Германію. На ноч вакол маёнтка выстаўлялася самая вялікая варта.

A ў гэты час у хаце Архіпа Ляўкова сабраўся ўвесь Рудабельскі рэўком.

— Хопіць агітаваць, таварышы, пара дзейнічаць.— I Салавей расказаў пра ўсё, аб чым даведаўся ў Бабруйску.— Захапіць воласць, не даць немцам вывезці нарабаванае дабро i патрабаваць, каб зараз жа вывелі войска з Рудабельшчыны — такая задача на гэтую ноч i раніцу. Я прапаную такі план: атрад Максіма Ляўкова раззбройвае варту ў валасной управе i займае Карпілаўку, у гэты час атрад Нічыпара Званковіча ідзе на Новую Дуброву, Максім Ус са сваімі хлопцамі зоймуць Лескі. А мы з Анупрэем захопім маёнтак. Паспрабуем дагаварыцца з камендантам. I папярэдзьце хлопцаў, каб абышлося без крыві. У Германіі рэвалюцыя, многія салдаты — левыя сацыял-дэмакраты i камуністы. За што ж ix забіваць? Ды i самім гінуць няма сэнсу. А там, дзе страляюць, куля не пытаецца, хто ты i колькі ў цябе дзяцей.

— Сярод немчыкаў е такія хлопцы, што хоць ты ix у зводныя бяры,— азваўся Максім Ус.— Самі гэтага рудога каменданціка на растанцовым крыжы разапнуць.

— Атрады збіраюцца на Заечым хутары. Узбройваюцца, хто чым можа. Каб відно было, што i мы не з голымі рукамі,— загадаў Пракоп Малаковіч.— А цяпер кожны сваёю сцежкаю — на хутар!

...На той самай паляне сабраліся сотні чатыры мужчын з карабінамі, дубальтоўкамі, драбавікамі, у каго тырчаў наган за папругаю. А дзед Цярэшка пачапіў цераз плячо доўгую стражніцкую шаблю з раменным кутасікам. Каб не цягалася па зямлі i не біла па пятах, прытрымліваў яе рукою. Шапка ў яго з'ехала на адно вуха, рэдзенькая бародка задралася ўгору. Глядзяць на яго маладзейшыя i ўхмыляюцца, а ён пахаджвае ад аднаго да другога, часам высмыкне шаблю i выхваляецца:

— Калі хочаш, пабрыю; на, памацай, як агонь. На трох брусках даводзіў. Запусціў Мініч. Няйначай, стражнічыха кормнікам зелле секла.

— Ты цяпер, дзед, як генерал Скобелеў. Глянуць немцы i — куды каторы,— пажартаваў Ус.

— Няма чаго выскаляцца, Максімка, Тут стараешся, каб як лепей, а яму ўсё смешкі з дзеда Цярэшкі. Гэта ж не абы-якая сашка, гэта, калі хочаш, баявая трахвея. Не ўцэліў тады ў гэтага злыдня сякераю, i ты паленаваўся прабегчыся, каб пераняць рудога сабаку, дык от ускочыў з гарачкі ў яго фацеру i забраў етую мешалку. Трахвей, браце. Бач, i з кутасікам.

Мужчыны дабрадушна смяяліся з гаваркога i заўсёды пацешнага Цярэшкі.

На паляну выйшаў Аляксандр Салавей. На ім быў вайсковы фрэнч, падпяразаны шырокаю папругай, зялёная, яшчэ з мікалаеўскага войска шапка, а на раменьчыку чырвоная стужка, няйначай, Марыльчын каснік.

Гамана адразу сціхла. Усе бліжэй падыходзілі да Салаўя. Абапіраючыся на стрэльбы, курылі i слухалі, што скажа старшыня рэўкома.

— Таварышы партызаны i рэвалюцыйнае сялянства! Нямецкай акупацыі прыйшоў канец. Па дагавору з Савецкім урадам немцы павінны ўжо ачысціць тэрыторыю Беларусі. Але камандаванне адцягвае вывад войск. Відаць, мала яшчэ набраліся ў нашых сёлах. Яны цяпер выграбаюць усё ў панскім маёнтку, забіраюць кароў i коней, каб везці ў Германію. Хіба ж гэта панскае дабро?

— Вядома, наша! — загуло некалькі галасоў.

— Раніцою мы прапануем немцам ачысціць воласць i пакінуць усё, што яны нарабавалі.

— Біць гадаў трэба! А вы цацкаецеся з імі, просіце ды ўгаворваеце. Прадаліся германцу, таварышы камісары, немчуру шкадуеце,— закрычаў, праціскаючыся з натоўпу, малады кучаравы матросік.— Калі баіцеся, я павяду. Хто за мною, мужчыны? — Ён расплікнуў бушлат, паказваючы паласатую цяльняшку, выхапіў наган, гатовы адразу рынуцца ў бой.

— Заткніся, ваяка,— згроб матросіка за плячук ледзь не ўдвая большы за яго Максім Ус.

Партызаны глядзелі, што з гэтага будзе.

— I адкуль ты такі сыскаўся, што трашчыш, як старыя порткі? — падышоў да яго, трымаючыся за шаблю, дзед Цярэшка.

— Цішэй, мужчыны,— супакойваў Салавей.— Тут таварыш Ступень кажа, што мы прадаліся немцам...

— Ат, балбоча дурань абы-што. Няма чаго слухаць,— загуў Мікодым Гошка.

— Яму хочацца страляць, абы кроў лілася. А мы хочам жыць на вольнай савецкай зямлі. I нямецкія салдаты няхай жывуць. Яны ж такія рабочыя i сяляне, як i мы. Дома ў ix дзеці. i жонкі. У Германіі адбылася рэвалюцыя, Вільгельма болей няма, Сярод салдат ёсць сацыял-дэмакраты i камуністы. У каго ж мы будзем страляць? У каго будуць страляць яны? Зброю мы не выпусцім, але яна павінна быць у разумных руках. Прымусяць страляць, будзем страляць. Але не забывайцеся, што ў ix кулямёты, вінтоўкі, гарматы. А што ў нас? Толькі мы тут гаспадары, за намі праўда i сіла. Страляць толькі ў крайнім выпадку. А цяпер слухайце.— Салавей выцягнуў з кішэні аркуш паперы i пачаў чытаць:

— «Загад № 1 Рудабельскага валаснога рэвалюцыйнага камітэта. 2З лістапада 1918 года.

У дзве гадзіны ночы на 24 лістапада атраду Максіма Ляўкова выступіць у Карпілаўку, абяззброіць ахову валасной управы i ўстанавіць Савецкую ўладу. Атрад Максіма Уса зойме вёску Лескі. Атрад Нічыпара Званковіча — Новую Дуброву. Атрадам Драпезы i Салаўя заняць маёнтак барона Урангеля.

Ba ўсіх вёсках устанавіць Савецкую ўладу i арганізаваць камітэты беднаты, якія павінны падзяліць панскую i шляхецкую землі».

I адразу ўсе загаманілі.

— От ета справядліва.

— Так даўно трэ было.— Цярэшка падступіўся да Івана Кавалевіча.— Забярэш цесцеў футар i раскашавацца будзеш.

— Хай ён задушыцца тым футрам,— адказаў Іван.

Атрады пачыналі разыходзіцца. Мужчыны, стукаючы лапцем аб лапаць, ботам аб бот, хаваліся за разлапістыя яліны ад сівернага ветру, што працінаў сухім холадам i гнаў на небе сівыя хмары з белымі грабянцамі.

Не ведаў толькі крыклівы матросік Ступень, да каго прыткнуцца. Яму самому хацелася камандаваць. Але што адзін зробіш?

— Станавіся, Аляксей. Пойдзем на Лескі.

Матрос паслухаўся Уса i моўчкі стаў у строй.

Атрады зніклі ў лесе. Толькі шаргацела пад нагамі мёрзлае лісце, патрэсквала ды хвастала па спінах яловае вецце. Паляна апусцела.

...Ноччу ўсхадзіўся вецер. Карпілаўка спала глыбокім сном, толькі сям-там брахалі сабакі ды рыпелі над студнямі вочапы. У цемені мігцеў i калыхаўся адзіны агеньчык. На яго асцярожна рушыла з паўсотні партызан на чале з Ляўковым. Астатнія абкружылі вёску, каб часам з яе не выскачылі патрулі i не паднялі трывогі.

На ганак валасной управы ўзышоў стараста i пагру» каў у дзверы.

— Wer ist hier?[¹³] — пачулася з сярэдзіны.

— Адчыні, гэта я, стараста. Ну, Міхал Званковіч. Хіба не ведаеш? Камендант паслаў.

За дзвярыма прагрукалі падкаваныя боты, зарыпела завала, незадаволена забурчаў спрасоння салдат. Як толькі дзверы адчыніліся, у калідор ускочыў Максім Ляўкоў з наганам у руцэ i ўхапіў салдата за папругу. Вінтоўка яго стаяла прыпёртая да стала. Немец спалатнеў i пачаў паднімаць рукі ўгору.

— Не бойся, камрад. Wir sind Kommunisten. Sie fahren nach Hause nach Deutschland[¹⁴],— спакойна загаварыў Максім, падбіраючы нямецкія словы, якія ён трохі помніў з школьных часоў. Следам за ім зайшло чалавек восем мужчын з карабінамі i стрэльбамі. Маленькі i жвавы Цімох Валодзька адразу падбег да стала i ўхапіў карабін. Немца пасадзілі ў кут. Ён больш за ўсё здзівіўся, што сярод «бандытаў» убачыў прадаўца з крамы, увішнага i ветлівага хлопца з доўгім носам i чорненькімі мышынымі вачамі. Пазнаў ён яшчэ некалькіх хлопцаў, якіх сустракаў на вечарынках, i крыху супакоіўся.

— Прымай, таварыш Ляўкоў, воласць. Здаю ў поўным парадку,— сур'ёзна сказаў Званковіч.

Неўзабаве партызаны прывялі яшчэ чатырох раззброеных немцаў i пасадзілі побач з валасным каравулыіым.

Іван Кавалевіч аж захліпваўся, расказваючы пра сваю першую баявую аперацыю:

— Стуліўся ён, небарака, пад Марцінавым гумном, каўнер наставіў i дрэмле. А мы ці-і-і-хенька падкраліся, за ветрам яно не чутно, наставілі чатыры рулі ды як гаркнем: «Здавайся!» Ён так i сеў.

На зборні, у калідоры i ў пакоях грэліся, курылі i гаманілі партызаны. Вакол воласці стаяла варта. Па беразе Нератоўкі i на мосціку паміж маёнткам i вёскаю расцягнуўся партызанскі ланцуг. Усе чакалі світання, Раніцай будзе відаць, як усё павернецца i чым кончыцца.

Максім Ус больш верыў сваім вачам, чым чужому слову. Таму i хадзіў у разведку заўсёды сам. Атрад яго без бою заняў Лескі. Выставілі дазоры на вуліцы i за аселіцаю, а чалавек з паўсотні разам з камандзірам лесам выйнілі на шлях, які вёў з маёнтка на Ратміравічы. Партызаны ведалі: пакуль не развіднее, немцы нікуды не выязджаюць. А глыбокай восенню світае позна, вось i чакалі.

— Лепей сустракаць, чым даганяць,— гаварыў Максім. А сам усё выходзіў на шлях i прыслухоўваўся, ці не рыпяць колы i ці не ржуць коні.

— Такі разведчык за вярсту відзён,— жартавалі хлопцы.—Ты б хоць трохі ўгінаўся, Максім, а то шапку саб'юць.

— Бацька новую купіць,— пасміхаўся камандзір.

I вось у сінечы халоднага світання на бальшаку закалываліся дугі, замыкалі прывязаныя да вазоў каровы. Доўгі абоз асцярожна ўязджаў у лес. За фурманаў былі салдаты з карабінамі на плячах. Яны ехалі крадучыся, нават не нокалі на коней, не гаварылі паміж сабой. Гэта былі пераважна пажылыя людзі, відаць, прывычныя да работы на конях i на зямлі. Па сярэднім возе на мяхах сядзеў малады афіцэрык. Як толькі абоз уехаў у партызанскі ланцуг, з-за прыдарожных хвояў i ядлоўцавых кустоў, нібыта з-пад зямлі, вырасла цэлая армія ўзброеных сялян. A ў страху вочы вялікія. Афіцэрык саскочыў з мяхоў i ўхапіўся за кабуру. Максім так грымнуў яму ў карак, што той носам заараў мокры пясок. Партызан наступіў яму каленам на спіну, намацаў кабуру i так ірвануў, што яна адскочыла ад папругі разам з вушкамі. На кожнага салдата навальвалася па двое, а на некаторых i па трое партызан. Хлопцы Максіма Уса наскочылі так неснадзеўкі i ціха, што ніхто i войкнуць не паспеў. Коні з перапуду храплі i спрабавалі вылузацца з хамутоў, рыкалі i ўпіналіся прывязаныя да вазоў каровы. Максім адною рукой, нібы тое кацяня, падняў i паставіў афіцэрыка, памахаў далонню перад руляю нагана — «Страляць не трэба» — i скамандаваў:

— Паварочвай!

Салдат пасадзілі на вазы, далі ім у рукі лейцы, a самі з вінтоўкамі ў руках пайшлі побач. У многіх на плячах вісела яшчэ па карабіну.

Пад'язджаючы да маёнтка, партызаны ўбачылі каля брамы вялізны натоўп людзей. У пярэдніх радах стаялі ўзброеныя хлопцы з атрада Салаўя i Драпезы, а за імі — карпілаўскія дзяды, кабеты i пранырлівыя хлапчукі — усім хацелася паглядзець, «як партызаны будуць выганяць немцаў».

Брама адчынілася, i абоз уехаў на прасторны дзядзінец. Усавы хлопцы паадвязвалі кароў, i тыя, нібы з разніцы, памчаліся да аборы.

Павыпрагалі коней. Перад ганкам стаяла чалавек пятнаццаць партызан. Тут былі Ляўкоў, Лявон Адзінец, Пракоп Малаковіч, Нічыпар Званковіч. Да каменданта туліліся чатыры афіцэры, насупраць ix стаяў Аляксандр Салавей.

Ліза, у чорным палітончыку i ў клятчастай хусцінцы, умасцілася на сярэдняй прыступцы, паміж Салаўём i камендантам.

— Па ўмове, заключанай Савецкім урадам, вы павінны былі ачысціць усю занятаю тэрыторыю к пачатку кастрычніка,— гаварыў Салавей.— Сёння дваццаць чацвёртае лістапада, а вы не думаеце выязджаць. Забіраеце наш хлеб, вывозіце кароў. Гэта — рабаўніцтва, пан камендант. Мы не хочам праліваць ні вашай, ні сваёй крыві. A ў нас дастаткова зброі i людзей, каб прагнаць вас сілаю.

Ліза таропка, каб нічога не прапусціць, усё пераказвала каменданту. Той стаяў прама, як тычка, хмурыў бровы i варушыў закручанымі ледзь не да самых вушэй вусамі.

— Я — салдат i падпарадкуюся толькі свайму камандаванню. Будзе загад адступіць — адступім, не — не,— адсек камендант.

— У вас ужо няма камандавання. Вы павінны выконваць загады рэвалюцыйнай Германіі i Савецкага ўрада,— парнуў у самае балючае месца Салавей. Камендант аж затупаў нагамі.

— Гэта правакацыя! Вы сваімі паганымі лісткамі разлажылі маіх салдат.

— Вашых салдат чакаюць дома. Тут ім няма чаго рабіць,— спакойна адказаў Салавей.— Рэвалюцыйны камітэт катэгарычна патрабуе сёння ж вывесці ўсе войскі з маёнтка i з усіх вёсак воласці. Мы катэгарычна забараняем рабаваць народнае дабро. Любая спроба што-небудзь вывезці будзе спынена зброяю партызан.

Як толькі Ліза пераклала, твар каменданта скрывіўся ад лютай нянавісці i бяссільнай злоеці. Ён ужо не верыў у сваіх салдат: яны, як тыя ягняты, здаваліся нартызанам без адзінага стрэлу, дрыжалі за сваю скуру. Але i яму яна была дарагая. Што за сэнс гінуць ад мужычае кулі ў дзікай лясной старане. I адразу згадзіцца з гэтым спакойным i ўпэўненым «камісарам» не дазваляла афіцэрская фанабэрыя. Камендант мармытаў, што павінен узгадніць з камандаваннем, даводзіў, што ўрад Беларускай народнай рады просіць нямецкія войскі ахоўваць парадак на занятай ім тэрыторыі.

— У нас ёсць адзін урад, Савецкі. Ад яго імя мы i патрабуем сёння ж к пяці гадзінам вечара ачысціць Рудабельскую воласць. Партызанскія атрады не скрануцца з месца, пакуль не выйдзе апошні нямецкі салдат. Ідзіце. Ніхто вас i пальцам не кране. Не паслухаецеся, прымусім сілаю.

Салавей дачакаўся, пакуль Ліза пераклала яго апошнія словы i, не слухаючы адказу каменданта, павайсковаму павярнуўся i пайшоў да брамы. Следам рушылі яго таварышы.

Каля свірна хлопцы згружалі з фурманак мяхі з жытам i лаяліся.

— Хай бы гэтыя бугаі i цягалі.

— Бач ты, панасыпалі, як завязаць.

— Памажы, а то чаго добрага кіла выскачыць.

Тут жа круціўся i Цярэшка, прытрымліваючы сваю шаблю.

— Скінуў бы, дзед, бо пяты ўсе пааббіваеш,— жартавалі хлопцы.

— От як пойдуць гэтыя ірады, бабе аддам падпалку шчапаць. А пакуль не маю права.

Ён спрытна паддаваў на плечы вялікія мяхі, падсабляў узыходзіць на прыступкі, насіў доўгія скруткі дываноў.

— Ці не хочаш ты, дзед, ключнікам прыстроіцца? — запытаў Максім Ус.

— А чаму б i не? Якраз служба па маіх гадах.

Калі Салавей выйшаў з двара, уздоўж даглянай сцяны стаялі, пастроіўшыся, атрады Ляўкова, Званковіча i Уса. Не разыходзіўся i натоўп сялян.

— Ну як? Што ён там нагергетаў? — наперабой пыталіся ў Салаўя i ў тых, што разам з ім выйшлі з двара.

— Недзе дзенуцца. Будуць вымятацца,—коратка адказаў старшыня рэўкома.

Да яго праціснулася расчырванелая Параска i горача зашаптала на вуха:

— Сцяг у мяне ў скрыні схаваны. Можа, няхай мужчыны павесяць.

— Ой i малайчына ж ты, Параска. Скажы Івану Кавалевічу. Хлопец ён спрытны. Бяжы, даражэнькая, не мерзні.

— От каб ты так заўсёды казаў,— шапнула яна i пабегла.

Аляксандру зрабілася шкода гэтую маладую прыгожую ўдаву. Горнецца яна, бы дзіця, што чэзне без цяпла i ласкі. Але цяпер i думаць нельга пра свае справы, i ёй галаву няма чаго тлуміць. Трэба спярша адваявацца, жыць пачаць па-новаму, а там — відаць будзе.

Падшыванцы паўздзіраліся на высокі мураваны паркан, паўтыркалі насы паміж прантамі брамы i адзін перад адным расказваюць, што робіцца на двары.

— Носяць нейкія клункі.

— Да кухні з кацялкамі бягуць.

— Сядлаюць коней.

Пасінее каторы, спаўзе па настылай цэгле, аж другі просіць падсадзіць i пнецца на тое месца.

Пасля паўдня адчыніліся вароты. На буланым стаенніку выехаў змрочны камендант, верхам праехалі афіцэры, следам па мёрзлай тугой храпе пратупалі падкаваныя боты салдат.

Бразгалі прывязаныя да папруг кацялкі, рыпелі за плячамі вялікія ранцы, Следам цягнуўся абоз. На перадках сядзелі пажылыя салдаты. Некаторыя, азіраючыся, махалі на развітанне рукамі, нешта гаварылі. Натоўп стаяў маўклівы i нерухомы. Калона знікала паміж голых таполяў доўгай панскай алеі.

Калі прагрукаталі паходныя кухні, з якіх яшчэ ішла пара, Салавей пазваў Уса.

— Табе даручаецца ахоўваць маёнтак i ўлічыць ўеё, што там засталося. Нікому не даваць ніводнай парушыны, пакуль не размяркуе камбед.

Натоўп i партызаны разыходзіліся. Калі ўзышлі на ўзгорак за панскім садам, людзі ўбачылі, як над воласцю пругка трапятаўся чырвоны сцяг.

11.

Рэўкомаўцы ўсю ноч не спалі. Цімох Валодзька з крамы прынёс кварты тры газы, пазносілі лямпаў i засвяцілі ва ўсіх пакоях, У зборні i ў калідорах еядзелі людзі з вінтоўкамі i проста так. Ніхто не хацеў разыходзіцца, хоць многія намерзліся i натупаліся за дзень. Цярэшка зняў з пляча сваю шаблю, заткнуў яе за тонKi саматканы паясок, каб не целяпалася i не біла па пятах. Двойчы прыбягала яго старая, цягнула за каўнер.

— Ідзі, пустадомак, дахаты! От чмут стары, цягаецца за маладымі, абы толькі нічога не рабіць. Палкі дроў дома няма, а ён гарцае з гэтай мешалкаю.

— Я, можа, пры дзеле састаю,—упінаўся дзед, выводзіў жонку на вуліцу i адразу вяртаўся назад.

З пакойчыка, дзе сабраліся рэўкомаўцы, выйшаў Аляксандр Салавей. Ён быў узрушаны i вясёлы.

— Як лічыце, мужчыны, рэўком ніхто не распускаў? Ён быў i працаваў у падполлі. А цяпер у нас работы прыбавілаея, Дык мы ось так раскінулі свае абавязкі. Я, пакуль суд да дзела, астануся за старшыню. Максім Ляўкоў будзе валасньш камісарам, Мікіта Падута няхай загадвае зямельным аддзелам, Нічыпар Званковіч — лясным, Лявон Адзінец — прадуктовым. Малаковіч Пракоп будзе ваенкомам, за сакратара — Сымон Гашынскі, Максім Ус — упаўнаважаны па ўчоту панскіх маёнткаў i шляхецкіх хутароў.

— А зямлю хто дзяліцьме? — запытаў Іван Кавалевіч.

— Камбед у нас ёсць: Мікодым Гошка, Параска, i вось дзядзьку Цярэшку дамо ім у помач.

— Увесь век бяда мною камандавала, а цяпер, трасца яе матары, я ёю пакамандую,— папраўляючы шаблю, ускочыў Цярэшка.

— Ён за каморніка будзе,— пацяшаліся мужчыны.

За акном пачуўся конскі тупат. Нехта саскочыў з каня. У асветленую дзвюма лямпамі зборню ўвайшоў i аж заплюшчыўся заляпаны граззю хлопец у залатаным паўкажушку. Салавей адразу пазнаў Сымона Вежаўца, таго самага, з якім яны падпілоўвалі мост каля Ратміравіч. Сымон быў партызанскім вокам на станцыі — пра ўсё, што там рабілася, пераказваў Салаўю або Ляўкову. Увайшоў, сказаў «добры вечар».

— Які там вечар? Зараз пеўні баб пачнуць будзіць,— азваўся нехта з цёмнага кута.

Сымон падышоў да Салаўя.

— Ну, дык мы ўсё зрабілі, як вы казалі. Два вагоны адчапілі. А што ў ix, не ведаем, пломбы вісяць. Немцы толькі паўлазілі ў поезд, не паспеў машыніст свіснуць, як мы з Амяльянам — пад вагон. Крук слабкі-слабкі буў, мы яго скінулі i стаім. Зачахкаў паравоз i паехаў. Кажуць, у гэтыя вагоны ўсяго навалаклі з Халопеніч, з Харомцаў i што па сёлах назбіралі.

— А на каго ж ты кінуў вагоны? — запытаў Салавей.

— Амяльян з нашымі хлопцамі вартуе. Дык от прыехаў, каб забіралі ці што рабілі.

— Пашлём туды Лявона Адзінца. Гэта па яго часці. Дазнаецца, што чыё, раздасць людзям, а гханскае — у вобчы кацёл. Ты пачакай трошкі, Сеня. Зараз дадзім табе некалькі паперак. На станцыі i ў сёлах налепіш, каб людзі ведалі, што ў Рудабелцы Савецкая ўласць i ва ўсіх вёсках Саветы.

— Толькі каб з пячаткаю былі.

— Будзе i штамп i пячатка, таварыш Вежавец,— супакоіў Сымона Салавей.

За сталамі сядзелі Ляўкоў, Адзінец i Гашынскі i на аркушах тонкай паперы пісалі адозвы валаснога рэвалюцыйнага камітэта.

— Стаўце, хлопцы, штамп i пячаткі, каб усё было па форме,— параіў ім Салавей.— А ты, Лявон, бяры з сабою чалавек пятнаццаць добрых хлопцаў i смаліце ў Ратміравічы. Там Сымон з Амяльянам адчапілі ад нямецкага цягніка два вагоны з нарабаваным дабром. Разбярыся, што чыё. Людское раздай людзям, а панскае вязі ў камбедаўскі склад, пакуль што да Цімоха ў краму.

Раніцою партызаны з мандатамі i лістоўкамі валрэўкома раз'ехаліся па сёлах, ачышчаных ад акупантаў. Яны збіралі сялян, расказвалі, што ў Рудабельскай воласці адноўлена Савецкая ўлада, з мясцовых партыйцаў-бальшавікоў стваралі кіруючыя тройкі, выбіралі камітэты беднаты.

Над саламянымі стрэхамі зноў затрапяталі чырвоныя сцягі. Хто жартам, а хто i ўсур'ёз гэты раён на палескай зямлі называў «Рудабельскай Саведкай Федэратыўнай Рэспублікай».

A ў любы бок, кіламетраў за трыццаць ад Рудабелкі, яшчэ стаялі немцы. Яны былі ў Бабруйску i ў Мінску, Гомелі i Калінкавічах, у Рэчыцы i ў Мазыры. Ездзілі па вёсках i маёнтках, стралялі кормнікаў i надворных парсюкоў, выграбалі засекі, нават забіралі ручайкі з напрадзенаю воўнай.

Ва Урангелевым маёнтку Максім Ус пераважваў жыта i грэчку, перапісваў кароў i цялушак у вялікую прашнураваную кнігу, бо панскі аканом, Мікалай Мікалаевіч, папаліў усе паперы i некуды знік у тую ж ноч, як адступілі немцы. Мужчыны з Максімавага атрада наводзілі парадкі ў Парэччы, Бярозаўцы, Харомцах i Халопенічах: ставілі сваіх загадчыкаў, перадавалі ім ключы ад усяго дабра, што не паспелі захапіць паны i не далі вывезці немцам.

Было клопату ўсім. Да ваенкома Пракопа Малаковіча прыйшоў з Касарыч той самы Кастусь Пінчук, пра якога казаў Салаўю Найман. Пінчук служыў у Смаленскім ЧК i па заданні штаба Заходняга фронту прыехаў у сваю вёску: Чырвонай Арміі трэба былі свежыя сілы, маладыя байцы.

Кастусь Пінчук дабіраўся да Бабруйска праз Оршу тою ж дарогай, што i ўсе падпольшчыкі. Начаваў у Рэвіна, памагаў грузіцца «камерсанту Антонаву», а з Бабруйска з паперкаю, выданаю Густавам Шульцам, прыехаў дадому «на папраўку пасля хваробы». Першых ён адправіў у Смаленск зусім яшчэ маладых хлопцаў Фаму Каберніка i Міколу Юневіча, а за імі з Касарыч i Заракушы знікла яшчэ чалавек пятнаццаць добраахвотнікаў. У бабруйскай чайной ім давалі «прапускі» да Оршы, а там — толькі перайсці з вакзала на вакзал, абмінуць патруля, i праз некалькі дзён хлопцы ў абмотках i ў такіх-сякіх шынялях з мікалаеўскіх складаў, з бляшанымі чырвонымі зоркамі на шапках ужо маршыравалі па смаленскіх вуліцах i з прысвістам спявалі «Чубарыкі-чубчыкі» i «Вы не вейцеся, чорныя кудры».

З «Рудабельскай рэспублікі» трэба было адправіць на фронт маладых i адважных хлопцаў, i не адзін дзесятак. Дачуліся ў Рудні, Кавалях, Лаўстыках, у Смыковічах i ў абедзвюх Дубровах i пайшлі да ваенкома з торбачкамі сталыя мужчыны i хлапчукі,

— У цябе ж i вусы яшчэ не растуць. Ну які з цябе салдат? Бяжы лепей дадому, каб маці паўрозамі не адхвастала.

— Дык i ў вас жа, дзядзечка, няма вусоў,— апраўдваўся чарнавокі хлапчук у новых лапціках i шарачковай світцы.

A Малаковіч з Пінчуком тлумачылі, як не проста праз нямецкія заставы дабрацца да Оршы, а там — падстаўляць галовы пад варожыя кулі.

Да слёз пакрыўцжаныя хлапчукі вярталіся дадому. Некаторыя гатовы былі самі паехаць у любую часць. Але як i куды прабірацца, ніхто не ведаў — наўкол яшчэ стаялі немцы. Былі яны ў Бабруйску. А ваенком разам з Шнчуком кожны дзень рознымі дарогамі — каго праз Глуск, каго праз Ратміравічы i Парычы — адпраўлялі добраахвотнікаў у Чырвоную Армію. Калі выехала больш за паўсотні абстраляных хлопцаў, знік i Кастусь Данілавіч Пінчук. Ён сустракаў землякоў у Смаленску, распытваў, як яны дабіраліся, трывожыўся, ці не «заваліўся» хто. Самых адважных i кемлівых рэкамендаваў на службу ў ЧК.

У лясы вакол Бабруйска збіраліся партызаны з Гарадка, Бортнікаў, Віктараўкі i Глушы. Падышлі з Рудабелкі атрады Салаўя i Драпезы. У кожным з ix было чалавек па восемдзесят адборных узброеных партызан. Атрады абкружылі горад, пераймалі на дарогах нямецкія часці, затрымлівалі абозы, адбіралі коней i зброю, бралі ў палон афіцэраў, прарываліся на станцыю, на Бярэзінскі фарштат i паднімалі такі пярэпалах, што немцы пачалі баяцца кожнага ў саматканай світцы i ў кароценькім кажушку. Калі вакол горада сабралася каля чатырох тысяч чалавек, падпольны павятовы рэўком папярэдзіў нямецкае камандаванне, што ў распараджэнні рэўкома знаходзіцца дваццаць пяць тысяч узброеных партызан, i патрабаваў неадкладна ачысціць горад, не вывозіць народнага дабра, тэлефонных i тэлеграфных апаратаў, вызваліць усіх палітычных зыяволеных.

Паспешна грузіліся фурманкі i вагоны, на дварах i вуліцах валялася салома, вытрасеная з сеннікоў, каля ганка камендатуры гарэлі груды паперы. Горад пусцеў на вачах. Немцы адступалі маўкліва i змрочна. Калоны салдат былі падобны на этапы асуджаных. Афіцэры ішлі з панурымі галовамі, грукалі паходныя кухні, нібы пахавальная працэсія, цягнуліся абозы. Для адступлення былі адкрыты ўсе дарогі. Кожны салдат адчуваў, што з-за маўклівых, прыцярушаных снегам хвой i елак у спіну пазіраюць вочы партызан i чорныя зрэнкі вінтовак. Таму прыспешвалі крок, каб хутчэй выйсці з гэтага таямнічага i небяспечнага акружэння.

Яшчэ са станцыі Бярэзіна не адышоў апошні эталон з нямецкімі салдатамі, яшчэ афіцэры мітусіліся на пероне, крычалі i пагражалі дзяжурнаму, каб не марудзіў з адпраўкаю, як на вакзале з'явіліся Платон Равінскі, Барыс Найман, толькі што вызвалены з турмы Балашоў, ужо апрануты ў чорнае паліто i кепку Густаў Шульц.

Старшыня рэўкома ўскочыў на скрынку i падняў руку. Заціхлі ў вагонах губныя гармонікі, замоўкла гамана на пероне. Салдаты пасталі паўкругам каля прамоўцы. Афіцэры загадвалі разыходзіцца па вагонах, але салдаты стаялі як глухія.

— Таварышы нямецкія салдаты, рабочыя i сяляне свабоднай Германіі! Бабруйскі рэвалюцыйны камітэт бальшавікоў віншуе вас з рэвалюцыяй у вашай краіне. Вяртайцеся на радзіму, скіньце абрыдлыя шынялі i кайзераўскія каскі, хутчэй завяршыце пралетарскую рэвалюцыю i стварыце сваю рабоча-сялянскую дзяржаву.

Кожнае яго слова перакладаў Густаў Шульц i закончыў ад сябе:

— Es lebe die deutsche Revolution! Glücklicke Reise, Genossen![¹⁵]

Натоўп салдат, нібы па камандзе, сотнямі глотак крыкнуў «ура!», замахаў рукамі i шапкамі, павольна пачаў разыходзіцца па вагонах. Рэўкомаўцы стаялі на пероне, пакуль не крануўся цягнік. З незачыненых дзвярэй i вокан цяплушак выглядалі пасвятлелыя твары салдат, яны махалі рукамі i нешта крычалі, ужо заглушанае пыхканне паравоза i грукатам вагонаў. З апошняга вагона вытыркнуўся i затрапятаў маленькі чырвоны сцяжок.

Горад, здавалася, пасвятлеў i павесялеў. Над ганкам беленькага аднапявярховага доміка на Пушкінскай вуліцы вісеў чырвоны сцяг, а на кавалку фанеры на дзвярах сінім чарнілам было напісана адно слова «Рэўком».

Па вуліцах хадзілі барадатыя i проста даўно не голеныя партызаны з Нямецкімі карабінамі i трохлінейкамі, з драбавікамі i двухстволкамі; на папружках, як бляшаныя таўкачыкі, целяпаліся гранаты. Апрануты былі хто ў што. Світкі, лапці, кажушкі, аўчынныя i заечыя шапкі. Следам хадзілі хлапчукі, забягалі напора д, каб паглядзець на тых, што прагналі немцаў.

На ўсіх скрыжаваннях вуліц, каля рынку i ў гарадскім садзе збіраліся натоўпы гараджан, у многіх на грудзях былі чырвоныя банты. Людзі віншавалі адзін аднаго, паціскалі рукі партызанам, запрашалі ў госці. То там, то тут пачыналіся стыхійныя мітынгі — людзям хацелася нагаварыцца, хацелася, каб пра ix думкі i пачуцці ведалі ўсе.

Хоць дзьмуў халодны колкі вецер, гонячы пачарнелае лісце i крупінкі першага снегу, натоўпы не разыходзіліся. Усе нечага чакалі, сустракаліся з даўнімі знаёмымі, якіх не бачылі ўсю акупацыю, i гаварылі, гаварылі на поўны голас, не баючыся i не азіраючыся.

Па Мураўёўскай i Скобелеўскай вуліцах беглі расхлістаныя, расчырванелыя i мурзатыя хлапчукі i на ўсю сілу крычалі: «Ідзе Чырвоная Армія», «Чырвонаармейцы ідуць». Натоўпы рушылі на Мінскую вуліцу. Людзі строіліся ў калоны, аднекуль з'явілася некалькі чырвоных сцягоў, зробленых на скорую руку. Над галовамі заблішчалі медзяныя, даўно не чышчаныя трубы, завухкаў вялікі турэцкі барабан i забразгалі звонкія літаўры. Невялічкі аркестр пажарнікаў, збіваючыся ў рознагалосіцы, зайграў «Варшавянку». Людзі падхапілі песню. У натоўп гараджан уліваліся партызаны.

Перад аркестрам ішлі члены рэўкома, учарашнія падпольшчыкі i толькі што вызваленыя з крэпасці бальшавікі. Наперадзе калоны з'віўся партрэт Карла Маркса, нацягнуты на вялікі ліст фанеры. Яго нёс слесар з завода Вітушэўскага Гарасім Адзярыха.

А насустрач па Мінскай вуліцы, глуха тупаючы стаптанымі ботамі, пабліскваючы цьмянымі штыкамі, у горад уваходзіў сто пяцьдзесят трэці полк Чырвонай Арміі. Паперадзе ехаў на кані невялічкі камандзір, у кубанцы, сіняй венгерцы i чырвоных галіфэ з хромавымі леямі. Над калонаю калыхаўся вялікі сцяг палка. На ім паўкругам жоўтымі ніткамі было вышыта: «Лучше погибнуть в неравной борьбе, чем гибнуть, покорно отдавшись судьбе». A ў сярэдзіне круга — «Да здравствует власть Советов!»

