Не жаль пражытага [Сакрат Яновіч] (fb2) читать онлайн

Сакрат Яновіч Не жаль пражытага

Бібліятэка Беларускае літаратурнае аб’яднанне "Белавежа"

Серыя заснавана ў 1990 г.

Кніжка саракавая

Рэдактар: Юрка Хмялеўскі

Прадмова

Загаловак гэтай кніжкі можна разумець дваяка. Або Сакрат Яновіч, спісваючы свае ўспаміны, хацеў даказаць, што не змарнаваў звыш паўвеку свайго дарослага жыцця і ўмеў пакарыстацца дадзеным лёсам талентам, пакідаючы трывалы след у культуры і літаратуры двух народаў – беларусаў і палякаў. Або наадварот. З горыччу канстатуе ён, што зашмат у сваім жыцці напаткаў усялякага ліха, розных бедаў, стрэсаў, хвароб і няшчасцяў, каб пад старасць узяць ды лёгка пра іх забыцца, сцерці з памяці.

Шчырая праўда пра жыццё ніколі да канца не ёсць прыемнай. Таму Сакрат Яновіч дапускае другі, не так і ўжо ганаровы, варыянт тлумачэння слоў „Не жаль пражытага”. Прызнаў тое перакладчыку – знакамітаму Яўгену Кабатцу, які, пераклаўшы на польскую мову гэтыя ўспаміны з арыгіналу, друкаванага ў сарака частках у штомесячніку „Часопіс” у 1998-2002 гадах, найбольшы клопат меў менавіта з загалоўкам. Былі ў яго наступныя прапановы: „Nie żal mi”, „Niczego nie żałuję”, „Nie żal”. Аднак, калі польскі пераклад Кабатца вясною 2002 г. апублікавалі варшаўскія „Regiony” (даючы загаловак „Niczego nie żałuję”), і неўзабаве пачаў яго друкаваць крынкаўскі штомесячнік „Tutaj”, Яновіч прызнаў, што найбліжэй праўды будзе „Lat przeżytych mi nie szkoda”.

Аднак гэта не так, што Сакрату Яновічу быццам бы жыць ужо абрыдла. Бо, калі што яму надакучыла, дык толькі – усёжыццёвыя тлумачэнні і апраўданні з прычыны свядома абранага ім лёсу: быць сабою, быць беларусам! Здавалася б, такі выбар – асабістая справа а не чыя іншая. Але не. Гэтая кніжка прадстаўляе сабою няспыннае змаганне аўтара за годнае жыццё і беларушчыну. А змагацца на працягу мінулага звыш паўвечча было яму з кім. Не толькі сярод палякаў, як перадусім сваіх, беларусаў. Добра тое ілюструюць змешчаныя ў кніжцы – як дадатак да яе – факсіміліі лістоў, дакументаў і фатаграфій. На шчасце, толькі некаторыя, бо большасць пацвярджае вялікі аўтарытэт і пашану ў адносінах да Яновіча з боку інтэлектуальных колаў Польшчы і свету.

„Не жаль пражытага” не ёсць поўным запісам усіх важнейшых падзей у жыцці Яновіча – пісьменніка, журналіста, грамадскага дзеяча і палітыка. Асабліва не хапае тут успамінаў з бурлівых 90-х гадоў. Таму, бо яшчэ – як піша сам аўтар – жывуць героі недалёкага часу, не выветрыліся непрыемныя пахі, гнільна тлеюць непаразуменні...

Больш дакладна, амаль дзень за днём, Сакрат Яновіч характарызуе сваё жыццё ў дзённіках. Дагэтуль выйшлі друкам яго запісы з 1983-1995 гадоў, а да 2002 г. у Тэрмапілах № 4-5. Свае нататкі (для памяці) робіць ён надалей. Таму трэба спадзявацца, што калісь будуць яны апублікаваныя, хаця б і таму, каб дапоўніць гэтую аўтабіяграфію. Але i само ўжо „Не жаль пражытага” дастаткова пацвярджае вялікі поспех, дасягнуты Сакратам Яновічам ва ўсім ягоным жыцці. Жыцці, пазначаным горкім беларускім лёсам.

1936–1950

Мне, папраўдзе, усё роўна ад таго, што я нарадзіўся. Шкада маткі, запакутавала яна са мною, калі я быў маленькі. Хварэў, паміраў, да трох гадкоў не хадзіў.

Найпершы мой вобраз свету – гэта савецкі танк з рассмяяным танкістам, якому кідалі кветкі бабы і маці, і Вольга Чабаніха з агарода ля вуліцы. Стаяла сонечная пагода, даспявалі местачковыя садкі; чырванашчокія яблыкі, цяжкія грушы, смуглявае сліўе. Іконная радасць – ад неба, ад людзей. Не відаць у тым імгненні мужчын, яны яшчэ на вайне. На нямецка-польскай.

Бацька таксама. І хоць здарылася тое з ім няцэлы месяц назад, анічога не запамятаў я. Казалі: не пускаў яго, ушчаперыўся за шыю, і яму давялося падмануць мяне цукеркамі ў краме жыда. Гэта напрыканцы жніўня трыццаць дзевятага, на рынку ў Крынках, адкуль мабілізаваных вывозілі ў Гродна. У заціханне бабінага лета.

Насталі саветы. Прабылі нешта два сезоны, але запамяталіся яны мне ўсяго шчаслівасцю ад купленае цацкі-самаходзіка, якую засланяў я далонькаю ў снежнае адлігоцце. І страхам ад „васточніка” Шатэрніка, настаўніка, які хадзіў да кватараваўшай у нас Ані, гэтак жа прысланай сюды вучыць не па-польску дзецярню. Успамін пра яе цёплы; бараніла мяне ад яго настойлівасці дзяўбсці ў маю галаву алфавіт.

Так запачаткаваўся мой беларускі лёс – жыццё пад штораз іншай уладаю. І немцы з’явіліся ў нас у такое ж пагоддзе, але пераджніўнае. Папярэдне чамусьці збамбіўшы жыдоўскае места крынкаўскае; наша Сакольская вуліца начавала тады на выгане, углядаючыся ў даволі аддаленыя пажары (гарэлі і падалі кроквы на мурах Каўказскай). Маці набралася бабскага жаху і, прычакаўшы дня, кінулася ўцякаць – узяўшы мяне – да сваіх братоў

у падлеснай Барсуковіне. Пакінуўшы цешчу, а маю бабулю, каб даглядала хаты ды хлява. Я канчаў пяты гадок і не вельмі паспяваў за матчыным крокам на гасцінцы. Зараз у Айнавых горах, як называлі ў нас пагоркі за старадрэўем двара, закруціўся па-над жытамі нямецкі самалёт. Мы пабеглі ў палынавыя межы. Ён, нізка кіруючыся на нас, страляў і маці накрывала мяне сабою, енчачы! Я не цяміў у існаванні смерці, але заходзіўся ад крыку, бо ўжо ведаў боль. Абоім было неўздагад, што лятуны палявалі на савецкія танкеткі, якія паўзлі праз мястэчка, адступаючы Індурскім шляхам на Гародню. Зразумеў я гэта значна пазней, можа і нядаўна. А мой вопіс здарэння цалкам цяперашні, камплектны. У самой жа памяці захаваўся ад таго кіслы пах поту ад тулячай мяне мацеркі, спякотнае сонца над польскімі могілкамі, нявысахлая ўпоранак раса ў зельішчы, і налятаючы ад хутара Рахавік выючы цмок з хісткімі крыламі з крыжамі.

Іншай тэхнікі я ў дзяцінстве не бачыў. Таму, чуючы гутарку пра яе, заўсёды машынальна ўяўляю таго танкіста, той самалёт, пажар Крынак, і трэба хвілі, каб падумаць урэшце пра тэлевізар і камп’ютар. Вучоны псіхолаг гэта зразумее. Іроніі маладых чытачоў на мой конт нудныя.

Нямецкай акупацыі баяліся дарослыя. Мы, дзеці, не надта. Было займальна глядзець на заюшанага дзядзьку Сямёнава з канца Сакольскай, які зарабіў ад жандара палкаю па лысай булаве. Той, здавалася, недатыкальны Сямёнаў з прафесарскім абліччам. У малых задаволенасць жорсткая!

Надзвычай нам, падшыванцам, прыйшлося даспадобы кампеліска, як называлі на польскі лад шырозны басэйн на рэчачцы Крынка, у доле ад азярышча вадзянога млына, што трываў руінаю ля моста на Касьцельнай. Немцам з гарнізона зажадалася купацца ў гарачае лета сорак другога бадай, а для гэтага не падыходзілі замуленыя сажалкі на маянтковай балаціне. Зганяючы жыдоў

у крынкаўскае гета, яны дадумаліся пакарыстацца дарэмнымі працоўнымі іх рукамі: стаіць мне ў вачах натоўпісты кагал барадатых мужчын у лахманах, ненатуральна шпарка капаючых рыдлёўкамі і бегма вывозячых у тачках зямлю на збочыны, як бы ў рытм гарластых воклічаў нямчугоў з карабінамі за плячыма і з бізунамі. Стаўшы ў пасляваенне вучнем я і слухаючы на ўроках гісторыі аповеду настаўніка пра нявольніцкі Егіпет, безліч разоў згадваў старэнькага жыдка ўпаўшага ад непасільнай яму работы ды лупцуючага яго па гарбе бамбізу ў зялёным мундзіры, хромавых ботах. Смургелі перанялі ад акупантаў праклён „фар-флюхтар-дэнэр-вэтар!” Ну і „гальт!”

Кампеліска не здолелі зніштожыць плебейскія дэвастацыі

ў вяртанне саветаў у сорак чацвертым, і сёння – адноўленае казённым коштам мясцовымі няўмекамі – чыпіць сяк-так, бы памятка колішняй тут Палесціны. Але тады, у тую дазволенасць плаваць у ім толькі немцам і нямкіням, затым паліцаям і ўкраінцам, што кватаравалі побач жандармерыі, – на плыткім месцы нырала з аглядкаю адважнейшая смяцюга-дзецярня, зважаючы асабліва на мазураватага Шатэнбэрга (біў моўчкі, бы ваўчак наскокваючы на чалавека).

Сенсацыю перажылі местачкоўцы ад упадку падбітага недзе на фронце нямецкага бамбавоза, які мала не ўваліўся ў дрыгвяністае азерца Бяздонніца, што ў пяці кіламетрах адсюль, побач Астроўка. Прывезлі яго на наш рынак, разам з лётчыкамі (яны, відаць, выратаваліся на парашутах). У каменнай неакласічнай сінагозе абсталяваліся механічныя майстэрні, у якіх рэзалі швайсапаратамі ўсякую разбітую тэхніку, вывозячы яе кавалкамі ў павятовую Саколку, на чыгуначную станцыю там, адкуль адпраўлялі ў гуты. Мноства валялася ўсюды ламарэнддзя, у палях і на пажарышчах фабрычнага зарэчча. Немцы падкія на жалеза. Без яго вайна немагчымая.

З вывазу жыдоў у прыгродзенскую Кілбасіну анічога не ўцалела ва ўспаміне, акрамя абозу мужыцкіх фурманак, якія абселі былі тыя няшчасныя людзі, і міг з пэйсаватым дзядком у незабытым кадры, што – з мяшэчкам за плячыма – даганяў сваіх, дастаючы ўкаплех аб буславатага паліцая.

Гадаваўся я паўсіратою, ведаючы, аднак, што і ў мяне ёсць бацька; ён у нямецкай няволі. Час-часом прыносіў бедны Клімовіч з пошты пісьмы ад яго, за што клалі мы яму ў торбу пару яек або кавалец саланіны (не было службовага пісьманосца). Пісаў да нас на нямецкай мове, каб цэнзура прапусціла, і матка брала яшчэ яек – даўняму пісару Харужаму, што даваў рады гергетаць. Харужы вусна перакладаў ёй каракулі ды ад яе імя зграбна адпісваў

у тым жа стылі, „Майнэ лібэ Костя...” Адны фразэсы, але з важным значэннем: жывем, не прападаем. Калі палонныя беларусы ўжо маглі жыць і працаваць на свабодзе, нічым не пазначаныя на плячах і грудзях, бацька – а па матчынай паўінтэлігенцкай фанабэрыі „папа” – стаў на работу, будучы шаўцом, у нейкай абутковай фабрыцы ў Дрэздэне. Зарабляў, кватараваў у мясцовай сям’і;

у нашай хаце паявіліся маркі, зрэдчас і пачкі (мне прыслаў альбом з фоткамі Крыгсмарыны, якія цудоўна глядзеліся праз далучаныя да выдання павелічальныя акуляры).

Існаваў татка трохі як у байцы, віртуальна. На групавых фатаграфіях я не апазнаваў яго, за што іншы раз аплявушыла мяне, наогул неўрозная радзіцелька (уцякаў пад ахову бабулі Палосі). Увесну сорак трэцяга ён, атрымаўшы „урляўп”, замест зведаць з бясплатным білетам прыгажосці багатай Саксоніі, паімчаў на пасажырскім цягніку – праз Брэсляў, Позэн, Аленштайн, Просткэн – у Беласток. Да жонкі з сынам. Дамоў. У Простках ссадзілі яго грэншуцы, перад якімі апраўдаўся няведаннем і, адначасна, здзіўленнем, што ўсё ўтрымліваецца пад кантролем даваенная польская мяжа... Уночы забіўся ў вайсковы эшалон, што валокся на Курскую дугу: салдаты запраталі яго ад свайго афіцэра. Немцы пасля Сталінграда былі ўсё ж не тыя. Гітлер капут!

Апынуўшыся ў Беластоку, асцерагаючыся поначных патрулёў і партызанаў у лясах дабраўся з чамаданам пешкі да швагра Базылюка ў Навасёлках, па той бок супраслеўскай пушчы. Акрыяўшы ў яго, запраглі яны назаўтра каня і падаліся ў Барсуковіну, адкуль мая маці, Аляксандра Грыка. Да яе братоў, Косці і Валодзькі.

Сустрэўся я з бацькам выпадкам: гуляў з хлопцамі на выгане, калі ўгледзеў клёкатную фурманку таго ж дзядзькі Косці, які па-святочнаму сядзеў на капе з незнаёмым мне чалавекам у гарадскім адзенні, з чыста паголеным тварам. Даведаўшыся, што гэта „папа”, я ўцёк у хату і залез пад ложак, настолькі выдаўся ён мне чужы, непадобны на суседніх мужчын, зарослых і ў трантах, з кляцьбою ад рання да вечара. Патыхаючых гноем.

Мая дзікасць абразіла бацьку, схільнага да крыўдлівасці. Але, не было калі яму засмучацца: ягоным вяртаннем пацікавілася жандармерыя і ейныя падлыжнікі. Стаў мус хавацца; зручна на вышках хлява, у стадолах. Начамі з’яўляўся ў кухні паесці і, аднойчы ў такі момант я папрасіў яго, каб нарысаваў мне птушачку. Так, урэшце-рэшт, прызнаў бацькам бацьку.

Хільфпаліцай Чарнецкі з сабакам несумненна атрымліваў дакладныя звесткі, але, як свой сярод сваіх, рабіў усёмагчымае, каб не дапусціць да арышту земляка, патроху абдурваючы даверлівага з ім якогась Ганса. Не магло тое, аднак жа, доўга цягнуцца. Матчын лямант і бабулін стогн неўзабаве апавясцілі канец гэтай гульні ў схованкі. Праз колькі дзён пасля вялі бацьку ў кайданах, з набранымі купаю арыштантамі, на этап у Саколку. Пад карабінамі напагатове, каля трыццаці кіламетраў пыльнай шашою. Яшчэ на Сакольскай, насупраць Кузьмоў, бабуся бязбоязна прабілася да яго, з вузялком хлеба і сала, і з белым ручніком (я з маці вішчалі ў брамцы). Каб так годам раней – застрэлілі б старую.

Свае людзі ўмелі толькі палохацца і плакаць. У саколкаўскім астрозе вёрткі паляк-перакладчык падказаў Яновічу зарэкамендавацца на допыце шавецкім майстрам, бо якраз арганізоўвалі тут тылавыя рамонтныя варштаты адступаючай ад Смаленска арміі. Узялі, ахвотна! Не будзь таго паляка, павезлі б назад ды не ў Дрэздэн да спагаднага фабрыканта, а ў канцэнтрацыйны лагер за парушэнне законаў Трэцяга Рэйха.

Гету ліквідавалі ў Крынках – відавочна – цёплай восенню сорак трэцяга. Мяркую гэта па тым, што і бацька паспеў круціць гешэфты са знаёмымі жыдамі, у цёмныя ночы перакідаючы ім цераз высозную агароджу з калючым дротам паверх торбы з прадуктамі, узамен за назапашаныя імі хромы, юхты, падэшвы. Аднаго разу мала не наклаў ён галавою; прайшоўшы вайну, умеў ухіляцца ад куляў (драпануў зігзагамі). Меў свабодныя ад Саколкі дні на свае заробкі дома – акурат саксонскія шэфы яму шанавалі яго за веданне роднага ім дыялекту і пагаджаліся на выконванне тыднёвае нормы ўжо ў сераду дапазна. У чацвер раніцай прыязджаў роварам дахаты і, паснедаўшы, браўся за капылы; ад заказаў не было адбою. Гаспадары прыбагацелі за немцамі, якія лагічна не душылі іх падаткамі. Не бывае, аднак, такога дабра, якое не канчаецца злом: аблегчаныя хамуты заеліся гнаць самагонку, піць, як тыя індзейцы „вогненную ваду”. Адкупляліся ў благой патрэбе сівухою ад насланых Гітлерам германізаваных славянаў мазурскай або шлёнскай пароды; хлябталі гэту атруту пасля і ўстрэсаваныя блізкай капітуляцыяй баварцы ці бо швабы з вінаградных дорфаў над Рэйнам. Дэмаралізаваны акупант дэмаралізуе акупаваных. Не іначай.