Салдаты былі апрануты ў шынялі, у зацухмоленыя ватоўкі, папахі, кубанкі., зялёныя шапкі. У пярэдніх радах ішлі абутыя ў боты i чаравікі з абмоткамі, а далей шлёпалі ў лапцях i атопках.

На рагу Мураёўскай i Мінскай вуліц ад імя рэўкома чырвонаармейцаў вітаў Пётр Міхайлавіч Серабракоў. Многія яго ведалі i раней як Паўла Балашова.

Салдат павялі ў толькі што вызваленыя казармы бабруйскай крэпасці. Нават па абліччах было відно, што ў палку сабраны людзі самых розных нацыянальнасцей. Былі прыгожыя чарнавокія венгры i маленькія, нібыта сонныя, кітайцы, чубатыя казакі i рослыя бялявыя латышы. Да самых варот крэпасці побач з камандзірам беглі хлапчукі — у матчыных жакеціках i безрукаўках, у вялікіх шапках, што спаўзалі на вочы i кірпатыя насы, у атопках з a ci на вы м i падэшвамі i ў бацькоўскіх вялізных ботах. Хлапчукі прайшлі дзесяткі вёрст, сустракаючы з паходаў i праводзячы ў бой Чырвоныя палкі.

Увечары ў пустых пакоях павятовага рэўкома сабраліся ўчарашнія падпольшчыкі, прыйшлі бальшавікі з чыгункі i заводаў горада, тут былі i камандзіры партызанскіх атрадаў. Старшынёй рэўкома выбралі Платона Равінскага, намеснікам — Пятра Серабракова, старшынёй ЧК — Барыса Наймана, ваенным камісарам — Пракопа Малаковіча. Тут жа было вырашана пакінуць у Бабруйску Аляксандра Салаўя. Яму даручылі арганізаваць каравульны батальён i камандаваць ім.

— А як жа наша воласць?— запытаў ён.

— Там ёсць Максім Ляўкоў, Нічыпар Званковіч, Лявон Адзінец. Ды ў вашай «рэспубліцы» любы можа быць старшынёй рэўкома i ваенным камісарам, там i беспартыйныя — сапраўдныя бальшавікі,— пераконваў яго Равінскі.— Рудабелка — самая надзейная апора нашага павета.

Так i астаўся Аляксандр Салавей камандзірам другога Бабруйскага каравульнага батальёна. Яму адвялі так званыя чырвоныя казармы. Зайшоў у ix камандзір, заціснуў пальцамі нос, паглядзеў на запаскуджаную падлогу, пабітыя шыбы, на горы саломы i смецця i толькі пакруціў галавою.

Назаўтра па спісу рэўкома салдаты другога каравульнага батальёна сабралі да казармы чалавек восемдзесят купцоў, гандляроў, былых царскіх стражнікаў i чыноўнікаў. На некаторых яшчэ былі запыленыя чорныя кацялкі, шубы з аблезлымі бабровымі каўнярамі, зялёныя шынялі з кантамі i абшытымі сукном гузікамі. Дні два назад яны яшчэ адзін аднаго называлі панамі, а цяпер маўчалі, кожнаму хацелася схавацца за нечую cni ну, быць непрыкметным, прыкінуцца няшчасным. Чаго ix «оды сабралі — ніхто не ведаў. Кожны чакаў самага горшага, успамінаў свае грахі i калаціўся: «Хоць бы не дазналіея бальшавікі».

Да ix падышоў падцягнуты, у старым шынялі, чыста паголены невысокі камандзір.

— Грамадзяне, салдаты Доўбар-Мусніцкага i бы лога кайзера Вільгельма пакінулі вам спадчыну — вось палюбуйцеся на яе. Усіх акупантаў вы сустракалі хлебам-соллю, цішком плакалі, калі яны адыходзілі адсюль. Каму, як не вам, прыбіраць пасля сваіх жаданых гасцей? Бярыцеся за венікі, мётлы, анучы i вёдры i пачынайце прывучацца да карыснай працу. За старшага будзеце вось вы.— Салавей паказаў на тлустага, у залатых акулярах на пасінелым носе, мужчыну.— Як толі.кі закончыце, камандзір аддзялення адпусціць вас дадому.— Ён павярнуўся i хутка пайшоў за вароты.

Нехаця, нібы саромеючыся адзін аднаго, няўмела браліся чыноўнікі, купцы першых гільдый i былыя ўраднікі за рыдлёўкі i дзеркачы, закасвалі рукавы i калошы штаноў i пачыналі вымятаць i скрэбці чорную, заваленую смеццем i брудам падлогу.

A ў Салаўя клопатаў было па самую шапку: чалавек дваццаць яго салдат зусім босыя — ад ботаў засталіся толькі халявы, a ступакі абкручаны караўкамі, хто ў падвязаных аборамі старых галёшах, хто ў разбітых лапцях. З ордэрам павятовага камітэта ён паслаў групу чырвонаармейцаў на рынак i ў шаведкія майстэрні горада. Яны тлумачылі шаўцам i гаспадарам крам, што многія чырвонаармейцы разутыя, i прасілі дапамагчы батальёну абуткам. Адны ўпіналіся, іншыя аддавалі без слова, хто пару, а хто i дзве — ботаў, пашытых на продаж. Пад вечар хлопцы прынеслі паўсотні пар новенькіх юхтовых i хромавых чобатаў. Яны блішчалі наглянцаванымі перадамі i халявамі, пахлі свежай скураю.

— А гэта для вас, таварыш камандзір,— сказаў мала ды венгр з сінімі парахавымі плямамі на твары i падаў Салаўю зграбныя хромавыя боты з «рыпам».

— Мае яшчэ з месяц вытрымаюць. Аддай ix лепей онь таму хлопцу, што ходзіць у атопках. Яму i пафарсіць не пашкодзіць — малады.

Падабутыя, паголеныя салдаты новага батальёна рассяляліся ў чыстай, хоць i халоднай казарме. У дальнім кутку паставіў свой ложак i Салавей.

— Мы для вас, таварыш камандзір, гэтую баковачicy пабелім i столік знойдзем,— угаворвалі салдаты.

— Чаго ж гэта мне аднаму жыць? З людзьмі цяплей i весялей. Разам жыць i разам ваяваць.

Салавей не расставаўся са сваімі салдатамі, еў з імі з аднаго катла, пісаў пісьмы за тых, хто яшчэ сам не навучыўся, расказваў пра рэвалюцыю i пра бальшавікоў. А то падсядзе увечары да хлопцаў на ложак i зацягне:

I цягнуцца да песні, як да агеньчыку, байцы з усяе казармы. I ўжо звонкія i прастуджаныя галасы падхопліваюць:

Калі замоўкне песня, сцішаныя чырвонаармейцы пазіраюць на свайго камандзіра. А ён сядзіць задумёны, па-хатняму свой. Потым паднімае адно брыво:

— Эй, хлопцы, як бы мне хацелася сустрэцца з вамі гэтак гадоў праз пяць або дзесяць. Паглядзець, якія вы станеце.

— А чаму ж не? I сустрэнемся. Я адсюль блізенька жыву. Нас тут колькі? Чалавек дваццаць падрэцкіх. От i прыязджайце, з усімі i пабачыцеся,— пачаў запрашаць Салаўя Сцяпан Герасімовіч.

— Отвоюемся, к нам на Волгу припожалуйте. Сядем на зорьке в камышах, а там уток — туча темная. Приволье, степи. Рыбу только ленивый не берет,— загаварыў асіплым голасам аддзялком Паласухін.

На Салаўя пазіралі дзесяткі сініх, шэрых i чорных, як вугаль, вачэй. Каго толькі не было ў яго батальёне! Саратаўцы i масквічы, венгры i латышы, палякі i кітайцы, сотні са дзве добраахвотнікаў з бабруйскіх майстэрань i з суседніх вёсак. Трэба было ix навучыць хадзіць строем, страляць з вінтоўкі, перапаўзаць пад варожым агнём, днём i ноччу ахоўваць горад, склады, масты i абодва вакзалы. Вось i матляўся цэлымі днямі камандзір то на пляцы перад казармаю, то правяраў каравулы, a ў вольны час любіў уголас памарыць пра будучае, каб кожны ведаў, за што ён ваюе.

— Пабіць мы ix паб'ём. Хоць i галодныя i разутыя, але паб'ём. Нас мільёны, лічы, уся Расія з бальшавікамі, у Германіі рэвалюцыя, адтуль яна, глядзі, пакоціцца i ў другія землі. Адваюемся, i такое ў нас жыццё пачнецца, што i не снілася ніксму. Зямля — наша, заводы — нашы. Саху з сявенькаю — на сметнік. Машыны будуць араць i сеяць. Вучыцца ўсе пойдуць. Прыеду ў твой Саратаў i спытаю, а дзе тут прафесар таварыш Паласухін? Тады i я, можа, на агранома выб'юся. З маленства люблю зямлю. Хочацца, каб ніхто не быў жадзён кавалку хлеба.

Часам да камандзіра прыходзіў яго бацька. Невялікі каржакаваты дзядок у пацёртым рудым кажушку. Прыносіў у торбачцы гасцінцы з дому — жытнія куханы, засушаны сырок, рукавок падсмажаных гарбузінаў, рукавіцы з двума пальцамі, каб можна было страляць, i рудабельскіх навін на ўсю ноч.

Хадзіў ён i на вучзнні з сынавым батальёнам. А аднойчы, збіраючыся дадому, папрасіў:

— Даў бы ты мне, сынок, якую стрэльбу, хоць невялічкую.

— Нашто яна вам, тата?

— Г-э-э-э, нашто? Шляхцюкі, як кручаная гайня, па футарах i па лесе гарцаюць. У Сераброне ix цэлая шайка таўчэцца. На Лучыцкую воласць напалі, у Ляскавічах зноў страляніну зачалі. I да нас, у Харомнае, залятаюць. На конях, з шаблямі i стрэльбамі ездзяць. Ці не хочуць яны толькі ў Рудабелку сунуцца? Дык i мне, старому, адбівацца нечым жа трэба. Дай, сынок, не зашкодзіць. I ў дарозе яно спакайней.

З дазволу ваенкома Салавей выдаў бацьку нямецкі карабін, сотню патронаў i паперку з пячаткаю павятовага рэўкома «на права нашэння агнястрэльнай зброі».

12.

«Усім, усім, усім. Другая тульская брыгада ў Гомелі падняла контррэвалюцыйны мяцеж. Сілы рэўкома крайне абмежаваныя. Неадкладна высылайце ўзброеныя часці на падаўленне мяцяжу.

Старшыня рэўкома — Камісараў,

старшыня ЧК — Ланге».

Чыталі i перачытвалі трывожную тэлеграму Равінскі, Серабракоў i Малаковіч. Кожны спадзяваўся паміж радкоў знайсці хоць якія-небудзь падрабязнасці: хто i калі падняў мяцеж, якія сілы ў мяцежнікаў? Спрабавалі звязацца з Гомелем, але кожны раз тэлеграфістка адказвала: «Сувязі няма».

Нарэшце пазванілі з Магілёва. Гаварыў старшыня губвыканкома Сурта. Яго голас заглушалі гул i свіст, голас то прападаў, то прабіваўся зноў i ўсхвалявана патрабаваў: «Зараз жа адпраўляўце самыя надзейныя часці ў Гомель! Самыя надзейныя, чуеце?! З Магілёва выехала школа курсантаў. Дзейнічаць трэба хутка i энергічна». Затрашчала i загуло, нібы з вуліцы ў трубку ўварваўся ведер, што гайдаў за акном чорнае вецце старой таполі, шаргацеў па шыбах буйнымі кроплямі дажджу i камякамі мокрага снегу.

Горад спаў, захутаны вільготнай цемраддзю золкай сакавіцкай ночы. Па вуліцах час ад часу праходзілі патрулі, хлюпаючы па снежнай калатушы.

У мокрым шынялі i запырсканых да кален ботах у рэўком хутка ўвайшоў камандзір другога каравульнага батальёна Аляксандр Салавей. Яго задубелы ад ветру твар блішчаў ад дажджу, а на брывах іскрыліся i дрыжалі дробныя кропелькі.

Равінскі нервова круціў ручку насценнага телефона i патрабаваў начальніка чыгуначнай ЧК.

— Алё! Алё!— крычаў ён.— Зараз жа ад імя рэўкома патрабуйце ў начальніка станцыі, каб падрыхтаваў эталон для адпраўкі ў Гомель. Так, у Гомель! Вагонаў дзесяць — дванаццаць. Меней нельга! I падбярыце добраахвотнікаў сярод сваіх людзей для барацьбы з бандытамі. Ужо ведаеце? Атрымалі тэлеграму? А больш нічога невядома? На світанні састаў павінен адправіцца.— Ён заўважыў Салаўя, кіўнуў яму i нрацягнуў руку.— Да Жлобіна шлях навінен быць свабодны. Рэўком на вас ускладае адказнасць.

У пакоі ўжо былі начальнік гарадской ЧК Найман, начальнік міліцыі Сянкевіч i члены рэўкома.

— Вось i камандзір атрада ёсць,— убачыўшы Салаўя, сказаў Серабракоў i падаў яму тэлеграму з Гомеля. Той прабег яе вачыма i хацеў нешта запытаць.

— Больш нічога не ведаем. Якія сілы ў мяцежнікаў, хто ix узначаліў, што адбываецца ў горадзе, пакуль што дазнацца не ўдалося. Сувязі няма. Адбярыце чалавек дзвесце пяцьдзесят самых надзейных байцоў. Да вас далучацца добраахвотнікі з гарадской i чыгуначнай Чэка, з міліцыі i першага батальёна. Таварыш Малаковіч выязджае разам з вамі i ўзначаліць Жлобінскі баявы ўчастак. Туды паехалі курсанты Магілёўскай школы чырвоных камандзіраў.

— Бярыце самых свядомых i надзейных чырвонаармейцаў, бо контррэвалюцыйныя галаварэзы не скугіяцца на абяцанні, выстаўляюць самыя прынадныя праграмы, абы толькі перацягнуць да сябе няўстойлівыя элементы,— тлумачыў Равінскі.— Каля Оўруча на Мазыр спрабуюць прарвацца пятлюраўцы. Ix павінны былі стрымліваць байцы тульскай брыгады, а яны чамусьці апынуліся ў Гомелі i паднялі мяцеж. Hi ў якім разе нельга адкрыць дарогу пятлюраўскім бандам на Гомель. Тут вырашае лес кожная гадзіна. Рыхтуйце байцоў i зброю. Чым хутчэй, тым лепш.

Салавей уважліва слухаў старшыню павятовага рэўкома, a ў думках перабіраў ужо, каго ўзяць са свайго батальёна. Людзі ў яго былі розныя: i латышы, i венгры, некалысі немцаў прыбілася, былі i палякі, а больш свае, тутэйшыя, i рудабельскіх нямала — Анупрэй Драпеза, Дзям'ян Пархімовіч, Ціт Тоўсцік, Фама Кабернік. На ix, як на самога сябе, можна спадзявацца.

Да Салаўя падышоў Малаковіч.

— Паднімай, Ляксандра, сваіх. Бярыце болей патрона ў, гранаты, кулямёт i на першы час — харчы. А я на станцыю прывяду табе падмацаванне. Прыедзем на месца, там разбяромся, што рабіць i як дзейнічаць.

— Ну, я пайшоў.

Салавей крутнуўся праз левае плячо i ледзь утрымаўся, каб не казырнуць, ляпнуў стаптанымі абцасамі разбітых ботаў i знік за дзвярыма.

У вагоны грузіліся на світанні. Пад раніцу мокры снег падшэрх i пашарэў ад сажы i соцень салдацкіх ботаў. На адхонах чарнелі праталіны, з-пад сітаватага снегу тырчала леташняе бадылле, неба было цёмна-ліловае i халоднае. На пуцях стаялі разбітыя таварныя вагоны з аблезлымі нямецкімі надпісамі. У «галаве» састава сіпеў i пыхкаў прысадзісты паравоз з доўгім, як халява, комінам. З яго валіў густы чорны дым — дровы, відаць, былі сырыя, i гэта вельмі непакоіла Салаўя.

— Колькі мы будзем, Пракопе, на такой клячы цягнуцца да Гомеля?— запытаў ён у Малаковіча.

— У Жлобіне памяняем паравоз. Ты пастаў у помач качагару пару хлопцаў. Няхай шуруюць i глядзяць, каб машыніст жвавей варушыўся.

У вагоны апошнія селі камандзіры. Паравоз сіпата загуў, зачухкаў, напяўся, зарыпелі старыя разгайданыя «цялятнікі» i павольна пакаціліся па рэйках, мінаючы Цялушку, Чырвоны Бераг i Малевічы.

Эшалоны з магілёўскімі курсантамі i добраахвотнікамі з Рагачова ўжо стаялі ў Жлобіне i чакалі адпраўкі на Гомель. Камандзіры сабраліся да каменданта баявога ўчастка Пракопа Малаковіча.

Разам з начальнікам школы ўвайшоў чалавек у скураной куртды, падпяразанай патранташом. Яму ўдалося прарвацца з Гомеля, каб далажыць губкому партыі, што адбылося ў ix горадзе. Ён паспешліва расказваў камандзірам:

— Васемнаццатага сакавіка шэсцьдзесят сёмы i шэсцьдзесят восьмы палкі другой Тульская брыгады выступілі пад Оўруч на Пятлюраўскі фронт. У палках прытаілася шмат белых афіцэраў. Салдацкі паёк i так слабы, а яны яшчэ знарок яго кожны дзень уразалі. ІПапталі салдатам, што ў Чырвонай Арміі ix чакае галодная смерць, што Калчак, Дзянікін i Пятлюра не сёння-заўтра задушаць Савецкую ўладу i перавешаюць усіх камуністаў. Заклікалі кідаць фронт i вяртацца дадому, на цёплую печ. Начальнікам гаспадарчай часткі палка быў царскі афіцзр Стракапытаў. Ён i пасадзіў чырвонаармейцаў на галодную норму. A камандзір палка Мачыгін падбухторваў самых адсталых салдат, каб арыштаваць камандзіра брыгады Ільінскага i камісара Сундукова i выдаць ix Пятлюру, a самім кідаць фронт i ехаць у Тулу. Узбунтаваўшыся, пятнаццаты батальёи захапіў цягнік i пачаў мітынгаваць у іншых палках. I там знайшліся белыя афіцэры. Эталоны мяцежнікаў прыбывалі на станцыю Гомель-Палескі; да ix далучылася чацвёртая брыгада асобнага артылерыйскага дывізіёна. На фронце з камбрыгам засталося чалавек дзвесце верных рэвалюцыі чырвонаармейцаў i бронецягнік. Яны i стрымліваюць наступ пятлюраўцаў. A мяцежнікі захапілі вакзал, пачалі арыштоўваць камуністаў, здымаць нашы пасты i патрабаваць, каб ix адправілі ў Тулу.

Старшыня павятовага камітэта таварыш Хатаевіч якраз перад гэтым выехаў у Маскву на VIII з'езд парты!, а члены рэўкома, павятовага камітэта i работнікі Чэка вырашылі ўгаварыць мяцежнікаў вярнуцца на фронт. Пускаць узбунтаваную араву на Тулу ніяк нельга, бо ў Бранску толькі што пракаціліся контррэвалюцыйныя мяцяжы, а гэтыя галаварэзы маглі падпаліць ix зноў.

Таварыш Камісараў, рэдактар газеты Білецкі, продкамісар Селіванаў i кіраўнік чыгуначнікаў Валодзька пайшлі на Палескі вакзал, каб пагаварыць з мяцежнікамі. Ix сустрэлі кулямёты i штыхі. Павятовы камітэт вырашыў супраціўляцца, каб не даць мяцежнікам злучыцца з пятлюраўцамі.

— A якія сілы ў рэўкома? Колькі яны могуць яшчэ пратрымацца? — запытаў Салавей.

— Сілы самыя нязначныя: інтэрнацыянальны атрад Чэка ды чалавек трыста так-сяк узброеыых камуністаў. Ёсць i такія, што ўпершыню ўзяціся за вінтоўку. Вось, лічы, i ўсе сілы. На каравульны батальён надзея слабая — i туды пракраліся мяцежпікі... A ці трымаюцца нашы яшчэ, невядома. Мяцежнікі адразу выпусцілі з турмы чалавек чатырыста бандытаў i зладзеяў. Пачаліся разбой i грабяжы, разгул крымінальнікаў.

Рэўкомаўцы i чалавек трыста камуністаў занялі гасцініцу «Савой» і, як могуць, абараняюцца. Ў ix адзін кулямёт i вельмі мала патронаў.

Бандыцкія кіраўнікі абвясцілі сябе «Паўстанцкім камітэтам Палесся» i ў пракламацыях напісалі, што Савецкая ўлада ў Гомелі скінута. Вось палюбуйцеся.— Ён выцягнуў з кішэні скуранкі пакамечаны лісток шэрай паперы i працягнуў Малаковічу. На ім было надрукавана буйнымі літарамі:

«Сего 24 марта я, по избрании повстанческим комитетом, принял на себя обязанности командующего войсками гомельской группы, восставшими против правительства большевиков и Ленина.

Командующий 1-й армией Народной республики —

Стрекопытов».

— Ну, гады! — скрыгатнуў зубамі Салавей.— Мы яму капыты па самы хвост павыкручваем. Цяпер усё ясна! Даёш Гомель!

Састаў з двума паравозамі прагрукатаў па мосце за Дняпро.

На палях снегу амаль не было, толькі ў разорах ды ў канавах ляжала мокрая калатуша, падобная на аўсяны кісель. I неба праяснілася: густы волкі вецер зганяў з яго нізкія сівыя хмары.

На пляцоўцы перад паравозам стаялі тры чырвонаармейцы з вінтоўкамі ў руках i ўглядаліся ў далечышо чыгуначнага палатна. Цягнік мінаў раз'езды i станцыі, нідзе не спыняючыся. Салаўёвы байцы падкідалі ў топку дровы i падвясельвалі машыніста: «Круці, Гаўрыла!», «Дуй на ўсе застаўкі!» I той круціў. Цягнік імчаўся праз густую шзрую слату.

Над вечар спыніліся на невялічкай станцыі У за. Было мокра i золка. У зацішку, за платамі i пакгаузаMi загулі, запалалі вогнішчы. Мокрыя шынялі чырвонаармейцаў курыліся параю, а няголеныя твары ў святле полымя здаваліся мядзяна-чырвонымі.

Салавей выправіў групу разведчыкаў у напрамку Касцюкоўкі, а сам пераходзіў ад вогнішча да вогнішча, гаварыў з чырвонаармейцамі i камандзірамі, правяраў зброю, падбадзёрваў маладых байцоў i з нецярплівасцю чакаў навін ад разведкі. Што там робіцца ў Гомелі? Як можна хутчэй дапамагчы таварышам?

A ў Гомелі разрастаўся i бушаваў мяцеж. Выпушчаныя з турмы крымінальнікі грамілі магазіны, склады i кватэры, па цёмных вуліцах горада швэндаліся хеўры п'яных зладзеяў, гарланілі непрыстойныя песні i бязладна стралялі.

Гасцініца «Савой» зрабілася цытадэллю рэўкома. Сюды прыбягалі работнікі міліцыі, Чэка, чырвонаармейцы каравульнага батальёна.

Мяцежнікі наступалі на цэнтр. Ужо занялі Лібаўскі вакзал, па Замкавай, Магілёўскай i Кавальскай вуліцах падыходзілі да «Савоя». Яны здымалі, абяззбройвалі i проста забівалі патрулёў, прыціскалі к Сожу рэдзенькія ланцужкі міліцыі i чэкістаў, захапілі будынак Чэка i тэлеграф.

Стракапытаў адразу адбіў тэлеграму за № 1078:

«Всем железнодорожникам по всей сети российских железных дорог. Военная власть большевиков в Гомеле низложена. Движением руководит повстанческий комитет. Арестовывайте членов Чрезвычайных комиссий, комиссаров и всех врагов народа. Не пропускайте большевистских эшелонов. Если нужно, разрушайте пути, осведомляйте население и действуйте смело и энергично.

Осведомляйте на станции Гомель-Полесский повстанческий комитет».

A камітэт гэты ўзначальвалі белыя афіцэры — камандзір палка Мачыгін, царскі палкоўнік Сцёпін, Страна пытаў i група эсэраў, якая трымала сувязь з эсэраўскім цэнтрам i даўно рыхтавала контррэвалюцыйнае паўстанне. Яны хацелі злучыцца з белымі арміямі Дзянікіна, Пятлюры i Калчака ў супольным паходзе на Савецкую рэспубліку.

Адсюль жа, з гарадскога тэлеграфа, Мачыгін пазваніў у «Савой». Да тэлефона падышоў старшыня рэўкома Камісараў. У трубцы ён пачуў нізкі асіплы голас:

— Паўстанцкі камітэт прапануе зараз жа здацца на літасць пераможцаў. Супраціўленне не мае ніякага сэнсу. Колькі вас, фанатыкаў i дурняў? Паўтары сотнi? Вы ж i вінтоўкі трымаць не ўмееце. Калі праз дзесяць хвілін не прыдуць вашы парламенцёры з белым сцягам, пачынаем абстрэл гасцініцы ўсімі агнявымі сродкамі. Чуеце? Чакаем дзесяць хвілін.

— Вы дачакаецеся не белага сцяга, a бясслаўнай пагібелі за сваю здрадніцкую авантуру,— спакойна адказаў Камісараў.— Апамятайцеся i спыніце бандыцкі разгул. Пашкадуйце салдат, якіх вы ашукалі. Рэвалюцыйная Расія вам гэтага не даруе.

М'ачыгін агідна вылаяўся i кінуў трубку. Праз дзесяць хвілін па «Савоі» грымнуў першы залп. Сыпаліся разбітыя кулямі шыбы, ляцеў тынк i руды цагляны пыл. З трэцяга паверха засакатаў кулямёт. На скрыжаванні Магілёўскай i Кавальскай вуліц пачалі падаць скошаныя мяцежнікі, з вокан гасцініцы грымелі вінтовачныя стрэлы. «Савой» адбіваўся. Камуністы вырашылі трымацца да апошняга патрона. Яны з хвіліны на хвіліну чакалі дапамогі з Бранска, Магілёва, Бабруйска i Смаленска. Час ішоў, патронаў станавілася ўсё меней i меней, у скрынцы заставалася толькі чатыры кулямётныя стужкі.

Білецкі заўважыў, што на дах суседняга дома некалькі мяцежнікаў цягнуць кулямёт. Кароткая чарга з «Савоя» як ветрам змяла ix адтуль. Стракапытаўцы адыходзілі i хаваліся за дамы. Афіцэры размахвалі пісталетамі, лаяліся i гналі салдат на вуліцу.

У пакоях гасцініцы стагналі параненыя, канаў прабіты навылёт бандыцкай куляю загадчык цэнтрадруку Фішбейн, падалі знясіленыя i галодныя камуністы, але «Савой» трымаўся ўсю ноч.

Раніцою Стракапытаў загадаў біць па гасцініцы з артылерыі. Ca свістам i грукатам снарады ўрываліся ў вокны, крышылі. тоўстыя сцены. Гінулі байцы, кідаліся i трызнілі параненыя. З Троіцкай вуліцы пачаў біць мінамёт. Увесь час стракаталі кулямёты мяцежнікаў, якія спрабавалі ўварвацца ў будынак, але з праломаў вокан, з балконаў грымелі стрэлы абаронцаў «Савоя». Яны перайшлі на другі наверх. Параненыя Ланге, Камісараў i Білецкі не пакідалі байцоў. Камандаванне яны перадалі былому палоннаму, нямецкаму камуністу Фрыдрыху Краўзе.

Скончыліся патроны, i кулямёт замоўк. З прабітай столі валіліся цэлыя пліты тынкоўкі разам з дранкаю, праз аконныя правалы свісталі вецер i кулі стракапытаўцаў. Параненых выносілі на першы паверх, перавязвалі разадранымі гасцінічнымі прасцірадламі i ўціральнікамі. A Краўзе, прытуліўшыся да падаконніка, без промаху етраляў па мяцежніках. Ён перапаўзаў ад аднаго да другога праёма, нібыта га вора чы сам з сабою, камандаваў: «Па бандытах, агонь!» i лаяўся па-нямецку i па-руску. Каманды абаронцаў «Савоя» мяняліся праз кожныя паўгадзіны. Густыя залпы прарэджвалі строй мяцежнікаў. Яны адпаўзалі ў брамы, хаваліся ў пад'езды.

Па гасцініцы зноў уда рыла артылерыя, кулямёты секлі шквальным агнём. Супраціўленне слабела — не было патрона ў, людзі паміралі ад вялікай страты крыві, а жывыя ледзьве трымаліся, знясіленыя голадам i бяссонніцай.

Фрыдрых Краўзе ўсё біў i біў па мяцежніках. Яму прастрэлілі вуха. На шчацэ i на шыі запяклася кроў. Бінтаваць не было калі. Побач з ім, ледзь дыхаючы, стралялі Ланге, Камісараў, Білецкі, Аўэрбах i Бочкін. Параненым i зусім знясіленым было загадана непрыкметна праз двары i завулкі прабірацца да Сожа, ратавапда ў рабочых кварталах горада.

У «Савоі» стрэлы сціхалі. З пад'езда выйшаў высокі бялявы мужчына ў расхлістанай чыгуначнай куртцы. Ён спыніўся i падняў левую руку.

— Хачу гаварыць з камандзірам.

— А хто ты такі?— запытаў афіцэр, які паспеў начапіць пагоны i крыж-накрыж перацягнуцца рамянямі.

— Член павятовага камітэта ад чыгуначнікаў Валодзька.

— Гаварыць гавары, толькі не агітуй, a пікнеш, заткну глотку.— I ён памахаў вялізным маўзерам.

— Вы акружаны Чырвонай Арміяй. Не павялічвайце сваіх злачынстваў, за ix вам прыйдзецца адказваць. Мы спынім супраціўленне, калі вы абяцаеце адпусціць параненых i ўсіх, хто застаўся ў гасцініцы.

— А ты не больна страшчай, камісарык,— вызверыўся афіцэр.— Што ты скажаш, як твая армія стане пад нашы сцягі i — «даёш Маскву». А вы? На халеру вы нам здаліся? Бяззбройных біць бог не вяліць, a ў палон браць — лішняя марока. Вылазьце, не зачэпім. Так, робя?

— Пушчай вылазяць,— гаркнула некалькі п'яных галасоў.

Валодзька, намагаючыся, каб хаця не пахіснуцца, пайшоў у «Савой». Страляніна сціхла. Праз некалькі хвілін, падтрымліваючы адзін аднаго, кульгаючы, абапіраючыся на кійкі ад штораў, выходзілі ўчарнелыя, параненыя, з перабінтаванымі галовамі абаронцы «Савоя» — рэўкомаўцы, работнікі Чэка, камуністы з чыгункі i заводскіх ускраін. Усяго чалавек шэсцьдзесят. Астатнія па адным, па два паспелі пратачыцца праз вузкі завулак у суседнія сады i двары.

Раз'юшаныя бандыты i выпушчаныя стракапытаўцамі з турмы крымінальнікі стаялі па абодва бакі Румянцаўскай вуліцы, за ix спінамі туляліся ашуканыя салдаты з наіўнымі сялянскімі тварамі i літасціва глядзелі на скрываўленых, знясіленых i абшарпаных людзей, што, кульгаючы i трымаючыся адзін за аднаго, выходзілі з гасцініцы. Яны памкнуліся павярнуць на Магілёўскую вуліцу, але той самы афіцэр, што гаварыў з Валодзькам, крыкнуў: «Ацапіць!»

Бандыты абкружылі абаронцаў «Савоя», залязгалі затворамі i пачалі біць прыкладамі i ножнамі шабель па забінтаваных галовах i плячах.

Старшыня Чэка Ланге кульгаў i ледзьве трымаўся на нагах, a крымінальнікі i азвярэлыя салдаты штурхалі i паролі яго штыхамі, білі i лаяліся.

— Апамятайцеся, калі вы яшчэ людзі! Вы здрадзілі народу, рэвалюцыі i нават свайму слову. Што вы робіце?— спрабаваў суняць раз'юшаных мяцежнікаў Камісараў.

Афіцэрык падскочыў да яго i сунуў у твар ручкаю нагана. Па шчацэ пабег струменьчык крыві, а вока заплыло сіняй пухлінаю.

Б'ючы i штурхаючы, ix павялі па Румянцаўскай вуліцы ў турму. З вокан i з двароў баязліва пазіралі людзі, многія крадком выціралі слёзы, іншыя стараліся запомніць адзічэлыя абліччы катаў, каб пазнаць ix, калі ласпрабуюць выкруціцца ад расплаты за здраду.

А к Гомелю падыходзілі чырвонаармейскія часці — з Смаленска прыбыў атрад на чале з губернскім ваенкомам Язэпам Адамовічам, каля Нова-Беліцы пачынала абстрэл мяцежнікаў Бранская дывізія. Салавей ca сваімі байцамі заняў маёнтак Прудок, вярсты за чатыры ад горада. Адсюль відаць дахі i дымкі над камінамі, чуваць гул i страляніна. Да бабруйскага батальёна далучылі рагачоўскі i жлобінскі атрады, пераважна людзей маладых, апранутых вельмі страката: лапці i доўгі шынель, хромавыя боты i кароткія кавалерыйскія венгеркі, флоцкі бушлат i стаўбунаватыя папахі.

Разведчыкі далажылі, што ўскраіна горада занята ланцугамі мяцежнікаў i ўтыкана кулямётнымі гнёздами Яны ж прывялі двух да смерці перапалоханых стракапытаўскіх салдат. Невялічкі, з русяваю бародкай i бязбровымі вачыма дзяцюк шморгаў носам, біў сябе ў грудзі i енчыў:

— Далібог, д'ябал папутаў. Мы што? Як тыя авечкі. Куды баран, туды i мы следам. Хіба ж мы супроць Саветаў? Камандзіры кажуць: «Здраднікі не пушчаюць дадому, біце ix...» Ну дык мы i таго...

Салавей, можа, упершышо ў жыцці вылаяўся:

— Бар-р-ран. Усе вы бараны бязмозгія! На сваіх падняліся! Супроць рэвалюцыі, супроць свабоды пайшлі.

Палонных абшукалі i падалі Салаўю дзве паперкі — два пасведчанні. У ix было сказана, што ix прад'яўнікі з'яўляюцца байцамі 1-й паўстанцкай арміі. Побач з подпісам Стракапытава стаяла вялікая сіняя пячатка з двухгаловым арлом пасярэдзіне.

— Ого, уяад i царскі герб прышлёпнулі, толькі арол пакуль што без кароны. От за што вы ваюеце!— I ён патрос перад мокрым носам спалоханага салдата паперками склаў ix i схаваў у верхнюю кішэньку фрэнча, кіўнуў Драпезу: — Ты ix, Анупрэй, прывёў, ты i разбірайся. Адумаюцца, выкладуць усё, як на споведзі, можаш памілаваць, а не — няхай трыбунал рашае, кіруючыся рэвалюцыйным сумленнем. Вядзі!

Паваліў густы мокры снег, сляпіў вочы, слізкімі камякамі спаўзаў за каўнер. «От цяпер у гэтай крутаверці i рвануць на варожыя пазіцыі»,— падумаў Салавей i паклікаў камандзіра далучанай у дарозе роты.

— Ваша рота займае левы фланг уздоўж чыгункі. Неспадзеўным ударам зламаем абарону праціўніка i прарвёмся ў горад...— Салавей асекся: камандзір роты глядзеў некуды ўбок, нібы i не слухаў яго.— Вам ясна?— спытаў Салавей.

— Ясна-то ясна, але ваш загад выканаць не магу.

— Як гэта не магу?

— А так. Адыдземся, Аляксандр Раманавіч, пагаворым.

— Вы што, здурэлі? Пра што мне з вамі гаварыць? Якія ў нас могуць быць сакрэты? Выконвайце загад!

— Не магу. Салдаты адмаўляюцца страляць у такіх жа сялян, як i яны. Ды i вы ж, здаецца, сялянскі сын.

— Што гэта, здрада? — закрычаў Салавей.

Да камандзіра роты падышло i стала кругам шасцёра здаравіл, з кулакамі, як кавальскія молаты.

— Калі не хочаш слухаць мяне, камандзір, яны растлумачаць,— кіўнуў на салдат асмялелы ротны, пераходзячы на зняважлівае «ты».