Каталіцкі і шляхтаваты падсолтыс Шынкевіч яшчэ ўзіму разносіў па хатах беларускія афішкі з візэрункам аблітага крывёю Сталіна, шырокаю лапатаю шуфлюючага ў полымя бітвы сваю салдатню; прадаваў календары беластоцкага Беларускага Камітэту. Намаўляў аддаваць кажухі Вермахту, калі гібеў той у снягах пад Сталінградам. Вадзілі тым часам на расстрэл за ўзвышшам Прафітка партызанскіх памагатых з засвіслацкай Семяноўкі, разам з АКоўскімі падпольнікамі, заўданымі прасцякамі ў Шудзялаве за кальпартаж „Інфармацыйнага Бюлетэню”. Мужык адмахваецца ад ідэйнай нелегальшчыны. Ішоў часам у АК, але напэўна не для Белай Польшчы. Так, – каб нажыцца. У тым сутнасць народнай барацьбы, у рабунках. І таму ў даўніх арміях не мог узвысіцца ў афіцэры просталюдзін: ён непазбежна пераўтварыў бы атрад у банду. Атаманіў бы! Казачыў бы.

Шамрухевічы хваліліся нямалым садам і я настойліва сябраваў з іхным Жоржыкам, бо ў нашай цеснаце між хаткаю і хляўчуком з кароваю, авечкамі і свінчатамі, нават крапіве не было дзе вырасці. Ад яго, Жоржыка гэта, я пачуў пра намер уладаў утварыць нямецкую школу (мы афіцыйна знаходзіліся не столькі пад акупацыяй, колькі ў Нова-Прускай Правінцыі менавіта). Дзяцей ціха ўжо падвучвалі былі збяднелыя польскія настаўніцы з Гродзенскай вуліцы, прэстыжнай тым, што жыла на ёй тутэйшая інтэлігенцыя. Прошапані не вельмі намагаліся, аднак, прасвячаць хамскія чэрапы, больш косячыся на плату з крупоў, саланіны, мукі, гароху. Праз некаторы час дайшоў почут, што ёсць лепшыя, бо свае, вучыцелі (як казалі ў нас). У хаце Монькі на той жа Гродзенскай. Абавязвала патаемнасць, натуральна, дзякуючы якой не было нудна карпець над недакуранымі курцамі падручнікамі з падранымі партрэтамі Леніна-Сталіна. Самі ж новыя настаўнікі – два трасянкамоўныя маладзёны, – зусім без панскасці прызвычайвалі грамадку засранцаў выводзіць „буквы” на абрыўках „цетрадзяў” і калекаць забаўныя казкі Крылова. Бралі за навуку, як і тамтыя палячкі, але з той непадобнай розніцай, што такім чынам падкормлівалі яны сваіх „таварышчаў” у гушчавінах Перацёсаў (з майго падслухоўвання). Зніклі, як змытыя, адразу пасля таго, як бахнулі міны пад крынкаўскай электрастанцыяй. Ад гэтай электроўні застаўся ў мяне рубец над левым вокам: вечарамі кралі мы вугаль, марудна везены для яе ў шарваркі... Кузьмоў Віцька, першым ухапіўшы чорную глыбу, тады так пачаставаў мяне незнарокам. Электрычная лямпачка, калі хто яе меў, запальвалася перад змрокам і гарэла да дзесятай.

Немцы не паспелі адчыніць сваю школу, а празмерна асцярожныя бацькі Жоржыка нікуды не пасылалі хлопца; яго адукацыяй займаўся крыху пісьменны дзядзька Скроўба, радовіч ягонай маўклівай мацеркі. На іх хутарскую Кальварыю ніхто не заходзіў, ні кабеты з калаўроткамі на вячоркі. Ані буянілі там у Валосю напрыканцы масленіцы.

З надыходам навальнай бяды маці нязменна ўцякала са мною ў сваю Барсуковіну (яна так і не прынялася на крынкаўскай глебе, па сёння). Другі прыход саветаў я прасядзеў з Грыкамі ў ялінавых шалашах у дрымучай Чортавай Хаце, што за Сасновікам. Раз ціўкнула блудная куля, у кару сасны над намі. Яшчэ начаўплі панікі кавалерысты на ладна чышчаных конях, з дзіўнай ненямецкай моваю. Да Валодзькі наведваліся ў звечарэласць камісары з аўтаматамі на плячы; дзядзька любіў гультаіць у палітыку. Нехта залазіў на паднебнае дрэва глядзець, ці не паляць Крынак. Крычаў зверху, што не.

Другая сусветная вайна не паказалася мне чымсьці жудасным або і векапомным, бо ў яе клімаце я і вылупіўся на свет божы. Не адчуваў трагічнасці і першых пасляваенных зім і вёснаў, у якія гэтаксама білі-забівалі прыхадні аднекуль, праўда, не немцы. Здаралася, нашы нашых. Страх да немцаў змяніўся страхам да палякаў. Усё страх і страх.

* * *

Крынкі моцна пагарэўшымі былі, аднак, калі пасля фронту я з маці вярнуўся з гушчавіння Чортавай Хаты. Немцы, адступаючы, падпалілі магістрацкія гмахі і будынкі, у якіх самі жылі – камендатуру жандармерыі, украінскую казарму, слесарную майстэрню ў жыдоўскай бажніцы, школу, муры з кватэрамі, карчму, рэшту фабрык і гарбарняў, двор... Браліся паліць гаспадарскія хаты, хлявы і стадолы, пазначаныя надпісам GEOPE. Каб нарабіць шкоды надыходзячым саветам.

Я чуў, як мой бацька паратаваў быў Сакольскую вуліцу ў тое вогненнае адступленне. Маладыя немчыкі на матацыкле, учыніўшы свой „фойер” у мястэчку вакол апусцелага рынку, прыехалі спачатку да Шамрухевічаў, што на Кальварыі. Упалоханыя людзі паклікалі бацьку, каб выгергетаў у падпальшчыкаў літасць. Вермахтаўцы, здзіўленыя гладкім „дойч-шпрэхам” у новаяўленага абарыгена, пацікавіліся, адкуль у яго такая культурнасць. – Бо я надта люблю нямецкую мову і нацыю, – пачулі ў адказ. – Уцякай з намі, ад Іван-гунаў, – параілі. – Нашто, вы ж вернецеся і таму не трэба зніштажаць... – Твая рацыя, але мы выконваем загад афіцэраў, яны асочваюць у біноклі пакінутую тэрыторыю, ці шмат дыму падымаецца ў неба... – Ага, гут, ёсць выйсце: паліце маянтковыя стагі!

Тым часам „ідыёт-ост” мігам наклалі ў матацыклетную лодку з кулямётам наперадзе груду „яйкі-шпэк-шнапс” і задаволеныя нямчурыкі, казырнуўшы „аўфвідэрзэйн”, пыльнулі дарожкаю ў бок таго панскага дабра. Пан даўно драпануў у Варшаву, як і ўсе паны, а ягоныя сотні гектараў раздалі пасля галытве дэмакраты; з Саколкі і Беластока.

Апошнія рабункі мужыкоў перапыніў савецкі камендант горада з байцамі. У полудзень ён фарсіста шпацыраваў, засунуўшы за борт шыняля руку ў скураных рукавічках, пабліскваючы ў сонцы залацістымі пагонамі, да бляску наваксаванымі халявамі ботаў ангельскага фасону. Шаленаваты Сашка-Антыфон, гэты кантужаны ў Галіцыі артылерыст арміі Брусілава, выпучыў перад ім грудзі з медалём і, адрэкамендаваўшыся, службіста гыркнуў: „Жду прыказанняў, ваша благароддзе!” Капітан ці маёр? толькі смутна ўсміхнуўся яму і пайшоў. Казалі: хутка памёр ён ад ранаў.

Гудзела ад чутак, што ў Расеі паадчыняюць цэрквы; раскідаюць калхозы.

Пакуль што з рыкам сядалі ваенныя самалёты на былым аэрадроме пад Рахавікам, зробленым яшчэ першымі саветамі.

У нашай хатцы сталі на кватэру два лётчыкі; больш гаварлівы ўсё ахкаў, што ў Крынках не бракуе хлеба і да хлеба, „... у вас маленькая Амерыка!” Калі перакватаравалі іх кудысьці, маці начаўпла ляманту, што прапаў нямецкі касцюм бацькі, яе сукенкі на свята, вэнджаны кумпяк з каморы і няньчаныя ёю перадваенныя адэкалоны з куфра. Бегчы з гэтым нікуды не пабегла, а мая бабуся суцяшала яе, што ў прыход немцаў перад летам сорак першага абабралі старую з тае каплі пасагу, прыгаворваючы: – Ні пляч, матко, за цвай тыдзень быдзем ф Москаў! А каб іх, каб іх... вошы аблезлі!!

Крынкі не ведалі, дзе будуць жыць: надалей пад саветамі, ці зноў пад палякамі? І тыя і тыя вартыя адзін аднаго: камісары абяцалі залатыя горы, за якімі наш мужык добра бачыў Сібір, а АКоўцы выганялі кацапаў у бальшавіцкі рай. Варагуючы між сабою, абодва дабрадзеі дзьмулі перад хамамі ў адну дудку. Ад такое музыкі плакаць хацелася.

Апасталаваты Курч, якога ахоўвалі вар’яцкія паперы, даваў навукі ў чацвярговыя таргі, залезшы на фурманку і распусціўшы кудлы: – За царом пілі чай з пірагом! Як прыйшлі палякі, елі хлеб траякі: белы, чорны і ніякі! А калі настаў савет, агледзела срака свет!!! – Дзякуй Сталіну-грузіну, што абуў нас у рызіну!..

Вайна прыціхла недзе ў Польшчы. Бацька днямі і начамі заядла шаўцаваў, не маючы адбою ад заказаў (узяў вучняў у чаляднікі). Маці гэтак жа краўцавала, з абсеўшымі яе руплівымі вучаніцамі з Піражкоў, Паўночнага Вострава, Гаркавічаў. Адной з іх, Тасі, дурыў галаву хлапечы лётчык Саша з Масквы, што кватараваў у суседкі Чабаніхі. Мне вельмі падабаўся ягоны аўтамат.

І аповеды, як лётае бамбіць фрыцаў у Прусах. Любіў ён спяваць, успамінаць тую сваю Маскву і, чамусьці, Адэсу („... Уся Адзеса очань вяліка... шаланды поўныя кіфалі, каштан над горадам цьвіцёт...”). Даваў патрымаць у руках наган. Калі „істрабіцель” пралятаў нізка над камінамі, дзеці на вуліцы ведалі, што гэта Саша так паімчаў латашыць Берлін!

Увосень сорак чацвертага пайшоў я ў школу. У другі клас, бо ўмеў чытаць і пісаць. Па-беларуску. Адчынілі і польскую – вядома – католікам, але мы, праваслаўныя, меліся лепей: усянютка разумелі, што кажа настаўніца. Паважаная наша настаўніца Анна Яроцкая, маладая ўдава перадваеннага польскага афіцэра, уплывала на крынкаўскае мужыцтва непаказным панствам спалучаным з пашанаю ды ўвагаю да кожнага. У яе вуснах родная мова набывала высокага тону і гучання. Польскія прошапані пры ёй выглядалі вульгарнымі хамуткамі: білі вучняў і клялі, бы паліцыянты! Хабары бралі. Праўда, мог Курачык адзін з палякаў раўняцца з Яроцкай, задобры на такую дзікую ваколіцу; без харызмы, на жаль.

Жах як не хацелася вучыцца! За маянтковым паркам несціхана выў аэрадром, а што ні вечар у пагоддзе тады паказвалі саветы ваеннае кіно, на шырозным палатне начэпленым на франтон выпаленай бажніцы на Гарбарнай. Пастухі ў полі рвалі знойдзеныя снарады, кідалі ў агонь на бульбянішчах ленты патронаў. На музыках у суботы набівалі сабе морды кавалеры з Пагулянкі і Новай. Мужы – „Хай той бык здохне, якога пабора карова!” – лупцавалі сваіх бабаў, падкіх на стройных лейтэнантаў. Пагарэльцы валачылі лес, нарываючыся на міны. Згвалтаваныя ўласаўцамі ці ўкраінцамі дзяўчаты прыводзілі байстручкоў, з якімі не мелі куды падзецца (потым ужо павыязджалі яны ў Прусы, у той зброд народу, дзе ніхто пра нікога анічога не ведаў).

Сексуальнае выхаванне не ўяўляла праблемы (жарабцы, быкі, кныры, да якіх вадзілі кабылы, каровы ў быдлаванне, мацёры).

І, адначасова, не займала пытанне, адкуль я ўзяўся. Ні трохі.

Далёка мне было да дзесяці гадкоў, калі паявіўся другі браток (першы, Валодзя, памёр немаўлём). А гэтага заўпарціўся я, каб ахрысцілі... Сашам, дэкларуючы матцы, што буду яго няньчыць. Паверыла абяцанкам, не бачачы прасветнае гадзіны ад навальнае работы. Сніліся сны, што – во! – сядаю ў „істрабіцель”; настругаў я іх з паленаў цэлую эскадрылю. Бывала, затаіўшыся ў жытнёвых прамежках, каб вартавыя не прыкмецілі, цікаваў за ўзлётамі і пасадкамі бамбавозаў, бы воўк у кустах ля калёснага гасцінца.

У запоўнач падымалі вэрхал ў разаспанай хаце заначаваўшыя кліенты з далечы. Уедлівы, як муляк, дзядзька з Казловага Луга заенчыў: – Пані-панечка, пасуда валіцца!!! – і ламянуў з лавы на – храпучага на падлозе ля варштата – вучня з Паўночнага Вострава, Валодзіка Грыбка. Адбылася незабыўная паніка: за вокнамі, недзе аж за Крынкамі, стралялі – афіцэры дзеля вівату ў марозны Новы год.

Страшна пілі тады самагонку. Рэдка хто не гнаў яе; нават некаторыя ўдовы. Літроўкі замянялі грошы. Бацька і маці бралі за работу тое, чаго ім не хапала, маючы ўсяго тры гектары зямлі:

у александроўскім палетку, за аношкавіцкім лугам, і на Пляцах, што за жыдоўскімі могілкамі. Прывозілі ім збожжа і мяса, паўпрадукты, як і прыхаваныя яшчэ за першымі палякамі тавары. Найчасцей перлі калоды на новае гумно, хлеў, затым і на новую хату. Аднаго разу нехта пакінуў у кухні вядро сівухі, з якога чэрпалі хто хацеў. Вечарамі ў шаўцоўні кішэла ад падпіўшых мужчын;

у краўчых сэймікавалі кабеты. Я быў у курсе спраў Крынак, саветаў і свету з Англіяй ды Амерыкай.

* * *

Прыйшла вясна, у якую даканалі Гітлера і яго Нямеччыну, а ў Крынкі вярнулася Польшч. Якраз гуляў я з хлопцамі на выгане, калі шашою ад Саколкі прымашыравалі палякі ў рагатых шапках ды з карабінамі, а байцы наставілі на іх свае аўтаматы і не пускалі.

У веснаход шумела вада ў стромкім рове, пад мостам у канцавіне Сакольскай. На камянёх. Выходзячы ў сцюдзёную цемнату дзеля надворку перад сном, я туліўся да глухога плоту ад Манахаў. На раскудлачанай бярозе ля студні Булавы трывогліва ціўкала на вятрыску разбуджаная птушка. Скуголіў Чаркесаў сабака. Маркітаў баран у Рухаймозга. Сачыўся жаўтлявы бляск з вакна бацькавай шаўцоўні, у якой гудзеў гоман мужчынскіх галасоў; стукат малаткоў.

Начамі хадзіла АК, абабіраючы кацапскіх багатыроў. Гэта былі паспалітыя банды каталіцкай галоты; нас не чапалі, відаць, таму, што тут усё віраваў натоўп кліентаў і начлежнікаў, пляткуючых дапазна суседзяў (карцёжнікі збіраліся ў шаўца Чабана). Язык за зубамі, аднак, трымалі.

Дэмакраты ўмацоўваліся. Пасвячы свіней на поўхавых купах каля маянтковай Трансавы, я чуць-чуваў далятаючы ад крынскага места заядлы спеў прыезджых актывістаў „Nie rzucim ziemi, skąd nasz ród...” Ажно каторайсь перадрані пастралялі арганізатараў чырвонай улады, разбілі пастарунак, ляснулі армейскага афіцэра ў водпуску, а крамнік Звярынскі пры нагодзе адправіў на той свет канкурэнта (другі запоўз у кусты). На дзіва ўцалеў мой дзядзька Кузьма, русіфікаваны беларусец з-за савецкага кардону, які здурэў стаць сакратаром мясцовай партыйнай ячэйкі ППР. Але, спасу пашукаў гэты вандроўнік лёсу відавочна ў падвойнай ігры...

У слыннай філасофіі т. зв. тутэйшых: усім быць добрым. Падобны прынцып вызнаваў і дзядзька Жукоўскі з хутара Клышаўка.

І хоць днявалі ды пілі ў яго – раней немцы, а цяпер акоўцы, усё роўна прапаў за нішто ды пакутна (ён з жонкаю). Гаспадарку па ім узяў рэпатрыянт; хатняе дабро павезлі вазамі тыя тады лясныя госці, увязаўшы, бы каровы, шлюбную пару дабрадзеяў, каб пабіць ва ўрочышчы Браткі за Сасновікам (хваліўся п’яны хамут з Шудзялава: як стрэльнуў Жуку ў патыліцу, дык вока яму з мазгамі... дрыснула на траву!). У сямейнай традыцыі захаваліся некаторыя звесткі наконт таго забойства. – Адзін з лепей знаёмых Жукоўскаму „давудца” па-сяброўску папярэдзіў быў месяцам да гэтага, што будзе бяда: каб з’ехаў ён у Беласток, пакуль шалее польская завіруха. Лёгка сказаць хутаранцу: кінь поле, стадолу, хлеў, і падайся ў блізкі свет. Шкада! Не разумеў, што не выбачаць яму кантактаў таксама з саветамі. Жыць на самотнай Клышаўцы і не карміць усялякіх партызанаў ды іх актуальных варагоў уперамен мог толькі босы бядак, што еў хлеб з мякінаю. Хутары гараць першыя. Не заўсёды таму, што багатыя.

Яшчэ да лета сорак пятага пачаўся завоз ад чубарыкавага войска, што бронтала з Германіі, чакаючы пропуску цераз граніцу Савецкага Саюза; пралягла яна ўрэшце рэшт за стадоламі Юрчыкаў на Гродзенскай. Салдатня цягнула з сабою фургоны нямецкага дабра, назапрагаўшы гаматных бельгійскіх коней, што ў славянскіх хлявісках не змяшчаліся. Аказалася вось – пагранічнікі з таго боку бязлітасна лупяць нават ручныя гадзіннікі. Узняўся затым вэрхал гандлю з „таварышчамі”, так сказаць: бартэрны. Бацька набыў мне здатны дамскі роварчык, даўшы за яго гарэлкі, сала, гарачых боханаў з печы. А ягоны швагер набраўся, бы жаба балота, золата дочкам на вяселле, якое хутка яму... заіржавела. Чабаніха падхапіла шанц за дзве бутэлькі, ад зайшоўшага да яе лейтэнанта, гатовага збыць цёплы плашч суконны, адпароўшы пагоны (праз гадзіну адабралі ёй яго іншыя, прыпалохаўшы наганам). Найхітрэй старгаваў Патэж з Кальварыі, упёршы русакам паўскрынкі літровак з даваеннымі польскімі наклейкамі манаполькі; напоўненыя былі крынічнай вадою і залакаваныя з адбіткам грашовага арла. Столькі выдаткаваўся ён на матацыкл, на якім шчасліва драпануў да сваякоў у няблізкай вёсцы. Смаркаты Ёзік злакоміўся на каняку, бы гара, які неўзабаўку здох яму, прыдушыўшы авечкі за катухом. Спрабавалі гешэфтаў з ваякамі і мясцовыя палятухі, але з віскам пераканаліся, што даўшыся пад палаткаю аднаму мусіла такая нацярпецца ўроскід па чарзе з дзесяццю... Без падбаўкі аплаты або і зусім задарма, калі прошапаніла ды фанабэрыла. Плявалася ўсюды мацюгаватая Голая Фэлька, агіду якой я пакуль што не цяміў (да гвалтаў на дзіцячых вачах усё ж не даходзіла).

Ад тых абозаў я меў палёгку з кормам паршукам. „Конскія яблыкі”, рабыя ад неператраўленага аўса, смакавалі і даволі пераборлівай мацёры.

Беларускія класы ліквідавалі і мус было ісці ў польскія. Неўзабаве захадзілі з вуліцы на вуліцу, з хаты ў хату камісарскія агітатары, каб беларусы выязджалі ў Расею, бо „зьдзесь будзет Польша”. Ціснулі на бацюшку Савіча, з разлікам, што следам за ім здымецца ў нейкі вырай уся парафія... Не на таго яны напалі. Дурылі галаву і нам, але бацька, даўшы рады немцам, тым лаўчэй абалваніў тых ганучнікаў, здольных ано махляваць. Абяцаючых без аніякага толку.

Тлумачыў ім: – Таварышчы, нашто вам гэты вываз, ну, думайце самі!? Забяроце нас да сябе, нада будзя хату там каждаму даць, а ў вас жа ўсё папалена! Нада будзя хлебам карміці, а ў вас жа сваім не стаёт. Нада будзя работу, а ў вас жа нет чым плаціць, страна зьніштожаная. Зачэм вам гэта бяда на галаву, у вас жа сваіх людзей неізьвесна куды дзяваць, хаця Расея вяліка, но пустая, бяда зь бядою ў ёй, а вы яшчо і нас хаціце зваліць на свае змораныя плечы... Мы вам у вас плакаць будземо!

А яны: – Эта ты напрасна так гаварыш, пан: всё вам у нас будзет, дажа свіней сваіх заберош...

Маці на тое: – Ага, забярэш, каб калхозьнікі пакралі!..

Бацька спалохана перапыняў яе: – Не слухайця, таварышчы, дурную бабу! (І да іх) Я вам кажу: нашто вам гэта наша бяда?! Мы вас очань шкадуем, і таму эта наша бяда хай ужэ на палякаў валіцца, тагды вам лучша з вайны адбудавацца.

Саветы: – Вас палякі здзесь душыть будут, как раньша.

Бацька: – Э, таварышч, хто толькі нас не душыў, а мы жывем. Хай душаць палякі, дамо рады. Затое Расеі лягчэй будзя...

У Крынках кішма кішэла загранічнікаў, уцекачоў з тых вёсак, якія спачатку адыйшлі да СССР. З Вялікіх Азяранаў, Парэччаў, Юраўлянаў, Ласінянаў... Кватаравалі яны ў сваякоў, парабкавалі. Рамашэвіч рабіў моцныя калёсы. Як ні кідалі іх вобземлю, ні зрушыліся. З ім супражыў азяранец Кучынскі, і абодва прыбраліся ставіць нам новую хату, цяперашнюю, на жыдоўскіх пажарышчах. Марудна цясалі, абы доўга, бо не мелі куды падзецца. Сваяцкі нам Гарбуз, афіцэр Белай Гвардыі, пісарыў у паўпісьменнага войта Нэваля. Хто ведае, ці не ад такое ганьбы распіваўся... Хама Нэваля ў рэвалюцыю нашпарыў бы ён бізуном!

Павялася мода садзіць садкі. У садаўнічага Ганацкага на Акопах купілі мы пару яблынькаў. Знайшлося ім месца ў закутку вузкага і пераходнага падворка (за намі пабудаваўся быў бацькаў брат Грыша). Я не мог прычакаць, калі дрэўцы прымуцца расці! Падліваў іх ці не штодзень, аж нехта сказаў, што пагніюць ім ад таго карані. Завёў кролікаў-трусоў, якім прыносіў дзяцеліну з прыгумення ды падкрадваў моркву на чужых загонах; падпільнавала мяне цётка з Плянтанскай – дагнаць не дагнала, і шчасце, што не апазнала. Набліжалася тым часам зіма і былі б клопаты з імі, але, аднойчы, усіх выдушыў тхор. Неразважліва, бо я ў роспачы высачыў ягоныя крывавыя слядцы, – вялі ў блізкую крушню. Выбілі тхарыны вывадак да нагі ўпалоханыя за свае куры і качкі гаспадары.

Яновічы не чыталі па-польску. Не лічылі гэта патрэбным. Пісьманосец Клімовіч з Касцельнай хварэў на інтэлігента і настаяў выпісаць „Rolnik Polski”. За газету браўся я, дэкламуючы з яе паведамленні са свету крынкаўцам, прыходзячым „на майсы” ў шаўцоўню, дзе несціхана балбатаў радыёпрыёмнік „Філіпс”, набытак ад савецкіх марадзёраў. Электроўню ўжо, здаецца, сяк-так адбудавалі... Слухалі наогул песні з Масквы, адкуль перадавалі іх як бы бесперапынна; у вядомы момант знаходзіў бацька Лондан з сігнальным у эфіры бубнам: Nadajemy wiadomości dobre czy złe, ale zawsze prawdziwe...

Загранічнікі што ні вечар спадзяваліся абвесткі, што Англія з Амерыкай ужо-ўжо пойдуць вайною на бальшавікоў. Сімпатыкі АК – таксама. А кацапы маўчалі, час ад часу падміргваючы адзін аднаму. Мяне дадаткова здзіўляла тое, што нічога не кажуць у радыё пра палітыкаў, пра якіх поўна ў маёй газеце: ні слова пра Хурхіля, а ўсё пра якогасьці Чэрчыля, і няма дэ-Гаўле, ёсць дэ-Голь, можа брат дэ-Гаўля?.. Наведваліся з заказамі абутку – з матчынай радні ад Гарадка, з аповедамі, як у тым старонні ганяюць прэч банды, хто гранатамі або і вінтоўкамі. Наслухаўшыся, я склаў каліграфічным пісьмом лістоўку з тытульнымі словамі „Не забывайце, беларусы, што ў нас сталіца Мінск...” Сцібрыўшы клею ў чаляднікаў, замацаваў яе ў месячную ясноту на тэлеграфным слупе каля таго ж моста (удзень тае паперы ўжо не было). Стасько Шамрухевіч намякаў мне пасля, каб гэта я так, засранец, апошні раз... Яму было пад васемнаццаць, на сем-восем больш. Тоячыся ад яго, намаляваў я акварэлькамі мапу Беларусі і схаваў яе ў куфар (унікальны сённячы экспанат).

Пакуль увялі абавязковы прадмет рускай мовы, вучылі французскай. Пані Сасноўская з ваўкавыскіх двароў. Яна чамусьці ўпадабала маю маці, начапіўшыся купляць у яе хатнія абеды. Ніколі не здымала рукавічак, гэтак жа ў жніўную спёку. І заўсёды ў капялюху са штучнымі кветкамі. У шырозным плашчы. Уся ў чорным адзенні, удовіным. За клямку бралася двума пальцамі, перш абгарнуўшы яе паперкаю або ватаю. Асцерагалася заразы. Ежу чэрпала апалонікам сама з гаршкоў; гідзілася тлустым мясам, ныдзгала, напаўняючы сваю пасуду. Далікатна дзякавала і выходзіла, дастойна простая. Плаціла мэблікамі палацавага ўжытку, тканінамі заморскага вырабу, шалямі, шыкоўнымі сукнямі, якімі пасля ашаламляльна фарсіла ў царкве мая мацерка. Сасноўская прэзентавала сабою прыклад жыццёвае бяздарнасці, але французіць, відаць, здолела б у самім Парыжы. З ейных урокаў запамяталася слоўца „ляпіпітр”, ад якога сінелі хлопцы і заліваліся чырванню дзяўчаткі, бо нагадвала яно вульгарную назву інтымнай жаноцкасці... Смяшыў і франкафонскі акцэнт, інтанацыя, усё роўна што растапыранага п’янюгі ў лапухоўі.

У жыдоўскай бажніцы ладзілі школьныя акадэміі „з нагоды” і неадлучныя ад іх вучнёўскія канцэрты. Пані Кулакоўская рыхтавала на артыстку сваю лялечку з даволі ардынарным па бацьку тварыкам. Нязменна дэкламавала гэтая песта Krakowiaczek jeden, miał koników siedem, hop sa-sa, hop sa-sa... Яе кракаўскі строік асацыяваўся з папуасамі. Фатаграфаваў асабіста Кулакоўскі, мала, што высокі пад неба... Меў ён выгляд немца на савецкіх фільмах, і пакрыкваў, зрэшты, бы ўнтэр: Cicho, bydło!

Эх, танцы на Пакрову! Пад бажнічнаю амфілядаю рэзаў на гармоні – цыганскай пароды – Лёнік з Новай, за якім млелі паненкі. А ў польку падсвістваў, бы чорт на сухой вярбе... Пыліла забава, што людзей не пазнаць! Тады ўрываўся шалёны Тадзік з Пагулянкі і камандаваў: – Stop muzyka, bić budu! Бабы ўзнімалі вэрхал: – А каб ты аблез, Тадзік! Кавалеры дзыгалі без аглядкі ў расхлябешчаныя вокнішчы. Яны добра ведалі, што прыйшоў ён не адзін; у цёмных сенях маячылі ўзброеныя польскія пагранічнікі Тадзікавага швагра-паручніка; нагамі сукаталі мазурыкі ад нецярплівасці да мардабою. Тым, хто не паспеў вышмыгнуць, неўзабаве даставалася ад іх укаплех карабінавымі прыкладамі. Грэлі па гарбе і задніцы, што аж не змяшчалася назаўтра срака ў нагавіцах. Панны па-рыцарску заставаліся недатыкальнымі.

Пагулянцы верхаводзілі ў крынскіх атракцыях. Памалу, аднак, загасаў бандыцкі фальклор у гэтым колішнім фабрычным квартале. Даўжэй трымаліся патаемкі для аматараў „водкі і поткі”.

Мяне ахапіла цудатворная манія быць інжынерам-аграномам яшчэ да заканчэння пачаткоўкі (хадзіць у сярэднюю, затым у вышэйшую – падалося марнай стратай часу). Зубрыў напамяць цэлыя старонкі агранамічных парадаў у тым „Рольніку...”, а некаторыя практычна рэалізаваў у хляве і агародзе. Куры несліся і ўзіму, але, на жаль, пасыпаліся на мяне двойкі ад настаўнікаў, што закончылася нежартоўнымі дзягамі і вакацыйнай папраўкай з хабарамі педагогам.

Першая спроба выйсці ў жыццё наўпрасты не ўдалася. Абдумваў наступную.

* * *

Ажно не верыцца, што калісьці адзін аднаго забівалі за мяжу! У веснавое ворыва ўздымаўся гевалт у палетках Александроўкі, Аношкавіка або ў бок Разбойніка. За лішнюю баразну. Да заюшанасці лупцаваліся Антыфоны, мажныя мужчыніскі; па-бабску галасілі Сямы. І тыя і тыя браты родныя; між чужымі не так даходзіла да мардабояў. Гэтае правіла відаць і ў агульнаграмадскім жыцці: наймацней ненавідзім блізкіх.

Сённяшнім днём адшукаў я злашчасныя палоскі, на якіх бярэцца расці тым часам самасейны маладняк. Ахапіла мяне задуменне, бы над нечай магілаю... За маёй памяці за тую зямлю пралівалі кроў, а цяпер яна, вось, анікому не патрэбна. Дзеці – плойма Антыфонянак і Антыфончыкаў ці Сямак – пахаваўшы склератычных бацькоў, разбегліся па свеце. Унукі, пэўна, і чуць не чулі пра мужыцкія бітвы дзядоў за дадатковую скібу раллі. Спецыяльна пацікавіўся я іх маладым лёсам – амаль ніхто не ўсядзеўся хаця б у Беластоку; пішы на амерыканскія, нямецкія, бельгійскія адрасы. У Канаду пасылай пісьмы. Міф Амерыкі, які памятаю, – гэта нешта па-шакаладнаму пахкае, блішчастае, адэкалоннае, а ежа абавязкова сальная, патэльня скварак з вярхом, збан смятаны на стале, печаныя індзюкі, салодкае гультайства ды манна з нябёсаў. – Ого, Амэрыка, а брат ты мой! – пагаворваў Смаркаты Ёзік. – У Амэрыцы, а брат ты мой, жыць і не паміраць!

Палова маладых Крынак ужо ў Амерыцы. З тых хатаў, у якіх не мелі хлеба да Вялікадня. Яны адтуль, з таго раю, і не паяўляюцца тут. Нават дзеля хвальбы ўдачаю. Вельмі магчыма, што не прызнаюцца там да родавага паходжання ды крынкаўскай цэркаўкі або касцёліка. Раз нехта сапраўды прыехаў быў летам – брат без новай жонкі ў Чыкага і яго сястра без новага мужа, але з чорнаскурым дзіцянём на руках. Не сентыментальныя гэта адведкі – у галоты айчына тамака, дзе грошы; каб быць патрыётам, трэба перш заможнасці, беспраблемнасці быту. Зляцеліся яны хаваць удаву матку і збываць будынкі. На паніхідзе мардатыя мужыкі вытрэшчваліся на яе негранё. – Адкуль яно ў цябе такое? – дапытваліся, пахаваўшы нябожчыцу. – Well, адкуль?! – абурылася з ангельскім акцэнтам унучка мясцовага задрыпаніка. – З тых варот, што ўсёй народ! – успомніла афарызм зацюканай маці, нараджаўшай штогод па дзіцяці. – Not offend!

Я выбег успамінамі на паўвеку дапераду. Іначай нельга, каб зразумець пераломныя саракавыя.

Я і мае равеснікі паслі кароваў і авечак. Не для заробкаў, а таму, што басота выперлася ў Беласток і на Прусы. На ўсе Крынкі аднаго знайшлі пастуха, Супруна з Новай. Знюхаўшы сваю унікальнасць, ён запатрабаваў варункаў – трэба смакаты ад гаспадыняў і памочнікаў. Клялі Супруна, але згаджаліся. А калі жаніўся, закідалі яго падарункамі, каб шлюбная лойка не павалакла разяву некуды ў фабрычны Шлёнск. Бываць з ім на пашы ў Доўгім Лузе не было сонна – распавядаў пра пасцельныя выпадкі з бабаю ўночы. Я, дзесяцігодак, мала што з таго цяміў, прадчуваючы, аднак, якуюсьці таямніцу кшталту „Мцыраў” Лермантава, кнігавіцу якога час-часом пачытваў на гарышчы, дабраўшыся да матчынага куфра. Сексуальнае ўсведамленне з’явілася ўва мне позна, апынуўшыся ўжо ў рэдакцыі „Нівы”, калі аказалася, што жанчыну варта мець не толькі, каб гатавала і мыла яна бялізну, цыравала шкарпэткі (пра гэта раскажу пасля).