— Што гэта? Пагроза?— спакойна запытаў Салавей і, ні на кога не зважаючы, пайшоў да пуні. Там стаялі групкамі салдаты. Курылі i паціху гаманілі, жавалі глёўкі хлеб, хтосьці прышываў гузік да цупкага мокрага шыняля. Камандзір батальёна заўважыў, што ў роце былі пераважна маладыя вясковыя хлопцы. Такіх, вядома, можна павярнуць, куды хочаш. Ён весела, па-свойску, паздароўкаўся з імі, стаў на пустую скрынку i ціха загаварыў:

— Тут ваш камандзір кажа, што рота не хоча ваяваць за Савецкую ўладу. Гэта праўда, таварышы? — Усе паўставалі са сваіх месцаў i абкружылі Салаўя, але ніхто не адказаў на яго пытанне.— Белыя афіцэры ашукалі салдат i паднялі мяцеж. Яны забіваюць нашых братоў — гомельскіх рабочых i камуністаў, а вы збіраецеся памагаць забойцам. Чаго яны хочуць? Адабраць зямлю, якую нам дала Савецкая ўлада, i зноў пасадзіць на яе паноў. От паглядзіце!— Салавей дастаў з кішэнькі дзве паперкі i падняў над натоўпам: — Зноў царскі арол! Вось пасведчанні, адабраныя ў стракапытаўскіх мяцежнікаў. Глядзіце! А вы калшце, свае. Каму свае, а каму ворагі!

— Гэта ротны кажа,— пачуліся галасы з натоўпу.

— А, вунь яно што!

— Шаптаў кожнаму: «За сялян Стракапытаў, мужыцкую ўласць абяцаў».

— Прадаўся, гад, буржуям, i нас хацеў пад манастыр падвесці.

Над натоўпам ляснуў глухі стрэл. Салавей саскочыў са скрынкі. Левае крысо шыняля было прабіта. Здаравенны салдат сунуў кулаком у пашчэнкі ротнаму, той аж грымнуўся вобземлю, ускочыў i кінуўся за пуню. Тут жа яго адразу схапіла некалькі дужых рук.

— Пачакай, гаспадзін афіцэр,— прабасіў той самы здаравіла, што зваліў яго з ног,— што ты цяпер заспяваеш?

Афіцэрыка ўцягнулі ў цэнтр круга. З разбітай скіЕІцаю, увесь дрыжучы, стаяў ён перад Салаўём.

— Браточкі,— заскуголіў ён,— i вы, Аляксандр Раманавіч, даруйце. Нячысцік папутаў.

— Гэта мы ўжо чулі ад стракапытаўскіх бандытаў. А што з ім рабіць, рашайце самі, таварышы. Камандзірам у вас будзе селянін з Рудабелкі Анупрэй Драпеза. Гэтага, ды i вас болей «нячысцік не пагхутае». Зараз жа ўсім пастроіцца. Прапаную выбраць трыбунал i судзіць здрадніка па законах рэвалюцыйнага часу.

Былому ротнаму звязалі папругаю рукі. Суд быў кароткі i справядлівы.

Зноў паваліў густы мокры снег. Ен прыцярушыў сцежку ў хмызняк, па якой павялі мяцежнага афіцэрыка. А праз паўгадзіны рота над камандаю Драпезы залягла каля чыгуначнага насыпу: Малаковіч i Салавей хацелі прарваць варожую абарону iзаняць заходнюю ўскраіну горада.

Бабруйскі батальён, магілёўскія курсанты, рагачоўскія i жлобінскія добраахвотнікі падняліся ў атаку. Толькі яны ўскочылі на чыгуначнае палатно, як па ix секануў густы шквал кулямётнага агню. Упала некалькі чырвонаармейцаў. Здавалася, варожая абарона стаіць суцэльнай сцяной. Затрымлівацца на буі было самагубствам, i Салавей загадаў адпаўзці за насып. Трэба зберагчы кожнага чалавека, не дапусціць непатрэбных ахвяр. Атака захлынулася, i паўтараць яе не было сзнсу. А еядзець склаўшы рукі — злачынства перад рэвалюцыяй, перад таварышамі, якія гінулі ў горадзе.

Салавей вырашыў перапаўзці ў невялічкі алешнік, абысці мяцежнікаў збоку i закідаць гранатамі. Але кулямётны агонь зноў прыціснуў ix да зямлі i прымусіў адступіць назад. Тады Аляксандр Раманавіч разам з Пракопам Малаковічам вырашылі сабраць самых надзейных камандзіраў, камуністаў i работнікаў Чэка.

— Лоб у ворага цвёрды, i яго адразу не праб'еш,— сказаў ён на гэтай кароткай нарадзе,— а губляць людзей шкода ды i неразумна.

— Што ты прапануеш? Можа, адступіць? — рэзка спытаў Малаковіч.

— Адступаюць толькі баязліўцы i шкурнікі, а дзе не хапае сілы, там выручае хітрасць i смеласць. Хто са мною пойдзе ў горад?

Многія глядзелі на Салаўя i нічога не разумели Ён заўважыў гэтую разгубленасць i растлумачыў:

— Мы крадком прашыемся ў Гомель i ўзарвём варожае кубло з сярэдзіны. Нажахаем мяцежнікаў, закруцяцца яны, як шкурат на агні, тады легка будзе прарвацца нашым часцям. А пакуль што забаўляйце ix — пастрэльвайце час ад часу.— Ён памаўчаў i абвёў усіх стомленымі падабрэлымі вачамі.— Ну дык хто?

Падняліся Гурскі, Шолам Агал, Кроль, Тараевіч, Дзям'ян Пархімовіч,— усяго дваццаць сем чалавек.

На вуліцы гусцеў змрок. Паміж нізкіх калматых хмар цьмяна паблісквалі дзве-тры далёкія зоркі, шумеў вецер у голым ведці прысад.

Праз паўгадзіны ўсе дваццаць сем чалавек прыйшлі да свайго камандзіра i не пазналі адзін аднаго: у світах, падпяразаных вераўчанымі путамі, у палапленых кажушках, бравэрках, дзіравых аблезлых шапках, на нагах — лазовыя лапці i маршчакі.

У каго торба вісела праз плячо, як у старца, у каго за спіною целяпаўся зрэбны хатулёк.

— Цяпер i родная маці не пазнае,— радаваўся Салавей, гледзячы на сваіх хлопцаў, i яны ўсміхаліся, пазіраючы адзін на аднаго. Камандзір кожнаму расказаў, як яму прабірацца, што гаварыць, калі хто запыніць, i што рабіць у горадзе.

Адна трупа рушыла да ракі. Лепш за ўсё было прайсці па крутым узбярэжжы Сожа, паміж ракітавых кустоў. Ішлі па два, па тры i па адным. Другая трупа знікла ў густым ельніку каля чыгуначнага палатна.

Электрычнасці ў горадзе не было. Толькі там-сям у вокнах мігалі жоўтыя квадраты святла. Дамы былі трывожна прыцішаныя, нібы вымерлі i апусцелі. На цёмных вуліцах дралі глоткі п'яныя бандыты, грукалі ў зачыненыя дзверы, лупілі прыкладамі ў гулкія жалюзі крамак. Чуліся несуладныя песні i лаянка. Страшэнны жаночы крык, здавалася, разрываў густое вільготнае паветра.

Салавей прабраўся на Лібаўскі вакзал. На пероне гарэў закураны ліхтар. Салдаты цягнулі ў вагоны нейкія скруткі, завязаныя ў брудныя прасцірадлы, кулі мукі, скрынкі, жаночыя футры. Падобны на вахмістра вусаты салдат надзеў на стаўбунаватую шапку чорны кацялок, а праз плячо перакінуў доўгую сукенку з карункавымі фальбонамі.

П'яныя салдаты крычалі, мацюкаліся, штурхаліся, адбіралі адзін у аднаго нейкія транты, хапаліся загрудкі. Гармідар стаяў на вакзале i ў вагонах. Ніхто ні на кога не зважаў, i Салавей шкадаваў, што не прывёў сюды цзлы ўзвод. Ён разам з Шоламам Агалам адышоўся за пусты вагон, выцягнуў з-пад крыса світкі бляшаную гранату i шпурнуў яе ў адзіны ліхтар на пероне. Грымнуў выбух.

На вакзале пачаўся страшэнны пярэпалах: лямантавалі параненыя, адны выскоквалі з вагонаў, другія лезлі ім насустрач, збівалі з ног. Хтосьці бабскім голасам крычаў: «У ружжо!» Мяцежнікі круціліся, бы злоўленыя зладзеі, не ведаючы, куды ўцякаць. Некаторыя рвануліся на плошчу, але i там грымелі выбухі. Здавалася, што ўвесь горад заняты чырвонымі. Паніка расла. У цемры мітусіліся бандыты, кідалі нарабаванае дабро, душачыся, сцягваючы адзін аднаго, лезлі ў вагоны, стралялі самі не ведаючы куды i ў каго. Цягнік ужо крануўся з месца, a ўслед яму паляцелі гранаты. Бліснуў i прагрымеў выбух. Ніхто не мог уцяміць, што адбываецца, як прарваліся ў горад бальшавікі. Выбухі i страляніну ў горадзе пачулі заслоны i пачалі адыходзіць к чыгунцы, якая вяла на Рэчыцу. З кароткімі перастрэлкамі ў горад уваходзілі смаленскія, бабруйскія i бранскія часці. Многія i не здагадваліся, хто ім расчысціў дарогу ў Гомель, а каб i ведалі, адразу б не паверылі, што дваццаць сем адважных хлопцаў, апранутых у лапці i світкі, вырашылі лёс усёй аперацыі.

Мяцежнікі ўцякалі на Рэчыцу i Калінкавічы. A ў горадзе расла паніка: мітусіліся, кідаліся з вуліцы ў вуліцу апантаныя салдаты. Было ясна адно: Гомель захапілі чырвоныя, але дзе яны? У завулках ірвуцца гранаты, з ускраін даносяцца страляніна i гулкае «ўра», i яшчэ большы страх апаноўваў мяцежнікаў.

Тараевіч са сваімі хлопцамі ўбачыў каля казармы чатыры гарматы, запрэжаныя коньмі. Чырвонаармейцы з наганамі ў руках i з гранатаю напагатове ўскочылі ў двор. Там нікога не было. Яны асядлалі коней i з грукатам памчаліся насустрач сваім, што наступалі на горад з Прудка.

Гарэла вежа на палацы князя Паскевіча, падпаленая снарадам мяцежнікаў. Высока ўздымаліся клубы дыму, гайдалася злавеснае барвовае полымя. У яго зарыве людзі i коні здаваліся вогненна-чырвонымі ценямі.

Трупа Лагвіновіча прарвалася ў парк. Хвастала пругкае мокрае вецце, ногі коўзаліся па збуцвелай леташняй траве. Чырвонаармейцы беглі к палацу, каб хоць далей не пусціць агонь. Каля ўвахода стаяў вартавы. Убачыўшы людзей, ён падняў вінтоўку i заляскаў затворам.

— Стой, страляйт будэт,— закрычаў ён.

Хлопцы спыніліся. Ліха яго ведае, можа, стаіць ачмурэлы стракапытавец i смальне не думаючы.

— Імем рэвалюцыі, рукі ўгору! — скамандаваў Лагвіновіч.

Вартавы паставіў вінтоўку і, хістаючыся, пабег насустрач чырвонаармейцам.

— Тафарыш, страляйт не нада. Я — Ваня,— плаксіва заенчыў ён.

Хлопцы ўбачылі невялічкага кітайца з чырвонай зоркаю на шапцы. Як ён трапіў сюды, хто яго паставіў?

— Сафет паставіў, сафет снімайт. Хілеб, хілеб, тафарыш,— ён прыкладаў худыя пальцы да вуснаў,— Ваня кушы, кушы хочыт.

Усе ca здзіўленнем глядзелі на яго.

Высветлілася, што перад самым мяцяжом гомельскі гарнізон выставіў тут вартавога, i ён прастаяў без сну i ежы некалькі сутак. Чырвонаармейцы давалі яму хлеб, прыгаворваючы: «Маладзец, Ваня»,— а ён усміхаўся нейкай вінаватай усмешкаю, адшчыпваў глёўкі мякіш i павольна жаваў.

Хлопцы з групы Лагвіновіча пачалі тушыць вежу палаца. З суседніх дамоў прыбеглі людзі з вёдрамі i сякерамі, аднекуль прыцягнулі даўжэзны бусак, драбіну i пажарную кірку. Полымя пакрысе цямнела i захлыналася дымам, a ўнізе, па бруку, грукаталі двухколкі: на бераг Сожа прабіваліся групы мяцежнікаў. Над горадам стаяў гул, чуліся несуладная страляніна i крыкі.

Да групы чырвонаармейцаў падбег сівавусы чыгуначнік.

— Браткі, хутчэй у турму, там забіваюць таварышаў!

Лагвіновіч з узводам байцоў цёмнымі вуліцамі кінуліся да турмы. Яна гула сотнямі галасоў. Свяціліся закратаваныя вокны. Чырвонаармейцы прыкладамі збілі замкі. Ледзьве трымаючыся на нагах, з камер выходзілі скрываўленыя i змардаваныя людзі.

— Членаў рэўкома некуды павезлі.

— Мабыць, на Палескі вакзал.

— Ратуйце ix! — гаварылі толькі што вызваленыя вязні.

Але ратаваць ужо не было каго. На Палескім вакзале пасля доўгіх катаванняў стракапытаўцы расстралялі Білецкага, Камісарава, Ланге, Сундукова, Аўэрбаха, Бочкіна, Песіна i яшчэ некалькіх абаронцаў «Савоя». Забітых пазнавалі толькі па вопратцы. Чырвонаармейцы перанеслі ix у халодны гулкі вакзал. Паставілі ганаровую варту.

Бранскія, бабруйскія i магілёўскія часці абкружалі i даганялі злачынцаў. Аляксандр Салавей ca сваімі людзьмі захапіў бронецягнік, на паравозе паставіў чырвонаармеўцаў i рушыў следам за бандытамі на Рэчыцу.

У святле туманнага вільготнага рання на адхонах чырвонаармейцы ўбачылі трупы голых скрываўленых i знявечаных людзей — на спінах павыразаны пяцікутныя зоркі, павыколваныя вочы, грудзі навылёт прабітыя штыхамі. Няшчасных палонных мяцежнікі на хаду скідалі з цягніка. Гэта быў жахлівы крывавы шлях. Многія маладыя чырвонаармейцы, не саромечыся камандзіраў, выціралі слёзы, да крыві кусалі губы.

— Што яны нарабілі! Біць ix, гадаў! Жыўцом здзіраць скуру!

Салавей змрочна маўчаў, толькі перакатваліся на шчоках тугія жаўлакі, i думаў, што ў гібелі гэтых няшчасных, нікому не вядомых байцоў ёсць i ix віна — недзе прамарудзілі. Каб не валэндаліся з тым ротным ды не ўгаворвалі, a прарваліся ў горад адразу, жылі б i рэўкомаўцы i гэтыя пакутнікі. Хацелася хутчэй нагнаць мяцежнікаў, ударыць так, каб ад ix толькі пыл закурэў, знайсці завадатараў i спагнаць з ix за ўсё. Але хто завадатар? Стракапытаў? Наўрад у яго хапіла б смеласці на такі бунт. Не, імі хтосьці кіруе, нейкая сіла штурхае ў пекла злачынстваў. Усе мяцяжы i паўстанні, усе пятлюры i калчакі, кулацкія бунты i банды крымінальнікаў — работа адных рук.

А што там дома? Як бацька, Марылька, хлопцы? Ці не дакацілася i туды водгулле гомельскага мяцяжу? Не можа быць, каб Казік Ермаліцкі з перагудамі ды плышэўскімі без бою аддалі камбедаўцам зямлю, каб ix банды так i туляліся па Загальскіх хутарах.

Салавей праз шчыліну ў заржавелай брані глядзеў на прыдарожныя лясы, на сёлы, што ўзбягалі шэрымі хатамі на ўзгоркі, i ўспамінаў дом, родных i блізкіх. Думаў: «Як толькі адваюемся, падамся на якія-небудзь курсы, падвучуся на агранома, прыеду дахаты, i будзем на панскай i шляхецкай зямлі гаспадарыць камунаю». Успомнілася i Параска. Як яна глядзела на яго апошні раз! Кончыцца гэтая калатэча, будзе i ў яе шчасце.

Аляксандр адагнаў непатрэбшчыну думак. Цяпер было не да ix. Цягнік падыходзіў да Рэчыцы. Салавей лічыў, што мяцежнікі яшчэ тут, i загадаў салдатам падрыхтавацца да бою. За імі ішоў эшалон з бранскімі i смаленскімі атрадамі. Бронецягнік расчышчаў дарогу.

Але стракапытаўцаў на станцыі не было, не было ix i ў горадзе. Чыгуначнікі раеказалі, што паўгадзіны назад на Васілевічы адышло дзевяць эшалонаў з мяцежнікамі. Было ясна, што цяпер яны шукаюць ратунку: будуць спрабаваць прабіцца на поўдзень да Пятлюры, а каму не ўдасца, разбрыдуцца па лесе, пачнуць рабаваць вёскі, граміць воласці, нападаць на актывістаў. Трэба спяшацца, каб перахапіць мяцежнікаў, не даць ім прарвацца ў лясы. Але i ехаць на поўную хуткасць небяспечна: можна наскочыць на разабраныя рэйкі або на завалы на дарозе.

Паказаўся мост цераз нешырокую рэчку Ведрыч. Толькі праскочыць яго, i — Васілевічы. Але каля моста стаіць чалавек i махае шапкаю. Бронецягнік спыніўся. Салавей разам з машыністам пабеглі насустрач барадатаму чыгуначніку.

— Мост падпалілі зладзюгі, каб ім пуста было. Мы тут збольшага атушылі. Так што самі глядзіце, ці вытрымае.

Салавей з машыністам узышлі на абгарэлы насціл. Канцы прысыпаных вільготным пяском шпалаў яшчэ дыміліся, але пачарнелыя зверху палі стаялі моцна.

— Паціху праедзем,— сказаў машыніст i барзджэй пабег да паравоза.

Калі праз мост перапоўз апошні эшалон, чырвонаармейцы з кулямётамі i вінтоўкамі пачалі выскокваць з вагонаў. Яны нацянькі абыходзілі Васілевічы з тылу, a бронецягнік адразу рвануўся да станцыі, забітай мяцежнікамі. Па варожых вагонах секанулі кулямётныя чэргі, грымнула невялічкая гармата. Стракапытаўцы паспрабавалі адстрэльвацца. Большаець жа з ix адыходзілі i адпаўзалі к лесу, хаваліся ў нізкарослым алешніку. Як толькі яны адарваліся ад прыцэльнага агню бронецягніка i паспрабавалі прарвацца ў густы хвойнік, ix сустрэлі вінтовачныя залпы, засакатаў кулямёт. Мяцежнікі падалі, скошаныя кулямі, жывыя прыпадалі да зямлі i адпаўзалі назад у кусты. Хтосьці спрабаваў адстрэльвацца, але стрэлы былі выпадковыя i несуладныя. Нарэшце з алешніку вытыркнуўся разадраны рукаў, прывязаны на доўгую палку,— белы сцяг. Агонь сунімаўся. Стракапытаўцы кідалі зброю i вылазілі з кустоў з паднятымі ўгору рукамі. Многія падалі на калені, енчылі i прасілі літасці.

— Даруйце, браточкі! Афіцэры нас загубілі.

— Мы ж i не думалі супроць сваіх.

— Як шалудзівых авечак, пагналі нас золатанагоннікі.

— Спіртам залілі вочы i ачмурылі.

Салавей з Адамовічам шукалі Стракапытава i ягонага каменданта палкоўніка Сцёпіна. Але ix i след прастыў. Як толькі выскачылі з вагона, паабсякалі гужы на дзвюх фурманках, нават i хамуты не паспелі паскідаць, паўскоквалі верхам i падаліся ў гушчар. За імі кінуліся дзесяткі тры афіцэраў ды крымінальнікі, што лютавалі каля «Савоя» i на гомельскіх вуліцах.

Палонныя складалі зброю, нарабаванае ў горадзе дабро i панура станавіліся ў калону, ачэпленую канвоем. Некаторыя ўсхліпвалі i шапкамі размазвалі на брудных тварах слёзы.

Салавей з агідаю i нейкім затоеным шкадаваннем глядзеў на ix, цёмных i непісьменных людзей, ашуканых ix жа ворагамі, ворагамі рэвалюцыі.

— Вінтоўкі мы чысцім, а людзям прачышчаць мазгі яшчэ не маем часу,— нібыта разважаючы сам з сабою, гаварыў Салавей Малаковічу.— А цёмнага чалавека куды хочаш павернеш. Зброя зброяю, таварыш камісар, толькі ваяваць трэба i словам.

Надвячоркам чырвоныя атрады вярталіся ў Гомель. На першым эталоне трапятаўся закураны, з мазутнаю плямай, невялічкі чырвоны сцяг. Каля яго, за парэнчамі паравоза, стаялі два чырвонаармейцы, падпяразаныя кулямётнымі стужкамі, з вінтоўкамі наперавес. Яны ўглядаліся ў вузкія каляіны дарогі, у набраклыя веснавымі сокамі пералескі, у высокае лілаватае неба. Чырвонаармейцы гаманілі i спявалі ў цяплушках. За імі ішлі маўклівыя эталоны з палоннымі. На кожным тормазе ехаў чырвонаармейскі канвой.

Апошні грукатаў на рэйках бронецягнік. Ім камандаваў Аляксандр Салавей. Ён прытуліўся да халоднай мулкай сцяны. Ныла ўсё цела, як пасля цяжкай работы, самі заплюшчваліся вочы, i здавалася, яго ахутвае вільготны, вогненна-аранжавы туман. Выплываюць знаёмыя твары, бязгучна ўзрываюцца гранаты, а ляскат колаў уяўляецца бясконцаю кулямётнаю чаргой.

Ён то прачынаўся, гаманіў i жартаваў з камандзірамі i байцамі, то зноў правальваўся ў туманную мітусню ўспамінаў i сноў.

Раніцою прыбылі ў Гомель. На Палескім вакзале, дзе нядаўна быў штаб мяцежнікаў, чырвонаармейцаў сустракаў старшыня павятовага камітэта таварыш Хатаевіч. Ён толькі што вярнуўся з VIII з'езда партыі. Мяцеж пачаўся i быў ліквідаваны, калі ён быў у Маскве. Разам з Хатаевічам прыйшлі перабінтаваныя змучаныя абаронцы «Савоя», якім пашанцавала вырвацца жывымі. Яны віталі чырвонаармейцаў i дзякавалі за вызваленне горада.

Камандзіры акружылі Хатаевіча.

— Ну, як там у Маскве?

— Што гаварыў на з'ездзе таварыш Ленін?

Ён коратка адказаў на пытанні. Потым горача i ўсхвалявана загаварыў:

— Стракапытаўскі мяцеж — не выпадковы бунт былых царскіх афіцэраў. Гэта толькі адно звяно ў ланцугу вялікай варожай змовы. Мяцяжы i пагромы па загаду контррэвалюцыйнага цэнтра адначасова пачаліся ў розных мясцінах краіны. Па суседству з намі, у Барзнянскім павеце Чарнігаўскай губерні, разгарэлася кулацкае паўстанне. Яго паднялі зсэры, a бандамі камандуе царскі палкоўнік Сякіра. Наш рэвалюцыйны абавязак дапамагчы чарнігаўскім таварышам ліквідаваць кулацка-эсэраўекае паўстанне. Вы стомлены баяMi з мяцежнікамі. Але час не чакае. Жыццё барзнянскіх камуніетаў, рабочых i сялян у небяспецы. Бандыты паляць вёскі, расстрэльваюць бальшавікоў i вясковых актывістаў.

Салавей падняў руку i зычна скамандаваў:

— Бабруйскі батальён i прыдадзеныя да яго атрады, па вагонах!

Праз гадзіну цягнік з чырвоным сцягам на паравозе адыходзіў на Бахмач.

13.

Лясы адбягалі далей i далей. Яны здаваліся блакітнымі рысачкамі паміж звільжэлаю зямлёй i шэрым небам. Недзе далека пры палявых дарогах тырчалі адзінокія таполі, мільгалі хутаркі i доўгія сёлы з беленькімі цэркаўкамі.

Усё часцей за вокнамі ў павуцінні голых садкоў праплывалі мазанкі пад чарацянымі стрэхамі, у ярах паблісквалі азярынкі веснавое вады. Пачыналіся зацягнутыя сіняватай смугою стэпы. Там-сям, нібы купкі снегу, бялелі чароды гусей, каля самай чыгункі спутаныя коні грызлі сухое бадылле леташніх траў. Стэпы дыхалі гаркавата-п'яным чадам вясны i вільгаццю набрынялай зямлі. Прасторы павольна плылі, як вялікая карусель, мяняючы колеры i краявіды. Часам прабівалася сонца, i ў вокны вагона ўрываліся шырокія снапы пыльнага святла, падсіненага воблачкамі тытунёвага дыму.

Чырвонаармейцы драмалі, дзе хто прымасціўся. А Салавей не адрываўся ад акна. Яго трывожылі i клікалі пахі вясны, бязмежныя прасторы ледзь-ледзь зарунелай зямлі — усё тое, што ён так любіў з маленства. Але не толькі захапленне цягнула яго да акна — ён ні на хвіліну не забываўся, што адказвае за кожнага байца свайго батальёна, што недзе ix чакае бандыцкая засада i трэба быць гатовым у любую хвіліну рынуцца ў бой.

Цягнік спыніўся на невялічкай станцыі Макашына. «Няўжо не хапіла дроў ці вады?» — падумаў Салавей i выскачыў з вагона. Каля паравоза стаяў доўгі, як тычка, дзяжурны i нешта гаварыў машыністу. Аляксандр падбег да ix.

— Прыехалі, таварыш камандзір,— спакойна сказаў сівавусы машыніст.

— Куды прыехалі? Нам жа трэба на станцыю Доч,— гарачыўся Салавей.

— На гэтую Доч ужо ўссеў сукін сын Антонаў.

Пачцівы дзяжурны ў пенснэ стаяў навыцяжку.

— Мы прытрымалі ваш цягнік, каб папярэдзіць, што мінулай ноччу Доч занялі бандыты. А яны здатныя на ўсё.

— Многа ix там?

— Пэўна не ведаю. Але з раніцы па тэлефоне мацюкаюцца i пагражаюць. Нядаўна з Бахмача прыйшоў цягнік. Машыніст казаў, што ў вакзале не засталося ніводнае шыбіны, на пероне расклалі вогнішча, скубуць гусей, б'юцца i скачуць «казакі» Антонава, рабуюць пасажыраў. Дык глядзіце самі. Мы павінны папярэдзіць.

Салавей прыкусіў ніжнюю губу, насупіў бровы, Маўчалі дзяжурны i машыніст.

— Што вы ў бліжэйшы час адпраўляеце ў той бок?

— Платформы з баластам,— Дзяжурны выцягнуў вялікі гадзіннік на ланцужку.— Пойдуць праз гадзіну пятнаццаць хвілін.

— Ясна,— адказаў Салавей i загадаў машыністу паставіць эталон на запасны пуць, а сам з дзяжурным пайшоў у вакзал. Ён адбіў тэлеграму ў Гомель, каб Малаковіч прыслаў у Макашына атрад магілёўскіх i смаленскіх курсантаў.

Праз гадзіну Салавей з Тараевічам, апранутыя ў прамасленыя курткі, штаны i шапкі тармазных кандуктараў, чакалі цягніка з баластам. Як толькі ён падышоў да станцыі, абодва ўскочылі на тормаз апошняй платформы.

У самыя рызыкоўныя разведкі Салавей заўсёды хадзіў сам. Ён верыў у сваё шчасце, бо ўмеў вылузацца з любое пасткі: прыкінецца то недалужным мужычком, то сквапным мяшэчнікам.

За прыдарожнымі елачкамі цягнуліся бяскрайнія палі з яшчэ празрыстымі гайкамі i адзінокімі дзічкамі. Тут ужо былі зелянейшая трава i цяплейшы ветрык, a ў спіну прыгравала сонца, затканае рэдзенькаю павуцінкаю бялявых воблакаў. Неба праразалі імклівыя ластаўкі, на адхонах длубаліся вялікія блішчастыя шпакі, але за лязгатам колаў не было чутно ні ix ціўкання, ні песень. А Салавей так любіў цішыню палёў i птушынае шчабятанне, пах раллі i падсохлага гною. Ранняя вясна растрывожыла яго сялянскую душу.

Апошнюю платформу тузала i кідала з боку ў бок, матляла, як паўрозу на ветры. Паравоз асіпла раўнуў, платформы збіліся «з нагі» i заляскаталі несуладна i павольна.

— Пад'язджаем! — крыкнуў Салавей Тараевічу, згроб з парэнчаў жменю паравознай сажы, нацёр ёю рукі, патрымаўс5і за твар i стаў яшчэ болей падобны на мурзатага чыгуначніка. Toe ж самае зрабіў i Тараевіч. Яны паглядзелі адзін на аднаго i весела засмяяліся.

Цягнік запавольваў хаду. Паказалася станцыя. У прысадзістым вакзальным будынку свішча ведер, на пероне валяюцца галавешкі i абгарэлая салома, але ні песень, ні крыкаў не чуваць. Відаць, бандыты нацешыліея, нагуляліся i недзе ў зацішку, паадкідаўшы хвасты, спяць. Убачылі трох дзецюкоў з кароценькімі абрэзамі ў руках. На дваіх смушкавыя кучомкі, на трэцім — шапка з гайдамацкім шлыкам. Мабыць, вартавыя. А дзе ж астатнія i колькі ix?

Паравоз спыніўся каля вадакачкі i пачаў смактаць ваду з доўгага хобата. Салавей з Тараевічам саскочылі на вільготны пясок, дзеля прыклепу адчынілі заслонKi на буксах, пастукалі па рысорах i колах i падышлі да дзябёлай грудастай стрэлачніцы, прывіталіся.

— Адкуль гэта ў вас «запарожцы»?

— Цэ ж скажэнні бандзюкі з Шаповаловкі. Пілы, пілы, жінок, як цых курчат, ловылы, а тэпэр спляць, шчо б воны нэ повставалы. А чы тры дурні стэрэжуць.

— А цябе часам не спаймалі? — усміхнуўся Тараевіч.

— Трасцачку ім. У мэнэ свій козак е.

— Багата ix тут? — запытаў Салавей.

— Та ні. Можа, якіх з трыццаць i будэ. Куркулі всэ. У Борзні, там богацько, та в Шаповаловці шайка стоіць, а тут ні.

— А Борзна адсюль далека? — пацікавіўся Салавей.

— Хіба ж вы не тутэйшыя?

— З Канатопа,— адказаў Тараевіч — Бежанцы мы.

— Можа, у шайку хочатэ? Там всіх бэруць. Погуляетэ, докі головы не паскручуюць. А до Борзны верстыв з дэсять будэ, нэ більш. Ідыць, як хочатэ.

Хлопцы падзякавалі за параду, развіталіся з кабетаю i пайшлі назад уздоўж састава. На ix ніхто не зважаў. Абышлі загшошаны, зарыганы вакзал. На лаўках спала некалькі «казакоў». У кутку прымасціўся чубаты дзяцюк з пісягом праз усю шчаку. Прыхінуўшыся да яго, спала нейкая пакамечаная маладзіца.

Салавей пашкадаваў, што кінуў састаў у Макашыне. «Куркулёў» можна было перавязаць, як сонных куранят. А пакуль дабярэшся назад ды вернется сюды з чырвонаармейцамі, ачухаюцца i паспрабуюць агрызацца. Лішні клопат. Тэлеграфаваць адсюль нельга — невядома за каго начальнік станцыі. Ды i нідзе не відаць яго. Пэўна, зашыўся пад печ з перапуду. Значыць, трэба хутчэй вяртацца. Але як? На чым? Яны яшчэ пасланяліся па станцыі, пагаварылі з вартаўніком вадакачкі, наслухаліся ад яго розных жахаў, што робяцца ў Борзне i ў Шапавалаўцы.

Пад вечар на тормазе таварна-пасажырскага цягніка разведчыкі вярталіся назад.

У Макашыне да батальёна Салаўя далучыліся атрады магілёўскіх i смаленскіх курсантаў. У цяплушках стала цясней i весялей. Землякі i даўнія знаёмыя гаварылі пра баі ў Гомелі i каля Васілевіч, успаміналі сяброў, што загінулі каля «Савоя».

Дзяжурны папярэдзіў станцыю Доч, што адправіўся таварны цягнік на Бахмач. Ад Макашына да захопленай бандытамі станцыі нават на сырых дровах ехаць не болей як гадзіны паўтары. Салдаты разам з качагарамі шуравалі топку i ўсё часцей углядаліся ў вечаровы змрок. Здавалася, наўкол бязлюдная пустэльня, i толькі, як прывіды, праплываюць чорныя прыдарожныя елачкі.

Наперадзе мільгануў агеньчык семафора, пацішэў грукат, тузануліся вагоны, заляскалі буферы. У цяплушках не запальвалі газовак, каб здавалася, што ідзе сапраўдны таварны састаў.

У святле закуранага ліхтара паказалася постаць дзяжурнага, воддаль стаяла некалькі бандытаў з абрэзамі.

Калі састаў спыніўся, чырвонаармейцы пачалі выскокваць не на перон, а на другі бок цягніка. Нехта з бандыцкіх вартавых стрэліў, каб папярэдзіць сваіх. Дзяжурны патушыў ліхтар i папоўз пад вагон. Ён не адразу ўцяміў, што адбылося, i толькі, калі пачуў тупат соцень ног i кароткія загады камандзіраў, вылез з-пад вагона.

— Таварышы, ix там чалавек трыццаць,— калоцячыся, мармытаў ён,— не бойцеся, ix чалавек трыццаць. Толькі з абрэзамі.

З вагона прасакатаў кулямёт, грымнула «ўра», i чырвонаармейцы пачалі абкружаць будынак з павыбіванымі вокнамі. Бандыты сігалі праз платы, туляліся за пунямі, беглі куды каторы, каб толькі як-небудзь выскачыць у цёмнае поле. Чуліся выпадковыя несуладныя стрэлы i крыкі — п'яныя адразу працверазелі, рызыканты беглі, як зайцы...

Салавей загадаў дзяжурнаму запаліць у вакзале святло. Усе ўбачылі паламаныя лаўкі, лужыны на падлозе. Хоць i былі выбіты вокны, у зале трымаўся цяжкі агідны дух.

Чырвонаармейцы прывялі раснатланую кабету. Яна дыхала густым перагарам самагону, выцвілыя вочы глядзелі дзіка i палахліва. Салавей адразу пазнаў тую, што днём драмала на плячы бэйбуса з пісягом на шчацэ.

— Думалі, бандыт за студняю схаваўся, глядзім, аж баба,— расказвалі чырвонаармейцы камандзіру.

— А можа, казак у спадніцы. Давай праверым,— рагаталі хлопцы.

— Сказылыся, чы шчо? Одарка я. Ішла від сусідкі, аж чую стрыляюць i бэжуць онтоновці, я за колодзеж i схавалася.

— Куды ж уцёк твой ухажор з рассечанай мордаю? — спакойна запытаў Салавей. Адарка залыпала вачыма, шморгнула кірпатым носам, паспрабавала заплакаць.

— Він жа мэне, під ляворвертам сюды прывіў. Ссільнічаў пры всіх, а тэпэр уцік. У яр воны побіглы. Ловыть ix, скажэніх. На Борзну хочуць пробытыся.

Валаводзіцца з п'янаю бабай не было калі. Салавей пакінуў чалавек дзесяць канвойных, здаў ім Адарку, а сам з байцамі выскачыў за дзверы. Далека i зусім блізка чулася страляніна, заліваліся брэхам сабакі, хлюпала пад ботамі гразь.

Чырвонаармейцы абкружылі станцыю i вёску, два ўзводы пабеглі следам за бандытамі ў глыбокі яр.

Неба паружавела на ўсходзе, у парадзелым змроку паказаліся дрэвы, кусты i постаці салдат. Каля яра ляжала некалькі забітых бандытаў. Астатнія, прыціснутыя да ўзгорка, пакідалі абрэзы. Сярод ix быў i «казак» з пісягом праз усю шчаку.

Да Салаўя падбег камандзір узвода Пачуліс.

— Што будзем рабіць, таварыш камандзір?

— Вядзіце на станцыю i здайце канвою. Там гэтага «гайдамака» Адарка чакае.

— Бісава баба! — злосна працадзіў той i цвыркнуў праз зубы слінаю. Чырвонаармейцы звязалі бандытам рукі іхнімі ж папружкамі.

— Чаго крутыш? I так не ўтэчу,— агрызнуўся той жа здаравіла з шрамам на твары. Бандытаў павялі на станцыю, а Салавей з батальёнам рушыў на Шапавалаўку.