Даволі парадаксальнае ўсё тое, узважыўшы, што ад малога бачыў я жарэбныя кабылы, мацёры, кныроў, сабак на сучках, трусоў у тлумным сексе... У чатырнаццаць прыснілася сваячка ў капусце. Ананізм лічылі тады страшным. Мала таго: хадзілі чуткі, што ад яго сохнуць мазгі і ўсенька канчаецца пакутнай смерцю. Сорам каму сённячы казаць пра тое: засмяяцца не рассмяецца, а падумае, што табе – дах паехаў! Пасля поначнай дыскатэкі ў Крынках учора я пратаў са свайго траўніка рознапамерныя прэзерватывы. У гэтым мястэчку, у якім у маю маладосць кавалеры не зусім ведалі, чаму жэняцца яны; здараліся „цэлкі” пасля двух гадоў ад шлюбу (як потым я дазнаваўся).

Крынкі цікавыя мне яшчэ і тым, што ў іх бытуе сярэднявечча з наважытнасцю, прычым у неблагой гармоніі. Нядаўна глядзеў пажар стадолы Чэся, яўна падпаленай ягоным цесцем, якому ён не дагадзіў. Цесць дзівіўся потым следствам паліцыі; не ўшанавала гэтага ганаровага падпалу. Упершыню ў жыцці я ўбачыў – пры іншай нагодзе – як банда дзяўчат нашпарыла шайку хлопцаў. Блізу двухметровага росту дзеўка акірачыла паваленага на траву півошнага танцора, з лёскатам угрэўшы яму па мухаедах. – Popamiętasz mnie, skurwysynie!

Валасы падняліся на лысіне! За маімі часамі дзяўчаты маглі не больш, як плакаць і прасіцца. Калі якой мы баяліся, дык такой,

у якой бацька меў „белую гарачку” ды пудовыя кулакі.

Найлягчэй малаціўся авёс. У маразечу. Цяжка выбівалася цэпам жыта. Бацька не дазваляў мне веяць – чамусьці не мог я добра махнуць, каб зерне ляцела на канец таку, пасля на сярэдзіну, а мякіна і амеці поблізу. Веерам, – у чым і ўвесь спрыт. Блыталася ў мяне. Затое няблага даваў рады супражыць нават у „тры цапы” (даходзіў да нас Валодік-Намеснік з Кальварыі). Хутка, аднак, слабеў ад стомы пільнавацца тае жанглёркі; згубіўшы чуццё рытму, умомант узнікала малацельная катастрофа, можна было дастаць дубінаю па шапцы. Атрымоўваў я бяспечнае заданне: – Бяры ровар і завязі мяшок ячменю да Рудніка, хай змеле восыпкі свінням.

Бацька, будучы паслаўляным шаўцом, не любіў гаспадаркі. Не думаў займацца ёю, абуваючы паўпавету. Яго здзіўляла ППР, рабочая партыя, якая па-дурному зніштажала кожнага, хто працаваў і багацеў. Цёпла ўспамінаў былую Нямеччыну, таксама з рабочай уладаю ды з чырвонымі сцягамі (са свастыкай, замест сярпа і молата). Зруйнаваў Яновічаў начны наезд на нашу хату ўбоўцаў з Саколкі, тадышняга УОПу: забралі гару скураў, падэшваў, негатовых і гатовыхботаў, чаравікаў, туфляў. І ніколі не аддалі. Назаўсёды запамятаўся па-мужчынску скавытлівы плач майго бацькі, спрабаваўшага выенчыць літасць у бандзюкаватых хамаў у скураных плашчах ды з аўтаматамі напагатове. Ад таго рабунку польскіх чэкістаў мы вярнуліся да плуга і гною.

Крынкаўцы гаварылі ўласным жаргонам. – Шайс гэта ўласьць! Капут працавітым людзям! Рыхтык камісар Сруль! Бог вэг! Лаханда ідзе, майсы і ўрра!! Давай ім шпэк, шнапс і сваю бабу ў пасцель!

Згадвалі вершык з саракавога, калі саветы начапілі ў першамай партрэціска Сталіна на ратушы; нехта прыкалоў тады яму пад вусы прыцемкам кавалец шпэку ды картку: Stalinku, Stalinku, jedz słoninku. Dwadzieścia lat gospodarzył, ni razu nie zaskwarzył! Сышчыкі НКВД не напалі на след аўтара тэксту, хоць пісьменных палякаў у нас у тую пару злічвалася на пальцах аднае рукі... Знайшлі б жартаўніка, але радасць, вось, прапала ў народзе (і ў даносчыкаў?) ад вывазаў на Белыя Мядзведзі, і ад апусцелых крамаў. Удадатак мэнчыла ў тарговыя чацвяргі навалочаная басота з шырокім горлам: – Таварышчы і жэншчыны, уступайце ў калхозы, а будзеця ў іх жыць, як у бога за сьпіною! Усё вам будзя, калхозьніку па карове, дзецям па карзіне ляндрынак, кавалерам па велясыпедзе, дочкам па паркалёвай сукенцы, бабам па парасяці... – хвалілі камунізм агітатары, не даўмеўшыся, што ў Крынках кожны даўно мае гэткі дабрабыт, (акрамя ландрынак і равароў).

Калі тое было? Шэсцьдзесят гадоў назад. Сяджу ў тых жа Крынках і ўяўляю сабе, што тубыльцы, слухаючы той болбат, мусілі сінець ад ціхага рогату. І шкадаваць прапаўшую Польшч, хоць і панскую.

У тую савецкую вясну відацьме навек адхацелася тутэйшым беларусам яднання з Беларуссю. Каму ахвота пакідаць лепшае ды лезці ў горшае? Справа, мабыць, не толькі ў бясхлебнасці мінскай рэспублікі. Разам з перспектывай голаду валілася на нас сюды безразумная і, адначасова, разбойная ўлада. Свайго роду адбыўся прыход грабежнікаў. Палякі, праўда, нікога не гладзілі па галоўцы, але яны ўсё ж прытрымліваліся якогасьці закону; у саветаў пра ўсянютка вырашаў таварышч-начальнік, згодна этыкі банды. Такі мог цябе і застрэліць у кутку. Таму нямецкая акупацыя потым нас так вельмі не ашаламляла, як у глыбі Польшчы.

* * *

Крынкі – на прасцяцка-савецкі манер – не паважалі і не паважаюць тутэйшую ўладу, і, натуральна, яна іх. У нас уладары па-бальшавіцку заўсёды падпітыя, праўда, акрамя двух кароткіх перапынкаў – начальнік гміны Касінскі не запіваўся на людскім відавоку, а за войтам Ціруком, потым, кожны мужыкаваты панок баяўся нават дакрануцца да чаркі. Таму той і той хутка прапалі ў простанародныя выбары ды перавыбары, бо ў цвярозага начальства нельга дабіцца дзярлівых шанцаў (апошні перад цяперашнім войт, хоць і касцельны, тыднямі піў па хатах). Некаторых, як казалі, цянгловая гарэлка без пары звяла са свету; адзін з іх, наймацнейшы бамбіза, дастаў усё ж хваробу Бюргера і застаўся зусім без ног. Мяшок з горлам і сракаю.

Пры камуністычным тым Касінскім у мястэчку пабудавалі вадаправод, а пры абстыненцкім Ціруку – каналізацыю. За часамі Нэваля, пасляваеннага яшчэ войта, які хадзіў у доўгім вазацкім кажусе і калываючыся ад перапою, Крынкам аднялі гарадскія правы, якія мелі з 1569 г.; зруйнавалі ў іх дзеля цэглы жыдоўскія і камунальныя муры, таксама тыя не надта папаленыя ў фронт. Настрой паспалітых рабункаў: дзяўблі кіркамі ўсенька прыдатнае ў нечым, каменне з фундаментаў, тратуары або і брук. Афіцыйна гаварылася пра вываз будаўнічых матэрыялаў на адбудову Варшавы. Адзінае, чаго не здолелі спляжыць нэвальчыкі, дык гэта унікальнага плана крынкаўскага места і шасцікутнага рынка ў ім; геаметрыя не паддаецца молату і лому.

Уцалелі ад развалу драўляныя будынкі ўсякіх Іцкаў, якія спехам пазаймалі, уцякаючы сюды, ваенныя пагарэльцы з вёсак, што адышлі да саветаў (пераважна з Парэччаў і хутароў у Лапіцкіх горах). Анісімовічы з найінтэлігентнейшай Гродзенскай вуліцы выратавалі салідныя сцены выпаленай школы на блізкіх Акопах і, каб вярнуць яе да жыцця, узяліся патрашыць даўняе-прадаўняе гмашэннае збудаванне ў двары дэ Вір’яна, выцягваючы адтуль чырвоныя ад смалы бэлькі ды рэшту век-вечных матэрыялаў. Пасля запаўцелі яны ахаваць вялізны сад драпануўшага пана і гектары ягоных сажалак. Але, на гэтым іх грамадзянская актыўнасць скончылася. Не вытрымалі націску бандытаватага мястэчка: яблыні і грушы зладзеі мала з каранямі не павырывалі, а карпаў кашамі кралі. Усевалад Анісімовіч, больш вядомы як Дзядзька Валодзя, пастараўся быў аб наган сабе ды што ён мог ім зрабіць, акружаны хмараю лайдакоў. Само местачковае мужыцтва, хоць не так драпежнае, як тая парэцкая навалач, было, аднак, надта сярлівае, каб арганізаваць з яго нейкую сілу. Падрастаючыя Анісімовічанкі ды Анісімовічыкі затым паперлі ў белы свет, плюнуўшы на клубуючае хамства з вашыма за каўнерам.

Падзеяй стаўся прыезд у школу рыжых дабрадзеяў са Шведскага Чырвонага Крыжа. З’явіліся яны ў пыльных завулках афіцэрскім джыпам, з польскай перакладчыцай каля шафёра. Устаялася была сухая пагода, а лясныя банды ўжо не хадзілі; з Крынак пазабіралі ўбоўцы ў турмы шмат-каго з іхных ненаедных супражнікаў і таму апаў страх; з дзяцьмі папрыходзілі і бацькі, глядзець, як малым робяць акулярыстыя чужакі прышчэпкі ад сухотаў. Настаўнікі папрыводзілі натоўпы вучняў з людністай тады ваколіцы. Потым, на працягу навучальнага года, трэба было ў перапынкі між урокамі абавязкова глынуць штодзень сталовую лыжку рыбінага тлушчу, закусваючы малюсенькай, бы гузік ад пальта, шакаладкаю, таксама дарункам скандынаваў галодным і хваравекім дзікунам на славянскім усходзе. На гэтай дапамозе сёй-той з закерзонскіх злосных педагогаў з шляхтаватых засценкаў з-пад Ваўкавыска выразна прыбагацеў. Паратунак бедным, зрэшты, усюды і заўсёды праходзіць праз кішані тых, каму і без таго няблага.

Начоўп фурору гаматны Франак-Амерыканец, ганяючыся на вайсковым матацыкле з лодкаю, бы п’яны казак на тачанцы ў савецкім фільме. Яго бацька купіў за даляры двухпавярховую камяніцу блізу пастарунка. Будучы чалавекам з талентам круцеля, апланаваў ён гешэфт, але да голасу пачалі даходзіць польскія чырвонаштандарцы і Амерыканцы сцямілі, што не тут ім месца. Невядома куды зматаліся. Відаць, на тыя ж Прусы, дзе быў яшчэ рай камбінатарам. Даўжэй за іх пратрымаўся падгродзенскі рэстараннік Бурневіч, адчыніўшы на Беластоцкай гуллівы шынок, дзе набівалі сабе морды мнагалікія ў гарбарных Крынках шаўцы, а пры іх і дамарослыя скуратнікі, якія пэцкалі потайна ў хлеўчыках хром ды юхт аматарскай якасці. Мой папа ні разу не дастаў па зубах, шанавалі яго і пагулянцы, вызнаючы ганаровы кодэкс (нікога не чапалі, калі той хто не абдурваў альбо і чарку фундаваў). Не забуду, як уз’ятраны Чарнецкі малавеле не раскалоў брукоўцам лысы чэрап Руткоўскаму, якому, аднак, хапіла спрыту імгненна ўкленчыць і ўкусіць праследніка за кульшу... Можа за яйца яму, бо рык пачуўся проста бугайскі!

Мая цётка Сцёпа пайшла замуж за электраманцёра Васілеўскага, які зграбна лазіў не толькі па слупах з ізалятарамі, але і па чужых бабах, пекненька натапыраных. Вяртаўся ён дахаты зазвычай не раней, пакуль не прагуляў з імі сваю штомесячную выплату. Сцёпа дзыгала яму тады да вачэй і, наплакаўшыся, прабачала, бо мужчына з яго быў надспадзівенне: па-афіцэрску стройны, з буйным чубам пад керанкаю; усмешка з залатым зубам, з гарачымі зіркачамі. З негняўлівым характарам; лупіць засранцаў лупіў, але не да паўсмерці.

А якое іншае выйсце ў яе магло быць, нарадзіўшай адных дачок? І, ці не занадта рызыкую я, пішучы, во, пра сваякоў? Не, ні трохі, бо Крынкі тым часам за паўвеку заядла апалячэлі і ніхто сённячы не дакранецца ў іх да беларускага друку, нават цераз гігіенічную паперку, як некалі пані Сасноўская да клямкі ў нашых дзвярах.

Прысылалі з Беластока напахнёных „вучыцеляк”, набухтораных місіянерскай рэпаланізацыяй. Сярод мясцовых, па-рэпатрыянцку задрыпаных выхавацелек з ненавісным кацапскім акцэнтам крэсавячак, яны, аўтэнтычныя полькі, нудзіліся і арганізоўвалі імпэтна далёкія экскурсіі. Каторагасьці перадлета з’ездзілі мы, усім класам, у Белавежу: запамяталася неспатольная смага ў марудную чыгуначную дарогу, вадаправодная вада на станцыі ў Гайнаўцы з багоннымі попахамі, раі камароў у пушчы, шкілеты ў габлётах белавежаўскага музея прыроды, ну і барадатыя зубры ў загарадзі, нерухавыя, быццам выпакладаны бык у Віцькі-Антыфона. А ў цяплынь сорак восьмага – звалачылі нас у непраўдападобна тлумнае падарожжа на Wystawę Ziem Odzyskanych ва Уроцлаве. Са станцыі ў Саколцы рушыў дзеля таго спецыяльны цягнік, з берагамі напоўнены дзецярнёю з павету. У даматканых трантах. У такое духоцце пазелянелі мне кілбаскі, танна купленыя маткаю ў мясніка Файста на Польнай. Прыгніўшае мяса ў тыя часы не выкідалі вон – хай лепей пуза трэсне, чымсьці дабро мела змарнавацца!

У вялізным, як сто Беластокаў, горадзе начавалі мы ў мурах паднебнай вышыні; здавалася – спімо ў якімсьці касцёле. Аднойчы абступілі нас, каб накаплешыць, карапузныя мазурыкі, але мы, гадованыя ў крынкаўскім бандытызме, мала іх там не пазабівалі! Каманда хлопцаў з Пагулянкі: „Шпар, пакуль стогне!” Сама выстава стамляла безліччу машынерыі, аглушала жалезным лязгатам ды мноствам народу, быццам у эвакуацыю якую. Каб не адбіцца куды, амаль трымаліся за рукі... Я выпрасіў у адубянелай ад уздзіву апякункі хвілю свабоды; заманулася пабачыць прыкладную Zagrodę Polskiego Rolnika, паводле ўзору якой надумаў быў жыць у даросласць. Сёе-тое перарысаваў з яе ў свой кает; спакойна, нікога больш гэты экспанат не цікавіў. І з такім набыткам радасна ехаў назад, дахаты, штораз заглядваючы ў клунак пад галавою, ці часам хто не сцібрыў, не падседзеў у вагонную дрымоту. Гэта была мая салодкая таямніца.

* * *

Калі я быў малы, аднойчы палюбіў вязаць лялькі. Усякага колеру абрэзкі валяліся пад нагамі; маці заядла краўцавала. Маім сябрукам не падабаліся гэткія цацкі і я заводзіў кампанію з дзяўчынкамі, з Галяй Кузьмянкай і Алінкай Шынкевічанкай, што жылі поблізу. У іхных мацярок выклікала гэта жарты з мяне, што буду дзяўчынаю і трэба пашукаць мне кавалера. Такія кепікі, магчыма, вярнулі ўва мне хлапчаня, якое кінула дзяўчынець і ўзялося стругаць самалёты ды ганяцца з імі па падворку і выгане, буркочучы на падабенства тых, што бачыў на небе. Кожнаму дзяцінству, зрэшты, характэрна патрэба пераймаць гукі, як і паводзіны бацькоў; так пазнаем акаляючы свет. Нас білі за непаслухмянасць, а мы лупцавалі свае лялькі; трактараў ды тэлевізараў тады не было, чулі грукат фурманак-жалязнякоў, стральбу і бамбавозы ў вышынях. Сваркі ад беднасці. Найспраўней даваў у зубы большы Крывашэй з Польнай, пры гэтым пытаючыся ў пакочанага ўдарам: – Ну, даволі?

За кампаніяй я бегаў, як і ўсе, але не надта мне тое ўдавалася. Перашкаджала нястрымная заіклівасць, а і тое, што ніколі не быў галодны; мае бацькі зараблялі, не таргаваліся за звычаёвы пуд жыта (падставовая на той час валюта). Іншы раз калегі казалі: – Прынясі хлеба, то пагуляеш з намі.

Так гадаваліся энтузіясты будучай Польскай Народнай Рэспублікі і сацыялістычнай паланізацыі.

Тым часам, падрастаючы, упадабаў старыкаваць, г. зн. удавацца ў гутаркі з дарослымі. Забарадзеламу, як Іван Сусанін на кніжных рысунках, дзіваку Курчу прыснілася, што буду бацюшкам, нямала ўсцешыўшы гэтым мацерку. Здарылася тое нейк пасля таго, як знакаміты айцец Антон Савіч сказаў пропаведзь на матывах думак антычнага Сакрата, які па-філасофску абгрунтаваў замагільнае жыццё. Савіч уяўляў сабою унікальны тып правінцыйнага духоўніка з амбіцыямі інтэлектуаліста, дзякуючы якому парафіяне слухалі свайго роду кароткі курс гісторыі культуры чалавецтва. А той прапаведніцкі матыў з памкненнямі славутага афінца моцна дапамог мне: адчапіліся смургелі з пасмешкамі наконт незразумелага ім майго імя, ужо мог бы я назвацца і Арыстоцелем і Эпікурам, замест прасцяцкіх Юркаў ды Ванькаў.

Запаўцеў заходзіць да Шыманчыкаў, з тых жа – шануючых кніжкі – Анісімовічаў. Цікавілі не столькі іхныя Вадзім і Рэня, колькі старакавалерскі Вінцук і яго таміскі на ўчарнелай этажэрцы пад іконамі. Ішлося да Шыманчыкаў не нудна: на іх сядзібе, зарослай кустоўем у паўпаваленых платах ды ў паўзмроку ад высозных дрэваў, шчабятала птаства, шмыгалі якіясьці звяркі, зелянелі мохам, зеўралі абшарпанымі дзірамі саламяныя стрэхі... Усё нагадвала малюнкі з расейскіх баек пра хітрых мужычкоў. У самой жа хаце развал і гнілыя попахі падказвалі, што недзе за ўчарнелаю печкаю дрэмле кіпцюраватая Баба Яга, цёмнымі начамі зазірае ім у вокны воўк з высалапленым чырвоным язычыскам. Вінцук, убачыўшы мяне, ажыўляўся, знаходзіў акуляры; сядаў я каля яго ў раскіданай пасцелі і ён чытаў мне гісторыю царскай сям’і, паказваючы парэпаным пальцам на ілюстрацыі, пышных дзядзькоў, абвешаных медалямі ад шыі да пупа, або геройскага Скобелева; штурмы турэцкіх цвердзяў, эпапею Шыпкі і вызваленне Балгарыі, ейных змагароў з праваслаўнымі крыжамі на стаўбунаватых авечых шапках... Наслухаўшыся і нагледзеўшыся, выходзіў з Вадзімам і Рэняй пагуляць адліжнымі снежкамі ў разгром паганага Ісмаіля. Праўда, ніхто з нас не хацеў ім быць, і мы тады прыносілі з закурганелага агарода вераб’іны страх з лахманоў, вельмі добры, не адбіваўся, і мы адчайна шпурлялі ў яго, ажно перакідаўся, падаў, быццам просячы літасцівага палону. Вадзім дарабляў яму часамі галаву з гнілаватага гарбуза, вусы з ячменных каласоў, нос з морквы, шаблю з якойсьці іржавіны. Рэня рыхтавалася санітаркаю, па прыкладзе сясцёр міласэрнасці на Балканах; трохі рызыкавала, бо, як бы незнарокам, я або Вадзім цалялі ёй ва ўгадованыя лыткі (балець ёй мала балела, дастаўшы ад нас цераз груба вязаную панчоху).

Прыдбаў я яшчэ сябра, Вітка Хахала. Крыху недарэкаваты, ён клеіўся да мяне і я пачуваўся з ім не так вельмі адштурхнутым ад крыклівай вулічнай кампаніі. Верхаводзілі Адоль і Тадзік Шамрухі, над імі ўзвышаўся Здзісё Патэж, не столькі кулакамі, колькі мазгамі. Вітак забаўна панікаваў ад жабаў і я яго паратоўваў, адкідаючы зелянушкі нагою ў бок, калі мы гайсалі каля багоннай лужыны Мухаўка. У ягонай хаце, што стаяла па-суседску з Алінчынай, а перад Глухім Шуркам, вісела над куфрам шырозная карціна (рэпрадукцыя) са старадаўнім паляваннем на мядзведзя. Паляўнічыя ў кажухах і з пікамі не давалі ходу страхотнаму зверу, у якога цэліўся – з бяспечнай адлегласці – панок у капелюшы з выгнутым пер’ем. Мацерка Вітка частавала нас смачнотамі. Хоць жылі яны ў прадзедавай кучы, меліся лепей: слесаруючы бацька Вітка пераняў жыдоўскі млын, у якім дняваў і начаваў у мужыцкія завозы.

Крынкі тым часам будаваліся на свой манер. Рух рабілі не багатыры з вялізнымі стадоламі а рамеснікі, якім настаў залаты час, прапала жаыдоўская канкурэнцыя. Шаўцы, слесары, механікі, хатнія гарбары выкуплялі пляцы на пажарышчах і тлумна ставілі хаты, абавязкова на два канцы, з прасторнымі вокнамі ды філянговымі дзвярыма. З ганкамі, у якіх не было калі ім пасядзець ад навальнае работы... Так выперадзілася майстраватая басота, адкрыта пакепліваючы з тых, хто да вайны хварэў на пана з мнагалікімі гектарамі. Фармавалася дробная буржуазія, местачковы сярэдні клас, без якога немагчымая правінцыйная дэмакратыя. Сыны былі прадбачаны на спадкаемцаў, каб далей багацець. Паканчаўшы сем класаў падставоўкі (больш не трэба). Так здарылася б і з Віткам і са мною – ён млынарыў бы, я шаўцаваў бы. Вядома, спрытней за бацькоў; яны абачліва апланоўвалі аднапакаёвыя паддашкі, каб мець дзе ў старасць не перашкаджаць маладым.

Гэты натуральны працэс неўзабаве прыстопала т. зв. улада працоўных. Моладзь чмыханула тады ў тэхнікі ды інжынеры, старых прыдушылі падаткамі, і сённячы маячаць тыя хаціскі з самотнымі ўдовамі перад нязгаснымі тэлевізарамі з дваццаццю сатэлітнымі каналамі. Гевалт цяпер толькі ад вялікагарадскіх унукаў у зімовыя фэрыі і летам. Настолькі ўсенька апусцела тут, што на трохтысячныя Крынкі адзін певень у кагосьці спявае, а раз рыкнула была карова, дык пабегла дзецярня глядзець, у каго яна. Цыганаваты Курыла пакуль трымае каня – у снежную маразечу запрагае ў памалёваныя сані, спрабоўваючы прызарабіць на п’яных куліках.

Сумна і ад таго, што мае прыяцелі дзяцінства ўжо нябожчыкі; не дажыла да пенсійнага ўзросту большасць таксама дзяўчат, а бабы жа ж жывучыя! Што іх так усіх выкаціла?! – думаю. І не магу дадумацца.

* * *

Польскі гісторык скупа пракаментаваў сваё паглыбленне ў далёкае мінулае: głód, smród i ubóstwo. Са здзіўленнем адкрыў ён, што нават у магнацкіх ды каралеўскіх палацах не існавалі ўбікацыі, з натуральнай патрэбаю хадзілі ў іх хто куды. Вялікасвецкія дамы мелі маленькія залатыя малаточкі, якімі служанкі білі ім вошы ў модных прычосках. Мыліся, як кот лапкаю; прыкрыя попахі цела з пераспелым потам глушылі парфумай. Мыла было невядомым. Заперазаўшыся на зіму, распярэзваліся ў веснавую цяплынь.

З пачуццём неверагоднасці чытаецца вучоныя характарыстыкі бытавых звычаяў эліты ў не вельмі аддалены час, у васемнаццатае стагоддзе і пазней. У Францыі, так як і ў Рэчы Паспалітай. Адукаванасць падказвае нам успомніць пра Рымскую імперыю, у якой – дзве тысячы гадоў таму назад – будавалі публічныя лазні, шалеты, вадаправоды, каналізацыю з шамбамі; чысцілі зубы; ведалі антыканцэпцыю; ранішні і вечаровы туалет. Рымлянін не мог смярдзець!

Страх падумаць, колькі спатрэбілася вякоў, каб варварскія народы Еўропы дасягнулі той антычны ўзровень гігіены!

Раздумваючы пра Крынкі свайго дзяцінства, вяртаюся я, так сказаць, нюхам у тую нашу палову дваццатага стагоддзя. Адначасна дадам, што няшмат лепей было ў тагачасным Беластоку з ягоным Рынкам Касцюшкі, абстаўленым „нужнікамі”; вадаправодны кранік упершыню ўбачыў у камяніцы на вуліцы Заменгофа, адзін у калідоры на ўсе кватэры, а на падворышчы стаяла ў рад шэсць „кабінаў”, у якіх у спякотнае сонца не мелася чым дыхнуць... Старому суседу скончылася тое інфарктам, смерцяй у трагікамічных абставінах.У назве „нужнік” тоіцца філалагічная загадка. Якім чынам з’явіўся ў нас гэты русізм, калі ўзяць пад увагу, што царскія ўлады ні трохі не прыдавалі значэння санітарным праблемам насельніцтва. І толькі, ці не апошні прэм’ер Польшчы даў загад для паліцыі прымушаць мужыкоў адгрукаць з аполаў гэту кожнаму смяшноту, у якую яны, зрэшты, не хадзілі, прысядаючы за вугламі або ў хлявах... У густа забудаваным жыдоўскім цэнтры Крынак, відаць, была неабходнасць у „нужніках” менавіта, акрэсленых рускім словам мясцовай рознаканфесійнай інтэлігенцыяй, хвалебна пазбягаючай вульгарнасці, нароўні з наванітнымі ў яе адносінамі да прастанародных словаў, (сёння накрыла ўсё кракавяцкім колерным прыполам школьна-газетна-тэлевізійная пальшчызна).

Урокі ў школе на Гарбарнай пачыналіся аглядам чысціні вушэй і шыі. Трэба было расшпіліць каўнер дзеля кантролю, ці не поўзаюць або скачуць пад ім вядомыя інсекты. Не ўсе педагогі рабілі тое, але Кулакоўскі абавязкова! Ён, катэгарычны змагар з мужыцкай вашывасцю ды нямытасцю, пакінуў у нашай, па-дзіцячаму ўражлівай, памяці незабыўныя фразы: – Szyja u ciebie, brachu, jak cholewa! – Jesteś cwaniak z miodem w uszach! – Chodzisz z gównem w portkach, śmierdzielu! – Co, brachu, jak się wysuszy, to się samo wykruszy... – Od mydła jeszcze nikt nie umarł, a pchły dziadka zagryzły!

Гэта быў той момант, калі Кулакоўскі дазваляў нам рогат. Трэба прызнаць, што запамятаўся ён усім, потым выклікаючы ў некаторых нешта кшталтам маніі чыстоты, хоць ва ўмовах Крынак межавала тое з інфантыльным гераізмам (ваду цягалі вёдрамі са студні, часта няблізкай, а пра туалетную паперу ніхто і чуць не чуваў).

Матыў культуры цела закончу ангельскім афарызмам: Пакажы мне свой хатні туалет, а я скажу табе, на якім этапе чалавечага развіцця ты знаходзішся.

Мяне самога чысціць зубы – рана і ўвечары над вядром з памыямі – прымусіла мая беластоцкая гаспадыня, калі я стаў вучнем тэхнікума (яна купіла шчотачку, парашок).

Нашай слабасцю лічу няшчырасць перад самім сабою, выдаванне сябе лепшым панам, калі, тым часам, выводзімся з таго głodu, smrodu, ubóstwa. Зусім не для гідлівасці нагадваю я пра тое, а хутчэй дзеля роздуму аб тым, як моцна змяніўся час, а тое, што я памятаю, унукам маім гэта ўжо чорныя байкі схільнага да мазахізму дзеда. Пакутніцтва колішніх дзяцей прыроды.

Мы, падшпаркі, хадзілі купацца летам да паўразваленых маянтковых сажалак. У іх багонным цемнаводдзі плёхкаліся, бы свінні ў Мухаўцы на выгане, захлынаючыся тою маззю з апалонікамі. Зрэдку трапляўся карасік, жывоцікам уверх ад мулістай удушлівасці. Дзіву даюся, як не выгубіла нас тады нейкая эпідэмія! Дадумаліся прудзіць дзірваністымі купамі ручай Крынка, у тую пару звілісты, з ямамі бліжэй аселіцы Яцка. Ныралі, калечачы твар аб крамяністае дно. Выкапанае жыдоўскімі рукамі пад нямецкімі бізунамі кампяліска мужыкі зніштожылі, павырываўшы бетонныя пліты і нават палі трампліна. Часам заходзілі на Стары Млын пад Грабшавым лесам, да вадаспаду, але там было страшна не толькі ад белапенных віроў; блізка стаяла савецкая граніца і можна ж, от, для жарту дастаць кулю ў зад. Або спаляць табе саветы-салдацікі палыхаючай ракетаю адзенне, пакінутае на беразе...

Крынкі ўбудаваліся на высокім месцы ў яшчэ большай даліне, у якой калісьці бліскацела возера паўколам, бы паўмесяцам.

У ранні капіталізм вырубалі фабрыканты навакольныя лясы, купленыя ад банкрутуючага пана, і прырода высахла. Дзе-ні-дзе трымаліся чароты, акаляючы дрыгвяністыя вадзяныя вокі; не знаходзіліся смелыя паплываць у іх. Гібеючыя крыніцы. Звяліся вужы і воднае птаства як найпершая прыкмета дэгенерацыі.

Гулякаваты бацька Здзіся Патэжа ездзіў нямецкім роварам лавіць шчупакоў у недалёкай Бяздоніцы, што каля Астроўка, але і ён там не купаўся, баючыся быць засмоктаным у нібы падземную адтуль рэчку, што плыла, казалі, да Нёмана. Апынуцца ў Гродне не хацеў, саветы паперлі б яго ў Сібір... Аднойчы схаваўся за граніцу п’янюга Гаян, усё роўна бы да сваіх; ад сварлівае жонкі з горбаю галодных дзяцей. І след па ім прастыў назаўсёды.

Ад блізкіх – за стадоламі Гродзенскай – саветаў кожны меў у Крынках гусіную скурку. Сыноў і дочак выпраўлялі адсюль вучыцца ў школах чым далей, некаторыя ажно ў Яленюю Гуру або ў Шчэцін, Гданьск. Ужо ведалі, чым пахне дружба з бальшавікамі.

* * *

Такіх вяселляў, як у маю маладосць, я ўжо не бачыў. На іх, здавалася, гуляў увесь свет і нават зоркі ад уцехі падалі з неба! Нібы звычайны шлюб – спароўванне мужчыны і жанчыны канчалася не толькі стварэннем новай фамільнай эканоміі, гаспадаркі з дадаткам пасажных гектараў ды жывіны (пераважна каровы). Множыўся род, аднаўлялася магія маладое сям’і, у якой абавязкова праз год радзілася першае дзіця, сонейка яснае; затым наступнае і наступнае. У гэтым можна дагледзецца першапляменнай дзікасці, але сяляне разумелі пладавітасць цалкам рацыянальна. Даволі задумацца над гавораным імі: Каб не дзеці, то нашто працаваць і намагацца!

Іншая справа, што шматдзетнасць не спрыяе дабрабыту. У багатых народаў не прыбывае людзей. Тое ж наглядалася ў заможных хатах ужо і тады, у пачатках майго свету ў саракавым. Прырода як бы самарэгулявала гэту з’яву: у багатыроў Сямаў усяго дзве дачкі, а ў майстраватых Антошкаў два сыны, у Булавы з пшанічным палеткам – Рэня і Вадзім. Поўная сіметрыя: на дзве магілы, двое жывых.

Паяўляліся адзінцы, што мела – аднак – фатальны скутак у іх лёсе: стаўшы бесхарактарнымі пестамі, беларучкамі, прападалі пасля ў нелітасцівым грамадстве.

Мае бацькі, без спачыну ад мноства заказаў адусюль, адчувалі неадольную патрэбу ў рэляксе. У святыя нядзелькі гасцявалі ў бацькоў сваіх мнагалікіх вучаніц, вучняў, чаляднікаў. Бралі нас з сабою, мяне і браціка Сашку. Такія выезды называліся баляваннем. Маці вышыкоўвалася ў мешаніну бюргерскай элегантнасці і фантазійнасці служанкі пана сярэдняй рукі. Бацюль – ласкавая форма – апранаў чышчаны саксонскі касцюм, люстраныя ад добрай ваксы туфлі. Фурманка, усцеленая дываном, стаяла на падворку ад абедні ў крынскай царкве; побач цярпліва чакаў Яновічаў шчаслівы родзіч будучага шаўца або краўчыхі. Казалі: Пекарам быць кепска, бо ў голад няма чаго пячы, але шавец, краўчыха, заўсёды работу мецьмуць, не хадзіць жа ўсім босымі, голымі.