Ужо добра вывіднела. Батальён ланцугом расцягнуўся па гразкім полі. Байцы кацілі кулямёты, трымалі пад пахамі зараджаньш вінтоўкі. На ўзгорку паказалася вялікае сяло: соткі з паўтары прысадзістых мазанак стаялі паміж садгсоў i тапалёвых прысадаў. Шапавалаўка, відаць, яшчэ спала — ні дымку, ні жывое дупіы не відаць. Чырвонаармейцы залеглі вакол сяла. Да крайняй хаты падышлі Салавей з Тараевічам. Яны былі ў шынялях i ў замасленых чыгуначных шапках. Што за людзі, ніхто адразу i не здагадаецца. Асцярожна пастукалі ў маленькае акенца. За шыбінаю паказалася сагнутая постаць заспанага дзеда з сівой барадою.

— Відчыні, дзіду,— па-ўкраінску азваўся Салавей.

Ляпнула клямка, з дзвярэй выйшаў ускудлачаны стары ў палатняных сподніках i ў кажушнай камізэльцы.

— Чого тобі? — буркнуў ён.

— Чэрвоных тут не було? — спытаў Салавей.

— А вы хто ж будэтэ?

— Війско батькі Пэтлюры,— адказаў Аляксандр.

— Гэ, булы та сплылы. Всіх пэрэдушылы на станцыі i ў Борзні. I я штук з дэсяць порэшыв.

Тараевіч выхапіў наган. Салавей сціснуў яго руку.

— Адставіць, таварыш Гараевіч.

Стары змікіціў, што сказаў не тое, што трэба, упаў на калені i залямантаваў:

— Брэшу, брэшу, таварышы, нікого я нэ бачыв. Догодыть хотів. Пэрэмішалысь тэпэр i білы, i чэрвоны, i жовты, i сыні. Сын мій, Грыцко, у Шчорса служыць. Пошкадуйтэ старого. Набрэхаў сам на сэбэ, чого i нэ снілося.

— Уставай, стары,— падняў яго за худое плячо Салавей,— i пакажы нам хату атамана.

— По ліву руку, біля колодэжа, зэлэнаю бляхою крытая. Він сам з куркулям! ў Борзні. Там ix вэлыка сіла, i полковнік Сікіра з імі. А тут тількі жінкі да дзіты. Прямо ідыть,— не сунімаўся стары. Яго вузлаватыя рукі калаціліся, i сам ён яшчэ болей змізарнеў i ўвагнуўся.

Салаўю аж шкода зрабілася яго. Было відаць, што ён не «куркуль» i не бандыт.

— Ідзі, дзед, у хату i скажы бабе, што ты стары брахун. Так i скажы!

— Ей жа ж богу нэ брэшу. По ліву руку хата.

Салавей пакінуў засаду ў хаце атамана Антонава, i чырвонаармейцы рушылі на Борзну.

Гарадок стаяў на беразе невялічкай рэчкі. На тым баку бялеў малады бярэзнік, напалову затоплены веснавой паводкаю. Пад нагамі шамацеў леташні прымяты жнеўнік. Ужо відаць царква з блакітнымі купаламі i блішчастымі крыжамі. Раптам ударылі званы, трывожна, як на пажар.

— Які сёння дзень? — пацікавіўся Салавей.

— Пятніца,— адказаў маладзенькі баец.

— Да бою ...тоўсь! — пакацілася на полі каманда. Чырвонаармейцы разгарнуліся шчыльным ланцугом, наперад выкацілі кулямёты.

Вярсты за тры ад горада ix сустрэў густы вінтовачны залп. Байцы залеглі. Шэсць кулямётаў накрылі бандыцкі ланцуг у неглыбокім яры. Кулі дзынкалі над галовамі антонаўцаў, не даючы ім зрушыцца i падняцца. Некаторыя паспрабавалі адпаўзаць назад, але ix прашывалі кулямётныя чэргі. За сцяною агню рухаўся ланцуг чырвонаармейцаў.

А званы гулі i гулі, склікаючы з суседніх хутароў бандыцкія шайкі. На ўскраіне гарадка мітусіліся стракатыя постаці, але лезці пад шквал кулямётнага агню не адважваліся. Бандыты пачалі адпаўзаць па лагчыне, шукалі ратунку ў канаўках i залітых вадою ямках, некаторыя спрабавалі перапаўзці да невысокага кургана, што стаяў ля дарогі, але так i заставаліся ляжаць у полі. З лагчыны адстрэльваліся з абрэзаў i вінтовак. Стрэлы чуліся ўсё радзей i радзей — адным удалоея перабрацца да ракі, другія засталіся ляжаць у яры.

Чырвоны батальён падышоў да гарадка. Тут яго сустрэў моцны вінтовачны агонь, з царкоўнай званіцы засакатаў кулямёт. Бандыты супраціўляліся. Яны стралялі з-за дамоў i парканаў, з гарышчаў i вокан. Параненыя чырвонаармейцы не пакідалі строй. Рота магілёўскіх i смаленскіх курсантаў, якою камандаваў Тараевіч, абышла Борзну з тылу i адрэзала адступленне бандытам. Па званіцы ўдарылі кулямёты. Антонаўцы, як падсмаленыя, хаваліся куды каторы, некаторыя кінуліся да рэчкі, але пераправіцца праз паводку не было на чым. Задоўга да канца бою Антонаў з палкоўнікам Сякірам у невялічкім чоўне пераплылі на другі бераг i зніклі ў бярэзніках.

Пасля паўдня страляніна сціхла зусім. Абяззброеных бандытаў прыводзілі на плошчу каля царквы. Ix клялі i лаялі мясцовыя мужчыны i кабеты, кідаліся да тых, што рабавалі i здзекаваліся з ix у дні п'янага разгулу.

З турмы выйшлі сорак тры камуністы. Ix не кармілі i не давалі. Вады, збівалі да крыві, выкручвалі рукі i ламалі рэбры. Падтрымліваючы адзін аднаго, яны прыйшлі на плошчу, дзе сабралася ледзь не ўся Борзна.

На сярэдзіну плошчы выйшаў змардаваны, з вялікім сіняком пад вокам сівавусы мужчына. Ён зняў з палыселай галавы шапку i нізка пакланіўся чырвонаармейцам.

— Вялікае вам дзякуй, хлопцы, за вызваленне. Кулакі i зеэры закатавалі нашых лепшых таварышаў: старшыню рэўкома Івана Піліпавіча Грыцэнку, ваенкома Палійчука i многіх адданых рэвалюцыі бальшавікоў. Ix мы не забудзем, а бандытам не даруем.

Хтосьці падаў прамоўцу невялічкі чырвоны сцяг. Ён яго высока падняў над галавою:

— Родзяньска влада жыла i будэ жыты на Украіне!

Да прамоўцы падышлі яго таварышы, вызваленыя з турмы камуністы, узяліся за рукі i, накульгваючы, памагаючы адзін аднаму, пайшлі па вуліцы да будынка рэўкома. Побач з імі ішоў Салавей.

Частка трэцяя

1.

Нехта ціха пастукаў у шыбіну. Счакаў i пастукаў яшчэ.

— Каго там нялёгкая носіць па начах? — забурчала старая.— Архіп, выйдзі, глянь.

Пачуўшы ў хаце гаману, за акном азваўся знаёмы голас:

— Адчыніце, гэта я, Раман.

— Я сам, тата,— ускочыў з ложка Максім Ляўкоў i босы, у палатняных сподніках, кінуўся ў сенцы. Грукнула завала.

У сенцы ўвайшоў каржакаваты Раман Салавей.

— Не прасні Савецкую ўласць, сынок,— не вітаючыся, буркнуў ён з парогa.— Паднімай людзей, хлопча.

Максім упоцемках пачаў хуценька апранацца. Падняўся i ўжо нацягваў боты яго бацька.

— Яшчэ завідна ў Харомнае прыехалі верхам Казік Ермаліцкі, Плышэўскі i ІІерагуды. Усе з вінтоўкамі i шаблямі, а каля рэчкі сотні з паўтары шляхцюкоў ca стрэльбамі, торбы хлебам i салам напакавалі. Сюды збіраюцца ісці — бальшавікоў, кажуць, вешаць i камунію разганяць. Марылька мая сама чула, як яны адзін перад адным выхваляліся i зубы выскалялі. Прыбегла, пераказала мне. Я — за рэзгіны ды гародамі, бытта сена з адзёнкаў збіраць. Туляўся па хмызняках, пакуль змерклася, а потым у лес убіўся, тут яны мяне, думаю, трасцу знойдуць. Пакуль прыгробся сюды, дык i ноч настала. Так што барзджэй падымайце людзей, мужчыны. Да раніцы яны будуць тут.

Максім асядлаў невялічкага мышастага коніка i паскакаў у Карпілаўку, а Раман з Архіпам будзілі мужчын у Кавалях i Лаўстыках. Праз гадзіну чалавек з паўсотні з вінтоўкамі, бярданкамі i двухстволкамі хлюпалі па калатушы веснавой дарогі ў Рудабелку. А там ужо сабраліся карпілаўскія i руднянскія мужчыны. Карней i Цімох Валодзькі прывялі чалавек пятнаццаць узброеных хлопцаў. Яны звечара прыбеглі ў Дуброву з Лучыцкай воласці прасіць у рудабельцаў падмогі. Шляхецкая банда разграміла ix рэўком, застрэліла старшыню i сакратара i заняла воласць. Хлопцы трохі адстрэльваліся, але хіба ўстоіш перад такой зграяю. От i ўцяклі ў Рудабельскую рэспубліку, дайшлі да Дубровы i прысталі. А як толькі пачулі, што i тут трэба біцца, адразу — за стрэльбы i да воласці.

— Разгуляліся шэршні,— расказвалі лучыцкія хлопцы.— I не толькі па сёлах. Унь i ў Гомелі бунт паднялі. Там дні тры ішла страляніна, з гарматаў па рэўкому смалілі мікалаеўскія афіцэры. Дык i шаршнюкі засцянковыя асмялелі. Зальюць самагонкаю вочы і, як ваўчыная гайня, лютуюць. Hi малога ні старога, ні вока ні бока не глядзяць.

Лучыцкіх хлопцаў прыняў у свой атрад Максім Ус. Высокі, плечы, як два кавадлы, рукі ні ў адны рукавіцы не лезуць, а на твары сарамяжая дзіцячая ўсмешка, кароткія вусікі, як прылепленыя, шынель ледзьве прыкрывае калені. Ен ідзе паперадзе свайго атрада па загуменні.

— От тут i заляжам. Без каманды не вытыркацца i не страляць. Падпусцім шэршняў як найбліжэй i тады ўлупім у лоб.

Хлопцы прымошчваюцца за гумнамі, за ёўнямі i варывенькамі. Лявей ад ix залеглі карпілаўцы i руднянцы. Імі камандуе маленькі i юркі Цімох Валодзька, той самы «кааператыўшчык», што яшчэ пры немцах навазіў сюды гранат i патронаў. Ён углядаецца ў веснавы світальны туман. За прыгуменнямі — пясчаны ўзгорак, там-сям тырчаць кволыя хвойкі, а за імі — на грудку — вясковыя клады. Маўкліва стаяць цёмныя сосны; бярозкі, нібыта абпырсканыя зеленаватаю расой, вось-вось расправяць клейкія лісточкі. Наўкол ціха-ціха. У небе дагараюць апошнія бледныя зоркі, над лесам яснее ўсход.

Увагнуўшыся, па загуменні ідзе Максім Ляўкоў. Саматканы суконны фрэнч падпяразаны шырокай папругаю з двума патранташамі, з~за яе тырчыць наган, у руках нямецкі карабін, палінялая салдацкая шапка насунута на лоб.

— Трымайцеся, хлопцы. З Бабруйска i Глуска ідзе помач: адбілі тэлеграму ў ЧК. Найман выехаў,— зашаптаў ён Максіму Усу. Той пераказаў суседу.

У хмызняку, на кладах, мільгануў агеньчык i патух. Відаць, нехта чыркнуў запалку. Потым заварушыліся кусты. На пясчаным узгорку паказаўся бандыцкі ландуг. Ён то вытыркаўся, то хаваўся за нізкімі хвойкамі. Шляхцюкі, відаць, хацелі знячэўку ўскочыць у Рудабелку, калі людзі яшчэ не паўставалі, захапіць воласць i перабіць камуністаў. Яны тут ведалі кожную хату, кожнага пазнавалі ў твар. Не ведалі толькі, што ix ужо чакаюць.

Як толькі бандыты выйшлі з хвойніку, Ляўкоў крыкнуў «плі» i націснуў на курок карабіна. Грымнуў залп з вінтовак, наганаў i бярданак. Шляхцюкі пападаль адпаўзлі ў хвойнік i адказалі зладжаным залпам. Дзынкалі кулі, упіваліся ў сцены гумнаў i свірнаў, адколвалі трэскі з платоў. Нельга было падняцца з зямлі. Іван Кавалевіч памкнуўся падпаўзці да шула варот, але куля штурханула яго ў плячо, ён войкнуў i зваліўся ў вільготны пясок. Максім Ус адной рукою адцягнуў яго за свіран, перавязаў рану шкуматом кужэльнай кашулі. Бледны Іван моцна сцяў зубы, дыхаў з клёкатам, а на вуснах пухірылася ружовая пена.

— От i адпомсцілі шэршні табе за Гэлю,— прашаптаў Максім. Ён загадаў хлопцам аднесці Івана ў зацішак i хутчэй везці да фельчара, а сам вярнуўся ў атрад.

Страляніна не змаўкала. Было відно, як бандыты за хвойкамі перапаўзаюць на правы бок, каб зайсці з тылу. IIa ix стралялі хлопцы з атрада Валодзькі.

— Насунемся назад, бліжэй да свірнаў, каб выманіць ix на гала,— перадаваў Ляўкоў па ланцугу.

Ускрай вёскі густа ляпіліся хаты. За імі лягчэй можна было схавацца, каб зберагчы людзей. Партызаны адышлі бліжэй да вёскі. Бандыты ўзрадаваліся, што чырвоныя адступілі, i пачалі займаць ix ранейшую пазіцыю. Боем камандаваў Парфір Плышэўскі. Некалі ён быў настаўнікам, на вайне даслужыўся да штабс-капітана, i яму, старэйшаму па чыну i ўзросту, Казік Ермаліцкі перадаў сваю банду, а сам круціўся пры ім, як ліслівы шчанюк. Плышэўскі, схаваўшыся за гумном, усе каманды перадаваў праз веставых. Атаман не мог рызыкаваць жыццём i не вытыркаўся туды, дзе свісталі кулі. Ён ведаў, што на Мазыр наступав Пятлюра, a калі яны захопяць Рудабельскую воласць i злучацца з асноўнымі сіламі паўстанцкага камітэта Палесся, ён тут будзе гаспадаром i тады пакажа «свабоду» ляўковым, салаўям i ўсім гэтым сухарэбрым злыдням.

Плышэўскі спадзяваўся, што вось-вось яны возьмуць верх, Ён хацеў загадаць Казіку, каб той вёў сваіх людзей праз цвінтар бліжэй да воласці. Але блізка якраз нікога не было. I раптам з-за хлява выскачыў невялічкі мужычок у раешпіленым фрэнчыку, з дубальтоўкаю ў руцэ. Плышэўскі, здаецца, яго не бачыў раней.

— Адкуль ты?

— З Гатка,— схлусіў той, бо ведаў, што ўся шляхта з гэтага засценка падалася ў Казікаву банду.

— Бяжы хутчэй да Казіка i скажы...

А той перахапіў стрэльбу i, не цэлячыся, смалянуў у грудзі Плышэўскаму. Яго штурханула назад, сагнуліся калені, нібыта збіраліся ўкленчыць, i ён ніцма шмякнуўся на зямлю, прымінаючы леташняе сухое бадылле. Афіцэрская шапка скацілася ў разорку, на вялікай кішэні фрэнча праступілі цёмныя плямы. А вочы яшчэ лыпалі, разяўлены рот хапаў паветра.

Мануйла Кавалевіч, прыгінаючыся, загуменнямі бег да сваіх, стрэлы грымелі каля цвінтара, а на яго ніхто не зважаў, як i тады, калі пракрадаўся на «камандны пункт».

Шляхцюкі адпаўзалі к глінішчу. Ус шыбануў у ix гранатаю. Нехта крыкнуў: «Парфіра забілі!» Ахопленыя панікаю бандыты пераскоквалі цераз трупы i спаўзалі ў глінішча, сігалі ў густы ельнік, прыгінаючыся, беглі куды каторы. З боку Рудні ix абышоў атрад Цімоха Валодзькі i ўдарыў з тылу. Апынуўшыся ў пастцы, шляхцюкі паднімалі ўгору рукі, кідалі стрэльбы i крычалі:

— Браточкі, злітуйцеся, не сіраціце дзетак!

— Граху на душу не бярыце.

— От ета «браточкі» знайшліся! У ваўчынай зграі вашы браточкі. Ану, вылазьце!

— Хлопцы, пакуль суд да дзела, не чапаць,— сунімаў сваіх байцоў Максім Ляўкоў.

Страляніна сціхала ў сяле. Загнаных у глінішча бандытаў абкружыў атрад Максіма Уса. Засцянкоўцы стаялі, хаваючыся адзін за аднаго. Цімох ca сваім атрадам кінуўся ў хвойнік даганяць Казіка i яго хаўруснікаў. Бандыты ляцелі, як ласі, ламаючы сучча, не паспяваючы адстрэльвацца. На ламаччы i на сухім леташнім верасе там-сям ляжалі падстрэленыя шляхцюкі. Але Казіка сярод ix не было.

За хвойнікам пачынаўся стары панскі лес. У ім не тое што чалавека, стога не знойдзеш.

— Эх, шчанюка гэтага праваронілі, разявакі,— лаяўся Цімох.— А мне так хацелася пагаварыць з Ермальчуком.

— Мы яго, гада, з-пад зямлі дастанем,— суцяшалі хлопцы свайго спрытнага камандзіра.

Вярнуўшыся ў сяло, убачылі, што ў цагляны свіран на дзядзінцы панскага двара вядуць чалавек трыццаць захопленых бандытаў. Рукі пазвязваны папругамі i вяроўкамі. Многія цягнуцца без шапак, расхлістаныя, перамазаныя глінаю i крывёю. Следам валіць натоўп кабет i дзядоў, бягуць дзеці. Мужчыны маўчаць, з нянавісцю паглядаюць на бандытаў, кабеты лаюць i клянуць ix:

— Каб вы апруцянелі, гады печаныя!

— Не падушылі вас маткі маленькімі, убіўцаў.

— Дайце нам гэтых выжлятнікаў, мы з ix скуру на бубен паспускаем,— крычаць жанчыны.

Ix супакойвае Максім Ляўкоў:

— Цішэй, таварышы! Прыедзе ЧК i разбярэцца па ўсіх законах. Мы ж не бандыты, каб самасудам караць.

— A бандзітам можна нашых забіваць? Га-а? — не сунімаюцца жанкі.

Палонных заводзяць у пусты свіран. Скугоча доўгая жалезная завала.

Вакол свірна становіцца варта. Натоўп пачынае разыходзіцца. Толькі малыя аж да вечара таўкуцца на дзядзінцы. Яны гуляюць у «чырвоных» i «зялёных». Большыя ловяць меншых, звязваюць ім лазінамі рукі i саджаюць пад старыя роспускі з перабітай воссю. Тыя з плачам вырываюцца. Хлапчук з закарэлым носам, у доўгай салдацкай ватоўцы, крычыць:

— Я так не гуляю. Давайце мяняцца. Цяпер мы будзем чырвоныя.

Над сялом, над бэзавымі кустамі i вербалозамі плыве зеленаватая смуга. Таўкуцца камары. Усё сцішылася. За аселіцай, на ўсіх дарогах ходзіць варта. Каля воласці з вінтоўкаю стаіць Лявон Адзінец. Чуваць, як цёплы вецер лапоча палотнішчам сцяга над вільчыкам рэўкома.

Ноччу з Глуска нрыехалі на фурманках дзесяць міліцыянераў i тры рэўкомаўцы. Яны спыніліся ў воласці. Трохі перакусілі i пайшлі змяняць на пастах рудабельцаў: думалася, што Казік з рэшткамі банды паспрабуе вызваліць арыштаваных. A раніцою конна прыбыў узвод чырвонаармейцаў i з ім старшыня Вабруйскага ЧК таварыш Найман. На ім скураная куртка, перацягнутая папругаю i партупеяю, пры боку драўляная калодка з маўзерам, на штанах пацёртыя хромавыя леі. Ён спрытна еаскочыў з сядла i з камандзірам узвода пайшоў у рэўком. У зборні сядзела чалавек дзесяць мужчын. Цярэшка расказваў, як ён даганяў Ермаліцкага.

— Улажыў бы яго, дальбог, улажыў бы, каб не такі густы ельнік. Ды як на тое ліха зачапіўся за ламачыну, ледзь лабаціну не раскроіў. А ён, як заяц, скочыў убок, i след прастыў, от няхай Цімох скажа, калі не верыце.

Гамана змоўкла, калі ўвайшоў незнаемы камісар. Ён павітаўся з кожным за руку, a ўбачыўшы старога Рамана, доўга не выпускаў яго далонь.

— Сын прасіў кланяцца вам, таварыш Салавей.

— Як ён хаця там?

— Герой, сапраўдны герой. Разграміў адно за адным два бандыцкія паўстанні.

— Порсткі вельмі ж,— ні то з пахвалой, ні то з дакорам сказаў Раман.— Баюся, ці зносіць ён сваю галаву?

— Разумная галава, бацька, не прападзе нідзе,— супакоіў Найман i абняў старога за плечы.

Да ix падышлі Ляўкоў i Лявон Адзінец. Яны прывіталіся з Барысам, як даўнія прыяцелі.

— На вуліцы не пазнаў бы цябе,— аглядаючы зграбную падцягнутую постаць старшыні ЧК, сказаў Ляўкоў.— Ну што будзем рабіць з гэтымі бандзюкамі?

— Колькі вы ix перанялі?

— У Глінішчы дваццаць пяць чалавек ды ноччу яшчэ шасцёх на хутары з канюшыны павыпорвалі. I стары Ермаліцкі з імі. Два наганы трымаў напагатове, алестрэліць не паспеў. Шкода толькі, сынок яго, Казік, сабака кручаны, як у ваду кануў. А па ім асіна даўно плача. Ён самы вараціла.

— Калі вараціла, значыць, звязаны з контррэвалюцыйным паўстанскім цэнтрам.

— Выходзіць, так. Хоць як яны ні пнуцца, а толку мала. Зямлю аддаваць не хочуць, дык няхай параць у ёй косці.

Пасля паўдня каля воласці на ўзгорку паставілі стол i доўгую лаву. Погаласка, што будуць судзіць бандытаў, абляцела Карпілаўку, Рудню, Кавалі i Лаўстыкі. Людзі кідалі работу i спяшаліся да рэўкома. Яны шчыльна станавіліся паўкругам, расказвалі пра ўчарашняе, пра тое, як старыя i малыя хаваліся ў гумны i ў ямы з-пад бульбы, каб часам не чырканула дурная куля. А старая Тэкля забілася пад печ i закрылася заеланкаю, а вылезла — дачка як залямантуе: «Чорт! Чорт!» — ды ходу з хаты. Такі ўжо чалавек: толькі міне бяда, ён ужо i смяяцца здатны. Успаміналі, як Мануйла Кавалевіч з дубальтоўкі забіў бандыцкага атамана.

Пад нагамі круціліся дзеці. Большыя паўзлазілі на паркан, паўздзіраліся на прысады, каб лепей было чутно i відно.

— Вядуць, вядуць! — як галчаняты, закрычалі яны.

Усе павярнуліся i прыціхлі. Па пясчанай вуліцы чырвонаармейцы з вінтоўкамі наперавес вялі звязаных бандытаў. Болыласць, без шапак, расхлістаныя, у падраных кашулях i фрэнчах, з плямамі засохлай гліны на штанах i ботах, ішлі нехаця i панура. Спалатнелыя твары здаваліся шэрымі, а вочы глядзелі долу. Былі маладыя сытыя шляхцюкі i мужчыны ў гадах, з густой шчэццю на тварах. Былі знаёмыя, з недалёкіх засценкаў, i нейкія нетутэйшыя, рудыя, васпаватыя, з ацесляватымі тварамі, i чорныя, як цыганы. Вочы зіркалі затраўлена. Паперадзе з вялікім пісталетам у руцэ ішоў бабруйскі камісар у расшпіленай скуранцы. Боты запыленыя, рудаватыя валасы выбіліся з-пад шапкі i прыліплі да змакрэлага лба.

Як толькі бандытаў узвялі на ўзгорак, натоўн падаўся назад. Найман падышоў да стала i неяк па-свойску ціха загаварыў:

— Таварышы, перад намі трыццаць адзін бандыт. Гэта не проста рабаўнікі, што забіраюць з клеці муку або сала з кубельца. Яны хацелі адабраць у нас свабоду, заваяваную рэвалюцыяй, адабраць зямлю, асіраціць дзяцей, жонак пакінуць удовамі. Калі б ім хоць на дзень удалося захапіць воласць, яиы б зрабілі тое, што ў Лучыцах i Капаткевічах,— стралялі б i вешалі камуністаў, палілі б ix хаты. Усе кулацкія банды выконваюць загады контррэвалюцыйнага цэнтра. А ён падняў мяцеж у Гомелі, кулацкі бунт у Чарнігаўскай губерні, ашукаў полк, які павінен быў затрымаць банды Пятлюры. Чырвоная Армія разграміла мяцежнікаў i бандытаў. З імі геройскі змагаўся ваш зямляк Аляксандр Раманавіч Салавей. А вашы партызаны разграмілі i гэтую банду. Плышэўскага правільна асудзіў таварыш Мануйла Кавалевіч, a Казіміра Ермаліцкага з-пад зямлі дастанем i аддадзім вам на суд. Цяпер што будзем рабіць з гэтымі?

— Судзіць гадаў! — адказалі галасы.

— Які там суд? Асіна па ix даўно плача,— закрычаў Цярэшка.

— Каго выбераце ў суддзі? — запытаў Найман.

— Лявона!

— Параску!

— Якава Гошку! — закрычалі ў натоўпе.

— Давяраеце ім?

— Давяраем! — адказаў натоўп.

Суддзі паселі на лаўку. Усе сціхлі. Чакалі, што скажуць падсудныя. Лявон Адзінец у кожнага пытаў прозвішча i імя, адкуль родам i колькі гадоў. У адказ чуліся знаёмыя прозвішчы: Перагуд, Гатальскі, Гавароўскі, Вінярскі i назвы засценкаў — Мёдухаў, Беркаў, Харомнае, Сераброн. Наперад выйшаў Андрэй Ермаліцкі. Глянуў з-пад навіслых броваў белымі, як у варанай плоткі, вачамі:

— Людцы добрыя, хіба ж вы мяне не ведаеце? Я ж i мухі, колькі жыву, не пакрыўдзіў. Памагаў чым мог. A камісары з торбаю ў белы свет захацелі пусціць, зямлю апісалі, тры каровы ў сваю камунію залыгалі. Дык от самастаяцельныя хадзяевы i выправіліся ў воласць, каб якога парадку дабіцца, а па нас страляць ушчалі. Ішлі ціха, мірна, а раз смаляць з дубальтовак, адбівацца трэба. Ну i таго... гэтага, от так тая неразбярыха i палучылася. Ніякія мы не бандзіты, бронь божа, Пагаварыць з Максімам Архіпавічам ішлі.

Не вытрывала Параска.

— «Ціха, мірна»,— перадражніла яна.— A вінтоўкі нашто бралі ды цэлыя скрынкі патронаў? Можа, аддаць рэўкому неслі?

— Твая праўда, Параска. Паздаваць надумаліся гэтыя ламачыны.

— Тут маліцца пара, а ён, як той паганы цюцька, яшчэ адбрэхваецца,— стоячы наперадзе, абураўся Цярэшка.

Лявон Адзінец ляпнуў далонню па стале:

— Кажы суду праўду, як капаткевіцкіх i лучыцкіх камуністаў забівалі. Што ж, вы i з імі пагаварыць ішлі?

— Які ты суд, самазванец? Калі хочаце судзіць, вязіце ў Бабруйск, у фармальны суд, хай ён разбярэцца. А вас не прызнаём. Тожа мне аблакаты!

Апошнія словы старога Ермаліцкага заглушыў гул натоўпу.

— Вас уся воласць судзіць. I твая дачка судзіць. Ці не ты яе зрабіў удавою, гад? — ускочыў Адзінец.— Хто яшчэ з бандытаў хоча гаварыць?

Ступіў крок наперад малады, з канапатым тварам Гатальскі i загаварыў ціха, нібы на споведзі:

— Што вінаватыя, то вінаватыя. Каемся. Але не ва ўсіх адна віна, Плышэўскі, каб яму зямля колам, ды от сынок яго, Казічак, збілі нас з панталыку i ўсім верхаводзілі. А мы што? Больш хаваліся, чым стралялі. Так што злітавацца прашу нада мною i маімі дзеткамі.— I ўпаў на калені.

— Перад кім, дурань, кленчыш? Устань! — гаркнуў падобны на варону высокі шляхцюк.— A судзіць вязіце ў Бабруйск, каб суд па ўсёй хворме быў.

Да стала падышоў старшыня павятовага ЧК.

— Хітраваць вам ужо няма калі, панове. A судзіць вас справядлівы суддзя. Вось ён.— Найман абвёў рукою натоўп.

Аднекуль з сярэдзіны праціснуўся невысокі, даўно не голены чалавек i стаў пасярод круга. Ён абвёў позіркам бандытаў i спыніўся на старым Ермаліцкім.

— Мяне то вы, мабыць, помніце. Онь i галоўкі маёй работы яшчэ не знасіліся, I помніце, як ваш сынок ноччу са сваімі бандзюкамі хваліўся, што яны ў Ляскавічах забілі Анікея Ходку, як палілі яго хату, як яшчэ тады збіраліся ісці на Рудабелку.

— Юда, хрыстапрадавец! Нажэрся майго хлеба, каб цябе чэрві жэрлі,— прастагнаў Андрэй.

— Хутар Ермаліцкага, таварышы суддзі, быў прыстанкам усяе бандыцкае шайкі. Я там быў i ўсё бачыў сваімі вачыма.

— Пакляніея, ірад, на евангеллі! — крыкнуў Ермаліцкі.

— Клянуся імем рэвалюцыі,— адказаў Іван Мазалеўскі i пайшоў у натоўп.

Суддзі выслухалі кожнага. Бандыты «каяліся» i прасілі літасці, калаціліся i румзалі. Праз паўгадзіны Лявон Адзінец чытаў напісаны на аркушы з вучнёўскага сшытка прысуд:

«Імем Беларускай рэспублікі, кіруючыся рэвалюцыйным сумленнем, народны суд Рудабельскай воласці ўдзельнікаў кулацкай банды, якая спрабавала звергнуць Савецкую ўладу,— пасля ішоў пералік усіх прозвішчаў — прысудзіў...»

Памаўчаўшы, ён голасна, па складах сказаў толькі адно слова.

Бандытаў акружылі чырвонаармейцы i глуская міліцыя. Натоўп расступіўся, даючы дарогу.

А чыстае веснавое неба праціналі вастракрылыя ластаўкі, на высознай таполі клекатаў бусел, i ў жаўтавата-зялёных воблаках патаналі вербы.

Бандытаў вялі ў глінішча.

2.

Пад вечар, калі трохі адвалілася гарачыня, на вялікі брукаваны двор казармы другога бабруйскага батальёна ўвайшоў невысокі дзядок з берасцянай вярэнькаю за плячыма.

— Вам каго, папаша? — неяк картава спытаў вартавы, ды i абліччам ён быў не падобны на тутэйшых людзей: чарнявы, з круглымі цыганскімі вачамі, шчокі, хоць i брытыя, але адліваюць густой сінявою.

— Камандзір мне ваш патрэбен, таварыш Салавей Ляксандра. Скажы, сынок, з Рудабелкі да яго прыйшлі.

Вартавы паказаў, куды трэба ісці, i прапусціў старога. Ён увайшоў у доўгі гулкі калідор. ІІахла кіслым салдацкім духам, анучамі i таранамі. На нізкіх рудых дзвярах крэйдаю напісана: «Камандзір». Стары пацягнуў за клямку, увайшоў у цьмяны пакойчык i прывітаўся.

— Добры дзень, тата,— выскачыў з-за стала Аляксандр, паціснуў яго тугую шурпатую далонь i пачаў здымаць з плячэй цяжкую вярэню.— Сядайце, адпачывайце, я зараз.

Перад камандзірам стаяў высокі хударлявы хлапец.

— Дык колькі ў цябе грошай, таварыш казначей?

— Больш за паўпуда будзе. Хіба ix палічыш. ТольKi на гэтыя грошы шпікулянты i глядзець не хочуць. На жыта, на соль, можа б, што i выменяў.

— Чырвонаармейцаў абуць трэба. Босы салдат, як спутаны конь. Бяры аддзяленне, прайдзіцеся па крамах, па шаўцах. Раскажыце, што белапалякі насядаюць. Калі зноў не хочуць падстаўляць зады пад «двадзесце пенць», няхай памагаюць Чырвонай Арміі. Плаці, колькі папросяць. Чаравікі, боты — усё згадзіцца. Табе ясна, Сцяпан?

— Ясна, таварыш батальённы.

— Ідзі. Каб паслязаўтра ўсе былі абутыя.

Казначэй Сцяпан Герасімовіч выйшаў з пакоя.

— Крута, сынок, з людзьмі гаворыш.

— Час такі круты, тата. Ой, круты! Белапалякі ідуць на нас. Вільня пад імі ўжо. Баранавічы занялі, на Мінск пруцца.

— Няўжо пусціце i сюды?

— Сіла ў ix вялікая: ерапланы, танкі, пушак колькі хочаш...

— Што ета яшчэ за танькі такія? — перабіў яго бацька.

— Гэта... як вам сказаць? Цэлая жалезная хата на калёсах. Паўзе, куды захоча: лес — па лесе ідзе, канава — цераз канаву прэцца i лупіць з пушак i кулямётаў. А яе штыхом не прапораш i куля не бярэ.

— Адкуль толькі ўсё бярэцца на беднага чалавека?

— Адкуль? Ангельцы ды амерыканцы напладзілі гэтай пошасці. От i асмялелі панкі. Дабро сваё вярнуць хочуць.

— А трасцы ім не хочацца? Мы i танькі тыя i манькі ix у багне патопім. I вы трымайцеся, хлопцы.

— Ну, як там дома? — запытаў Аляксандр.

— Шэршняў патаўклі трохі.

— Казаў мне Найман. Добра вы ix прыціснулі. Шкода, што мяне там не было.

— Самі ўправіліся, бачыш. Дружок твой, Максім, онь які гарнізатар! Старыя i малыя за стрэльбы ўзяліся. Цярэшка, той правае вока зажмурыць i дае, i дае. Пра Мануйлу ж чуў? От ета ўсмаліў. Івана толькі Кавалевіча шкода i маладзіцу яго. Не нацешыліся, не намілаваліся яшчэ, a ўжэ, бедная, удавіца. Цераз дзевяць дзён, як пахавалі гаспадара, хлопчыка нарадзіла. Іванам, кажуць, завецца.

Аляксандр уважліва слухаў навіны, нібы ўвачавідкі бачыў старога Цярэшку, Мануйлу з пістаноўкаю i ўсіх хлопцаў. Успомнілася жабрацкае вяселле Гэлькі з Іванам. Тады верылася ў ix доўгае шчасце. А цяпер адна, з дзіцём на руках. I вярнуцца няма куды. Дый такая не вернецца ніколі. Ён прыкусіў ніжнюю губу, прыплюшчыўся.

— Вы ўжо, тата, там скажыце, каб памаглі кабеціне. Няхай камбед пастараецца.

— А як жа. Дзве каровы i вала з хутара пригнали Усю яе адзежу i цэлы воз дабра Параска прытарабаніла. Толькі не цешыць яе нічога. Плача. Не галосіць — самі слёзы цякуць.— Бацька падняў вечка вярэні, выцягнуў ладны брус, загорнуты ў кужэльную анучку, дастаў камяк масла ў капусным лісце, рукавок гарбузікаў.— Старая з Марылькаю тут гасцінцаў табе напакавалі, дык бяры, паскаромся трошкі, а то ўчарнеў на нішчымніцы, аж скура да касцей папрысыхала.

— На жывых касцях мяса нарасце.

Аляксандр падняўся, папрасіў бацьку трошкі пачакаць, забраў гасцінцы i выйшаў за дзверы. A калі праз паўгадзіны яны ішлі па двары казармы, над паходнай кухняю стаяў моцны казытлівы дух падсмажанага сала. Стары Раман пачмыхаў носам.

— Выходзіць, нейкую затаўку да прыварка i вам даюць. Унь як смачна пахне.

— А як жа, даюць трохі.

Раман прыжмурыўся, хітра зірнуў на сына.