У Баравікоў, што на хутары за Гаркавічамі, калі дарослыя балявалі, я з Сашкам распусна чэрпалі са збана мёд бурштынавага колеру, лавілі серабрыстых рыбак у прачыстай рачулцы з воднымі лілеямі ў цяні гушчавіны, беглі на горку з абцесанымі камянямі, шукаць адбітак стапы каралевы Боны. Недалёка гудзела вёска. Мы яе пабойваліся. Яна: саламяная, хілая, бедная. Балі ў Кулакоўскіх у Астроўку запамяталіся яблыкамі незвычайнай смакаты і грушамі кшталту аздобаў у недапаленых немцамі жыдоўскіх бажніцах у Крынках. З побыту жа ў Лапатаў і Грыбкоў у Паўночным Востраве захаваліся ў памяці зімовыя краявіды, бы на карцінах Хэлмонскага, і чамусьці эратычны прыпеў астраўлянскай дзятвы на лядовай круцёлцы, на аселіцы: Дзеўкі пагубілі сачкі! – Складзены русіфікатарамі, каб яны гарам гарэлі!, „Тлумачальны слоўнік беларускай мовы” нічога не паведамляе пра сачок як верхняе жаночае адзенне.

Каторагасьці перадлета мацерка агледзелася, што я азіраюся за дзяўчатамі, прымаюся кавалераваць. Яна, надумаўшы ехаць жаніць з нейкай Фаняй сваяцкага Толіка, таго Выганскага, зацягнула была мяне да фрызаркі Лёдзі, якая накруціла мне андуляцыю (па сёння б’е ў нос той пах аміяку, быццам згушчанай урыны).

У Толікава потым застолле клеілася да мяне, анёлчыка, па-чарнабрываму іскрыстая кабета з небывалымі грудзьмі, магчыма лесбіянка (вусікі высыпаліся ў мяне толькі праз год). Я тады быў сексуальным анальфабэтам і хоць не наклікаў на мяне сенсацыі жарабец або бугай, але не атоесамліваў я таго з людзьмі, крый Божа! Адкуль бяруцца дзіцяняткі, вытлумачылі ў пяцьдзесят сёмым, калі ўзбурыўся сам жаніцца. Ганебна здумеўся, што не іначай усенька ў пасцелі.

Быт чалавека трымаецца на хлебе і біялагічнай рэпрадукцыі. Безнадзейная адсталасць народу, значыць, яшчэ і ў тым, што не прыдае важнасці культуры адносінаў між мужчынаю і жанчынаю, пакідаючы тое імпэту інстынктаў. Ад таго бухаюць драмы, тухлее марнацыя жыццёвых шанцаў. Недапасаванасць партнёраў.

Ці не ад шоку полавай нявыхаванасцю робімся вульгарнымі прасцякамі з інжынерскімі дыпломамі за пазухаю? Хамутамі на паркетах.

Салодкія мары зусім не ў васемнаццаць, а ў трынаццаць-чатырнаццаць, калі пара думаць, як пайсці на свой хлеб, выбраць прафесійную школу. Каб было лепей, чымсьці нясціхана пасвараным маці з бацькам. На іх глядзіцца тады, як на няшчасныя неўдалоты. Як на прыклад таго, як не трэба жыць. Выйшаўшы на квяцісты ўзмежак расуючых жытоў у Аношкавіку, усё выдавалася настолькі простым, што аж дрыжэў ад нецярплівасці прычакаць пашпартнай даросласці, у якую ты ўжо гаспадар уласных учынкаў.

Стыла захапленне Шурай, нарачонай ад пятага класа. Зневажальна рагатала, паскудніца, ад напісаных мною спецыяльна ёй вершаў пад Пушкіна (абсцябанае кніжыска ягонага валялася ў куфры). Затое Ала з Піражкоў дацаніла паэтычную страфу, начытаная шасцікласніца з замглёнымі вачыма даверлівай сарны.

З ёю, бы ў біблейскім садзе, раскошна пачуваўся я пад цяжорным ад смуглявых сліваў галіноўем у іхным захацці, захлынаючыся смехам ад чытаных намі абое баек Крылова ў тоўстым царскім выданні. Яе старэйшая сястра Тася з гімназійнай адукаванасцю пажывала паняй у Беластоку і страшэнна імпанавала мне непаказною элегантнасцю патомнай багатыркі; а ў вуснах якой роднае слова вымаўлялася з такой жа старанлівасцю, што і каланіяльна-польскае.

Я ўсё меў тую ж дамку, нямецкі ровар, вымануты бацькам ад салдатні ў бабяе лета сорак пятага. З шырокімі гумамі – лёгка ўз’язджалася на ёй па сухой раллі з ячмянямі, да самюткіх дзічак зводдаль ад гасцінца ў Юраўляны. У паднябеснай там цішыні з жаўрукамі ў вышынях бясконца абдумваў сваё сашэсце між людзей. Гэта павінен быў быць трыумф, трохі па ўзору ўезду Хрыста ў Іерусалім, аб чым з прыгожай натхнёнасцю распавядаў бацюшка Савіч у пропаведзях. Вяртаў мяне ў рэальнасць вечаровы халадок і запыленыя покрыкі пастухоў, што гналі быдла з пашы. Чамусьці саромеючыся ўпаткаць іх – адгадаюць мае думкі і рассмяюцца? – знікліва імчаў дахаты ўдзічэлым гуляйполем, зігзагамі ў бок могілак, дзе анікога, і каб выбрацца адтуль на канцавіну Гродзенскай, найзручней ад Разбойніка, і затым шыкоўна праехаць у мястэчка. Ад роздумаў не хацелася есці; залазіў у пасцель з галавою і заядла зноў марыў, апланоўваў.

* * *

Так сказаць, жыццё пражыў, а ў морду дастаў я ўсяго адзін раз. Хоць здарылася тое паўвеку назад, але памятаю так, быццам было гэта ўчора. Бадай – у веснавы дзень, на Сакольскай вуліцы, блізу нашага новага дома. Пакрай жыдоўскіх пажарышчаў, на разбітым увайну тратуары. Цяжка, зрэшты, назваць той выпадак мардабоем. Хутчэй за ўсё ганаровай аплявухаю, такою, каб аганьбіць, а не пакалечыць. Гэтак па-афіцэрску патрактаваў мяне Генё Крэйза з Малых Азяранаў, з якім я тады канчаў падставоўку на Гарбарнай. Затраціў яму кніжку, здаецца, Bohaterowie spod Majuby, якую даў мне пачытаць (яна потым знайшлася ці не ў астаронку з сенам, куды я любіў залазіць са сваімі лектурамі). Пра гераічных бураў-афрыкандэраў, што баранілі свае свабоды ад каланіяльнай агрэсіі ангельцаў упачатку стагоддзя. У ёй аж густа ад рыцарскіх сітуацыяў і Генё пляснуў мяне па шчацэ ў іх жа стылі, крыху як бурская дама белай рукавічкай нахабнаму лонданскаму капітану...

Мала не даходзіла да інаўгурацыйных скандалаў з ужо грудзістымі каляжанкамі. Пераважна ад прыкладу таго, старэйшага за мяне, Геня, які адносіўся да іх па-вясковаму бесцырымонна. Ён мог, да яго Малых Азяранаў было за дзесяць кіламетраў ад Крынак, усё пясчаным гасцінцам, а я матку-бацьку сваіх меў у ста метрах ад школы, затым кожная скарга дзяўчыняці на мяне выглядала надта рэальнай. Тадышняя парнаграфія ў дарастаючых вучняў зводзілася да шчыпання знянацку. У зімовую адлігу верхам залётаў было пацэліць снежкаю ў лытку, у тоўстай панчосе і ў валёнках.

Хлопцы абцэсам папісаліся ў гарцэрскую арганізацыю; прымалі ў зухі. Сапраўднымі гарцэрамі парабіліся адны дзеці настаўнікаў і местачковай інтэлігенцыі. І толькі яны кудысьці выязджалі на вакацыі. Мы, простанароддзе, хадзілі час-часом на зборкі ў пасляжыдоўскай бажніцы на Беластоцкай, дзе вучылі нас салдацкага кроку, каравульнай службы, стаяць не горбячыся, быць чыстымі, спяваць дзяржаўны гімн ды агнішчанскія балады. Падабалася! Бацькі баяліся настаўнікаў горш паліцыі, буркліва адпускалі дзецярню з загноеных гаспадарак, злосна прыгаворваючы:

– Гультай ты і твой вучыцель!

Гарцэрскага смаку нарабіў нам Здзісё Патэж, калі ён з бацькам, што кінуў яго матку, выехаў у прускі Паслэнк і ў лета з’явіўся ў Крынках, усёй абвешаны блішчастымі адзнакамі, серабрыстымі шнуркамі, з шыкоўна пакамечанай рагатай шапкаю з аздобінамі; у зялёнай блузе з па-вайсковаму закасанымі рукавамі, у кароткіх нагавіцах-шортах, быццам у каланізатараў дзікіх плямёнаў свету. Ну, рыхтык фанабэрысты „камандзер”! Але, нават яму не прыходзіла ў галаву гаварыць з намі па-польску, рассеўшыся разам у крузе на Доўгім выгане пагуляць „у воза” (прывёз з сабою калоду навюткіх картаў, нямецкіх з голымі бабамі на адваротках). Распавядаў пра секс з аўдавелымі нямкінямі, аднак цікавасці гэтым не выклікаў у нас: мы не кемілі, аб чым гэта. У сорак восьмым або дзевятым. У свежую памяць пра выбухі ў палях, дзе пастухі знаходзілі ў акопах гранаты, іншы раз снарады, кідалі іх у распаленыя кастры і, адбегшыся, чакалі, што будзе. Добраму Ляру гільзаю выпусціла кішкі, большаму Гаяну пацерабіла асколкамі правую нагу, сыну Клёца папаліла порахам спіну і зад, камусьці адарвала руку, якую прынёс пасля ў зубах сабака Рэкс... Дзяўчаты не рвалі снарадаў, хоць не горай пастухавалі.

У руінах крынкаўскіх фабрык іржавелі машыны. Па хатах чулася ўспаміны пра механікаў і слёсараў; яны абавязкова смачна елі, штодзень брыліся, у царкве стаялі блізка кліраса, першымі цалавалі крыж у руцэ бацюшкі, іх жонкі насілі капялюшыкі, а дочкі не былі дзяўчатамі, а паннамі (Валошынка барышняй).

У выпускным класе каляжанкі дэклараваліся на вучыцелькаў (да вайны педагог зарабляў у месяц на тры няцельныя каровы). Кавалерка бачыла сябе механікамі (адзін Юрак Анісімовіч пайшоў у агульны ліцэй, апланаваўшы палітэхніку і інжынерскі дыплом, што нікога не рассмяшыла, бо ў яго родзе здаўна праходзілі гімназіі).

Прыкмячаю, даволі кідкую ў вочы, асаблівасць чалавечага веку. Малыя і маладыя шмат чытаюць, больш-менш да жаніцьбы ці замужжа. Ад таго моманту пачынаецца застой у развіцці асобы. Праўда, не ва ўсіх. Аднак жа на ўздзіў мала застаецца такіх, што захоўваюць інтэлектуальную жвавасць. Тлумачыцца гэта тым, што чалавека гасяць жыццёвыя клопаты, свой хлеб і свае дзеці. Калі ўкусіць свая вош. Думаю, што трэба тут дадаць вельмі істотную тую акалічнасць, якую можна вызначыць як вынесеную з бацькоўскага дома меру цікавасці да свету: кароткая абрываецца на вяселлі. Дакладней асвятляе гэту з’яву параўнанне з той безліччу тэхнікаў і інжынераў у нас, якія, стаўшы імі, да смерці не бяруць у рукі тэхнічных часопісаў ды аніякіх публікацыяў пра навінкі, новыя адкрыцці. Улічыўшы факт, што ў сярэднім праз кожныя сем гадоў мае месца цяпер тэхналагічная рэвалюцыя, нашы дзядзькаватыя фахманы даўно ўжо патрацілі дасягнутыя ў дыпломнасць кваліфікацыі. Рушыўшы ў беластоцкія і іншыя школы, крынкаўскія калегі – ратуючыся, таксама, ад калхознага лёсу – пасыпаліся назад сюды неяк у дэкаду Герка. У пачатковыя праявы канкурэнцыйнасці на рынку працы, у нясмелы пакуль адыход ад бальшавіцкага прынцыпу: Czy się stoi, czy się leży, dwa tysiące się należy! (тадышняя стандартная плата). Аб’явіўся ў мястэчку і мой сябар Віцька Х.; тытульны інжынер прыняўся перакрываць і атынкоўваць за гмінныя грошы бажніцу. Іншы też-інжынер, Стась М., размахнуўся швайсаваць і ставіць на могілках крыжы з чыгунных рэек. А хімік пагразнуў у гандлі. Аўтамеханік заснаваў фабрычку мінеральнай вады. Пералік падобных атрымаўся б досыць доўгім, але неўзабаве выявілася, што смол-бізнэс пад сілу толькі некаторым. Рэшту паратаваў салідарніцкі пераварот, г.зн. адкрыццё граніцы на захад. І хаця, бы чорт свянцоную ваду, на вярсту абыходзілі ўсе яны ўсялякую падпольную нелегальшчыну, паперлі з вываленымі вачыма над Атлантыку, у арэоле змагароў, што ў тую пару знакаміта аблягчала грамадскую акліматызацыю ў імперыялістаў. Каньюнктура на змагарны этыкет цалкам дастаткова працягнулася, каб няблага асесці ў заходнім дабрабыце або і прыдбаць там свежую жонку. Сярод амерыканцаў яны надалей галота, але ім там проста жыць і не паміраць. Раўняючыся з Крынкамі.

* * *

Крынкаўскую школу канчаў я ў тым жа высокапавярховым драўляным будынку на Гарбарнай (сённячы ў ім камунальныя кватэры). Да вайны быў гэта прыватны шпіталь жыдоўскага медыка і хоць потым, у чэрвені сорак першага, густа падалі тут нямецкія бомбы – уцалеў, не згарэў. Наш выпускны, сёмы, клас ледзь змяшчаўся ў даволі прасторным памяшканні над партэрам ад вуліцы, ад рынку. У перапынкі мы кагалам збягалі ўніз па шырозных усходах накшталт дабудоўкі з дошак, у якой грукацела, быццам у млыне. Перад франтонам спаленай бажніцы – былым уніяцкім манастыром? – пыльна гулялі ў футбол або, звычайна, дурэлі. Іншы раз выходзіла панаглядаць за намі кіраўнічка Варатынская, пагрозліва памахваючы ў наш бок кульбакаю. Гэтая радавітая шляхцянка з княжых пасынкаў часалася на мужчынскі манер, маючы арыстакратычны профіль старэючай дамы, але да вучняў адносілася спакойна, без начэплівай дыдактыкі. Дзеля лепшай зразумеласці, часамі азывалася па-беларуску. Нас як крынкаўскіх мяшчанаў смяшыў яе т.зв. казельскі акцэнт, мяккае вымаўленне тыпу „-ня”, слоўка „вось” або канчаткі „-ся” (напр. узяўся). Мы гаварылі цвёрда: узяўса, нарабіўса, расьсьмяяўса, і г.д. Пішу: гаварылі, бо цяпер усюды ўжо пальшчызна, з якой тады кпілі, настолькі ненатуральнай яна нам здавалася.

Нас не выхоўвалі, а гадавалі: кармілі, адзявалі, абувалі, ганялі дапамагаць у хатнім абыходку, на гаспадарцы. Пра дзесяць запаветаў і наогул пра мараль пачулі ад святара Савіча, які меў урокі рэлігіі. Каб не рабіць прыкрасці духоўніку, паўтаралі за ім, што трэба любіць, а як жа, і ворага свайго, дзівуючыся ў душы гэткаму абсурду на наш погляд. На споведзь хадзілі, бы падатак аддаць... Айцец казаў сваё, а мы ведалі сваё. Тую нявыхаванасць ва ўсёй паганскай голасці паказаў выпадак з самім а. Савічам, калі, аднойчы, ён раптам закаціў вочы пад лоб і паваліўся на падлогу: клас гурмою кінуўся ў дзверы, мала не выламаўшы іх, і разбегся ў варварскай паніцы. Лекара паклікаў нехта з настаўнікаў, занепакоены вэрхалам.

Не ўсе педагогі стаяць мне ўваччу. Акрамя згаданых раней Анны Яроцкай ці праставатых Кулакоўскіх, яшчэ Курачыка і Варатынскай, Сасноўскай, памятаю Жучанку, Кавалеўскую, Маёраўну, і... Было больш, аднак бясследных. Тое, што мужчыны курылі ў настаўніцкім пакоі, лічылася звычайным. Уражвалі пані – бабы з папяросамі ў зубах! Смалілі не менш заядла. Праўдападобна падкрэслівалі яны такім чынам феміністычную эмансіпацыю альбо і свой вышэйшы сорт. Курыць у тую пару не махоркавы самасад мог той, хто зарабляў жывыя грошы, хадзіў на казённую службу. Лепшы пан. Басота капціла казіныя ножкі. Ага, палюбоўніца фатографа Лапуця зацягвалася „купным дымам”; ніколі на людскіх вачах, бо засмяялі б. І гаварыць па-польску да каханага адважвалася не іначай, як толькі калі ніхто не чуў. Зусім не таму, што быў нацыяналізм, бо не было ў народзе чагосьці такога; было інакш: польскае слова ў вуснах патомнага крынкаўца ацэньвалася як праява напышлівага зазнайства. У палякаў існуе на гэту акалічнасць няблагі вульгарызм: Wyżej sra, niż dupę ma!

Выхаваннем лічылася лупцаванне. У багатыроў так не дзяжылі дзяцей. Мая нарачоная Шура, калі выпучыліся ёй грудзі, хадзіла ў славе „хорошо воспитанной” (заўвага Вінцука-кніжніка). З яе белага тварыку не зыходзілі сінякі або і крывавыя падцёкі. Бацька Шуры, здаравезны звер, якога трох ашуканых мужыкоў з Нетупы не магло пакаціць, ажаніўся быў не па добрай волі і таму ведаў, што значыць мець дачку ў хаце. Яна – з гадамі адолеўшы тэхнікум тэкстыльнай прамысловасці ў Беластоку – драпанула чым далей, ажно ў Лодзь. Шмат каму, зрэшты, удалося знікнуць на краі тадышняга свету. Ва Уроцлаве, Шчэціне, Гданьску, на пустуючых Заходніх Землях (акрамя Шлёнска і Познані). Беласток занадта блізка знаходзіўся і атмасфера ў ім усё ж нагадвала Крынкі; цяжка было ў ім замесці свае хамскія сляды за сабою.

А ў такім, напрыклад, Кашаліне ўсякая галытва хадзіла ў арэоле каланізатараў паслянямецкай тэрыторыі, прычым не з абы-якім псеўдарадаводам. Варшаўская жонка віленскага паэта Аляксандра Рымкевіча неяк здзіўлялася: – Jeszcze nie spotkałam repatrianta, który by się nie przechwalał posiadanym na Kresach mająteczkiem. Aż dziw, że nikt tam nie tyrał na roli!

Адтуль, здалёк, выехаўшыя прыязджалі ў Крынкі мала часцей, чым на пахаванне старых. Не заўсёды заначаваўшы хаця б, адразу з могілак гналіся назад, павесіўшы замок на закалтыжаных дзвярах бацькоўскай кучы. На элегію пакінутага гнязда. Часамі пажывалі ў тых руінах выгнаныя жанкамі п’янюгі. Далучаўся да іх адзін з нашых войтаў, але, урэшце, памарозіў рукі-ногі, якія ампутавалі яму ў сакольскім шпіталі, учыніўшы з яго мяшок без магчымасці наліваць чаркі. Крынкі – гэта кропелька ў кропельку Савецкі Саюз, хоць і пераважаюць у іх касцельныя палякі.

Раздумваючы пра пасляваеннае пакаленне, што першым пайшло ў белы свет, трэба памятаць наступнае: яно было галоднае, а хлеб давала яму польскасць. Так і па сённяшні дзень. Астраўкі беларушчыны там, дзе не мус „хадзіць у паляках”, каб выжыць. Усе тыя з майго класа Віцькі, Мішкі, Алы, Шуры, Галі, Іры, Вадзімы, Лёнікі з месца сталі пышнымі падпанкамі як толькі дасталіся ў сярэднія школы ды панацягалі на сябе аж да вачэй каляровыя штубацкія дэклі. Пачуліся рыхтык, бы – з гразі ў князі! Мая іронія з іх – мушу прызнаць – досыць несправядлівая, хаця б таму, што бедныя людзі іначай не рэагуюць на ўзвышэнне. У такіх няма шанцаў быць маральнымі. Аб’ектыўна нямаш. Некаторых падратоўваў этычна камуністычны культ простага чалавека, аднак ненадоўга: ідэалогія непазбежна пераўтваралася ў літургію, за заслонаю якой стабілізаваліся выгодныя пасады. Гэтак кажу, забягаючы наперад.

Пакуль што і да чаго, крынкаўская школа ўяўляла сабою вузкаватыя вароты, праціснуўшыся праз якія ў натоўпе падобных, напэўна траплялася ў байкавую краіну, у такую, дзе не б’юць, не шпараць і не клянуць, і яшчэ грошы за нішто даюць. Я не быў пэўны ў тым, ці следам за намі не пабягуць настаўнікі нашы, кінуўшы кібені-мацеры пакутную работу ды местачковую нуду. Вымаўляючы слова „Беласток” адлятаў кіслы пах гною, імжыла парфумнай пахкасцю цырульні. Даваенных „вучыцеляў” улады адсоўвалі ў бок, прысылалі маладых. Чаго іх несла сюды ад świateł wielkich miast, gwarnych ulic i szumu samochodów, uroków nocnego życia?!! От, дурні! Авёс ім у зад закалоў...

* * *

Вучань з мяне быў марны. Поўная катастрофа па дакладных прадметах і граматыцы. У каторымсьці класе паратоўваў мяне Толік Мірон з Гураняў, які потым, у жыцці, стаў ці не доктарам матэматычных навук. Маці, любячы натхнёна хваліцца ўсім сваім, надавала мне энтузіязму рамянём і – клянучы выдаткі – пасылала на карэпетыцыі (настаўнікі бралі плату прадуктамі). Бяда ў тым, што вельмі хацелася быць дарослым, у чым перашкаджала менавіта школа. Выпісваючы „Rolnik Polski”, чытаў агранамічныя парады ў ім, падпісаньія інжынерамі. Аднойчы дадумаўся: і я магу такім стацца, навучыўшыся дэкламяваць іхныя тэксты... Сотні!

У выпускным класе падпаў я пад „інстынкт табуна”. Усе ішлі вучыцца ў сярэднія школы. І я – з Жоржыкам Шамрухевічам і Тадзікам Шыгаловічам – у беластоцкі Механічны тэхнікум на тадышняй Сасновай. Пісьмовы экзамен – як у касцёле рады лаваў у вялізнай залі, безліч хлопцаў і дзяўчат, рэха голасу настаўніка, які па-ксяндзоўску прадыктаваў тэмы-задачы; суворыя наглядальнікі парадку, ліпучая ад поту кашуля, у мазгах аж скрыгаціць ад натугі... Памятаю гэта і больш анічога. А яшчэ – як дабраўся ў Беласток: аўтобусаў ПКС тады не было, а толькі „буды”; з Крынак адзін раз у суткі, упоранак (шчасце, што шафёрыў на крынкаўскай лініі Сенька Карпук, муж аднае з Яновічанак). Заначаваў у Галіцкіх на Пячурскай, даволі блізкіх сваякоў з боку маці, патомных вазакоў, асеўшых там за царскім часам. Патрыярх роду злаваўся на ўнукаў, чаму гавораць яны да яго па-польску; у ягоную маладосць ён рэдка чуваў гэтую мову на мястовай вуліцы. – Одкуль столькі паноў набралосё? – пытаў ён у самога сябе, забаўна майму слыху „окаючы”.

Божа, даруй мне грэшнаму: моцна спадабаўся Беласток – мякка спіш, чысценька ясі, і ўсяго з кніжкамі ў цябе дачыненні! Стаўшы штубаком, я пачаў як бы ліняць, брыняць і расці (даматканыя нагавіцы падняліся да лытак). Выезд з Крьнак, напрыканцы таго ж сухога лета, адбыўся ўсё ж па-сялянску, трохі як славутае„бежанства”; бацька Жоржыка запрог у адвячорак дэраша, раскладзіны жалязняка завалілі пасцеллю нам, мяхамі бульбы і гародніны, панастаўлялі карзінаў з запасамі з камораў, а самі мы, каб не мэнчыць каняку, пакрочылі ў пыле побач. Не азіраючыся на мястэчка ў даліне, якое нам, мне і Жоржыку, раптам абрыдла. Ноч выпала зорная, „августовская”, як сказаў мондры дзед Адам Шамрухевіч, і гэтае незразумелае слоўца прыдавала ёй магіі ўрачыстасці, нейк кшталтам „ліванскага кедра” ў рэлігійным вершы... Выбывалі ў рай.

Настальгія ўдарыла нечакана, праз тыдзень-другі. У горадзе жылося добра, але па-сірочаму. Кожнаму ты лішні. Атачэнне не тваё. Страва патыхае крынкаўскай аптэкаю Мароза. Белатварыя беластачанкі крывяцца на мужыцкі „непажондак” у цябе. Кавалерка з Выгоды і Скарупаў забаўляецца тваім акцэнтам. Настаўнік польскай мовы ставіць тройку, не выклікаючы да адказу, шануючы свае вушы, вось. Дзякаваць Богу, не вывелі пакуль урокаў рэлігіі і наша вяскаўня валам валіла на іх, наслухацца рускай гаварнечы бацюшкі, а прычакаўшы нядзелі, падацца ў Мікалаеўскую царкву на Ліповай. Запрыкмеціў я ў ёй мяшчанку з маёй Смольнай вуліцы (хоць не адважыўся наблізіцца да яе, вось паўвеку памятаю ейнае прозвішча: Васілевіч). Стаў я на кватэру ў хаціне надта экуменічнай па цяперашніх назовах, у старых паненак – работніц тэкстыльнай фабрыкі, з якіх адна не хвалілася сваім каталіцтвам, а другая праваслаўем. Можа быць, лесбіянкі?

Бушавалі маладыя банды: Выгода шпарыла Сасновую камянямі ды шворнямі абгорнутымі ў газеты. Наіваньваліся на прасторных жыдоўскіх могілках, на якіх сённячы амфітэатр, тэатр лялек і помнік арліны пакутнікам Беласточчыны. Сасноўцы, заюшыўшыся, драпалі на наступныя жыдоўскія могліцы, за Млыновую, на якіх асталяваўся пасля торг свінінаю і савецкія „чаўнакі”.

У Механічным тэхнікуме мелі месца практычныя заняткі. Зводзіліся яны да таго, што напільнікамі выраблялі мы малаткі. Ялейны інструктар Харашуха апеляваў да нас, каб – не пацець. Шаруючы жалезіну, я нязменна ўспамінаў Пагулянку з яе папаленымі фабрыкамі і ветэрана слесарскай справы з маёй Сакольскай, католіка Шынкевіча, бацьку якога закатавалі ў дваццатым годзе пазнанскія легіянеры за сеянне „чырвонай заразы”. Сын зрабіўся ў другую нямецкую акупацыю солтысам ды актывістам Беларускага Камітэту Хведара Ільяшэвіча (збіраў кажухі для мерзнучай пад Сталінградам арміі Паўлюса).

Каторымсьці разам з’явілася мацерка, паглядзець як жыву. Калі праводзіў яе назад, расплакаўся нястрымнымі слязьмі! Я гатоў быў вяртацца ў Крынкі пешкі, не баючыся поначных ваўкоў. Ці не штодзень выходзіў у прывыгодаўскае гуляйполе, каб выскавытацца, не адрываючы вачэй ад сінечы лясоў у старане Супраслі. Гэта не магло не скончыцца хваробаю і я дастаў сухотаў. Гарбаты лекар Гаеўскі са шпіталя ў будынку, у якім цяперашнім часам знаходзіцца Беластоцка-Гданская Епархія, нараіў інтэнсіўнае лячэнне: піць паранае малако з гарачым тлушчам, глытаць вапнёвыя таблеткі,і кінуць тэхнікум. Маці смуцілася, а я радаваўся. Дырэктар Механічнага – дастойны Цяслюк з вусікамі, бы ў Гітлера, намаўляў застацца аднак, але мацерчыная паніка аказалася пераможнай. Да мяне не даходзіў яе жах, каб не пахаваць яшчэ аднаго сына (мой малодшы брат Валодзік ляжыць немаўлём на могілкавай палосцы Яновічаў ля Шыбеніцы з уніяцкай капліцаю ад васемнаццатага стагоддзя). Новы браток, Сашка, быў у гадах, калі не прадчуваецца існавання школы і настаўнікаў. Гайсаў па выгане, з начэпленымі, самаробнымі, пагонамі савецкага лейтэнанта ды з выструганай з палена пэпэшаю.

Балючай стрэмкаю засела ў памяці агіда меставых фаміліянтаў да беларускага слова, рэакцыя іхных дзяцей, гатовых званітавацца ад гуку роднамоўя. Нешта падобнае спазнаў я потым, швэндаючыся да саветаў. 3 той важнай розніцай, што ў Беластоку не збіраліся мяне забіць. 3 удзячнасцю згадваю таго дзядзьку Сеньку Карпука, былога андэрсаўскага жаўнера, які трапіў у той корпус – выратаваўся, як і батальёны іншых праваслаўных – па традыцыйнай расійскай дурноце зніштажаць сваіх. У Карпукоў на Замэнгофа – блізу актуальнай сядзібы „Нівы” – катэгарычна абавязвала пашана тутэйшасці і цярпець не мог ён захаплення Захадам. Выжыўшы пад Монтэ-Касіна, – Андэрс не быў яму богам; тыповым генералам, які, ні здрыгануўшыся, слаў палкі на нямецкія кулямёты.

Страта навучальнага году здалася глупствам у параўнанні з шанцам уцячы з чужацкага Беластока. Хоць і здолеў угледзець у ім сапраўднага паэта. Гэта быў Віктар Варашыльскі, несумненны бальшавік, на якога глядзела – сагнаная на сустрэчу – сялянская маладая неўдалота з ціхім жахам. Не палкія дэкламацыі ягоныя пранізвалі душу, але той незвычайны факт, што паэт ён, а жывы! Ад школьнае навукі вядома, што паэт перш мусіць памерці... І як шавецкі сынок, шаўчук, я звярнуў увагу на чаравікі Варашыльскага: з тупымі насамі, акуратна зашнураваныя, да бляску наглянцаваныя. Усё ж – падумалася – польскія камісары не так лахманныя ды непаголеныя, як рускія. Нам імпанавалі белагвардзейскія афіцэры (на фільмах); адразу відаць, што невашывыя. У канец вайны у нас сталі на кватэру нейкія камандзіры, двух; яны не толькі павыпівалі, яшчэ паненскія адэкалоны на этажэрцы ды вынеслі саксонскі касцюм бацькаў, але і надалі нам змагання з пасцельньмі інсектамі... Такога не забываецца, асабліва пасля ахайных немцаў, нічога што варагоў.

1951-1955

У Крынках траскацела лютаўская зіма пяцьдзесят першага года, а мы ўжо ў новым доме: стары, на Сакольскай 27, прадалі шляхціцу Рудкоўскаму, загранічніку з Макараўцаў; ён чамусьці гаварыў з на-мі па-польску, а са сваёй жонкай-лялечкай па-беларуску, чым даводзіў яе да бабскае істэрыкі, і яна кідалася на яго з кулакамі: – Ty herbowy chamie!

Як цяпер разумею, я жыў маніямі. Заманулася стаць метэаролагам (прыцягвалі тайніцы пагоды). На падворышчы абсталяваў назіральную станцыю, з паказнікам ападкаў, ветрамерам, і батарэйным асвятленнем для вечаровых занатовак. Даволі шматлюднае пакуль мястэчка закпіла з мяне хлапцоўскім рогатам у заплоцці: матаралёг! матаралёг! матаралёг!!!

Бацька цярпліва маўчаў, пе будучы пэўным, ці выжыву ад сухотаў. Не ганяў мяне памагаць яму ў гаспадарскіх клопатах, сам рэзаў сечку карове, насіў з далёкага гумна сена авечкам, парыў бульбу свінням, і пакрыёма шаўцаваў. У змярканне сыходзіліся да яго на майсы крынкаўскія патаемнікі і мамінсыночкі-дармаеды. Тады ажывалі геройскія ўчынкі пагулянскіх бандзюкоў, забытыя прыгоды жыдоўскіх курваў, дурныя хітрыкі акопаўскіх гароднікаў, недаўмекаватасць млынароў, і тое, як фабрыканта Айна ўтапілі ў чопавай кіпені. У багонніку пад Разбойнікам учора крактаў чорт. На Новай вуліцы крушынянская хамутка, што прыйшла замужжам сюды, нарадзіла дзіця з цялячым хвастом. Палякі арыштаванага Гамулкі зноў падымаюць бунт, але Сталін сказаў, каб селі на сраку...

Мая радасць, што я зноў у сваёй хаце, у Крынках, канчалася. Пабыўшы праз восень у Беластоку, пабачыў іншае жыццё, крыху польскага свету. Кантраст аказаўся каласальны: людзі там меліся непараўнальна лепей ад крынкаўцаў, прычым не так цяжка працуючы. Усё здалося падобным да таго, што чым страшней тыраеш, тым галаднейшы ты. Так прабівалася ў свядомасць жаданне аднак драпаць у горад. 3 кожным днём мацнейшае, гледзячы, як бацькі мучацца на гаспадарачцы, некалькігектаравай усяго, будучы пазбаўленымі Народнай Уладаю свайго капіталістычнага рамясгва – бацька баяўся адкрыта шаўцаваць, а маці краўцаваць.

Хварэючы сухотамі, быццам перад смерцю якою закруціліся ў маёй памяці, нейкім зваротным фільмам, успаміны. – Зіма саракавога года, роўныя з платамі грумакі... Катаемся на санках, разгон ад ваконца пад саламянай страхою Курча. На шашы пад Прафіткаю буксуюць савецкія грузавічкі з комінамі за шафёркамі, з якіх валіць дым, бы з караблікаў на белапенных хвалях мора... Мы, дзецярня, перасталі чуць-чуваць польскую мову. Замест яе з’явілася не менш дзіўная руская, даволі ўсё ж падобная на тую ў пропаведзях бацюшкі Савіча. Гэта моўная рэакцыя дзяцей калоніі, якой камандуюць чужыя – хто з легіёнамі калісь прыйшоў, а хто на танках нядаўна прытарахцеў да нас. Уздзіў, чаго іх сюды носіць!?