— Шылам мора, сынок, не нагрэеш. З'еў бы сам, дык толк быў бы, а так кожнаму i панюхаць не дастанецца.

— Некалі ж самі казалі: «З'еш хоць вала — адна хвала, а пакрысе, ды ўсе». Няхай хоць панюхаюць.— І яны пайшлі ў сынаву баковачку ў доўгай казарме з адсырэлай i аблезлай скляпенчатай етоллю.

Раман Салавей жыў у сына з тыдзень. Хадзіў на вучэнні, глядзеў, як маршыруюць «адзін лапаць, другі бот», шлёпаюць апоркі, заслухоўваўся, як галасісты запявала зацягваў:

Вы не вейцеся, чорныя кудры,

Над маёю бальной галавой...

Яму хацелася ўгледзець спевака, але сотні глотак падхоплівалі песню, выцягваліся няголеныя худыя кадык!, весялей тупалі стаптаныя абцасы i маслакаватыя ступакі, абутыя ў апоркі i маршчакі. Ён любаваўся падцягнутым ладным сынам, пазіраў на моцныя смуглыя скулы, на глыбока запалыя вочы.

— Вольна-а-а! Разыдзіся,— камандаваў Аляксандр.

Чырвонаармейцы закурвалі, прыкручвалі дротам падноскі, збіраліся вакол камандзіра. Відаць было, што ён ведае кожнага: распытвае, што пішуць з дому, жартуе з імі, як роўны. Падышоў да ix i Раман. Чырвонаармейцам падабаўся стары, яны весела жартавалі, успамінаючы панцаковую кашу з рудабельскім салам.

— Паедзеце дадому, не баўцеся ж вельмі, прыязджайце хутчэй...

— I вярэньку не забудзьцеся...

— Павячэраў тады, нібыта дома пабыў,— гаворыць з белымі брывамі румяны хлопец.

— Ад тваёй маскі i так прыкурваць можна.

Усе рагочуць, сарамяжа ўсміхаецца i ружовашчокі хлопец.

Раман Салавей доўга развітваўся з сынам. Спрабаваў пракаўтнуць даўкі. камяк i маўчаў, каб не паказаць слёзы. Адно толькі i сказаў:

— Беражыся, сынок, ты ж адзін у мяне ды Марылька яшчэ. Дзеўка што? Выскачыць замуж, i хвамілія звядзецца. Глядзі, не вельмі лезь на ражон.

— Не бойцеся, тата,— весела суцяшаў Аляксандр.— Я загавораны. Hi адна куля не ўзяла. А Максіму i ўсім нашым перакажыце, каб лтодзі i стрэльбы былі напагатове.

Ён даў бацьку невялікі пачак жоўтых, шурпатых, з асцюкамі лісткоў. На ix буйнымі літарамі было надрукавана:

«Грамадзяне! Цёмныя сілы ў асобе польскіх паноў i легіянераў пагражаюць заваёвам рэвалюцыі. Усе, каму дорага справа рэвалюцыі, запісвайцеся добраахвотнікамі ў Чырвоную Армію для абароны Савецкай улады ад белапольскіх легіянераў!

Бабруйскі павятовы камітэт

Камуністычнай партыі (бальшавікоў)

Ваенны камісарыят».

— Значыць, зноў біцца?

— Адбівацца трэба. Лезуць, як мухі на мёд. Будзем неяк бараніцца, а там i па загрыўку дамо.

— Глядзі ж, сынок, сіла салому ломіць.

—Што ж, уцякаць ад ix?

— Ад ваўка ўцякаеш, на мядзведзя наскочыш. А беражонага i куля беражэ.

Яны нязграбна i сарамяжа абняліся.

...Раман вёз дадому сумныя навіны i думы: зноў трэба брацца за стрэльбы. А як жа зямля? Яна чакае рук i ласкі, сумуе па плузе i ria насенні, па жніўнай песні. Жыта, як гай, вакол маёнтка. Камунары сеялі, былыя панскія парабкі. Няўжо яго патопчуць боты легіянераў i тыя страшныя «танькі»?

I думаў пра сына. Адзін астаўся ў яго. Косцік з Петракам даўно параць чужую зямельку, а гэты каторы год усё ваюе. Каб не перлася погань, жыў бы сабе дома, хату б сваю агоралі, зямлю палучылі. Нявестка ўжо была б, а там i ўнукі пасыпаліся б. Няма такой дзеўкі, каб не заглядалася на яго Аляксандра. А Параска аж млее. Дзіва што! Хто на такога хлопца не ласы?

Хоць бы вярнуўся жывы. Стары намацаў за пазухаю цупкія шурпатыя «ахвішкі», падклаў пад галаву вярэньку, хацеў задрамаць, але думкі лезлі, як сляпні: «Ось дык парадую Ляўкова навіною! Той завіхаецца з рэўкомаўцамі ды камбедаўцамі ў камуне — сталоўку зрабілі, дзяцей кормяць задарам, людзей падвясельваюць, а тут на табе — зноў біцца, уцякаць i даганяць, страляць i паміраць».

Перад самымі Ратміравічамі ў вагоннай задусе i тлуме Раман усё ж заснуў.

A ў Бабруйску станавілася ўсё трывожней. Ваенком Пракоп Малаковіч ледзьве паспяваў прымаць добраахвотнікаў з валасцей. Прыходзілі ў лапцях, з палатнянымі торбачкамі маладзенькія камсамольцы i нядаўнія салдаты ў злінялых гімнасцёрках, у абмотках i шынялях з мікалаеўскімі гузікамі. Усіх трэба было разбіць па ротах, хоць збольшага абуць i адзець, маладзенькіх — навучыць трымаць вінтоўку, слухацца каманды.

Камандзіры ад відна да цямна маршыравалі з новымі Чырвонаармейцамі па Бярэзінскім фарштаце, вучылі калоць мяхі з пілавіннем i адбівацца прыкладам.

У батальён Салаўя далі роту добраахвотнікаў. Ён сам хадзіў на вучэнні з імі. Засмяг i выпетраў на сонцы, нават вочы пасвятлелі i запалі глыбей. На змярканні вярталіся ў казарму каля белай царквы, што ў канцы Мінскай вуліцы. Калыхаліся штыкі, курыўся пад нагамі пыл, i звінела песня, якую запяваў камандзір:

Спявалі з прысвістам, з гіканнем, цвёрда ляскаючы па бруку падкоўкамі i стаптанымі чаравікамі.

Чэрвеньскім світаннем у Бабруйск прыбыў агітцягнік «Кастрычніцкая рэвалюцыя». Прыехаў Міхаіл Іванавіч Калінін. У павятовым рэўкоме ён гаварыў з камуністамі i камандзірамі Чырвонай Арміі пра аб'яднанне савецкіх рэспублік для барацьбы з сусветным імперыялізмам, заклікаў спыніць наступ белапольскіх легіёнаў.

А пад вечар чырвоныя батальёны рушылі на Шасейную вуліцу. Каля зялёнага рэстаранчыка з драўлянымі карункамі над балконам збіраліся бабруйскія ліцейшчыкі, гарбары i краўцы. Зручнейшага месца, бадай, i не было: шырокая вуліца магла змясціць самы вялікі натоўп, a колішні рэстаранчык Зельдовіча стаяў на ўзгорку i адусюль быў відзён.

На балкон выйшлі малады чарнявы Равінскі, крыж-накрыж падпяразаны рамянямі, высокі i шыракаплечы Пракогі Малаковіч i ў нязменнай скуранцы Барыс Найман. З імі — невысокі мужчына, гадоў пад сорак, у клінку бародкі там-сям прабівалася сівізна, паблісквалі акуляры. I постаццю i абліччам ён нагадваў вясковага настаўніка або каморніка. Натоўп адразу сціх. Да парэнчаў падышоў старшыня павятовага рэўкома.

— Таварышы,— пачаў Равінскі.— Савецкая краіна ў небяспецы. Белыя банды Калчака i Дзянікіна спрабуюць задушыць рэвалюцыю, а сусветны капітал узброіў белапалякаў. Яны ідуць на нас, каб адабраць зямлю, фабрыкі i заводы, каб зноў нас зрабіць парабкамі i нявольнікамі. Ці можам мы дапусціць гэта?

— Не дапусцім! — загуў натоўп.

— Біцца да апошняга!

Потым да парэнчаў падышоў Міхаіл Іванавіч Калінін. Ён загаварыў спакойна i ціха. Натоўп адразу змоўк. Было чутно кожнае ягонае слова. Гэтыя спакой i ўпэўненасць перадаваліся ўсім. Калінін гаварыў пра нястачы i рэзрух у рэспубліцы, пра складанае становішча на франтах, але ў яго словах гучала вера ў перамогу.

— Я не сумняваюся,— казаў ён,— што ва ўсе цяжкія моманты на Заходнім фронце Расія будзе вас абараняць. Мы ўступаем у паласу сапраўднага аб'яднання. Гэты саюз дасць нам магчымасць перамагчы нашых ворагаў i ўмацаваць уладу савецкіх сацыялістычных рэспублік.— I закончыў:—Усё для фронту, таварышы! Усе на фронт, i мы пераможам!

Угору паляцелі шапкі, як веснавая навальніца, над натоўпам пракацілася дружнае «ўра». Байцы другога батальёна трыкутнікам склалі вінтоўкі. На ix ускочыў Аляксандр Салавей.

— Таварышы чырвонаармейцы, наш абавязак перад рэвалюцыяй, перад народам зараз жа ісці на фронт i змагацца, не шкадуючы сіл i жыцця. Другі інтэрнацыянальны каравульны батальён да бою гатовы! На Заходні фронт, таварышы. Мы пераможам!

За ім падняўся камандзір першага батальёна Сцяпан Жынко i далажыў пра гатоўнасць абараняць заваёвы рэвалюцыі.

Пракоп Малаковіч не стрымаўся, паціснуў за локаць Равінскага.

— Нашы, рудабельскія.

Пасля мітынгу старшыня ЦБК разам з Равінскім i Малаковічам паехаў у Гарбацэвіцкую воласць. Міхаіл Іванавіч хацеў паглядзець, як працуюць рэўкомы i камбеды.

Раніцою батальён пастроіўся на пляцы. На кожным — скатка, нібы труба духавога аркестра. Да папруг прытарочаны гранаты i кацялкі, з халяў i абмотак тырчаць алюмініевыя i драўляныя лыжкі, за плячыма целяпаюцца брудныя салдацкія мяшэчкі, a ў каго i зрэбная торбачка на почапках. Салдацкі скарб вядомы: змылачак, голка з ніткаю, запасныя анучы ды жменя сечанага самасаду.

Строяцца ўзводы i роты. На фурманкі грузяць коўдры i набітыя сенам падушкі, чапляюць да воза паходную кухню.

Салавей, чыста паголены, загарэлы, падцягнуты, нераходзіць ад роты да роты, прыспешвае байцоў, але не мітусіцца. Вайсковая палінялая шапка крыху малаватая яму, таму i спаўзае на патыліцу, адкрываючы на высокім ілбе светлую палоску, фрэнч з вялікімі кішэнямі прастарнаваты i карабаціцца пад рамянямі.

— Батальён, на-пра-ва! — камандуе ён.

Усе павярнуліся, a адзін як стаяў, так i стаіць. Чырвонаармейцы штурхаюць яго, шэпчуць: «Направа, цяцера». A ён ні з месца — стаіць слуп слупом i толькі моргае белымі, нібы ў парсюка, вейкамі. Салавей павольна падыходзіць да яго.

— Таварыш Парчук, мабыць, не чуў каманды.

Падбягаюць ротны i ўзводны. Ротны крычыць:

— Чырвонаармеец Парчук, направа!

— Не крычыце,— супакойвае яго камбат.

— Не магу направа, таварыш камандзір, так как есць разуты.

Ён падняў нагу ў разбітым ушчэнт чаравіку. З-пад запыленай ададранай галоўкі вытыркнуліся голыя брудныя пальцы.

— Во, неба кажа — абуты, а зямля — босы.

Байцы, што стаялі побач, засмяяліся, не стрымаў

усмешкі i Салавей.

— З голымі пятамі ўцякаць толькі, а мы ж наступаць едзем.

— Толькі наступаць. Здымай атопкі!

Парчук прыкленчыў i пачаў длубацца ў вузлах вераўчаных завязак.

Нахіліўся i камбат. Ён спрытна сцягнуў боты i падаў Парчуку.

— Абувай i не затрымлівай батальёна. Добра накручвай анучы, каб не мулялі. I шагам марш.

Чырвонаармейцы спачатку пазіралі скоса, а потым без каманды павярнуліся i загаманілі:

— Жывадзёр, сярод белага дня камандзіра разуў.

— Таварыш камандзір, я ж — не таго. Мне не трэба вашыя. Хай камптэнармус пашукае.

— Абувай, абувай i тупай.

Салавей стаяў босы на цёплых камянях брукаванага двара. Парчук не ведаў, што рабіць. Ён міргаў белыMi вейкамі i маўчаў.

— Барзджэй, барзджэй! — прыспешваў камандзір.

— Такі i бацьку роднага разуе,— абураліся чырвонаармейцы.— Душу д'яблу закладзе, гад печаны.

Парчук яшчэ паспрабаваў аднеквацца i апраўдвацца, але боты ўсё ж абуў, свае атопкі заткнуў пад скатку. Батальён рушыў з двара на станцыю.

— Запявалы, на сярэдзіну,— скамандаваў Салавей.

Закалыхаліся штыкі, сотні галасоў падхапілі: Смело, товарищи, в ногу...

Песня гучала, як прысяга. Выпростваліся спіны байцоў, вочы глядзелі некуды далёка-далёка.

А спераду i з бакоў аж да самага вакзала беглі тыя самыя мурзатыя хлапчукі, што заўсёды сустракалі i праводзілі чырвонаармейскія часці.

3.

Над жытам, над прыдарожным ракітнікам слаўся густы пыл. Сонца зацягнула тонкая бялявая смуга. Прывялі травы, хіліліся рамонкі i званочкі, ціпец i быльнёг шамацелі пад нагамі, як дрот. У пыльным воблаку калыхаліся вінтоўкі, глуха тупалі сотні салдацкіх ног.

Толькі што чырвонаармейцы пакінулі трывожна прыцішаны Мінск. Здавалася, людзі сціснуліся, змізарнелі, чакаючы нейкай страшнай навалы. Яны моўчкі ўскладалі вялікія клункі на балагольскія дрогі, спяшаліся, некуды ехалі, а куды —самі добра не ведалі.

Чырвонаармейцы ішлі насустрач белапольскай арміі, каб перагарадзіць ёй дарогу, затрымаць, не пусціць далей. Да бабруйскіх батальёнаў далучыліся барысаўскі, два навагрудскіх i мінскі стралковы полк. Папоўненыя, але далека не поўныя, яны ішлі на Прылукі. Падыходзячы да сяла, прапацелыя, запыленыя байцы падцягваліся i запявалі песню. Да веснічак выходзілі пажылыя кабеты, выбягалі з выгаралымі, як саламяныя стрэхі, галоўкамі хлапчукі, дзяўчынкі трымаліся за матчыны спадніцы i крадком пазіралі на войска.

Прывалы рабілі каля студняў. Рыпаў калодзежны вочап, бразгалі кацялкі i булькалі біклажкі. Да байцоў падыходзілі маладзіцы, распытвалі: «Ці часам не бачылі дзе майго», называлі імёны i прозвішчы. Знаходзіліся жартаўнікі i пачыналі выскаляцца:

— A хіба ж мы чужыя? Выбірай любога!

— Міргні толькі, цэлы ўззод прыбяжыць.

Маладзіцы сарамяжа адварочваліся i адмахваліся ад нахабнікаў. Байчэйшыя агрызаліся:

— Чаго добрага, стаднікаў хапае, а гэтым галапузым бацька трэба.

Старыя кабеты прыціскалі да грудзей вялікія, спрацаваныя рукі, круцілі галовамі.

— Калі ж гэта людзі наваююцца?

— Таўкуць, таўкуць адзін аднаго.

— А божачка, няўжо зноў паноў пусціце? — I выносил хто збанок халоднага малачка, хто кварту ўкіслага бярозавіка або цёплы скавароднік.

З сярэдзіны вуліцы чулася каманда: «Стро-о-ойся!» Над платамі паднімаўся пыл, вырастаў частакол штыхоў i гайдаўся то ўлева, то ўправа.

Ззаду ляскаталі двухколкі з вайсковым скарбам, грукаталі доўгія параконныя фуры i закураныя паходныя кухні.

Батальёны займалі фронт ад Прылукаў да Астрашыцкага Гарадка. Капалі акопы, на ўзгорках рабілі кулямётныя гнёзды, a ў ярах — бліндажы.

Салавей цэлымі днямі быў са сваімі байцамі. Калі бачыў, што каторы вельмі ж упрэў, абыякава казаў:

— Дай трошкі размяцца, каб кроў не застойвалася,— браў кароценькую лапатку i так спрытна адразаў роўныя цаглінкі дзёрну, так загладжваў бруствер. Hiбыта ўсё жыццё толькі тым i займаўся.

— Лоўка ў вас палучаецца, таварыш камбат,— падахвочваў баец.

— Я, брат, за мікалаеўскую вайну перакапаў зямелькі больш, чым было яе ў князя Радзівіла... Люблю дух свежай раллі, a прыходзіцца капаць акопы.

Часта ён памагаў i белаброваму Парчуку. Той лыпаў вачыма і, як пакрыўджанае дзіця, жаліўся:

— Праходу не даюць, таварыш камандзір. За вярсту крычаць: «Не муляюць?» Я ж не хацеў, таварыш... Аляксандр Раманавіч.

— Няхай смяюцца,— весела адказваў Салавей,— абы мы з табою былі абутыя.— I ён ляпаў па высокіх халявах сваіх ботаў.

Накапаўшыся за дзень, чырвонаармейцы ў адзежы спалі ў пунях, на гарышчах, на свежым сене. Камандзір кожную ноч хадзіў з байцамі ў разведку, правяраў дазоры, а на світанні ўжо быў на нагах. Разам з усімі сёрбаў з кацялка рэдзенькі прасяны крупнік, збіраў у далонь крошкі i асцюкі глёўкага аўсянага хлеба i сыпаў у рот.

Батальён умацоўваў подступы да горада. Салавей падвясельваў байцоў, а сам нудзіўся i кожны вечар хадзіў да камандзіра палка, азызлага i занадта ж спакойнага «ваенспеца».

— Мы ж не інвалідная каманда, каб длубацца ў зямлі. За дваццаць вёрст адсюль ідуць баі, а мы адлежваемся па свірнах. Не будзе загаду, здымемся самі,— настойваў Аляксандр Раманавіч.

Нарэшце зняўся ўвесь полк i заняў пазіцыю паміж Ракавам i Койданавам. У першую ж ноч каля Старога Сяла разам з разведчыкамі Салавей залёг у алешніку. Сярод балацінкі пакручаста бегла вузенькая крынічка. Па карце ён дазнаўся, што гэта Пціч. I адкуль толькі бярэцца? Здаецца, жменяю вычарпаеш, а яна сабе бяжыць, прабівае дарогу паміж карэнняў i гліны, праточвае каменні, шырэе i набіраецца сілы. Вунь якая яна шырокая ў Глуску i каля Рудабелкі! От так i яны, пачыналіся з ручаінкі, а цяпер ужо ніхто не спыніць. «Лепей не станавіся ўпоперак дарогі — змыем, каб i знаку не было!»

Роснае лісце казытала шыю, пахла скошанай травою, мокрым лугам, недзе кігікаў драч — ноч жыла сваімі пахамі i гукамі. A камандзір прыслухоўваўся да іншых гукаў, углядаўся ў цемрадзь, чуў, як білася сэрца, як дыхалі яго разведчыкі. Толькі ён хацеў падняцца на ўзгорак, як здалося, што на ім зашапацела жыта, глуха затупалі капыты, бразнулі цуглі. Салавей наструніўся, прыпаў да зямлі i ўгледзеў, як над жытам падняліся тры цьмяныя постаці, выплылі конскія галовы. Варухнуліся i яго байцы.

— Hi з месца,— шапнуў камандзір.

Коннікі асцярожна з'язджалі ў нізіну, дратуючы роснае жыта. «Не, гэта не начлежнікі,— пераканаўся Аляксандр,— за спінамі — карабіны, на галовах — рагатыя канфедэраткі. Ix трое, нас пяцёра».

Абкружыўшы белапольскіх разведчыкаў, чырвонаармейцы заляглі. Грымнуў залп. Адзін жаўнер знік у жыце, а конь, як ашалелы, памчаўся ў нізіну. Двое прыгнуліся i закруціліся на месцы. Яны хапаліся за карабіны, прышпорвалі коней, а тыя, аглушаныя неспадзеўнымі стрэламі, узвіваліся на дыбкі.

— Страляць ніжэй,— крыкнуў Салавей.

Конь асеў разам з седаком. Другі салдат зваліўся з сядла i папоўз па жыце. Чырвонаармейцы, расхінаючы пацяжэлыя мокрыя каласы, беглі да польскіх разведчыкаў. Падняўшы рукі ўгору, маладзенькі капрал паўтараў:

— Пан, стшэляць не тшэба.

— А чаго цябе нячыстая сюды прыгнала? — I Парчук замахнуўся прыкладам.

— Адставіць! — крыкнуў Салавей.— Лепш бяжы лавіць коней.

Забітага прывязалі да сядла, палонным звязалі рукі i павялі лугам у вёску.

...Праз два дні наблізіліся баі. Спачатку глуха гулі гарматы, недзе сакаталі кулямёты, а пад вечар з бярозавага гайка вылецела конніца. Як маланкі, бліскалі шаблі, пад капытамі гула зямля. Батальён Салаўя заняў толькі што выкапаныя акопы, напружана чакаў, каб наблізіліся коннікі. Калі ўбачылі запененыя конскія храпы i раменьчыкі пад уланскімі падбародкамі, грымнуў залп, затахкаў кулямёт. Узвіліся сытыя стаеннікі, праз галаву паляцеў адзін, другі, трэці жаўнер.

А з лесу імчаліся i імчаліся новыя эскадроны. З акопаў ляцелі гранаты, уздымаючы фантаны зямлі i дыму. Камандзіру ўжо не трэба было крычаць: «Агонь!» — чырвонаармейцы i без каманды стралялі суладна.

З бруствера ссунуўся прабіты навылет Парчук, у вузкай траншэі стагналі параненыя. Над акопамі прасвістаў адзін, потым другі снарад. Яны падалі i рваліся за вёскаю. Потым загарэлася пуня. Яе ніхто не тушыў. Усе Людзі сышлі ў лес.

Дзень i ноч грымеў бой. Радзелі чырвоныя батальёны. Параненых адпраўлялі ў Мінск, забітых хавалі ноччу каля дарог, на вясковых кладах i проста ў полі. Сёлы пераходзілі з рук у рукі па некалькі разоў на тыдзень.

Смаліла сонца, трэскаліся губы ад смагі, павекі апухалі ад бяссонніцы. Поле бою пакідаў толькі той, каго выносілі.

Байцы бачылі свайго камандзіра то за кулямётам, то ён ускокваў з гранатаю над брустверам, то першы бег у штыхавую атаку.

— Адчаянны,— гаварылі пра яго.— На той вайне два Ягорыі меў. За гэтую i чатырох мала.

Легіянеры насядалі i насядалі. Адкуль столькі бралася ix, укормленых, апранутых, як на парад, з гарматамі, кулямётамі, з новенькімі карабінамі i доўгімі блішчастымі палашамі?

— Адкуль? Паўсвета ix корміць i адзяе. Прыдушыць нас хоча Антанта. Але мы жывучыя,— тлумачыў чырвонаармейцам Салавей. Ён прыдумляў хітрыя засады i манёўры, але пасля кожнага бою людзей станавілася меней i меней. А тут яшчэ камандзір палка захварэў на тыфус. Яго адвезлі ў шпіталь. Сабраліся ротныя i батальённыя i, доўга не думаючы, выбралі камандзірам Аляксандра Раманавіча.

Увесь ліпень чырвонаармейцы наступалі i адступалі. Ужо капалі акопы i магілы на ўскраінах горада. Учарнелі, паабдзіраліся байцы i камандзіры — не ведаючы, i не пазнаеш, дзе каторы,— агаладалі, абвашывелі. Закарэлыя чорныя бінты спаўзалі на вочы, i не было калі ix перавязаць.

З Мінска ўжо выехаў штаб Заходняга фронту, за ім ад'язджалі ў Смаленск розныя ўстановы i канцылярыі, па дарогах на Ігумен i на Пухавічы ўцякалі бежанцы. Апусцелы горад быў закіданы абгарэлай папераю, зляжалаю ў матрацах саломаю i смеццем. Усё часцей i гусцей біла па Мінску артылерыя.

На ўскраінах загараліся драўляныя домікі. Узнімаліся слупы чорнага дыму. Над горадам стаяў гул, падобны на пахавальны плач.

Дзесяты Мінскі полк, якім камандаваў Салавей, стрымліваў пілсудчыкаў на Лагойскім тракце, біўся каля татарскіх агародаў i паступова адыходзіў на Козырава. Камандзір учарнеў i выпетраў, з кожным днём рабіўся больш рашучы i злосны.

— Запамінайце дарогу,— гаварыў ён ,— па ёй нам наступаць.

А пакуль што сілы былі няроўныя. Трэба берагчы кожнага салдата i кожны патрон, каб не пусціць пілсудчыкаў далей, каб сыны вярнуліся да мацярок, мужы — да жонак, бацькі — да дзяцей.

Салавей ведаў, як цяжка траціць блізкіх, шкадаваў кожнага байца, як роднага брата. Ён разумеў, што Мінск ім ужо не ўтрымаць, але i нельга ворага пускаць далей. Эх, каб сюды сотні са дзве рудабельцаў, пушак ды снарадаў хоць трохі, яны б ворагу паказалі, куды яму бегчы.

Баі ўжо ішлі на вуліцах. Легіянеры занялі вакзал i выйшлі на ўскраіну. Салавей адвёў рэшткі палка ў защитны гай каля Лапіч. Полк перадаў свайму земляку i другу Сцяпану Жынко, а сам ушчаміўся на нейкую платформу з рэйкамі i паехаў у Асіповічы. Ён спадзяваўся папоўніць батальён камсамольцамі.

Але гарадок быў амаль пусты: там-сям сноўдаліся бабулькі ды сівенькія дзядкі, з-за веснічак паглядалі прыцішаныя дзеці. У ваенкамаце чалавек з дзеравяшкаю замест нагі пхаў паперы ў вялікі мех з-пад солі.

— Нічым памагчы не магу. Каго мог, адправіў,—адказаў ён.— Загадана ўсё адвезці ў Бабруйск.

На дзвярах валаснога камітэта камсамола вісеў кавалак фанеры з размытым хімічным надпісам: «Усе пайшлі на фронт».

У полк Салавей вяртаўся адзін. Імжыў цёплы дожджык, шапацелі даспелыя аўсы, а недзе на захадзе вуркатаў гром. Прыслухаўся. Не, не гром — біла артылерыя.

4.

Жыта даспела рана: толькі налілося i адразу запалавела, пайшло гайдацца сівымі хвалямі. У нізінах пацяжэла, сагнулася, а на буі ды на пясочку тырчалі каласы, як тыя макаўкі. Камунары завіхаліся на жніве. Павыцягвалі панскія жняяркі, прыладзілі да косграбелькі i з ранішняй расою клалі напрост супольна пасеянае жыта. У камуну папісаліся спрадвечныя панскія парабкі. Заводзіць сваю гаспадарку ніяк не выпадала, не было за што рукі зачапіць: ні кала ні двара, ні ступы ні таўкача. А тут усё на месцы: i коні, i плугі, i жняяркі асталіся. Жні i звозь у свіран — усё агульнае, усё наша.

На мураваным шуле вісеў «Дэкрэт аб арганізацыі савецкіх гаспадарак». Ён абавязваў усе арганізацыі «аказваць садзеянне i дапамогу сельскагаспадарчым вытворчым камунам, таварыствам i суполкам, якія перайшлі да сумеснай апрацоўкі зямлі, працоўным арцелям i іншым аб'яднанням». Дэкрэт падпісалі старшыня Савета народных камісараў У. Ульянаў (Ленін), кіраўнік спраў Саўнаркома У. Бонч-Бруевіч, сакратар Саўнаркома Л. Фоціева 15 лютага 1919 года.

Рудабельскія камунары ведалі на памяць гэты дэкрэт: сам Ленін загадваў памагаць ім. Калі што трэба было, ішлі ў рэўком да Максіма Уса, i ён пад распіску з панскіх пакояў выдаваў камунарскай сталоўцы буфеты, крэслы, сталы, талеркі i лыжкі. Абедалі ўсе разам, з дзецьмі, з жонкамі. Здавалася, сабралася адна вялікая сям'я, вясёлая i працавітая. У «панскіх» талерках з пазалочанымі беражкамі боўталася сівенькая зацірка, грудкамі ляжала прасяная каша з гарбузом, у блакітныя кубачкі кухар разліваў густое халоднае малако.

— Што гэта за мерка ў цябе? — абураўся Цярэшка.— Поп на прычасці i то болей дае.

— Можа, пан Цярэшка загадае падаць смажанага рабчыка, цвібель-клопс i шампанскае,— пацешна схіляўся перад ім колішні панскі падкухцік.

— Жары тых клопаў сам, а чалавека накармі, каб гэтая злыбяда не боўталася ў чэраве, бы ў пустой біклазе.

— От каб дзед так у работу ўлягаў, як каля місы,—уставіла Параска.

— А хто ж пад бабкаю будзе лапці сушыць?

Усе весела смяяліся, а дзед тупаў на сваё месца, не перастаючы бурчаць.

Потым камунары ўставалі з-за сталоў i гаманкой талакою ішлі ў поле. Дзеці круцілі перавяслы, кабеты вязалі снапы, Цярэшка спрытна складаў ix на воз. Рыпелі колы на палявых дарогах, раслі тарпы ў доўгім свірне, на таку гула конная малатарня, i спорным дажджом сыпалася цёплае зерне. Жанчыны, завязаўшыся да самых вачэй хусткамі, адкідалі салому i адграбалі збожжа.

У свіран прыйшоў Максім Ус. Ён быў загадчыкам прадуктовага аддзела рэўкома i цэлымі днямі ездзіў па былых маёнтках, засценках i хутарах рэквізаваць муку, крупы i сала для Чырвонай Арміі. Сам адвозіў у Ратміравічы i ў Бабруйск, здаваў каптэнармусам часцей, a ў рэўком прывозіў так-сяк накрэмзаныя распіскі.

— Максім занудзіўся без работы,— жартавала Параска.— Можа, хоча ў прывод падпрэгчыся, а то Буланы прыстаў.

— Ці не па табе, удавіца, ён сохне, што прыляцеў сюды,— намагаўся перакрычаць малатарню Мікіта Падута.

Максім толькі ўсміхнуўся i падміргнуў Парасцы, ссунуў на патыліцу вайсковую шапку з цёмнымі плямамі поту, насупіў густыя бровы, аж вочы зрабіліся вузенькія, бы шчылінкі.

— Зараз жа трэба арфаваць i хутчэй везці ў Бабруйск. Чырвоная Армія б'ецца з легіянерамі, а хлеба няма.

— Няўжо да Бабруйска дапяла гэтая зграя? — спалохана спытала Параска.

— Бабруйск пакуль што наш, от ён i просіць есці.— I Максім падаў ІІарасцы паперку.— Бярыся, таварыш камбед, спаўняць загад рэўкома. А прыйдзе старшыня, аддасі яму гэтую цыдулку.

Параска адышлася ўбок, паклікала свайго Васілька, каб пачытаў. На вялікай сіняй паперцы было напісана:

«Камуністычная партыя (бальшавікоў). Рудабельскі валасны камітэт.

8 жніўня 1919 года.

Старшыні камуны ў маёнтку Рудабелка.

Валасны рэўком прапануе вам адпусціць i даставіць у горад Бабруйск не пазней 10 жніўня 50 пудоў жыта, 20 пудоў мукі, З пуды солі для вайсковых часцей Чырвонай Арміі.

Падстава: адносіна Бабруйскага аддзела забеспячэння ад З жніўня 1919 года № 1451.

Старшыня рэўкома М. Ляўкоў,

Заг. аддзела харчавання М. Ус».

Параска пастаяла з хвіліну, зняла хустку, выбіла з яе пыл, падвязала «бабачкаю» i шпарка пабегла па дварах.

— Бабанькі, памажыце трохі пакруціць арфу, жыта конча трэба,— прасіла яна кожную, з кім сустракалася.

— Нашто яно табе так спатрэбілася? — пыталіся кабеты і, пачуўшы Парасчын адказ, ішлі да свірна i да поўначы арфавалі збожжа для «бедных салдацікаў».

Параска круціла корбу, засыпала ў кош, адцягвала поўныя мяхі, а з галавы не выходзіў Аляксандр. «Як ён там? Ці жывы хаця? Пабачыць толькі, i то лягчэй было б. Можа, i яму перападзе луста нашага хлеба. Хай бы хоць успомніў, падумаў. От сказаў бы толькі слова, у вір пайшла б за ім. Але дзе там! Хіба такі скажа?» Яна задумвалася i ўжо не бачыла ні мяхоў, ні кучы жыта, не чула, як тарахціць арфа i гудзе малатарня.

Ноччу мужчыны на чатырох фурманках павезлі «салдацкі паёк» у Бабруйск.

Пад самым горадам ішлі баі, Бабахалі гарматы, за Бярозаю гарэлі сёлы, па вуліцах везлі параненых чырвонаармейцаў. Салаўя ў горадзе рудабельцы ўжо не знайшлі. Казалі, ён разам з ваенкаматам выехаў недзе аж пад Смаленск фарміраваць новыя часці. Вяртаючыся дадому, падводчыкі яшчэ доўга чулі гул бою, бачылі злавесна-барвовае зарыва на небасхіле. Хутчэй паганялі коней, каб адарвацца ад вайны, каб не чуць яе грукату, не бачыць полымя пажараў. Але хіба ж уцячэш. калі яна коціцца следам? Няўжо дапрэ i ў ix лясны край? Зноў прыйдзецца брацца за стрэльбы, бараніць адваяваную зямлю, i так ужо густа палітую крывёю.

Прыехаўшы дадому, падводчыкі пра ўсё расказалі Максіму Ляўкову. Той моўчкі слухаў горкія навіны i адразу ўвечары сабраў камуністаў i членаў рэўкома, камбедаўцаў i былых партызан. Прамова яго была кароткая i простая. Ён гаварыў, што ўзброеныя Антантай банды Пілсудскага занялі Мінск i падышлі да Бярэзіны. У баі пад Бабруйскам снарадам забіла нашага земляка, камандзіра батальёна Сцяпана Жынко. Пачуўшы гэта, стары Цярэшка, не здымаючы шапкі, перахрысціўся: « Царства яму нябеснае».

— У нябеснае царства, дзед, вароты шырокія, а за зямное яшчэ біцца трэба,— сказаў Максім Ус.

— Усё ты мяне падсякаеш, як таго печкура на верхаводцы. Біцца дык біцца, каб ix паралюш разбіў. Чаго ім, злыдням, тут трэба?

— Каб ты зноў парабкам быў,— ужо лагодна адказаў Максім.

— А выхвараюць яны! Паспытаўшы салодкага, горкае i калом не ўваб'еш. Цяпер i дурань ведае, за што яму стаяць.

— Дык што будзем рабіць, мужчыны? — запытаў Ляўкоў.

— Бараніцца,— загулі мужчынскія галасы.

— Станем сцяною на Пцічы — i ні з месца!

Ляўкоў прыплюшчыў вочы.

— Каб так лёгка рабілася, як гаворыцца. Чырвоная Армія не ўстаяла пад Мінскам, мабыць, ужо здала i Бабруйск. Можа, i ненадоўга, але здала. А як бараніцца з дубальтоўкамі?

Падскочыў малы, юркі Цімох Валодзька.

— У мяне ад «каперацыі» тры вядры патронаў асталося, скрынка піраксіліну i паўмяха гранат. Вінтоўкі i карабіны, лічы, у кожнага пад страхою тырчаць. На першым часе адаб'ёмся, а там i ў панкоў разжыцца можна будзе.

— Праўду кажа Цімох,— падняўся шыракаплечы Лявон Адзінец. Пра яго сілу ведала ўся воласць: мядзведзя паборае, учэпіцца за біла — конь ні з месца. Пакладзе на калёсы Лявон дзеравіну — вязі смела, не падужае — лепш i каня не запрагай. Як усе дужыя людзі, ён быў заўсёды лагодны i спакойны. А тут разышоўся: «Лепш памерці, а не аддаць тое, што столькі год заваёўвалі. Ці, можа, зноў ісці ў парабкі да Урангеля? Ён цяпер за атамана ў белых, a барані божа, прыедзе, скуру да касцей здзярэ. Я думаю, таварышы, трэба сёння ж падзяліць усіх на атрады, выбраць камандзіраў, а як толькі паткнуцца сюды легіёны, біць, не шкадуючы ні ix, ні сябе. Мы загінем, хай хоць дзеці нашы па-людску жывуць. Хто за камандзіраў будзе,— пытаецеся? Ігнат Жынко i Андрэй Пуцята чым не камандзіры? A ўзводнымі Максіма Уса i Цімоха Валодзьку назначыць. Па сёлах разведчыкаў адправіць. Каго? Хоць бы Марыльку Салаўёву. Гэтую дзеўку чорт i ў мяху не спаймае. Падшыванцаў да радні пусціць, няхай прынюхваюцца. Калі што якое, сюды перакажуць. Ну, a Максім Ляўкоў усім верхаводзіць будзе.

— Ты, Лявонка, як той Саламон, разважыў. Лепш i не прыдумаеш,— не стрымаўся Цярэшка.

— Папраўдзе, Лявон добра ўсё распланаваў,— пасвятлеў у твары i ўсміхнуўся Ляўкоў.— Збірайце мужчын, камандзіры. Разыходзьцеся па сёлах, пагаварыце, каб кожны ведаў сваё месца.

— А бабы хіба зломкі? — ускочыла Параска.— Ці ж я сваім галапузым ліхадзей? Пішы i мяне, Андрэй Сцяпанавіч,— звярнулася яна да Пуцяты.— Пакуль страляць навучуся, кашаварыць буду, кашулі i зрэбнікі вашы мыць. Можа, i па лесе бадзяцца прыйдзецца, дык i я дармаедам не буду.

Праз тыдзень у кожным атрадзе ўжо было чалавек па дзвесце. Партызаны занялі Старую Дуброву: злева — шлях за Пціч, справа за двое гоней ад сяла пачынаўся лес, глухая панская пушча — зялёная крэпасць, пераплеценая непрыкметнымі сцежкамі. У яе нетры, на глухі востраў, зарослы асінамі, дубняком i ляшчыннікам, штодня хадзілі мужчыны з узвода Максіма Уса. Яны валілі асіннік i ельнік, калолі яго на доўгія плахі. У адной высякалі «вуха», у другой выразалі шып i ставілі вялікія буданы. Накрывалі ix дзёрнам, яловымі лапкамі, а то i мохам.

— От i фацеры на зіму е,—любаваўся работаю Максім Ус.— Калі часам выкураць з Дубровы, адсюль будзем смаліць у ягамосцяў.

На востраў прывезлі скрыню мукі, мяшэчак солі, нават кацёл, выдраны з панскай кухні. Пра тое, што робіцца на востраве, ведалі толькі рэўкомаўцы i хлопцы з Усавага ўзвода.

Знікла з Харомнага i Салаўёва Марылька. Сказала, што ідзе за раку ў водведкі да цёткі. Цішком пагаварыў Ляўкоў i з пастушкамі, што ганялі тавар на лукавіны кал я Пцічы.

— Калі што якое запрыкмеціце, пасылайце падпасвіча. ІІяхай барзджэй бяжыць у алешнік да нашых пастоў, а мы ўжо тут ведацьмем, што рабіць,— тлумачыў хлапчукам старшыня рэўкома.

Разы са тры з Перакалля прыходзіла маленькая, кульгавенькая Ліна, Марыльчына стрыечная сястра. Абчапляецца торбамі, накладзе ў ix акрайцаў i скарынак, кіёк возьме i шкандыбае, дзе па дарозе, дзе па раллі — ні даць ні ўзяць убогае жабрачаня. Зойдзе да Параскі, рызманы паскідае, не дзеўчына — лялька: вочы сінімі іскаркамі гараць, валасыльнянымі хвалямі на плечы збягаюць. Падкурчыць скалечаную ножку на ўслончыку i слова ў слова пераказвае, што загадала перадаць Марыля.

— У Касарычах, Харомцах i ў Парэччы легіянеры стаяць. Не многа, чалавек па дваццаць. Афіцэр у парэцкага папа ў доме жыве, з пападзянкамі пад ручку ходзіць, а ноччу ўсё каравулы правярае. Сыскаўся ж i Казік Ермаліцкі; казалі, у Харомцах каля вахмістра аціраецца. Усё лазіць па балоце ды на рэчцы броду шукае, каб як цераз Зацішша сюды палякаў правесці. З лесу неспадзеўкі думаюць наскочыць на вас.

Калі прыходзіла Ліна, Параска насылала свайго большанькага Васілька па дзядзьку Максіма або Лявона. Часцей прыходзіў Адзінец i так ужо ўсё выпытваў, нібы дапрос знімаў: i дзе ў ix пасты стаяць, i колькі кулямётаў у кожнай вёсцы, i як з людзьмі абыходзяцца.

Раніцою Ліна зноў нацягвала свае лахманы, крыжнакрыж чапляла торбы. Параска непакоілася, каб не схапілі яе палякі.

— На той бок каля хутара на чоўне стары Кашпар перавязе, а там не зачэпяць — жабрачка, латышка, а нас яны чамусьці сваімі лічаць,— I Ліна, кульгаючы i ківаючыся, ішла з сяла.

Партызаны верылі дзяўчыне i рыхтаваліся сустрэць белапалякаў каля Зацішша. Расставілі пасты, цікавалі на кожнай лясной сцежцы. Цішыня была трывожная. З-за ракі даходзілі чуткі, што ў маёнткі i сёлы прыходзяць новыя часці, па полі гарцуюць уланы, сякуць лазу i выхваляюцца, што вось так паздымаюць галовы ўсім «рудабельскім бандытам» i вызваляць ад бальшавікоў маёнтак барона Урангеля. Але канчалася лета, а яны нешта не спяшаліся ісці на Рудабелку.

Калі адшумела жаўталісце i марозікі прыхапілі палі i дарогі, эскадрон уланаў ноччу заняў Зацішша, неспадзеўкі хацеў ускочыць у воласць, арыштаваць рэўкомаўцаў i адкрыць дарогу пяхоце.

Але партызанскія вочы i вушы былі за ракою ў кожным сяле i на кожным хутары. Атрад Ігната Жынко сабраўся ў хмызияку, каля гнілое багністае канавы. Яна зарасла аерам i лапухамі, зверху зашэрхла тонкім лядком. Над канаваю вісеў хісткі жардзяны масток. Толькі праз яго можна было пераправіцца на Рудабелку. Узвод Цімоха Валодзькі перайшоў на той бок, адкуль павінны былі ехаць уланы, i залёг у кустах ракітніку. Максім Ус са сваімі хлогіцамі астаўся на другім беразе канавы. Яны ў самым пачатку мосціка пакінулі некалькі жардзін, на сярэдзіне рассунулі ix так, каб конскія ногі якраз правальваліся паміж імі, а ў канцы зусім паскідалі жардзіны. Самі ланцужком рассыпаліся ўздоўж канавы, пахаваліся за пажоўклым чаротам i хмызняком. Гэта яны звалі «Салаўёўскай засадай».

Нудна шапацела сухая асака, нібы серп аб серп скрыгатала чаратовае лісце, па небе вецер гнаў раскудлачаныя хмары. За імі то хаваўся, то выбліскваў тоненькі халодны маладзічок, i тады ўся балацяная нізіна залівалася сіняватым святлом. Цягнуліся доўгія цені ад кустоў, паблісквалі тонкім цёмным лядком лужыны i канава.

Па скаванай першымі замаразкамі дарозе гулка зацокалі капыты. З лесу папаўзла, закалыхалася доўгая калона коннікаў. Маладзічок асвятляў блішчастыя рулі карабінаў, зіхатлівыя страмёны i шпоры. Уланы ехалі ціха i асцярожна. Як толькі першыя коні ступілі на жардзіны мастка, з ракітніку бліснула полымя, цішыня разарвалася, як настылае прасцірадла. Коні рвануліся наперад, заднія адскочылі ўбок, узняліся на дыбKi, каб пераскочыць канаву, i, ламаючы тонкі лядок, з усяго размаху ляцелі ў густы жужаль. Пярэднія правальваліся паміж жардзінамі на мастку, біліся аб ix пысамі, тузаліся, сілячыся ўстаць. Жаўнеры хапаліся за карабіны, але залп ззаду, нібы страшэнны віхор, пагнаў коней да канавы, i яны з разгону ўвальваліся ў густую сцюдзёную твань. Спераду ўдарыў узвод Максима Уса.

Лямант, стогны i крыкі, здавалася, далятаюць аж да неба. A маладзічок выплываў паміж касмылёў хмарак i здзіўлена пазіраў, як б'юцца i паміраюць на зямлі людзі.

У гнілой канаве булькалі i храплі коні. Нехта сіліўся выпаўзці з жужаля, хапаючыся за сухі чарот. Несуладна стралялі ўланы i рудабельцы.

Калі ўсё сціхла, партызаны перакінулі цераз канаву знятыя з моста доўгія жардзіны; зыбаючыся на ix, нахіляліся, пераразалі рамяні i выцягвалі з жужалю слізкія карабіны. Ад марозу яны блішчалі, як зашклёныя.

Каля самага берага, па пахі ў багне, ляжаў Казік Ермаліцкі. Рукі прымерзлі да рудое асакі, каўнер новенькага мундзіра быў заліты крывёю.

Пасля бою каля канавы партызаны акрыялі духам, паемялелі, сталі больш дзёрзкія. А тут якраз аднекуль з-пад Капаткевіч прабіваўся да сваіх эскадрон чырвоных коннікаў i завярнуў у Рудабелку.

— Нашы прыйшлі! Нашы прыйшлі! — бегучы па вуліцы, крычалі дзеці.

— Шапкі з пікамі, i на сёдлах усе! Далібог, от з такімі пікамі.— I хлапчукі над галовамі падымалі пальцы.

Кабеты, старыя i малыя высыпалі на вуліцу. Маладзіцы на прыпечках смажылі яечні з вялікімі скваркамі i радаваліся, што зноў прыйшлі свае i не пусцяць цяпер сюды белапольскую навалач.

Камандзір эскадрона, невысокі, з пабітым воспінамі тварам дзяцюк сядзеў у рэўкоме, расказваў, як яны прабіваліся па варожых тылах, i дзівіўся, што тут няма белапалякаў.

— Як толькі паткнуцца сюды, мы ix адразу ў праваслаўную веру перакручваем,— пасміхаўся Максім Ус.— Вадохрышча ім у канаве зрабілі.

— А цяпер трэба па Парэччы ўдарыць,— прапанаваў Андрэй Пуцята.— Я там кожную сцежку ведаю. Нашы атрады зойдуць з тылу, а чырвоная конніца — з фронту.

— Памагнём,— згадзіўся камандзір эскадрона.

За ноч стары Кашпар цераз раку з ледзянымі закрайкам! перавёз на чоўне атрад Андрэя Пуцяты на правы бераг. Партызаны знікалі ў прырэчных кустах, хвойнікамі i гаямі прадзіраліся ў лес, што падыходзіў да самага Парэчча. Абышлі вёску i залеглі. Наўкол было пахмура i ціха. Вецер гнаў колкі прамёрзлы пясок, як шротам біў у твары i запарушваў вочы. Вёска маўкліва стаяла на ўзгорку, над саламянымі стрэхамі тырчала беленькая званіца царквы. Паміж голых прысад відзён бляшаны дах папоўскага дома. Партызаны ведалі, што там кватаруюць афіцэры, а салдаты занялі школу i жывуць па хатах. Трэба ix выкурыць з вёскі, але так, каб сваім людзям не нарабіць ніякае шкоды.

Андрэй Пуцята разлічыў, што на світанні чырвоная конніца праскочыць мост i наблізіцца да Парэчча. Ён прыслухаўся.

— Дзядзька Цярэшка, паслухай i ты, здаецца, тупаюць.

Стары ссунуў на адно вуха заечую аблавушку i лёг на разору.

— Эге ж, Андрэйка, чуваць.

— Атрад, плі! — скамандаваў Пуцята.

Грымнуў i пакаціўся, нібы вялікая пустая бочка, гучны залп. То ў адным, то ў другім канцы вёскі адказалі стрэламі. Відаць, ачухалася варта. Да партызан даляталі крыкі, словы каманды, лямант. I раптам на тым баку вёскі пакацілася густое шматгалосае «ўра!». На ўзгорку паказалася конніца, забліскалі шаблі, захраплі коні. Расхіналіся i трапяталі на ветры стаўбунаватыя шлемы. У розных канцах вёскі бухалі несуладныя стрэлы. Жаўнеры выскоквалі ў расхлістаных мундзірах, без шапак, у адных шкарпэтках; як апантаныя, пераскоквалі праз платы, хаваліся за адрынамі i хлявамі. Некаторыя на неасёдланых конях вузкаю вуліцай памчаліся за могілкі, у малады сасоннік. Каля царквы засакатаў кулямёт i перагарадзіў дарогу ў вясковую вуліцу.

Чырвонаармейцы асадзілі коней, спусціліся ў нізіну i пачалі абкружаць Парэчча. Партызаны паўзлі да гародаў, кароткімі перабежкамі пракрадваліся паміж кустоў, што раслі на куп'істым поплаве, каб з тылу прарвацца на вуліцу i заткнуць зяпу кулямёту, які прыкрываў адыход сваіх. Легіянеры, нібы з дзіравага меха, сыпаліся з другога канца вёскі i знікалі ў хвойніку. Дарогу ім перарэзала чырвоная конніца, засвісталі клінкі, загрымелі стрэлы.

Па разорах да царквы паўзлі Карп Жулега i Апанас Раговіч. Яны ўскочылі на цвінтар i залеглі за бэзавымі кустамі. Грымнулі два гранатныя выбухі, i кулямёт змоўк. Партызаны палезлі праз платы, пабеглі па садках i гародах на вуліцу. Яшчэ сям-там з-за хлявоў i хат адстрэльваліся жаўнеры.

Дзед Цярэшка ніяк не паспяваў за маладымі. Ссунуўшы на вуха аблавушку, ён выскачыў з-за высокага агрэставага куста i ўбачыў за адрынаю жоўты мундзір.

— Стой, пся крэў! — крыкнуў стары, падхапіў вінтоўку, але з-за вугла грымнуў стрэл. Дзеда штурханула, ён закруціўся на месцы, ухапіўся за твар i павольна пачаў асядаць на цвёрдую граду з мсрзлымі храпкамі ссечанай капусты.

Яго знайшлі пасля таго, як скончЫўся бой. На рэдзенькай бародцы запяклася кроў, незаплюшчаныя вочы глядзелі ў халоднае шэрае неба.

Разгром партызанамі i чырвонай конніцай парэцкага гарнізона нагнаў страху на белапалякаў. Па вёсках папаўзлі чуткі, што з Гомеля прарваўся полк Чырвонай Арміі i разам з рудабельскімі партызанамі вызваляе цэлыя воласці i гарады, вось-вось прыйдзе сюды. Людзі чакалі вызвалення, мужчыны па адным, па два знікалі з вёсак.

Белапольскае камандаванне занепакоілася: адкуль узялася чырвоная конніца? Можа, з гэтай небяспечнай палескай зоны пачынаецца планамернае наступление чырвоных? Па тым, што расказвалі некалькі ўцекачоў з Парэчча, цяжка было хоць што-кольвек зразумець: у страха вочы лупатыя i лыжка здаецца лапатаю.

Паляцелі трывожныя тэлеграмы ў Бабруйск i ў Мінск. У адказ на ix прыбывалі часці ўланаў i пяхоты, палявая жандармерыя i артылерысты. Яны спыняліся ў Глуску. Заходзілі ў хаты па тры, па пяць чалавек, заганялі гаспадароў у запечча, a самі ўмошчваліся на ложках, у куце навальвалі цэлую rapy сёдлаў i амуніцыі. Усё мястэчка прапахла конскім потам i дымам паходных кухань.

Знятыя з фронту часці ад'ядаліся i адсыпаліся перад паходам на Рудабелку. У мястэчка прыязджалі на маляваных вазках дзябёлыя шляхцянкі ў доўгіх футрах з жоўтымі лісінымі каўнярамі, у высокіх боціках на гузіках i да раніцы скакалі з афіцэрамі мазуркі i паланезы, гулялі ў фанты з пацалункамі, стараліся размаўляць «па-польскему», хоць ix польскую гаворку варшавякі i пазнанцы разумелі толькі пятае цераз дзесятае.

A Іван Мазалеўскі з шавецкім начыннем зноў пайшоў па сёлах. Цяпер ён ламаў галаву, як прабіцца ў Рудабелку, каб пераказаць, што збіраецца вялікая сіла жаўнераў. Бадзяючыся па хутарах, ён сустрэў Марыльку, Салаўёву сястру.

5.

Цэлы месяц з рэшткамі свайго батальёна Аляксандр Салавей маршыраваў па вуліцах маленькай Сычоўкі. Днём чырвонаармейцы паролі штыхамі мяхі з саломаю, стралялі па мішэнях, a вечарамі латалі гімнасцёркі i шынялі, падэшвы густа падбівалі цвічкамі з пляскатымі галоўкамі i сгіявалі песні латышскія, венгерскія, беларускія i польскія. З латышамі Салавей гаварыў на матчынай мове, з беларусамі — на бацькавай, польскую трохі помніў з маленства ад шляхцюкоў. Цяжэй было з венграмі. Яны добра разумелі каманду, ведалі, што трэба рабіць, калі ім што даручаюць, а вось пагаварыць з кожным байцом па душах камандзір не ўмеў. А як жа камандаваць, калі не ведаеш, хто чым жыве, пра што думае, чаго сумуе ці радуецца. Салавей часта ездзіў у Смаленск у штаб Заходняга фронту i ва Упрафарм[¹⁶] патрабаваў, каб хутчэй батальён адпраўлялі на фронт, даводзіў, што нельга ў такі час адседжвацца ў ціхай Сычоўцы.

— Не спяшайцеся, таварыш Салавей,— супакойвалі яго ва Упраўленні фарміравання,— вы яшчэ пакажаце сябе.

— Я ж не клоун, каб паказваць сябе. Я бальшавік i не маю права страляць па мішэнях i патрашыць сеннікі, калі гінуць нашы людзі.

— Скажу па сакрэту,— гаварыў начальнік упраўлення, лысаваты мужчына з выпраўкаю i манерамі бы лога афіцэра,— мы фарміруем полк чырвоных камунараў. Ён адправіцца на барацьбу з белалатышамі. Якраз вашы стралкі i будуць вызваляць родную зямлю. Камандзірам палка прызначаны ваш зямляк, бабруйчанін Іван Варфаламеевіч Царук. Вось так, Аляксандр Раманавіч.— Начальнік ветліва ўсміхнуўся i ўстаў.— Зайдзіце ў штаб фронту i атрымайце загад аб пераводзе ў Смаленск.

Праз два дні інтэрнацыянальны батальён уліўся ў полк чырвоных камунараў. Заўсёды падцягнуты Салавей цяпер быў асабліва па-дзелавому напружаны, заклапочаны i энергічны. Ён даставаў палявыя карты, гутарыў з ротнымі камандзірамі, асабліва часта заходзіў у латышскую роту, распытваў, хто адкуль родам, доўга гаварыў з латгальцамі, па карце вымяраў дарогі ад Дзвінска да Люцына i Рэжыцы, запісваў латышскія назвы вёсак i хутароў. Гаворачы з байцамі, Салавей бачыў разбітыя чаравікі, лупатьтя латкі, не ў кожнага былі рукавіцы ці пальчаткі.

Па цёмных вуліцах Смаленска свістала завіруха, здувала з узгоркаў сыпучы снег, бразгала бляхаю дахаў, гула ў зубцах крамлёўскай сцяны. У такую сцюжу разуты салдат шмат не наваюе. Гэта непакоіла Салаўя. Ён прыйшоў да камандзіра палка i далажыў, што яго батальёну трэба восемдзесят шэсць пар абутку.

— Каб толькі восемдзесят шэсць! — сумна адказаў Царук.— На полк патрэбна сама меней пар чатырыста. А дзе ix узяць? Пачакай, зараз прыйдзе загадчык гаспадаркі. Паслухаем, што скажа Муляўка.

Увайшоў высокі мужчына ў кароткім шынялі, у абмотках i выцертай папасе. Увесь твар Муляўкі быў збіты воспаю, на месцы броваў тырчала некалькі рэ-

дзенькіх валасінак. Ён выслухаў камандзіра палка, памаўчаў i спакойна адказаў:

— Трэба ехаць у Маскву.

— Там для нас назапасілі i толькі чакаюць цябе.

— Можа, i не назапасілі, а даць дадуць.

— Хто гэта табе дасць? — пачынаў злавацца Царук.

— Таварыш Ленін дасць,— адказаў Муляўка.

— Ты што, з раніцы п'еш?

— Я з Уладзімірам Ільічом два гады разам у ссылцы быў. Ведае ён мяне. Даложаць — прыме i выслухае, a калі выслухае, паможа.

— Гм, а ты не прыдумляеш? — памякчэў Царук.

— Што тут прыдумляць, Іван Варфаламеевіч. Каб было дзе дастаць, хіба б стаў турбаваць Уладзіміра Ільіча ў такі час?

— Чаму ж ты раней не казаў, што разам у ссылцы быў?

— А чаго хваліцца? Так што выпісвайце дакументы, давайце пару чалавек у помач. Калі пашанцуе, будуць чаравікі.

— Каго ж табе даць?

— Ёсць у мяне пракідныя хлопцы,— ажывіўся Салавей.— Казначэй Сцяпан Герасімовіч i камандзір узвода Лукашэвіч.

— Прысылай ix сюды,— сказаў Царук.— I сам прыходзь.

Выпраўляючы хадакоў у Маскву, камандзір палка папярэджваў:

— Вы ж хоць вельмі там у вочы не лезьце. Клопатаў у таварыша Леніна па самую званіцу Івана Вялікага, i не да чаравікаў яму цяпер. Дасць — добра, а не, захапіце грошай, можа, чым на Сухараўцы разжывецеся.

— Грошай у мяне цэлая торба,— пахваліўся Герасімовіч.

— Глядзі, каб не свіснулі,— папярэдзіў Царук.

— А я ix ніколі не пільную, таварыш камандзір. Заходжу ў вагон i кідаю пад лаўку. Спытае каторы: «Чаго гэта, салдацік, напакаваў?» «Бланкі,— кажу,— плечы ўварвалі. Вайна ідзе, а тылавыя пацукі канцылярыю развялі».

— Ой, хлопча, глядзі, каб не знайшлося разумнейшага за цябе. Пільнуйцеся таварыша Муляўкі. Ён чалавек бывалы. Што скажа, тое i рабіце.

Пасланцы крутнуліся i выйшлі з пакоя. За вокнамі скавытаў вецер i гнаў сухі сыпучы снег. У казарме было холадна i цёмна, густы іней іскрыстай поўсцю захутаў сцены. Камандзір палка сядзеў за сталом у белым казловым паўкажушку i ў кубанцы. За кожным словам з вуснаў вылятаў струменьчык пары.

— Белая латышская армія падышла да Асвеі, наступав на Дрысу. Наша задача не толькі спыніць наступление, але адкінуць белалатышоў назад, замацавацца ў раёне Рэжыцы. Вашаму батальёну даручана абысці ворага з тылу i нанесці першы неспадзяваны ўдар. Будзеце прабірацца па тылах, на Невель, Ідрыцу i Себеж. Калі там не ўдасца прайсці, кіруйцеся на Ізборск. Полк завяжа баі з фронту, прарвём кальцо белякоў i злучымся недзе вось тут.— Царук ткнуў у блакітны кружочак на карце. Салавей знайшоў яго на сваёй трохвёрстцы i адзначыў кружочкам невялікае возера Рэзна.

— Ваша латышская рота будзе весцц разведку з большым поспехам, чым хто іншы. Ды i ў штабе ведаюць, што Салавей не ўмее адступаць. Калі пашанцуе, падабуемся i — у бой. Вы верыце, што Муляўка што-небудзь прывязе?

— Калі толькі ёсць у Маскве, даб'ецца. Гэты чалавек абы-што гаварыць не ўмее. Стары бальшавік. Царскія турмы i ссылкі прайшоў. Пэўна, i Леніна ведае.

— Можа, i ведае, але ці ведае Ленін яго? — засумняваўся Царук.

— Нават калі i не ведае, дапаможа. Не для сябе ж чалавек стараецца, для фронту,— пераконваў камандзіра Салавей.

Назаўтра на двары казармы Аляксандр убачыў бацьку i вачам не паверыў.

— Адкуль вы, тата? — кінуўся ён да старога.

— Гэ, браце, доўгая песня. Гляджу я гэта i думаю сабе, чаго тут столькі бэйбусаў назбіралася — морда ў морду, a ў нас старыя i бабы ваююць ды ад вас помачы чакаюць.

— Не, усё ж скажыце, як вам удалося столькі прайсці i цераз фронт прабрацца?

Стары Раман хітра ўсміхнуўся i падміргнуў сыну:

— На шапку-невідзімку разжыўся. Дзе скокам, дзе бокам, дзе дурнем прыкінуся, дзе ў шчыліну пратачуся, от i прабіўся цябе адведаць. Дай, думаю, схаджу, пагляджу, як тут сынок ваюе. А ты нішто, спраўны. Быў бы ў нас добры камандзір.

— A хіба ў вас няма?

— Чаму няма? Максім Ляўкоў у воласці i над yciмі атрадамі вараціла; Андрэй Пуцята, Ігнат Жынко за камандзіраў. Даём трохі пытлю панкам. Але i ты быў бы не лішні.

Раман расказваў сыну пра першыя баі з белапалякамі, пра разгром Парэцкага гарнізона, пра смерць Цярэшкі, пра тое, як Марылька i Ліна памагаюць партизанам. Але так i не расказаў, як двойчы пераходзіў праз лінію фронту i як думае дабірацца дадому.

— А я i не думаю,— адказаў Раман.— Можа, i мне знойдзецца месца ў вашым палку. Хоць за кашавара буду.

Дні тры ўгаворваў Аляксандр бацьку, каб вярнуўся дахаты. Пераконваў, што баі будуць цяжкія i доўгія, што не ў яго гады ваяваць у рэгулярным войску. Ён даў старому паперку за подпісамі i пячаткамі штаба, каб каменданты i камандзіры часцей садзейнічалі Раману Аляксандравічу Салаўю перайсці лінію фронту для вядзення рэвалюцыйнай работы ў тыле ворага.

Развітваючыся каля цяплушкі, у якой ехалі чырвонаармейцы пад Оршу, бацька з сынам моцна эбняліся. Раманаў кажух пах знаёмым хатнім духам, калючая барада напомніла, як у маленстве яна казытала шчокі, калі Аляксандр залазіў да бацькі пад коўдру пагрэцца. Успомніліся сябры, што адстойваюць Савецкую ўладу ў Рудабелцы. Прыгадаліся цёмныя Парасчыны вочы, выразна пачуўся голас нябожчыка Цярэшкі, i так зрабілася шкода старога, што аж зашчымела пад сэрцам.

Аляксандр падсадзіў бацьку ў гаманкую, ледзь асветленую агаркам цяплушку, папрасіў чырвонаармейцаў прытуліць старога.

Праходзячы па пероне, Салавей пачуў знаёмыя галасы i глухі грукат. Каля апошняга вагона чырвонаармеец з вінтоўкаю ў руках пакрыкваў на кожнага:

— Правальвай, правальвай, не затрымлівайся!

«Няўжо Сцёпка?!» — узрадаваўся Салавей. Насустрач паднялася вінтоўка.

— Праходзь направа! — крыкнуў вартавы.

— Чаго добрага, яшчэ здуру i стрэліш,— спакойна адказаў камандзір.

— Хлопцы, Аляксандр Раманавіч тут! — узрадаваўся Герасімовіч.

— От гэта малайцы,— ускокваючы ў вагон, ускрыкнуў Салавей i пачаў выкідаць звязаныя па некалькі пар чаравікі i боты. Яны пахлі дзёгцем i скураю, рыпелі i з грукатам падалі на платформу.

Муляўка з кута выцягнуў тры вялікія скруткі, абмацаў падлогу, ці не засталося дзе чаго.

— Ну, усё. Добра, што паспелі.

Толькі яны выскачылі з вагона, паравоз прарэзліва раўнуў, зачухкаў клубамі пары, i цягнік павольна пакаціўся па прыцярушаных снегам рэйках.

— Я пабягу па сані,— сказаў Муляўка,— а вы тут пільнуйце.— I, пераскокваючы праз пуці, знік у замеці.

Пільнаваць на платформе асталіся ўтрох.

— Расказвайце, як гэта вам удалося? — карцела Салаўю хутчэй пра ўсё дазнацца.

— Прыехалі мы ў Маскву раніцай. Горад завалены снегам. Бачым, рамізнік стаіць; падыходзім, думаем— хутчэй даедзем. А ён ні блізка: конь, кажа, аташчаў i траіх не давязе. Пайшлі пехатою.

— Хіба я ў цябе пытаюся пра рамізніцкага каня? Ты мне скажы, Леніна бачылі? — не стрымаўся Салавей.

— Бачылі, бачылі, таварыш камандзір,— супакоіў Лукашэвіч.— А Сцёпка іначай не ўмее расказваць.

— Калі такі разумны, сам расказвай,— пакрыўдзіўся Герасімовіч.

— Прыйшлі, гэта значыць, да Крамля,— пачаў Лукашэвіч,— вартавы стаіць, дакументы правярае. Паказваем свае мандаты. Глядзеў, глядзеў, потым тузануў за дрот. Чакаем. Прыходзіць развадзяшчы. Таварыш Муляўка так яму проста i кажа: «Далажыце, гэта самае, Уладзіміру Ільічу, данясенні з фронту прывёз

Іван Муляўка i просіць прыняць». Памуляўся развадзяшчы. Можа, кажа, хто другі прыме? «Не, толькі да таварыша Леніна».

— Хваліўся, a i сам на рамізніцкага каня ўссеў,— перабіў Лукашэвіча Сцяпан i болей не даў яму рота раскрыць.— Адным словам, таварыш камандзір, прывёў нас курсант у вялізны палац, загадаў шынялі i зброю здаць i павёў. Па лесвіцах, па калідорах нейкіх вядзе, за дзвярыма машынкі, як тыя кулямёты, ляскаюць. Уваходзім у вялікія дзверы, У пакоі ціха-ціха. Жанчына нас сустрэла, на столік газет, журналаў паклала. Чытайце, кажа, а сама — у кабінет. Выходзіць i просіць трошкі пачакаць. Сядзім, чакаем. А потым з дзвярэй — шась i проста да нас ідзе i ўсміхаецца невысок!, быстры чалавек. Ага, сам таварыш Ленін. Я яго адразу пазнаў. Ну, выліты, як у газеце. Падае ўсім руку, a Муляўку нашага за плечы трасе. «Пазнаю, пазнаю,— кажа,— Іван... не падказвайце... Аляксеевіч. Прашу».— I паказвае на кабінет. А мы i не ведаем, icці ці сядзець. Вось ён,— Сцяпан кіўнуў на Лукашэвіча,— смыкнуў мяне за рукаў, мы, дурні, i асталіся. Доўга не было Муляўкі. Пра што яны там гаварылі, хлусіць не буду, не чулі. Потым выходзіць, аж рабацінне свеціцца ад радасці. Паперкаю трасе. Потым у дарозе расказваў, як Уладзімір Ільіч дазнаўся пра наш полк, дык, праўда ці не, нібыта кажа таварышу Муляўку: «Раз вы чырвоныя камунары, даем вам яшчэ тры скруткі чырвонага сукна камандзірам на галіфэ». Вось яно.— Герасімовіч носцам ткнуў у закручаныя рагожай цюкі.

Па снезе, перамешаным з пяском, зарыпелі сані,— Муляўка непадалёк ад вакзала запыніў фурманку.

— Колькі ўсяго тут? — пацікавіўся Салавей.

— Хопіць. Чатырыста пар палучылі.

У завірушным снежні 1919 года праз ІІевель i Себеж батальён Салаўя прабіраўся па варожых тылах. Белалатышы займалі Дзвінск, Краславу i Асвею. Яны намагаліся пашырыць фронт на паўночны ўсход да рэчкі Сіняй.

Спыніць ix, адкінуць назад i злучыцца з асноўнымі сіламі палка павінен быў інтэрнацыянальны батальён Аляксандра Салаўя.

Чырвонаармейцы ішлі супраць ветру. Мяцеліца гула i хвастала жорсткім снегам, сляпіла вочы, упіналася ў грудзі. А байцы, падобныя на снежныя слупы, сунуліся насустрач ветру i ворагу. У снежнай крутаверці нічога не было відно: куды ні зірнеш — ляціць мітуслівая завея, шуміць у высокім перамёрзлым трысці i ломіць крохкія чараціны. Батальён выбіўся на возера. Зіма яго закавала тоўстым лёдам i заваліла глыбокім снегам.

Спыніліся ў невялічкай прыазёрнай вёсачцы. На платах зімавалі старыя падраныя сеці, каля хлявоў i свіронкаў ляжалі перавернутыя чаўны i лодкі. Адразу было відно, што тут жывуць рыбакі. Вяскоўцы стрымана i насцярожана глядзелі на салдат.

— Лixa яго разбярэ, дзе свае, дзе чужыя,— казаў дзед з зялёнаю ад тытуню барадою.— Тут латышы i там латышы. Таўкуць адзін аднаго. А за што, каб спытаў, i самі не ведаюць.

— Не, дзед, — пярэчыў камісар Ясюнас.— Ведаем, за што. Мы за латышскі народ ваюем, за яго свабоду, а тыя за кучку паноў, якія хочуць нас упрэгчы ў плуг, асядлаць i паганяць яшчэ.

Увечары камісар нацягпуў на сябе зрэбнікі, абуў лапці з суконкамі, вераўчынаю падперазаў світу, для прыклёпу заткнуў за пояс сякерку, нібы прадухі прасякаць на возеры, i падаўся на той бок. Ён вырас ў Латгаліі i ведаў гэтыя мясціны, умеў добра гаварыць па-латышску i па-беларуску, таму i папрасіўся ў разведку.

Салавей да раніцы чакаў свайго камісара. Было боязна за Ясюнаса i трывожна ад маўклівай невядомасці. А завея круціла другія суткі. Страшна нават выткнуцца з цёплай хаты. I ўсё ж камандзір падняў батальён i павёў на той бок возера.

Не дайшлі i да сярэдзіны, як вецер данёс шаргаценне, гул i абрыўкі выкрыкаў, падобных ні то на лаянку, ні то на каманду. Батальён Салаўя доўгім ланцугом залёг у пухкім снезе, што сыпаўся за каўнер, лез у рукавы, набіваўся ў чаравікі, раставаў i поўз халоднымі струменьчыкамі па целе. Але ляжаць за сумётамі было зацішней i ўтульней, чым на буі.

У замеці ўжо выразна чуліся галасы i бачылася нейкае няўлоўнае мітушэнне. Яно напаўзала бліжэй i бліжэй, хоць у снежным шквале яшчэ нікога не было відно. Трэба стаіцца, замерці, каб не пачуў вораг.

Як толькі ў парадзелай мітульзе завірухі паказаліся ледзь прыкметныя постаці белалатышскіх салдат, ім проста ў лоб секанула бліскавіца шчыльнага вінтовачнага агню. Забітыя падалі ў снег, нібы правальваліся ў бездань, жывыя рвануліся назад, грузнучы i блытаючыся ў высокіх сумётах.

Батальён з крыкам «ура» падняўся ў поўны рост i кінуўся следам. Рэха страляніны з возера дакацілася да Асвеі. Рэшткі белага гарнізона кідалі ўсё i адступалі на Краслаўку.

Змораныя чырвонаармейцы прыпыніліся ў невялічкім маёнтку. Трэба было адпачыць i агледзецца, каб не трапіць у нерат. Вораг адкаціўся за пералескі i хмызнякі. Узводныя расстаўлялі баявую ахову, разводзілі. пасты.

Да чырвонаармейцаў падышоў высокі худы мужчына ў рызманах, разбітых лапцях. Ён пазіраў чыстымі, па-дзіцячы наіўнымі вачыма. Сцягнуў з лысай галавы шапку, пачаў нешта мэкаць, паказваць рукою, па-каталіцку жагнацца ўсёю далоняй i некуды клікаць. Хоць чалавек быў нямы, але настойлівы. Ён ухапіў узводнага за рукаў i пацягнуў да касцёла. За імі пайшло некалькі чырвонаармейцаў. Невялікі беленькі касцёл стаяў на ўзгорку, вакол яго раслі старыя ліпы. Каля касцельнай сцяны байцы ўбачылі страшэннае відовішча. На снезе стаяў голы, нібыта зашклёны, чалавек. На спіне глыбокаю ранай запяклася i заледзянела пяціканцовая зорка. Адно вока было выбіта i заплыло крывавым камяком, другое мутна пазірала з глыбокай тугою i папрокам.

— Гэта ж наш камісар Ясюнас! — крыкнуў узводны.

Байцы паздымалі шапкі i стаялі, як знямелыя. Такога яны ніколі не бачылі: парэзанага кінжаламі, прапоранага штыхамі камісара целяшом выгналі на мароз i аблівалі вадою, пакуль ён не зайшоўся. Вось i стаіць, як помнік мужнасці, як абвінавачанне азвярэлым катам...

Калі на касцельным узгорку хавалі Ясюнаса, арганіст расказаў Салаўю, як нябожчыка, апранутага ў світу i ў лапці, затрымалі за аселіцаю белыя салдаты, распыталі i хацелі адпусціць, але нарваўся афіцэр i пацягнуў чалавека ў лапцях у плебанію. Там нехта пазнаў яго. Казалі, той юда ведаў яго некалі яшчэ да вайны, нібыта нават вучыліся разам. I пачаўся допыт.

— I вось так ён скончыўся,— сумна сказаў арганіст.

На сыпкія камякі мёрзлай зямлі ўзышоў камандзір батальёна i загаварыў па-латышску.

— Вайна ідзе даўно, але такое зверства мы бачым уперпіыню. Неразумныя людзі скажуць: латышы замучылі латыша. Няпраўда! Гэта звяры знішчылі добрага, чулага чалавека, які хацеў свабоды i шчасця для сваёй зямлі i для латышскага народа. Мы павінны не толькі адпомсціць за смерць таварыша Ясюнаса. Вызваліць гарады i сёлы Латвіі ад наймітаў капіталу, ад бандытаў i галаварэзаў — наш абавязак. Паклянёмся выканаць яго,— закончыў Салавей па-руску. I ў адказ грымнулі галасы латышоў, беларусаў, венграў, палякаў:

— Клянёмся!

— Клянёмся! — падхапіла рэха.

...Раніцою батальён выступіў з надзеяю прарваць абарону праціўніка, злучыцца з асноўнымі сіламі палка i вызваліць ад белай арміі Рэжыцу.

За ноч сціхла завея. Пацягнула цёплым адліжным ветрам. Снег набракаў вільгаццю, намакалі чаравікі, дубянелі ногі, i дрыжыкі праціналі аж да самай патыліцы.

Цяпер Салавей высылаў разведку невялічкімі групамі, яны прыкрывалі i падтрымлівалі адна адну.

Вярсты за дзве ад лесу праходзіла лінія варожай абароны. Яна замыкала кола, у якое трапіў полк чырвоных камунараў. Пра гэта дазнаўся Салавей ад сваіх разведчыкаў. Абставіны i задачы мяняліся. Трэба было нечакана напасці на белых. Узняць сярод ix паніку, разарваць кола i разам з палком ужо не прабівацца з акружэння, а наступаць, граміць белалатышоў па ўсім фронде.

Занятая белымі веска стаяла за невялічкім узгоркам у зацішнай нізіне. З яе i збіраўся камандзір пачаць прарыў. Наўкол было бела i ціха, сыпаўся лёгкі іскрысты сняжок, прыцярушваючы шапкі і плечы. Батальён стаіўся ў лесе. Раскладваць агні было забаронена. А холад працінаў навылет. К вечару зноў браўся марозік i люта хапаў за ногі ў намоклых за дзень чаравіках.

Ыа змярканні мароз прыціснуў яшчэ мацней. Чаравікі i боты грукаталі, як каменныя, i пакрываліся белаю ігліцай інею. Чырвонаармейцы тупалі ўсё жвавей i жвавей, ляпалі па спінах рукамі, хукалі ў дзіравыя рукавіцы. Здавалася, заледзянелыя яловыя лапы, мігатлівыя сняжынкі i нават высокія колкія зоры — усё працінае вострым холадам схуднелыя салдацкія спіны.

У поўнач Салавей з латыіпскай камуністычнай ротай пайшоў на вёску, занятую белымі. Астатнія дзве роты прыкрывалі флангі.

У вокны сонных хат паляцелі гранаты, успыхвалі вінтовачныя залпы, тарахцелі кулямётныя чэргі. Паднялася страшэнная паніка.

Белалатышы вырашылі, што іменна тут прарываецца акружаны полк, зняліся з акопаў, каб затуліць прарэшыну, кінуліся на помач сваім, але ix у полі спыніў шквал кулямётнага агню — білі абедзве роты, пакінутыя Салаўём на флангах.

Да раніцы варожае кола было разарвана больш як на пяць вёрст. Неспадзеўны ўдар з тылу так напалохаў белых, што ім здалося — на прарыў ідзе цэлая дывізія. У бой увязаліся перадавыя часці акружанага палка чырвоных камунараў.

А з варожага акружэння выходзілі абозы, параненыя, тыфозныя i абмароліаныя чырвонаармейцы. Абмарожаных было шмат. Ix адпраўлялі ў Ідрыцу i ў Себеж.

Адыход прыкрываў батальён Салаўя.

Апошнім з акружэння прабіваўся настылы i гулкі бронецягнік. На крутым пад'ёме з рэек сышла платформа. Байцы інтэрнацыянальнага батальёна скінулі яе пад адхон, паўмошчваліся хто куды i на цягніку вырваліся з варожага кола.

Пасля адліжных дзён i марознай штурмавой ночы з палка выбыла трыста шэсцьдзесят абмарожаных байцоў, многіх зваліў тыфус, параненых развезлі па тылавых шпіталях.

Рэшткі палка чырвоных камунараў зліліея з чатырыста семдзесят шостым палком пяцьдзесят трэцяй дывізіі.

6.

Пасля каляд вызверыліся маразы. Аж страляла па завуголлі. Перад заходам сонца неба налівалася чырванню, сняжынкі мільгалі ружовымі, сінімі, зялёнымі агеньчыкамі, а над лесам падымаўся вясёлкавы слуп.

— Гэта боскі знак на няшчасце, на пакуты i на слёзы,— боязна пазіралі кабеты i жагналіся.

Трывожна ў гэтыя дні было i ў рэўкоме. Не слуп на небе палохаў Максіма Ляўкова: пераказала Салаўёва Марылька, што ідзе на ix вялікая сіла, з коннідаю i пушкамі. I з Парыч пераказалі: «Наступаюць з Мазыра легіянеры, сцеражыцеся».

Як тут усцеражэшся ад гармат i кулямётаў? Але i здавацца не выпадала. Белапалякі дачакаліся, калі Пціч укрылася тоўстым лёдам i калі маразы закавалі балоты i азярыны, а на снезе відаць нават сарочы след. Вось i падцягнулі сілы, каб прыдушыць бальшавіцкую воласць.

Рэўком цяпер быў падобен на баявы штаб. Усім кіраваў Максім Ляўкоў. Атрад Ігната Жынко размясціўся непадалёк ад ГІцічы, узвод Цімоха Валодзькі заняў Карпілаўку i Дуброву, Максім Ус з хлопцамі — Кавалі i Лаўстыкі. Добра, што ў кожным узводзе было па кулямёту, па скрынцы патронаў, a ў кожнага партызана — вінтоўка або карабін i за папружкаю пара гранат.

У атрады прыйшлі старыя i падлеткі, за зброю ўзяліся ўсе камуністы. Параска прывяла ў рэўком чатырох удоў.

— Дай, прысядацель, бабам хоць па якой ламачыне, абы страляла.

У самой за плячыма вісеў новенькі карабін. Кажушок Параска падперазала шырокай папругаю з двума патранташамі.

— Не баламуць жанок, Параска,— сунімаў яе Ляўкоў,— няхай смокчуць сабе кудзелю. Не бабскае ета дзела ваяваць. Табе сядзець дома не выпадае, што праўда, то праўда. Хоць на дзень ускочаць палякх — не здабраваць. Шляхецкую .i панскую зямлю дзяліла? Дзяліла. Камунаю запраўляла? Запраўляла. Значыць, ратуйся. А вы, маладзічкі, ідзіце дадому, малыя ўжо недзе скуголяць.

Параска засталася вартаваць рэўком. На зборні яна грэлася каля цёплай грубкі, часам выходзіла на ганак, чула, як лапоча залубянелы на марозе сцяг, i зноў успамінала Аляксандра. Дзе ён цяпер? Ці жывы хоць? Калі ўжо так няймецца, хай бы дома ваяваў. Цяпер усе ваююць, у любым засценку, у кожным куточку. А яго недзе носіць па свеце. Тут бы хоць на вачах быў... От прысушыў! Iii ўдзень, ні ноччу з галавы не ідзе...

Раніцою слаўся марозны туман. Досвітак быў сіні, i снег здаваўся сінім. Звонка, нібы драчыны крык, рыпелі дарогі i калодзежныя жураўлі. Раптам, як гром сярод яснага неба, цішыню світанку разарваў гулкі гарматны стрэл i пакаціўся над заінелымі лясамі i ціхім аснежаным полем. Нешта гахнула, аж зыбанулася зямля. Такога яшчэ Параска не чула. Яна тройчы стрэліла ўгору, але яе сігналу ўжо ніхто не чуў — ішоў бой на ўзлессі каля Пцічы, сакаталі кулямёты каля Смыковіч i Лесак, па Дуброве біла артылерыя. Пачалося!

Здавалася, грыміць i калоціцца ўся зямля, бліскае сухім зеленаватым бляскам. Параска падцягнула цяжкую драбіну, прыставіла яе да ганка, порсценька ўзбегла па ёй i ўзялася адрываць кіёк, на якім трапятаўся сцяг. Цвікі заржавелі i не паддаваліся. Яна цягнула, тузала кій з боку ў бок. Нарэшце з піскам, нібы плачучы, вылезлі цвікі з ыамёрзлых дошак. Параска зняла з кійка цупкае палотнішча, склала яго ў некалькі рэдзяў, схавала пад кажушок, замкнула дзверы воласці i берагам Нератоўкі пабегла ў Карпілаўку. Там залёг узвод Цімоха Балодзькі. Нешта ж вельмі зрабілася светла. Параска азірнулася i ледзь не ўпала. Злева i справа калыхаліся i шугалі зыркія вогненныя слупы з чорнымі кутасамі дыму. Гарэлі Дуброва i Кавалі. Стаяў доўгі прарэзлівы гул, яго заглушалі гарматныя выбухі i вінтовачныя стрэлы. А над лесам узыходзіла вялікае чырвонае сонца, у бяздонным небе плылі i раставалі лёгкія хмурынкі, на голлі блішчаў густы іней, ён палахліва асыпаўся ад кожнага вінтовачнага стрэлу. Параска ледзь не выскачыла пад партызанскія кулі.

— Назад! Куды цябе гоніць! — крычаў невялічкі ростам, але галасісты Валодзька.

Параска ўпала, сцягнула з пляча карабін i некуды стрэліла. Яе пругка тнула ў плячо, сэрца білася так моцна, што здавалася, ад яго ўдараў калоцяцца рукі i дрыжыць усё цела. Па шорсткім снезе Параска адпаўзала назад, бліжэй да партызанскага ланцуга. Цяжка было разабраць, дзе страляюць свае, а дзе — легіянеры. Артылерыя біла аднекуль з Завалёнаў i толькі па Дуброве. Відаць, нехта падтыкнуў, дзе стаяць партызаны, таму i садзяць снарад за снарадам.

З ветрака, што стаіць на кавалёўскім полі, стракоча польскі кулямёт. У чыстай марознай сінечы, як свечкі, гараць хаты ў Дуброве, Лаўетыках i Кавалях. Партызаны пасоўваюцца да лесу, але не бягуць, не ўцякаюць, хоць сілы i не роўныя, хоць курчацца i канаюць на снезе прабітыя варожымі кулямі таварышы. Не ўстаў i не паварушыўся Майсей Раговіч, распластаўся на цвёрдым шарпаку Віктар Вотчыц, ткнуўся тварам у невялічкі сумёт Васіль Званковіч.

Можа, з дзееятак легіянераў скасіў Грыша Макавецкі, ускочыў, каб кінуць гранату, i кінуў-такі, але адразу ўхапіўся за жывот, перагнуўся, нібы зламаны ветрам, закруціўся на месцы. Другая куля скасіла яго.

Упершыню на Парасчыных вачах адзін за адным паміралі маладыя хлопцы. Яна ix ведала з маленства. I так проста, у адну хвіліну, няма ні Васіля, ні Віктара, ні Рыгора. Слёзы душылі яе. Параска страляла з адчаем i адпаўзала з узводам на Рудню. Там недалёка i лес.

Чуваць была страляніна ў Старой i Новай Дубровах. Гэта адбіваўся ўзвод Максіма Уса.

— Адыходзіць на Шкаву,— загадаў камандзір.

А па вуліцы ўжо беглі легіянеры. Яны то выскоквалі, то знікалі за хмарамі дыму. Роўна, як свечкі, у цішыні марознага дня дагаралі саламяныя стрэхі, асядалі счарнелыя сцены падпаленых хат, як сухія рэбры, тырчалі чорныя кроквы. Яны скручваліся, хіліліся набок, асядалі i падалі. Ніхто не тушыў пажару, ніхто нічога не выносіў, нічога не ратаваў. Людзі пазашываліся ў склепы, паўцякалі ў лес, пахаваліся на поплаве ў стажках сена.

Наўкол ішла страляніна. Легіянеры ў вогнішчы пажару кідалі гранаты. Яны рваліся ca страшэнным грукатам, раскідваючы ў розныя бакі галавешкі.

Высокі маншы Максім Ус прыціснуўся да сцяны стопкі i без промаху біў з вінтоўкі па жаўнерах. Яго ўзвод прабіваўся ў хвойнік, што рос непадалэк ад вески Максім, відаць, хацеў, прыкрываючы адыход хлопцаў, падпусціць бліжэй легіянераў, шарахнуць у ix гранатаю, а самому за азяродамі праскочыць у хмызняк, а там i да лесу рукой падаць.

Але Максіма заўважылі пілсудчыкі i пачалі страляць толькі па ім. Кулі дзынкалі i глуха білі ў пачарнелую сцяну стопкі.

— А трасцу! — крычаў Максім i страляў, страляў. Вось нешта штурхнула назад i апякло, гарачыя струменьчыкі пабеглі па руцэ i пад паху. Ён шчыльней прыціснуўся да вугла, прыцэліўся i стрэліў, але раптам страшэнны боль разануў па рабрыне, закруціліся снег i полымя над хатамі, у вачах паплылі белыя, ружовыя, сінія кругі. A Максім шчыльней прыляпіўся да вугла, не выпускаў вінтоўкі, хоць i не бачыў, куды страляе.

Белапалякі пачалі акружаць камандзіра. Ён ужо не адстрэльваўся, але ўсё яшчэ стаяў, прыпёршыся шырокімі плячыма да сцяны. Пад нагамі дымілася лужына крыві. Асцярожна падкрадаліся легіянеры. IM хацелася схапіць партызана, хоць параненага. Калі яго акружылі i паручнік крыкнуў: «Рэнкі до гуры!» — Максім Ус не паварушыўся. Ён так i стаяў, прыпёршыся плячом да сцяны. Боты прымерзлі, вінтоўка звалілася ў снег.

Легіянеры ўпершыню ўбачылі чалавека, які памёр стоячы.

А атрады кароткімі перабежкамі прабіваліся к лесу. Людзі правальваліся ў глыбокі снег, ад холаду i стомы дранцвелі рукі, ледзьве варушыліся сцягнутыя марозам губы. Але партызаны стралялі i паўзлі, паўзлі i стралялі. Снег паружавеў ад водбліскаў далёкіх i блізкіх пажараў, неба было ў чырвоных падпалінах.

Каля руднянскіх могілак засакатаў кулямёт. Па ім ударылі з вінтовак, i ён захлынуўся. Хлопцы з узвода

Валодзькі з двух бакоў папаўзлі да могілак. Кулямётчык канаў, але яшчэ хроп на снезе. Прыгінаючыся, за кустамі ўцякала трое легіянераў. Партызаны хацелі «касануць» па ix з кулямёта, а ён, як на тое ліха, замёрз. Не кідаць жа яго чорту лысаму. Зачапілі i пацягнулі за сабою.

У лес уваходзілі на змярканні. Было відно, як у Карпілаўцы, Дуброве i ў Смыковічах дагараюць хаты i свірны. Hi крыкі, ні гул пажару не даляталі сюды. Толькі шумелі прыцярушаныя снегам хвоі, атрасаючы з галін густую замець. Па лесе перагукваліся партызаны :

— Амяльян, дзе ты?

— Карп, ты жывы?

— Карпілаўскія, сюды!

Камандзіры збіралі сваіх партызан. У кожным узводзе некага не далічваліся. Не верылася, што загінуў Максім Ус, што засталіся ляжаць на снезе маладыя таварышы. А яшчэ раніцою яны смяяліся, частавалі адзін аднаго самасадам, беглі, стралялі, паўзлі па полі.

Стомленыя, галодныя партызаны туліліся спінамі да хвояў i моўчкі адпачывалі. У кожнага дома асталіся свае. Што з імі? Можа, на селішчы дагараюць галавешкі, а бацьку, маці, жонцы i дзецям няма куды прытуліцца...

На пянёк ускочыў Максім Ляўкоў. IIa ім быў падраны кажушок, вялікая авечая шапка i старыя падшытыя валёнкі. З-за папружкі тырчалі наган i дзве гранаты. Да старшыні пачалі падыходзіць партызаны.

— Таварышы,— ціха пачаў ён.— Сёння мы страцілі многіх сяброў. Легіянеры паляць нашы хаты, здзекуюцца з блізкіх. Мы не ўстоялі перад гарматамі i кулямётамі, але i не здаліся. Будзем збіраць сілы, каб хутчэй выбіць ворага з нашай воласці. Адпомсцім за таварышаў, вызвалім нашы сем'і ад панскіх здзекаў. У лесе ёсць у нас некалькі буданоў, але ў ix у такую халадэчу не ўседзіш. Можа, вясною яны нам i спатрэбяцца, а цяпер пойдзем у Граб'ё, апамятаемся, падумаем, што будзем рабіць.

— Чаго там думаць? Адна ў нас работа,— выгукнуў маладзенькі высокі Амяльян Падута,— біцца за Савецкую ўласць.

Да Ляўкова праціснулася Параска. Яна з-за пазухі дастала скрутачак у белай хусцінцы i падала Максіму:

— На, старшыня, схавай. Можа, скора спатрэбіцца.

Ляўкоў развязаў хустачку. У яго руках было чырвонае палотнішча рэўкомаўскага сцяга. Ён падняў яго высока над галавой.

Па цёмным лесе, прадзіраючыся праз гушчар, праз замеценыя снегам вывараты, правальваючыся ў сумёты, ішлі партызаны шукаць сабе прыстанку.

У вёсках галасілі жанчыны па забітых сынах i мужах, па братах i каханых. Плакалі замурзаныя i закураныя пагарэльды, просячыся ў хату да радні або да суседзяў.

А пад вечар пайшлі па дварах «канаркі». Так адразу празвалі палявую жандармерыю з жоўтымі аколышкамі на канфедэратках. Вушы белапалякі закрывалі чорнымі аксамітнымі навушнікамі, у кішэнях насілі маленькія бляшаныя грэлкі з запаленым усярэдзіне вугалем. Ад ix заўсёды пахла прыпаленай воўнаю.

«Канаркі» не ішлі абы-куды, a заварочвалі толькі ў тыя хаты, на якія нехта падтыкаў. Бо адкуль бы ім ведаць, дзе хто жыве, колькі ў каго сыноў i дзе яны.

Наводзіла жандараў засцянковая шляхта. А тыя ўрываліся ў хату, сцягвалі з печы старых дзеда ці бабу, свістаў бізун, чуліся крыкі i енкі.

Вельмі ж ужо лютаваў канапаты, з тлустай мордаю Зігмунд Смальц. Ён не глядзеў ні вока ні бока: так хвастаў шомпалам, што аж пырскала кроў.

Чалавек сорак збітых мужчын i кабет сагналі да воласці. Яны панура чакалі, што ім скажуць, куды пагоняць далей. Наўкол салдаты з карабінамі рыпалі падкаванымі ботамі па ўтаптаным снезе. На ганак выйшаў куртаты камендант з бурачковым тварам. Ён нават не паглядзеў на людзей, што стаялі перад ім.

— Ежэлі вашы галганы не пшыдуць до гміны i не жуцяць зброю, ix ойцы i маткі бэндуць растшэляны.

За спіною каменданта стаяў шыракаплечы, з рудымі вусамі, у пацягнутым фабрычным сукном футры шляхціц з Харомнага — Фэлік Гатальскі. Ён лыпаў жоўтымі вачыма i выскаляў пракураныя конскія зубы:

— Вам зразумела, што кажа пан камендант?

Натоўп маўчаў. Нехта ў самай сярэдзіне сказаў го-

ласна i выразна;

— Зразумела, юда, што па табе вяроўка плача.

— Маўчаць, гады,— узвіўся Гатальскі, прызначаны войтам гміны.

— Як жа мы скажам сынам, каб кідалі зброю, калі нас заарыштавалі? Ты адпусці, дык мы сходзім i скажам,— выткнуўся наперад Андрэй Падута.

— Пашукай дурнейшага за сябе, можа, ён i адпусціць. A тваім бандытам перакажуць i без цябе,— агрызнуўся новы войт.

К вечару заложнікаў адправілі ў Бабруйск i пасадзілі ў крэпасць. Але не сунімаўся Смальц. Ён ездзіў па сёлах, вынюхваў, дзе ёсць бальшавікі i партызаны.

У Гаці Смальц знайшоў жонку Лявона Адзінца Ульяну. Яго ўразіла прыгажосць вясковай маладзіцы. У яе вялікіх чорных вачах бліскалі агеньчыкі нянавісці, а смуглявы твар быў cna койны i горды. Гэта яшчэ больш злавала панскага ката. Спачатку ён ветліва i мякка дапытваўся, дзе яе камісар.

— Захварэў на тыфус, i адвезлі ў бальніцу,— спакойна адказала Ульяна.

— Ілжэш, сука! — узвіўсяСмальц.— Ён учора быў тут! — I з усяе сілы хвастануў бізуном. Тонкі канец, як змяя, абвіўся вакол шыі. Смальц рэзка смыкнуў бізун да сябе — на шыі наліўея крывавы рубец.— Ну! — закрычаў жандар.

Ульяна моўчкі, з глыбокаю нянавісцю, глядзела на яго, a калі зноў узвіўся бізун, з усяе сілы плюнула ў агідны, разапрэлы ад спірту i лютасці твар.

Бізун са свінчаткаю на канцы хвастаў маладзіцу па твары, па руках, па спіне. Ульяніна маці на каленях кінулася да Смальца.

— А паночку, злітуйся! Калі так крыві захацелася, забі лепей мяне, а яе не чапай. Дзіця ў яе будзе.— I ўчапілася сухімі рукамі ў бізун. Жандар носцам жоўтага бота так грымнуў ёй у грудзі, што старая адкацілася пад прыпечак.

Босую Ульяну ён вывалак на двор, зваліў у снег, мясіў нагамі ў жывот i ў грудзі, пакуль няшчасная не залілася крывёю i не страціла прытомнасць.

Смальц выцер аб снег скрываўлены бізун i запырсканыя крывёю рукі, сплюнуў i пайшоў з двара.

На чацвёрты дзень Ульяна апрытомнела, папрасіла піць i ледзь чутна прашаптала разбітымі губамі: «Ратуйце Лявона!» На змярканні яна сканала.

А Лявона ў тыфознай гарачцы вёз ягоны дзядзька Пятро ў Смыковічы. Спадзяваўся там як-небудзь перахаваць, а можа, i пераправіць да сваіх у Гомель. Пятро стараўся ехаць нацянькі, далей ад бітых гасцінцаў. Калі сустракаўся хто ды пытаў, адказваў: «Парадзіху да бабкі вязу» або: «Старая занядужала, еду рады шукаць».

Укрыты посцілкамі з галавою, Лявон ляжаў моўчкі. Часам чуваць было, як яго калоцяць дрыжыкі, як ён скрыгоча зубамі. Дзядзька шчыльней прыкрываў хворага сенам, падтыкаў посцілкі i ехаў далей.

За Карпілаўкаю, на ўзгорку, насустрач выскачылі чатыры ўланы. Следам за імі на ўласным гнядым стаенніку ехаў Фзлька Гатальскі.

— Стой, сконт едзеш, стары? — спытаў улан.

Пятро сцягнуў шапку, пакланіўся.

— Старую вязу да шаптухі, паночак. Баюся, каб на возе не кончылася.

Наперад праціснуўся Фэлька.

— А ты пакажы сваю старую,— загадаў ён.

— Калі ж вельмі калоціць яе. Злітуйся, паночак, не чапай,— заенчыў Пятро.

Фэлька пад'ехаў да саней, перагнуўся ў сядле i дзяржаннем бізуна адгарнуў посцілкі.

— А пся крэў...— I ён з усяе сілы агрэў старога бізуном па спіне.— Панове, то есть камісаж, большэвік,— аж заекатаў Гатальскі.

Фурманку з хворым Лявонам Адзінцом завярнулі назад. З гадзіну трымалі на марозе каля гміны. Потым два конныя канваіры пагналі на Глускі шлях.

Мароз аж лускаўся: трашчала ў лесе сучча, дарога рыпела, як нямазаныя калёсы. Заінелы конік выдыхаў слупы густое пары i трусіў не вельмі спорнай хадою. Канвойных на сёдлах, відаць такі, добра даймаў холад. Яны бізунамі падганялі каня, але ў таго спрыту хапала толькі на некалькі сажняў, i ён зноў абыякава валюхаўся з боку на бок.

Асабліва прыпякаў мароз у полі. У старога Петрака заледзянелі вусы i барада, рукі, як граблі, ледзьве трымалі лейцы. Ён прыслухоўваўся, ці дыхае Лявон, i ў думках ужо развітваўся з ім — калі не застрэляць адразу, дык замораць холадам i голадам.

У такую сцюжу i ў здаровага душа вылазіць, а гэты ледзьве хаўкае.

У Глуск прыехалі ноччу. Тыфознага пабаяліся пуекаць у гміну i ў пастарунак, што быў пры воласці. Зноў доўга трымалі на двары, а потым выйшаў высокі, як хлудзіна, паліцыянт, пасвяціў электрычным ліхтарыкам, адчыніў дзверы доўгае пустое стайні i загадаў «камісара» пакласці туды.

— Як, жывога чалавека, у такі мароз? — абурыўся Пятрок.

— Мільч, мільч, пся маць,— закрычаў паліцыянт.

Стары выграб з палукашка сена, кінуў яго ў кут, трасучыся ад плачу, памог пляменніку дайсці да гэтага смяротнага лагла, прыкрыў пасцілкаю, перахрысціў, як нябожчыка, і, захлынаючыся слязьмі, ціха сказаў:

— Прашчай, Лявонка.

Зарыпелі вялікія дзверы, бразнуў i заскрыгатаў замок. Пятрок ускочыў у пустыя сані, хвастануў лейцамі заінелага коніка.

Назаўтра, як добра ўвіднела, начальнік жандармерыі загадаў вывезці i закапаць акалелага бальшавіка, каб часам не распаўзлася зараза.

Праз некалькі хвілін прыйшоў той самы доўгі паліцыянт i далажыў:

— Ен жывы. Просіць піць.

— Жывы? — здзівіўся начальнік.— Пачакаем да вечара.

I вечарам Лявон быў жывы. Быў жывы i назаўтра i на трэці дзень. Толькі распухлі i пачарнелі на руках пальцы, a нагамі ён ужо не мог паварушыць.

У жандармерыі толькі i гаварылі пра жывучага рудабельскага камісара, хадзілі паглядзець на яго. Лявон ціха стагнаў i трызніў у гарачцы, клікаў Ульяну, прасіў дзядзьку Петрака, каб паганяў хутчэй. Калі рыпалі дзверы, ён замаўкаў i толькі ціха-ціха прасіў піць.

На трэці дзень у стайню зайшоў сам начальнік. Ён загадаў падняць посцілку. ІІаліцыянт кійком ссунуў яе з Лявона. Счарнелыя тоўстыя пальцы набрынялі, як налівачы. Але камісар быў жывы. Гэта здзівіла начальніка. Трое сутак на такім марозе не вытрываў бы i здаровы чалавек, а гэты ўстаць не можа, а жыве. I начальнік загадаў зараз жа адвезці арыштаваиага ў Бабруйск i здаць у бальніцу: «Проста для цікавасці, для вопыту. Што за конскае здароўе!»

Паліцыянты тут жа, каля воласці, падхапілі фурманку, падагналі яе да стайні, узвалілі Лявона на сані i павезлі. Абмарожаныя рукі i ногі торгалі, пяклі, балелі, як свежыя раны, нарывалі, як скулле. Лявон кусаў губы i маўчаў, чакаючы пагібелі,— адзінага збавення ад нечалавечых пакут. На марозе жар меншаў, i ён думаў пра Ульяну, дзе яна, што робіць? Хоць бы яе не зачапілі. Успамінаў таварышаў: як там кончыўся бой, хто адалеў, а хто загінуў? Чуў толькі, як білі гарматы, у сёлах гулі пажары, ведаў, што партызаны адступілі ў лес. А што далей?

«А далей,— думаў Лявон,— зайдуся на гэтай сцюжы ад тыфусу, голаду i холаду, вывернуць з саней у канаву ваўкам, от i ўсё». На змену адчаю прыходзіла надзея: «Не, не можа быць, каб усё. Трэба датрываць хоць да Бабруйска. Можа, з бальніцы ўдасца наказаць таварышам. Там жа, пэўна, нехта астаўся ў падполлі. Толькі б датрываць...»

I Лявон збіраў апошнія сілы, раўней дыхаў, прыслухоўваўся, як тахкае сэрца, як доўга i нудна звініць у вушах. Ён то правальваўся ў дрыготкую цемру, нібы на дно бяздоннай ракі, то зноў выплываў, чуў, як рыпяць палазы i хрупаюць па настылым снезе падковы.

Да Бабруйска ён усё Ж датрываў. У бальніцу прыехалі ноччу. Памкнуўся ўстаць, але так i зваліўся назад — ногі былі, бы чурбаны.

Санітары ўнеслі Лявона ў калідор, хацелі сцягнуць чобаты, але яны папрымярзалі да ступакоў. Рукі ў цяпле зайшліся да крыку, нібы тысячы іголак пазаганялі пад пазногці. Канваіры паклікалі доктара, нешта яму гаварылі, пісалі нейкую паперу і, упуеціўшы клубы холаду, шумна выйшлі з бальніцы.

Як толькі зачыніліся дзверы, невялічкі рухавы доктар імкліва падышоў да хворага. Над Лявонам нахіліўся малады твар з рэдзенькай бародкаю, праз тоўстыя шкельцы акуляраў здзіўлена глядзелі вялікія цёмныя вочы.

— Адкуль? Прозвішча? Імя? Па бацьку?,

Лявон ледзь чутна адказваў.

— Значыць, з Рудабелкі? — перапытаў Марзон.— Та-ак. Ясна. Прыйдзецца ратаваць, Лявон Яўхімавіч,— суцяшаў доктар.

Марзона ведалі не толькі ў Бабруйску. Маладому хірургу верылі, на яго спадзяваліся ў кожнай воласці, у кожнай вёсцы навета. «Калі доктар Марзон не дасць рады, дык i божа не паможа,— гаварылі ў далёкіх i блізкіх сёлах.— Вельмі ж свойскі чалавек. Бідаць, не гханскага заводу».

Уладзімір Восіпавіч уею ноч не адыходзіў ад Адзінца. Хвораму ставілі банкі, абкладалі грэлкамі, паілі гарачым малаком, расціралі цела i рабілі ўколы. Счарнелыя рукі балелі да крыку, нага гарэла агнём i торкала тысячам! іголак. Доктар круціў галавою i злосна бурчаў нейкія незразумелыя словы:

— Вандалы, гуны, узурпатары! Што яны зрабілі з чалавекам! A быў жа Геркулес.— Потым звярнуўся да Лявона: — Мне загадана вылечыць вас. Вылечыць i аддаць жандармерыі. Апляці гаршчок i аддай дурню разбіць.

Ад гарачкі i страшэннага болю Лявон не ўсё чуў i не ўсё разумеў, што гаварыў доктар. Але ўжо верыў у яго дабрату i справядлівую сілу.

— Толькі прыйдзецца аперыраваць, можа, нават адняць нагу. Вы згодны?

— Хоць зарэжце, абы не мучыцца,— працадзіў Лявон.

На другі дзень панеслі Адзінца на аперацыю. Нага i пальцы былі сінія, як пераспелыя слівы.

— Ампуціраваць.

Доктар i яго памочнікі дзівіліся трываласці i цярплівасці гэтага чалавека. Каб не пачалася гангрэна, прыйшлося адняць левую нагу трохі ніжэй калена, ампуціраваць пальцы на другой назе i на абедзвюх руках.

— На сяле гэта ўжо не работнік, але жыць будзе,— спачуваў i разам з тым радаваўся Марзон.

Калі Адзінец трохі ачуняў, да яго на ложак падсеў доктар:

— Ну, як сабе адчуваем?

— Палегчала трохі,— адказаў Лявон.

— Ды i вы палегчалі, прыйшлося трохі падкараціць вас. Што скакаць будзеце, не абяцаю, а з кійкамі цяпер многія ходзяць. Вы маладзец, Лявон Яўхімавіч: такое не кожнае жалеза вытрымае.

— A рудабельскі бальшавік выцерпеў. Цяпер таіцца няма чаго — падтыкнуў паскудны шэршань. Так што вы, доктар, каля мяне не вельмі завіхайцеся. Усё адно крышка.

— Не плявузгайце глупства, таварыш Адзінец,— узлаваўся Марзон i выбег з палаты.

Адно слова «таварыш», а як яно ўзрадавала Лявона, як захацелася верыць у паратунак, спадзявацца на гэтага невялічкага жвавага доктара.

Адзінец тады яшчэ не ведаў, што ў 1917 годзе доктар Марзон працаваў у Земскім Саюзе разам з Міхаілам Васільевічам Фрунзе. Потым пераехаў у Бабруйск, стаў старшынёй дэмакратычнай земскай управы, увесь час дапамагаў падпольшчыкам i партызанам. Не ведаў, што не так даўно белапалякі арыштоўвалі Уладзіміра Восіпавіча, але на абарону доктара падняўся ўвесь горад.

Цяпер адно слова «таварыш» было падобна на пароль, па якім свае пазналі сваіх, верылася, што доктар Марзон не аддасць яго на здзек i пагібель.

Лявон ляжаў адзін у маленечкай палаце, бо адначасова быў тыфозным i хірургічным хворым. Ён нудзіўся ў адзіноце, хацелася пагаварыць, можа, даведаўся б што-кольвек пра сваіх, а тут ён бачыў санітарку, сястру, якая ўмела так далікатна здымаць бінты, ды часам забягаў доктар i радаваўся, што хворы ідзе на папраўку, што добра зарубцоўваюцца швы, што трымаецца амаль нармальная тэмпература.

— A калі зойдзе хто старонні, ляжыце з заплюшчанымі вачыма i не варушыцеся,— папярэджваў Марзон.

Разы са два прыходзіў у бальніцу паручнік з палявой жандармерыі, цікавіўся, ці не ўцёк ix падвопытны бальшавік. Доктар казаў яму, што становішча хворага безнадзейнае, што ў дадатак да тыфусу i абмаражэння ў яго цяжкая пнеўманія. Ён прыводзіў паручніка ў палату, паднімаў коўдру, паказваў забінтаваныя куксы i абыякава махаў рукой. Аднаго вечара доктар зайшоў у палату, прычыніў дзверы i ціха сказаў:

— Платон Фёдаравіч кланяўся вам.

Адзінец памкнуўся ўстаць.

— Ц-с-с! — прыклаў палец да вусікаў Марзон.— Пічога не пытайцеся. Лепш слухайце. Сёння ноччу мы развітаемся. Што б з вамі ні рабілі, маўчыце. Памятайце, вы — труп, i трымайцеся, як труп. А далей будзе ўсё добра.

Калі наступіла ноч, на двор ціха ўехала фурманка i спынілася каля морга. У палату зайшлі два санітары з насілкамі. Лявону зрабілася крыху страшна, што яго ў адной бялізне панясуць на холад, што наперадзе нейкая невядомасць. Суцяшала толькі адно імя — Платон Фёдаравіч.

Санітары ў ложку нацягнулі на яго штаны i фуфайку, асцярожна паклалі на насілкі, зверху прыкрылі прасціпою i панеслі па вузкіх бальнічных калідорах. З суседніх палат выглянула некалькі хворых, якіх не браў сон.

— Што, абмарожаны богу душу аддаў? — спытаў чарнявы насаты дзед.

— Адмучыўся! — адказалі санітары.

— Царства яму нябеснае,— перахрысцілася жанчына, захутаная ў коўдру. Ад тупату i рыпення дзвярэй папрачыналіся многія хворыя, праз праталінкі ў шыбінах яны бачылі, як адчынялі дзверы «трупярні», уносілі насілкі, як выходзілі адтуль санітары.

Толькі ніхто не бачыў, як з другіх дзвярэй морга Платон Равінскі i Шолам Агал вынеслі Лявона Адзінца, паклалі яго на сані, закруцілі коўдрамі, прыкрылі кажухом i па цёмных закавулках i пустырах павезлі за пераезд на кватэру старога чыгуначніка Уладзіміра Стрэле.

A раніцой уся бальніца ведала, што ноччу памёр абмарожаны камісар.

У моргу ляжаў труп пакалечанага цягніком чалавека з забінтаванымі куксамі, якраз як у Адзінца.

7.

Партызан набілася ў кожную хату пад самую столь. Сушыліся світкі, анучы i рукавіцы. У кутах цьмяна паблісквалі запацелыя стрэльбы. Спалі покатам на палках, на печы, на падлозе, трызнілі i кідаліся, камандавалі i ўсхліпвалі спрасонку.

Днём i ноччу за вёскаю хадзіла варта, a наўкол шумела заінелая цёмная пушча. На дубах, як бляшанае, шапацела леташняе лісце, вецер гнаў слупы снежнага пылу, па самыя стрэхі замятаючы замшэлыя пахілыя хаткі.

У Граб'і жыла адна галеча, a ў беднаты заўсёды прасторна i хапае месца падарожнікам i начлежнікам. От пакуль што i прытуліліся тут абодва рудабельскія атрады. Граб'ёўскія гаспадыні саджалі партызан за стол, ставілі чыгун бульбы, місу квашанай капусты або тоўчанае льняное семя.

Неяк надвячоркам у хату, дзе жылі камандзіры атрадаў, прыйшоў Раман Салавей. Мабыць, не было такой шчыліны, куды не пратачыўся б гэты стары. А тут усё пад бокам, i сцежка кожная з маленства знаёма. Схадзіць з Харомнага ў Граб'ё — тое самае, што з хаты ў сзіронак. Не распранаючыся, сеў на лаву, паглядзеў на Максіма Ляўкова.

— Селішча тваё, Максіме, куродымам найшло. Вернется, падзякуй Фэльку Гатальскаму. Ён на ўсіх падтыкае. Старыя твае прыляпіліся да футара Якава Гошкі. Дык не бядуй, перакідаюцца да вясны. Горай, што багата людзей пазабіралі ў заложнікі i пагналі ў Бабруйскую крэпасць. Ульян Жынко i Рыгор Кавалевіч не змаглі ісці, ix тут яса зразу i рашылі. A ўсіх астатніх, як бараноў, навязалі i шампаламі пагналі. Перанялі i Лявона Адзінца. Ён i так ледзь дыхаў, дык у Глуску, казалі, кінулі ў стайню, каб зайшоўся ад холаду.

Кожны распытваў у Рамана пра сваіх, i ён аднаго суцяшаў, другому казаў горкую праўду.

— От седзіцё тут i не чуеце, як на вас расстаўляюць пастку. Акружыць хочуць i парашыць усіх да аднаго. Дык не зявайце. Пільнуўце Смыковіцкую дарогу.

— Добра, дзядзька Раман, не празяваем. А вам, можа, спакайней было б астацца з намі? I Марылю сюды б забралі. Бо шляхта ўсё роўна збыту не дасць.

— Вы ж, можа, доўга тут адседжвацца не будзеце, прыйдзеце нас ратаваць? Толькі збірайце болей сілы. А так не ўстоіце. Ix там, ведаеце, колькі?

— Ну? — спытаў Ляўкоў.

— Як мух на падле.

Раман закінуў за плечы берасцяную вярэньку, нацягнуў аблезлую аблавушку i пайшоў.

Партызаны занялі ўсе дарогі, паставілі за вёскаю трафейныя кулямёты i чакалі ночы. Мароз працінаў навылет. Вакол месяца разбегся вялікі белы круг, высыпалі буйныя зоры, з хвояў звісалі доўгія блакітныя бароды. Было чуваць, як зрываліся з галін i падалі камякі снегу, як ад марозу палусквала сучча.

Узвод Цімоха. Валодзькі прытаіўся за аенежанымі кустамі. Хлопцы ўглядаліся ў зіхатлівую лясную дарогу, нерарэзаную чорнымі ценямі елак, прыслухоўваліся да кожнага шолаху настылай да звону ночы.

Недзе далека, нібы ў пальцах крухмал, зарыпела дарога. Гукі набліжаліся i рабіліся выразныя.

На паваротку паказаўся конь, запрэжаны ў настрамачак саломы. На возе сядзела тры чалавекі, чацвёрты ішоў з лейцамі ў руках. Калі фурманка параўнялася з партызанскаю засадай, хлопцы неспадзеўкі выскачылі з-за кустоў. Трое адразу шуснулі з воза i кінуліся ў лес. Нехта бразнуў затворам.

— Не страляць — прахрыпеў узводны.— Даганяйце i бярыце, як хочаце, толькі не страляць!

Чалавек шэсць кінулася за ўцекачамі. Толькі трашчала сучча ды сыпаўся з галін снег. Да фурмана падскочыў былы матрос Зянон Раговіч:

— Што вязеш?

Нягеглы шляхцюк увесь калаціўся, аж трэслася рэдзенькая казліная бародка.

— А братацка, не ведаю. Самі яны накладалі. Пад саломаю, здэцца, нестацка ёсць. Я ж не вінаваты, жывасілам у падводы пагналі...

— Нябось, мужыка на такое дзела не ўзялі, шэршань гугнявы,— лаяўся Цімох Валодзька, перакульваючы сані з саломаю.

На снег пападалі скручаныя, як вужакі, кулямётныя стужкі i два тупарылыя кулямёты. Хлопцы ix адразу адцягнулі i паставілі за кусты абапал дарогі. Згрэблі ў бакі салому, каб i знаку не было.

— Ты от што, пакуль цэл, садзіся i, не азіраючыся, паганяй у Граб'ё. Спытаюць нашы, скажы ўсё, як было.

Шляхціц ускочыў на сані, сцебануў лейцамі заінелага коніка i памчаўся па дарозе, аж снег закурэў.

У лесе грымнуў стрэл, потым другі. Відаць, адстрэльваліся легіянеры, што пасаскоквалі з воза. Глухім рэхам азваліся далёкія стрэлы ў розных канцах пушчы.

— Ну, пачынаецца. Чуеш, бяруць у клешчы! — сказаў Цімох Валодзька Раговічу.

— Трасца ix возьме! — ускіпеў матрос. На ім з-пад кажушка стракацела паласатая цяльняшка, а чорныя флоцкія штаны пухірамі звісалі над кароткімі халяўкамі старых падшытых валёнак.

На кані прыскакаў малады, тоненькі, як дубчык, Амяльян Падута i перадаў загад Ляўкова: «У бой не ўвязвацца. Атрадам адыходзіць на Парычы. Пакінуць заслоны па шэсць чалавек. Прыкрываць адыход кулямётным агнём!»

Разам з добраахвотнікамі ахоўваць дарогу астаўся былы матрос.

Бой завязаўся толькі пасля поўначы, калі асноўныя сілы партызан даволі далёка адышлі па лясных сцежках.

Як толькі на паваротак выткнуліся жаўнеры, Раговіч секануў па ix густою чаргой, паводзячы з боку на бок кароткай рулькаю кулямёта. Месяц зацягнуўся аблокамі, цені расплыліся, таму i тыя i другія стралялі ў белы свет, як у капейку. Партызанскі заслон не вельмі спяшаўся адыходзіць, a белапалякі не надта насядалі: ваяваць з дзядамі ды з кабетамі было прасцей i бяспечней, чым адкрыта лезці пад партызанскія кулі.

Кулямёты сакаталі злева i справа ад Раговіча. Значыць, сапраўды легіянеры хацелі неспадзеўкі акружыць вёску. Каб не папярэдзіў стары Салавей, так бы i накрылі абодва атрады. А цяпер не дагоняць, ды яны i не вельмі рвуцца даганяць.

Партызанскія заслоны памалу адыходзілі ў лес. Страляніна сціхала, пакуль не змоўкла зусім.

Рудабельскія партызаны лясамі адыходзілі на Парычы, а там, за Бярэзінаю, ужо стаяла Чырвоная Армія. На яе помач i спадзяваліся рудабельцы: патроны канчаліся, вінтовак на ўсіх не хапала, мала было i людзей. A белапалякі толькі ў Рудабелку прыгналі паўтары тысячы салдат, прыкацілі гарматы i штук трыццаць кулямётаў. От i паспрабуй ix адолець. Хоць з восені ў лесе i паставілі буданы з плашак, але ў такую халадэчу ў ix не ўседзіш. Параіліся камандзіры паміж сабою i вырашылі на зіму прабівацца за Бярэзіну.

Ідучы, па самыя пахі грузлі ў снезе, мароз абпальваў насы i шчокі, яны чарнелі i аблузваліся, распухалі ад холаду пальцы, заядалі вошы, голад падцягваў жываты i круціў перад вачамі зорную мітульгу. А партызаны ішлі i ішлі лясамі, спадзеючыся акрыяць, набрацца сіл, узброіцца і, як толькі сыдзе снег, ударыць па легіянерах i назаўсёды ачысціць сваю воласць.

Максім Ляўкоў прыпыніўся, пачакаў фурманку, на якой ехала Параска. Яна па самыя вочы захуталася саматканаю хусткай, пасівелай ад інею.

— Ты часам, Параска, не ведаеш, куды дзеўся наш рэўкомаўскі сцяг? — запытаў Максім.

— Чаму не ведаць? Тут ён.— I яна правяла кажушнаю рукавіцай па высокіх грудзях. Ляўкоў усміхнуўся.

— А я падумаў, што ты на нішчымніцы так раздалася. Ну, маладзец. Беражы, хутка спатрэбіцца.

За Бярэзінаю абодва атрады ўліліся ў восьмую дывізію шаснаццатай арміі.

Партызаны адпарыліся ў вясковых лазнях, аблаталіся, падабуліся ў вайсковых капцёрках, да шапак папрышпільвалі чырвоныя зорачкі, адзеліся ў гімнасцёркі, таму-сяму выдалі шынялі i ўсіх залічылі на вайсковы паёк. Разам з чырвонаармейцамі рудабельцы трымалі абарону, хадзілі ў разведку, часам наляталі на суседнія гміны i пастарункі. Параска, прыкідваючыся то бежанкаю, то варажбіткаю, дабіралася аж да рудабельскіх хутароў. Аднойчы i да Бабруйска дапяла. Вярнулася, a землякоў абрадаваць не было чым: усіх рудабельскіх заложнікаў «канаркі» расстралялі ў крэпасці.

Слёзы змешваліся з пякельным гневам, з прагаю хутчэй адпомсціць за смерць i пакуты, вызваліць родзічаў i блізкіх ад шомпала i бізуна.

Партызаны чакалі вясны.

A ў воласці разгулялася шляхта. Людзі глядзелі i казалі: «Ускруцілася гайня, як перад пагібеллю». У мясаед у кожным засценку гулялі такія вяселлі, што аж дым курэў. Па тры дні пілі i елі, «да памрацэння гловы» скакалі мазуркі i падэкатры. На масленіцу з гіканнем i свістам у лёгкіх саначках у абдымку з пазнанцамі i прыгожымі ўланамі каталіся расчырванелыя шляхцянкі. Яны знарок прыязджалі ў Карпілаўку пафарсіць перад «мужыччом». Хоць i не ўмелі, але стараліся гаварыць «по-польскему». Шулякі ўжо называлі сябе Шулякоўскімі, Шпакі — Шпакоўскімі. Шапялявыя шляхцючаняты ўжо старанна расказвалі вершык:

Няхай бы гулялі сабе ў «паньства», хай бы цешыліся. Але павыпаўзалі колішнія бандзюкі з банды Казіка Ермаліцкага i Плышэўскага, наняліся ў паліцыянты, гарцалі па сёлах услед за Смальцам, паласавалі бізунамі i шампаламі блізкую i далёкую партызанскую радню, выграбалі з хат усё да каліва. Вынюхвалі, вышуквалі, чыю б яшчэ душу прадаць пану каменданту.

З хаты Рамана Салаўя шляхцюкі не спускалі вачэй: ведалі, што стары ходзіць да партызан, можа, i за фронт цягаецца. На дзень, другі прыйдзе дамоў, аташчалы, увесь пакамечаны, крутнецца i зноў знікае на некалькі тыдняў. Даўно некуды сышла i ягоная Марылька. У хаце ўпраўляецца адна Ганна. Дзень i ноч таўчэцца i маўчыць: не пажаліцца нікому, ні з кім не загаворыць — адна i адна.

Колькі разоў прыходзіў да яе паліцыянт Сымон Гавароўскі, то просьбаю, то грозьбаю дапытваўся, куды дзеўся стары. А Ганна ўсміхнецца толькі:

— Маладзейшую паляцеў шукаць.

Паліцыянт лясне бізуном па халяве ды як гаркне:

— Не выскаляйся мне! Кажы праўду!

— Далібог, Сымонка, пасварыліся. I каб было за што? Эт, так, за пусты мех, a ў мяху смех. Дык усердзіўся i ўпрочкі стары дурань падаўся.

— Куды падаўся? — дапытваўся Гавароўскі.

— Хіба ж гавораць, калі ўпрочкі ідуць? Свет вялік, сцягнуўся некуды.

— А дачка дзе?

— Была ў сабакі хата, a ў мяне дачка... Вырасла, разумная стала, мачаха ёй ніяк не ўгодзіць. Мабыць, да цётак пайшла ці, можа, служыць у двары.

Як ні старалася Ганна, a Гавароўскі слаба верыў ёй: усё вынюхваў, шныпарыў, лазіў, цікаваў. Гэта ён увёў у вушы жандарам, што Салавей набраўся панскага дабра i цяпер на ім раскашуецца ягоная жонка, а сам у «бандыты» падаўся. Наляцела жандармерыя ў Раманаву ўбогую хату, пачалі. ўсё варочаць дагары нагамі, выкідаць з куфэрка андаракі, кофты i кабацікі, кужэльныя бабскія кашулі. Жандар стаяў у дзвярах, а Сымон так усё трос, што аж пара з яго валіла. Ганна, склаўшы рукі, сядзела каля акна i не варушылася. Ёй здалося, што нешта мільганула ў двары. Глянула i ледзь не ссунулася з лавы, на нейкую хвіліну адняло мову, пацямнела ў вачах: яна ўбачыла Марыльку. Увойдзе ў хату — i прапала. Няўжо не здагада ецца? Пад паветкаю ж стаяць жандарскія коні. «Дай, божа, ёй розум»,— прашаптала Ганна.

— Што, клянеш, старая ведзьма? — пачуў шэпт Гавароўскі.

— Не, дзякую, што хоць транты ператрасеш, а то мне ўсё не было часу,— спакойна адказала Ганна, а сэрца ў яе калацілася як асінавы ліст. Яна прыслухоўвалася, ці не ляпне клямка, ці не адчыняцца дзверы. Адчыняцца, значыць,— пагібель...

А Сымон пааддзіраў дошкі на палку, перакуліў рэшата з пер'ем, узлаваўся i садануў у яго носцам. Пух разляцеўся па хаце, абляпіў яго суконную паддзёўку, папрыставаў да шыняля жандара. Той дзьмухаў i адмахваўся ад пуху, нібы ад летняй заедзі.

Сымон мацюкнуўся i выйшаў у сенцы. Следам павалокся i жандар. «Ну, цяпер канцы?» — падумала Ганна. Але ў сенцах i на падворку было ціха. Дзверы з хаты паліцыянты накінулі адчыненымі. Ганна перагрэблася праз парог, як побач ударыў стрэл. Старая так i асунулася, а па вушах разануў свінячы піск. Потым зноў стрэлілі, i ўсё сціхла. Ганна схапілася за вушак, устала i ледзьве выпаўзла з сянец. Сымон з хлява выцягваў скрываўленага падсвіначка i валок на сані. З гумна вынес тры мяхі жыта i ўскінуў на воз.

Ганна, склаўшы рукі, прыперлася да сцяны. Ёй нічога не было шкода, бо з дня на дзень чакала рабаўнікоў i змірылася з думкаю пра самае горшае. Адно яе непакоіла: «Дзе ж Марылька?»

Калі выязджалі з двара, Сымон памахаў пісталетам i прыгразіў:

— Усё адно знойдзем, пся крэў!

Ганна зачыніла пусты хлеў, замкнула гумно, хадзіла i ўсё азіралася, a праходзіла каля паветкі, аж чуе, нехта шэпча:

— Мама, не бойцеся, гэта я.

— А божачка, божачка, злітаваўся-такі. Дзе ж ты, дачушка?

— Ідзіце, я зараз,— пачулася з-пад карчоў, складзеных пад паветкаю.

Хутка Марылька ўскочыла ў хату. Жанчыны моцна абняліся i заплакалі.

— Гэта ж я прыйшла папярэдзіць тату, каб сышоў з дому, аж наскочыла на ірадаў. Бачу, уцякаць няма куды, дык я пад карчы зашылася.

— Што ж цяпер рабіцьмем, дачушка?

— Сыдзем, пакуль не позна. Усё адно жыць не дадуць. А прыйдуць нашы, тады вернемся. Вы ідзіце ў Залессе да радні, a ў мяне свая дарога.

Увечары жанчыны забілі аполкамі дзверы i разышліся куды каторая.

Ранняй вясною, калі падсохлі груды, распушыліся вербы i зацінькалі сініцы ў набраклых гаях, Раман Салавей з партызанскіх хутароў, дзе ён туляўся ўсю зіму, выправіўся адведаць Ганну. Ішоў ён узлессем каля самага Харомнага, i захацелася зірнуць на сваё селішча, пабачыць, што асталося ад яго гаспадаркі, ці хоць цэлая хата. Якраз была страсная субота, кожны збіраўся святкаваць, пяклі паскі, фарбавалі яйкі, a многія, мабыць, з велікоднымі каробкамі паехалі ўжо ў царкву да ўсяночнай. Каму ён цяпер у галаве? Пройдзе загуменнем, зірне, i дай бог ногі.

А выйшла, што ў «ката няма свята». Толькі перакінуў Раман нагу цераз пералаз, аж перад ім, нібы з-пад зямлі,-— Сымон Гавароўскі.

— Hi з месца, бальшавіцкая морда,— прахрыпеў ён, выцягваючы з кабуры рэвальвер.

— А-а-а, Сымон,— спакойна адказаў Салавей.— Я ж думаў, цябе гаспадары хоць у свята з ланцуга спускаюць, аж, выходзіць, ты маю хату i ў вялікдзень пільнуеш.

— Цябе, гада, ад самае зімы пільную.

— Чаго мяне пільнаваць? Я не золата, ніхто не ўкрадзе. Ты б лепш сваю шкуру пільнаваў. Ой, па ёй даўно асіна плача.

— Мільч, пся крэў! — гаркнуў Сымон i сунуў старому паміж лапатак руляю рэвальвера.— Марш у жандармерыю, там пагаворыш.

— Ты б, можа, хоць папалуднаваў, а то да Хвойні блізкі свет, аташчаеш, бронь божа,— спакойна пакепліваў Раман з тлустага крываротага паліцыянта. А Сымон аж падскокваў ад злосці, штурхаў старога ў каршэнь i гыркаў. Ён не павёў яго вуліцаю, a загадаў ісці загуменнямі да дарогі на Хвойню. Там была жандармерыя i стаяў гарнізон, a ў Рудабелцы белапалякі чамусьці не захацелі ці не адважыліся асталёўвацца.

Да Хвойні ўся дарога — лесам. Мокрая, слізкая, з каламутнымі лужынамі, замшэлымі вываратамі, ядлоўцавымі зараснікамі абапал. Усё жывое набракала сокам, выпроствалася, зелянела, збіралася забуяць шчодрым красаваннем. Пераляталі з галінкі на, галінку вёрткія дразды, лушчыў хвою спрытны дзяцел.

Раман глядзеў, слухаў, прынюхваўся да пахаў клейкіх пупышак, веснавое вады i смаловага духу. «Няўжо болей не пабачу, не пачую, не прайду па гэтай дарозе? Самога пацягнула ў пастку. І трэба ж было! Столькі гадоў таланіла, з якіх толькі закрутак не выкоўзваўся, а тут на табе, дома, каля сваёй хаты, ускочыў у сіло. Гэты юда не паспагадае, не адумаецца, а я ж яго на сваю галаву некалі з пелькі выцягнуў. Выходзіць, папіхнуць трэба было. Каб жа тое ведаў. Маленькі быў. Хто б думаў, што з гэтага губатага смаркача такі жывадзёр вырасце».

— I доўга ты мяне праводзіць будзеш? Га, Сымоне?

— Ідзі, ідзі,—агрызнуўся паліцыянт.

— Вярнуўся б сабе дадому, заўтра ж вялікдзень, разгавеўся б, як людзі, i я, можа б, свянцовага яечка з'еў. А пасля свята i забраў бы, калі табе, хрэснічак, так няймецца.

— Мільч, стары галган,— агрызнуўся Сымон.—

Бач ты яго, у радню набіваецца.— I ён перадражніў:— «Хрэснічак»!

— А то не? Забыўся хіба, як з пелькі цябе высмыкнуў? От i дасюль зямлю з маёй ласкі гнюсіш. Каб ведаў, што з цябе выйдзе, кіем папіхнуў бы i патрымаць не паленаваўся.

Сымон узбеляніўся, нібы яго шылам парнулі.

— Ах ты, бальшавіцкая морда! — завішчаў ён i так стукнуў Раману ў спіну, што той ледзь не паляцеў потырч, але ўхапіўся за маладзенькую рабінку, утрымаўся, крутнуўся назад i рынуўся на Сымона. Хацеў выбіць у таго рэвальвер. Але, мабыць, ужо не было ў Рамана ранейшага спрыту. Гавароўскі трохі адбегся, затупаў на месцы, ускінуў рэвальвер. Стары адскочыў убок i толькі паспеў крыкнуць «пачакай!», як Сымон націснуў курок. Пырхнулі з галінак дразды, узвіўся i прарэзліва закігікаў сіваграк. Пa лесе пакацілася глухое рэха.

Раман спатыкнуўся каля абымшэлай трухлявай калоды i павольна асеў на зямлю. Гавароўскі стаяў з паднятым рэвальверам. Яму здалося, што стары хітруе.

— Паднімайся, чуеш? — Сымон асцярожна пачаў падкрадацца да калоды, каля якое ніцма ляжаў Салавей. Спыніўся за два крокі. Зрэзаная пісягамі маршчын шыя збялела, як папера; пажоўкла i звяла адкінутая назад рука. На кволай траўцы Сымон убачыў кроў.

Ён расшпіліў фрэнч, павярнуўся i ледзь не бягом падаўся назад. Адышоўшыся, яшчэ раз азірнуўся.

Якраз у гэтую ноч, калі ў кожнай царкве правілі ўсяночную, рудабельекія партызаны перапраўляліся праз Бярэзіну ў родныя лясы. Толькі што сышоў лёд. Гула вялікая імклівая вада, ад ракі цягнула холадам, а цемра была, што хоць вока выпары. Такая ноч якраз i трэба была партызанам.

A белапалякі радаваліся, што з каляд не чутно на Рудабельшчыне партызанаў: часці адвялі пад Бабруйск, а тут пакінулі толькі гміну, некалькі паліцэйскіх пастарункаў i палявую жандармерыю. Хадзілі пераможцамі i гаспадарамі аж да самага вялікадня. Ім i не снілася, што якраз на ўсяночную атрады Максіма Ляўкова, Андрэя Пуцяты i Ігната Жынко вярталіся ў дрымучую пушчу i асталёўваліся ў лясных буданах.

Ляўкоў паглядзеў, як па-гаспадарску завіхаюцца з сякерамі хлопцы, i абурыўся:

— Ці не зімаваць тут збіраецеся? Кіньце дурную работу! Ночы дзве паначуем, агледзімся, ударым па воласці, выкурым палякаў i — дадому.

— I то праўда,— згаджаліся хлопцы i апраўдваліся,— калі ж бо рукі без работы свярбяць.

Каля маленькага будана ў чыгунным казане Параска варыла пшонны крупнік. На неабструганым кіёчку, прыбітым да будана, вісеў крыху палінялы рэўкомаўскі сцяг. Кабета перахапіла вясёлы позірк камандзіра.

— Перасушваю, а папрасую ўжо дома. Хутка ж над воласцю павесім.

— Хутка, Параска. I цяпер назаўсёды. Не сённязаўтра Чырвоная Армія ўдарыць па ўсім фронце, а тут мы паможам. Так што хутка i дзетак сустрэнеш.

— Дай жа, божа. Падраслі, мабыць, за зіму. Ці пазнаюць хоць?

— Дзе ж яны цяпер?

— У маці на футары кідаюцца. Картопля е, дык што ім адходзіць? А сэрца ўсё ж ные. Толькі б здаровенькія былі.

Параска нудзілася па дзецях, па сваёй хаце i думала, думала пра Аляксандра Салаўя. Гэта ён перавяркуў усё яе жыццё. Здаецца, паклікаў бы, у агонь кінулася б за ім.

Яна ціха ўздыхала i часам малілася за яго.

На другі дзень вялікадня партызанскія разведчыкі дазналіся, што нехта застрэліў старога Рамана i ён дагэтуль ляжыць пры дарозе. Ноччу атрад Андрэя Пуцяты акружыў Хвойшо. Цішком знялі варту, i за якой паўгадзіны ад жандармерыі i пастарунка нічога не асталося. Ляўкоў у тую ж ноч захапіў Рудабельскую воласць, a Ігнат Жынко са сваім атрадам выбіў узвод легіянераў з маёнтка.

У сярэдзіне мая 1920 года ў воласці ўжо не асталося ніводнага акупанта. Партызаны перайшлі Пціч, баі грымелі паміж Зацішшам i Ражанавам, а праз Парэчча на дапамогу партызанам ішла Чырвоная Армія. Яна пачала наступаць па ўсім фронце. Скаланулася, захісталася, зрушылася, як веснавая крыга, узброенае, апранутае i адкормленае Антантаю войска. Яно пакідала беларускія мястэчкі i вёскі, гарады i гарадкі. Легіянеры ўскоквалі ў хаты, хапалі ўсё, што можа спатрэбіцца ў дарозе,— слоікі з мёдам, свежыя i взнджаныя шынкі, сала, масла, яйкі. Адыходзячы, палілі за сабою масты. Яны баяліся лясных дарог: бярэзнікі i хвойнікі стралялі па акупантах,— партызаны адбівалі абозы з нарабаваным дабром.

Конніца i двухколкі ляделі напрасткі па густым закаласелым жыце: так было смялей. Цягнуліся чорныя дарогі ў зялёным палявым моры — утаптаныя ў зямлю сцябліны сіліліся i не маглі ўстаць, ix зноў i зноў дратавалі капыты ўланскіх коней, цяжкія колы абозаў i пехацінскія боты.

Хлебаробы ўціралі слёзы жалю, крыўды i ўласнага бяссілля. Той, чые палоскі траплялі пад капыты i колы, адразу станавіўся жабраком.

Над гасцінцамі i палямі курыліся воблакі густога пылу, небасхіл зацягваўся дымам далёкіх i блізкіх пажараў — пілсудчыкі спаганялі злосць на саламяных стрэхах убогіх хацінак i замшэлых свіронкаў. У спёку яны палалі, як свечкі.

З кожным днём легіянерам прыходзілася прыспешваць крок: Чырвоная Армія гнала ix па ўсім фронце ад Дняпра да Прыпяці. Былі вызвалены Слуцк, Бабруйск, Асіповічы, Мазыр. У ліпені пілсудчыкі пакінулі Мінск. А следам ляцела чырвоная конніца: «Ура! Даёш Аршаву!»

Упарта тупала прапыленая i прапацелая пяхота: чаравікі, боты, пабітыя лапці мясілі пыльныя гасцінцы Беларусі. Сёлы частавалі байцоў хлебам i квасам, чарніцамі i агуркамі. Падцягваліся роты i ўзводы, напіналіся асцюкаватыя, даўно не голеныя кадыкі, i над палявымі прасторамі, над здратаваным жытам ляцела паходная песня.

Вызвалены Навагрудак, Ваўкавыск, Гродна. Беласток чырвоных байцоў сустракаў хлебам-соллю. Старшыня часовага рэвалюцыйнага кам.ітэта Польшчы Юліян Мархлеўскі горача вітаў чырвоныя палкі: «Не для таго ўступаюць у Польшчу нашы рускія браты, каб яе заваёўваць,— гаварыў ён.— Цяперашнюю вайну ім навязаў польскі ўрад. Яны змагаюцца перш за ўсё за мір для сябе, бо толькі мір дасць ім магчымасць вярнуцца дамоў, магчымасць пабудаваць новы лад».

З конным корпусам Гая па дарогах Польшчы ехаў i камбат Аляксандр Салавей. Ён радаваўся, што ідуць апошнія баі, што к восені гэтыя змораныя вайною хлопцы вернуцца ў свае вёскі, возьмуцца за плугі i сявенькі. Прыйдзе дадому i ён. Агоркла наступаць i адступаць, у спёку i ў сцюжу начаваць у полі, столькі гадоў ваяваць. А пакуль што... пакуль што трэба першаму ляцець у атаку, заходзіць у тыл ворагу, калі трэба, хадзіць у разведку. Яго бачылі ў самых гарачых сутычках.

Чым глыбей Чырвоная Армія заходзіла ў Польшчу, тым баі станавіліся цяжэй i цяжэй. Пілсудскі мабілізаваў усіх здольных трымаць зброю. Антанта дала гэтую зброю i на чале польскай арміі паставіла французскага генерала Вейгана.

Чырвоныя палкі ў кожным баі трацілі людзей, коней i зброю. Абозы з боепрыпасамі i харчаваннем адсталі недзе далека ў тылах. Ужо былі відаць агні Варшавы, a Пілсудскі пасылаў у бой усё новыя i новыя сілы. То тут, то там белапалякі прарывалі фронт. На Вісле часці Чырвонай Арміі выцягнуліся ў тоненькі ланцужок, не маючы рэзерваў, не замацаваўшы занятый рубяжы. Кожны дзень раслі ахвяры, і, не вытрымаўшы націску намнога большых сіл, Чырвоная Армія адступіла.

Пад восень у рэўком прынеслі заклеены хлебным мякішам канверт. Хімічным алоўкам на ім было напісана: «Рудабелка, Бабруйскага павета, Раману Салаўю».

З вясны Рамана не было на свеце. Ганна з'ехала да свае радні ў Залессе, як у ваду канула i Марыля. Адны казалі, што i яе разам з бацькам застрэліў Сымон Гавароўскі, другія — што забілі каля Бярозаўкі. A пэўна ніхто нічога не ведаў. Аддаваць пісьмо не было каму. Пакруціў яго ў руках новы старшыня Ігнат Жынко.

— Каму ж аддаць? — запытаў у сакратара Карпа Жулегі.

— Каму ты аддасі? Разарві, ды пачытаем,— прапанаваў Драпеза,— можа, што пра Аляксандра дазнаемся. Каторая пара — ні слуху ні духу... Як у пельку боўтнуў, i знаку няма.

Ігнат разарваў канверт. На цупкай жоўтай паперы бойкім почыркам з пісарскімі кудзеркамі было напісана:

«Паважаны дзядзька Раман Салавей!

Пісьмо пушчана 29. VIII. 1920 года. Піша Вам таварыш Вашага сына, камандзір роты 472-га палка, Сцяпан Герасімовіч.

Мы з Аляксандрам Раманавічам служылі ў бабруйскім каравульным батальёне, былі разам у Смаленску, білі белыя банды каля Асвеі i Рэжыцы, з корпусам таварыша Гая наступалі на Варшаву. Які адважны камандзір быў Аляксандр Раманавіч, ведае ўвесь наш корпус.

Раніцою 15 жніўня таварыш Салавей А. Р. i яшчэ шэсць коннікаў прыкрывалі абоз з раненымі байцамі. На ix наляцеў цэлы ўзвод уланаў, i пачаўся няроўны бой. Доўга біліся чырвонаармейцы. Дзевяць уланаў паклалі яны, але з усімі справіцца не хапіла сілы. Калі загінулі таварышы, Аляксандр Раманавіч адбіваўся адзін. Але ўланы наляцелі з усіх бакоў i пасеклі камандзіра. Нават каня яго парубалі шаблямі.

Аляксандра Раманавіча мы пахавалі ў маладым хвойніку каля мястэчка Кольна. Гэта аж на той бок Немана. На магіле ўкапалі бярозавы слупок i на ім напісалі імя i прозвішча.

Вельмі не плачце, дарагі дзядзька Раман. За смерць таварыша Салаўя мы адплоцім сусветнаму капіталу.

Нізкі паклон ад усіх баявых сяброў Вашага сына.

Камроты С. Герасімовіч».

Пісьмо выпала з Ігнатавых рук. Ён моўчкі апусціў галаву. Нехта цяжка ўздыхнуў:

— I такіх смерць не мінае!

— Не смерць, a ворагі нашы.

Каля парогa Гэля трымала на руках чарнавокага хлопчыка ў палатняным каптурыку. Па прыгожым твары маладзіцы цяклі слёзы. Параска загаласіла i выскачыла з воласці.

Над ганкам трапятаў трошкі палінялы за лета той самы чырвоны сцяг, які некалі Аляксандр прынёс у салдацкім мяшэчку.

Нізка над пыльным полем павісла барвовае сонца. Блішчалі барозны тлустай, перавернутай плугамі раллі. Не ведаючы, куды кінуцца, Параска вузкай мяжою пабегла за сяло. Цупкае сухое бадыллё хвастала ногі, слёзы i сонца сляпілі вочы.

Нa мяккай раллі роўным ланцугом ішло чалавек дваццаць сейбітаў, без шапак, у чыстых палатняных кашулях. Яны спорна махалі рукамі, i зярняты, нібы кроплі залатога даждліу, падалі на зямлю. Здавалася, сейбіты ідуць у зіхатлівым коле вялікага сонца. Следам у ружаватым пыле калываліся постаці баранавальшчыкаў. Параска падбегла да свайго Васілыса. Маленькі запылены мужычок у зрэбных штоніках ледзь паспяваў за канём. Параска хацела выцерці слёзы, але толькі размазала ix па шчоках.

— Ты чаго, мама?

— Прыбегла паглядзець, як ты тут упраўляешся.

— Не, плакала чаго?

— Ад радасці, сынок. Бач, зямлі цяпер колькі ў нас. Слабоду заваявалі, i ты ўжо работнікам стаў.

— А болей яе ніхто не адбярэ? — паганяючы каня, запытаў Васілёк.

— Хіба ж ты аддасі каму? — ідучы побач з сынам, запытала Параска. Васілёк памаўчаў.

— Хто гэта аддасць?

Параска ўсміхнулася, узяла з сынавых рук лейцы.

Калі зайшло сонца, камунары дасеялі жыта.

1966-1967 гг.

1

«Штодзённы лісток». Адзін час газету рэдагавалі Ян Райніс i Пятро Стучка.

(обратно)

2

Бэрэ, хадзі сюды! (яўр.)

(обратно)

3

Да пабачэння (ням.)

(обратно)

4

Ідзі! (ням.)

(обратно)

5

Свіны смурод (ням.)

(обратно)

6

Што кажа гэты селянін? (ням.)

(обратно)

7

Ён кажа, што кааперацыя — гэта добра (ням.)

(обратно)

8

Добра, вельмі добра (ням.)

(обратно)

9

Да пабачэння! (ням.)

(обратно)

10

Едзь! (ням.)

(обратно)

11

Таварышы салдаты! (ням.)

(обратно)

12

Што вы робіце? (ням.)

(обратно)

13

Хто тут? (ням.)

(обратно)

14

Мы камуністы. Едзьце дахаты, у Германію (ням.)

(обратно)

15

Няхай жыве нямецкая рэвалюцыя! Шчаслівай дарогі, таварышы! (ням.)

(обратно)

16

Упрафарм — Упраўленне фарміравання арміі.

(обратно)

Оглавление

Сяргей Грахоўскі РУДАБЕЛЬСКАЯ РЭСПУБЛІКА

АД АЎТАРА

РУДАБЕЛЬСКАЯ РЭСПУБЛІКА

Частка першая

Частка другая

Частка трэцяя

*** Примечания ***