За другімі палякамі, калі і другія немцы прайгралі вайну, я дастаў запалення мазгавых апонаў. Аглух і адняло мне мову. Фурманкаю адвезлі мяне на пасцелі ў шпіталь, што на Гродзенскай, пабудаваны за царом. Лячыў рэпатрыянцкі лекар Абуховіч; потым я сустракаў яго на беластоцкім тратуары ў мундзіры вышэйшага рангу польскага афіцэра медычнай службы. 3 ягонымі дачкою і сынам вучыўся ў пачатковай школе на Гарбарнай. Стэрыльна чыстыя і дагледжаныя, нагадвалі яны паненак і панічоў з кінафільмаў пра дваранства, на якія паспеў быў я ў адзіным на ўсёй пасляваенны Беласток „Тоне” (побач фарнага касцеліска). Гэта Абуховічанка, бы анёлак, і перакормлены Абуховічык з тоўстымі шчочкамі Херувіма вельмі імкнуліся гуляць з намі, як дзеці з дзецьмі, але яны нам, упэцканым местачкоўцам, моцна не падабаліся, смяшылі пры гэтым бесталковым przepraszam, przepraszam...

Ну і тое АК жудна засела ў мазгах, назву якога цямілі можа некаторыя гладчэйшыя мужчыны. Акоўцы недзе кагосьці забівалі, ну і тады за імі ганялася войска, але без удачы. Часам наязджалі з-за граніцы саветы на танкетках, ад якіх не адзін аковец накладаў галавою. Пасля сорак сёмага тыя „лесныя” ўжо не хадзілі. Я пра іхныя бітвы і не ведаў бы, калі б не пабілі трохі сваякоў з боку маці. Цікава, што крынкаўскія аўтахтоны нікуды не лезлі. Затое заядла палітыкавалі ды бегалі поначы з карабінамі закерзонскія рапатрыянты і каталіцкая басота па вёсках. Адтуль далятала пальба, як толькі цямнела на двары. Сёння тамака глухое бязлюддзе.

І не падумалася, што нічога ўжо тут не будзе; вернецца пушча ды звяр’ё, нават ніколі не бачаныя бабры. Наслухаўшыся агітацыі сацыялістычнага шчасця я ўяўляў сабе натоўп комінаў на адбудаванай гарбарнай Пагулянцы, ткацкі камбінат на жытнёвай Прафітцы, чыгуначную станцыю ў доле, за капуснымі агародамі Дужага, стадыён на Акопах, парк культуры і адпачынку ды з возерам на Старых Млынах, абавязкова Палац Партыі на рагу Касцельнай, таксама сажалкі поўныя карпаў пад маёнткам, а ў старадрэўі ў ім бліскацела мне ўваччу беласценная санаторыя для нямоглых мужычак ды мужыкоў... І чуліся радасныя адтуль спевы тых пакручаных нялюдскай работаю на загонах, аб тым, як ім цяпер добра жывецца!

Абагаўляў прыроду, зачараваны расуючымі жытамі ў далёкіх палетках; сядаў на ўскраі лужкоў, назіраючы за гняздуючымі ў кустоўі птушкамі. Лежачы на ўзмежку, заглядаўся на аблокі; у вышынях шыбаваў птах. Мроячы пра ўласны сад, у капанне бульбы звозіў дзічкі з межаў, садзіў на прыгуменні і на новым пляцы, купленым бацькам пад хату на жыдоўскіх пажарысках за кузьняю Лейзара. 3 таемнай асалодаю паўтараў прыродаапісальныя вершы з матчынай кніжыскі Пушкіна: Пахнет сеном над лугами, сердце, душу веселя... Або: Буря мглою небо кроет, вихры снежныя крутя, То как зверь она завоет, то заплачет как дитя...

Разумеў, што я дзівак і таму, выходзячы на паўдня, у смутна- адзінока-бяскрайняе заполле, забіраў з сабою мяшок, каб нарваць на ўзмежку зелля свінням, што адводзіла ад мяне пляткарскія языкі і нядобрыя вочы. Хворых маладых лічылі схільнымі да ненармальнасці. Я кахаў бываць у глухіх закутках, у непатрэбным свеце, і соладка плакаць у забытых лужках пад Гаспоравым лесам. Сухоты шчасліва не адкрыліся гнільнымі ранамі на лёгкіх і ў лірычнае квітненне яблыняў я заеўся думаць, як дастацца ў сельскагаспадарчую школу. Неацэнны беластоцкі сваяк Віцька, сын таго ж шафёра Сенькі Карпука, адшукаў агародніцкую, што мяне моцна ўзрадавала. Але чамусьці зараз жа перавялі яе ў якісьці Кнышын, у мазур’ё. Віцька, хлопец невясковы, практычна падказваў мне вярнуцца ў Механічны тэхнікум, куды прынялі б назад без уступных экзаменаў, але я кепска пераносіў кантакт з тэхнікай, пах шмараў ды скрыгат механізмаў, бяздушша жалезіны. Тады зрабіў ён адкрыццё, што ў пару кроках ад іхнага дома існуе невялікі Электрычны тэхнікум, на рагу Заменгофа і Белай. Я запаліўся, ні трохі не падазраючы, што электратэхніка – гэта перш за ўсё матэматыка і матэматыка, а не рамантычнае святло на вулічным слупе ў меланхалійнай, восеньскай, імгле... Няблага падвучаны раней гміннымі рэпетытарамі і маючы за сабою амаль паўгоду ўжо сярэдняй вучобы, я здаў экзамен у „электрык”, пэўна горш па „матме”; з польскай мовай і літаратурай, асабліва з правапісам не меў праблемы, даўно ўцяміўшы па-беларуску, калі пішацца „у” адкрытае ды не менш клапотны палякам „рз” Само тэхнікум адразу і прыкра расчаравала мяне, знюхаўшы ў ім той жа запах варштатаў, нейкае слесарні, бензінны вуркат матораў. Экзаменацыйных вынікаў я не чакаў, задоўга давялося б сядзець у цеснай кватэры з вечна незадаволенай Карпучыхай. Даўгачаканы ліст ад Віцькі прынёс звестку, што няма майго імя ды прозвішча на вывешаным спіску прынятых, а што мяне зусім не засмуціла. Бог адзін выратаваў з чарговае памылкі ў выбары жыццёвага шляху! Але, куды цяпер? Неўзабаве, аднак, прынёс пісьманосец наступную канверту ад шалапутнага Віцькі: ці не mamuśka яго, не могучы сцярпець такое ганьбы ў кроўньм ёй родзе Яновічаў, не паверыла да канца Віцьку- трапястуну і сама пайшла паглядзець тую катастрофу адсутнасці маёй у пераліку добра здаўшых іспыты. Выявілася, што фігураваў я ў алфавітным парадку ажно пад літарай „С” (так незвычайным падалося канцылярскай машыністцы маё імя, што атоесаміла яго на шляхецкі манер: Сакрат-Яновіч, з падвойным прозвішчам).

Не меў я ўжо выйсця, рушыў рабіцца электратэхнікам.

* * *

Стаў на кватэру ў Рыбніка, электраманцёра ў беластоцкай электроўні, што жыў у шматкватэрным драўляным будынку ўпачатку вуліцы Смольнай (цяпер там стаяць „блёкі”). Рыбнічыха была энергічнай мазуркай, родам ад Кнышына. Мелі яны толькі сына Янка, які вучыўся ў Будаўнічым тэхнікуме. Спалі ўсе на вясковы лад, у адным пакоі з ложакамі пад сценамі, шафаю на адзенне, круглым сталом пасярэдзіне. Жылі Рыбнікі бедна і таму другі пакой, меншы, здалі кватарантцы, малёванай тоўстай бабе, якая рабіла ў фабрычцы воцату на Юравецкай. Часамі мелі месца сцысіі з ёю – спрабоўвала прыводзіць мужчын.

3 Янкам сябраваў Віцька і мы ўтраіх хадзілі ў нядзелі на стадыён, той стары, што ўканцы Жалезнай (другога ў Беластоку не было). Шкадуючы – або не маючы – грошай на білеты, пралазілі праз тайную дзірку ў высокім драцяным плоце. Ні разу не папаліся. Папраўдзе спорт мяне не надта цікавіў, Янка можа больш, але тон задаваў менавіта Віцька-Вітэк, аматар спрынту і... гожых дзявочых лытак. У яго завялася нарачоная і пра гэты сакрэт неяк уведала сястра Таня, і данесла матцы аб тым, што дзяўчына – каталічка. Карпучыха погразна бурчэла на такую навіну, ставячы ўмову, што ў жаніцьбу мусіць тая перайсці ў праваслаўе. Віцька не браў таго завельмі ў галаву. Наколькі яшчэ памятаю – прыгажуня не прападала за ім і, пасля матуры, пайшла замуж за кагосьці.

3 Янкам добра было рабіць хатнія задачы. Ён, флегматык, лёгка пачуваўся ў матэматычных праблемах і зусім наадварот, чым я, у гуманітарных прадметах. Так што абодва мы файна дапаўнялі адзін аднаго. Гармонія між намі панавала настолькі ідэальная, што аж мала што запамяталася з тае пары.

У калядныя фэрыі ў Крынках напаткала непрадчуваная бяда: эпілепсія Джэксана. Бацькі перайшлі жыць ужо ў новую хату, што стаіць і цяпер, і па ваду трэба было хадзіць даволі далёка, цераз пажарышчы да жыдоўскай помпы каля мураванкі Пуля. Беручыся аднойчы напампаваць, я моцна здзівіўся, што не магу падняць правую руку, зрабілася як быццам не мая яна, абвіслая. Неўзабаве ахапілі канвульсіі і прыступ бяспамяці. Прывялі дахаты мяне людзі; я апрытомнеў пад вечар у пасцелі, балючы і знямоглы. Была нядзеля, збіраўся быў у царкву на абедню; у хоры спявала чарнабрывая Валошынка з элітнага крынкаўскага роду, што дадаткова падбівала мае амбіцыі пачынаючага кавалера... Ужо тады я не сумняваўся ў тым, што нечага важнага даб’юся ў жыцці. Аднак, растучы заікаю, не меў шанцаў паведаміць якраз ёй пра гэта.

Маці, змучаная мноствам маіх папярэдніх хваробаў, заядла верыла ў цуды і ў знахараў. Вышукала мне чарадзея, аброслага брудам мужычка з-пад Верхлесу, які супакаяльна паўплываў, даўшы з’есці камяк з павуціннем, нашаптаўшыся і выправіўшы хваробу „на сухі лес”. Усё ж яна вярнулася да мяне роўна праз месяц, пасля абеду ў прыход са школы, у кухні Рыбнікаў, наклікаўшы паніку на дом! Незабабонная мазурыца рацыянальна накіравала мяне да лекара, які пацыентаў са Смольнай прымаў у кабінеце на Міцкевіча, у старажытнай будыніне магнатаў Браніцкіх, той самай, у якой два стагоддзі назад выступаў варшаўскі тэатр Багуслаўскага. Рутынны медык апазнаў... рэўматызм і прадпісаў награванні спецыяльнай лямпай. Калі ж таемная хвароба зноў завітала, гэтак жа праз месяц у мазгі, нехта нараіў фельчара Скварчынскага на Зялёнай (Выгода). Паратаваў, імгненна ўстанавіўшы прычыну. Сказаў: хлопча, ты з гэтага вырасцеш, арганізм жа развіваецца, зажыве недамаганне, прыходзь на электрызацыю, дбай пра бясхмарны настрой і пі, вось, гэту ўзмацняльную мікстуру, а ў выпадку чарговага прыступу – спявай, спявай, весяліся, хоць слёзы будуць цячы... Вось так. І я спяваў, наогул „Кацюшу”. І да канца навучальнага года, лічы, выздаравеў. Прафілактычна заходзіў пад „Тон”, дзе стаяў з электрычным сіламерам фацэт з сінім носам. Не мог ён уцяміць, чаму я ў яго такі пастаянны кліент, адзін, без калегаў, без патрэбы пахваліцца мацатою.

Упалоханы эпілепсіяй, выпрацаваў у самім сабе некалькі, прыдатных пасля стандартных рэагаванняў. „Не біць у хамут”, як казалі ў Крынках, г.зн. не кідацца ў залішнюю амбіцыю. „Не крушняваць пад сябе”, г.зн. не шалець ад пярэпалаху. „Жыць, як жыццё набяжыць”, г.зн.: памяркоўнасць у спадзяваннях. „I без цябе быў свет”, г.зн. не мондрыцца.

Прамоцыю ў другі клас тэхнікума атрымаў досыць гладка. Абсыпаліся, бы асеннія лісці, гультаі ды цванікі, пераважна беластачане. Мужыцкія дзеці зубрылі матэрыял, не бачачы альтэрнатывы задуманай лёгкахлебнасці. Не хапала падручнікаў і наш матэматык вышныпарыў нейкі беларускі з саракавога году. І вучні на ўроках давалі яму адказы таксама па-беларуску, што не ўяўляла перашкоды і шэпятоўскім мазурам, прайшоўшым прадмет беларускай мовы ў савецкіх школах у гадах 1939-41. Настаўнік злаваўся і крычаў:

Ja ci dam „budzie”! Ja ci zaraz pokażę „rauаniajecca”!

У вялікія праваслаўныя свягы я звальняўся дамоў. Ніхто больш, хоць „кацапаў” налічвалася каля дзесяцёх. Дырэктар Рытэль ні разу не адмовіў, яшчэ і наказваў: A twoi prawosławni koledzy to co – już niewierzący? Быў ён салідным перадваенным інтэлігентам, якому і не падумалася, каб кагосьці прынізіць, абсмяяць. А тыя мае калегі, злітуйся Божа над імі, „крушнявалі пад сябе” і, закончыўшы тэхнікум, пашукалі шчасця чым далей адсюль. Інваліды духа.

Дзейнічаў чырвонагальштукавы Związek Młodzieży Polskiej.

З ім не было жартаў і амаль усе пазапісваліся ў яго. Першымі рынуліся туды, а як жа, Ruscy: Валік Антанюк, Генік Лісоўскі (з Талькоўшчыны) і Лідка Пятроўская з прыцаркоўнага асяроддзя. Потым толькі рушыліся за імі несумненныя палякі – Багуся Шэндар з дробнай буржуазіі і Рысё Скаўронскі з тандэтнай хаткі чыгуначніка ля Фабрычнага вакзала, званага іншы раз Палескім. Яны верхаводзілі. Стварылі і гурток Таварыства польска-савецкай дружбы, паставіўшы на шэфа ягонага – мяне. Аргументавалі: Słuchaj, Sokrat, jesteś Białorusinem, więc bardziej kochasz Związek Radziecki, bo my, Polacy, jeszcze nie dojrzeliśmy do tej miłości... Pomóż nam, do jasnej cholery!

Утворана ўсенькія арганізацыі, да якіх належалі гэтак жа цэлым класам. На двары ўстаяўся пік сталінізму і цэнтр перадаваў, каб выкрываць ворагаў сацыялістычнага будаўніцтва. Дзе ж іх было знайсці сярод кавалерчукоў, але „нашы хлопцы” пастараліся. На інаўгурацыйным сходзе Таварыства – пасля ўрокаў – я трымаў слова і, вядома, камічна заікаўся, чаго не стрываў смяшлівы Мішталь. Вось і паслужыў ён пачаткам чорнага спіску. Наступным аказаўся, калі не памыляюся цяпер, моцна перарослы Чайкоўскі, які ў войску дабіўся чыну капрала. На сходцы LPŻ, Лігі Сяброў Салдата, парамілітарнага ўтварэння, меўся ў яго клопат з той жа фанабэрлівай Багусяй і ён нараіў ёй забяспечыцца ў Лізе тых сяброў... прэзерватывамі. Праўда, слабенькімі паказаліся падставы дзеля намінацыі яго ў неабходныя ворагі, але лепшых пакуль не бачылася. Ажно нечакана падлез пад палітычную інструкцыю Адульчык, маладзёвы шукальнік праўды, які „даў шайбу” запытаннем, што будзе пасля камунізму як усёсусветнай мэты чалавецтва... У рамках якойсьці чарговай дыскусіі нагадваючай літургію. Адульчыка, праўда, не выгналі з тэхнікума, нікога больш „не заразіў” сваёй дапытлівасцяй і таму паслаўлялі аднаго яго ў дакладах ды справаздачах, у якасці прыкладу ідэйнай бесхрыбетнасці. Валік ушчуваў па-за пратаколам: Zastanówcie się, kolego Adulczyk, po czyjej stronie jesteście: z ludem czy przeciw ludowi? Хлопчык чырванеў ды пацеў, як мыш. Клас усгрывожана маўчаў, а Лідка сакатліва ўспамагала Валіка, Генік жа па-сялянску памяркоўна азываўся: Zejdźcie już z Adulczyka, wystarczy.

Чытаецца сёння пра тое, бы кабарэтны тэкст. Аднак жа на інфантыльныя гульні гэта тады не выглядала: у наступіўшыя польскія адлігі ды перавароты ўсе яны паўміралі, зазвычай ад інфаркту. Чую, што яшчэ карпее недзе ў Польшчы, зашыўшыся, адна Лідка, як кожная баба, даўгавечнейшая за мужчыну. Jakoś nigdzie nie załapała się?

* * *

У асяроддзі штубакоў у Беластоку на зломе саракавых і пяцідзесятых гадоў наглядаўся асаблівы ментальны клімат, які потым знік і яго ўжо няма цяпер. Візуальна праяўляўся ў шпанаванні шапкамі-дэклямі. Кожная прафесіянальная школа мела іншую камбінацыю колераў на іх. Не памятаю, як прэзентаваўся Электрычны тэхнікум, – нечым блакітным? – але надта высокую павагу выклікалі белыя рагатыўкі Медычнай акадэміі. Шапкі ўсякія шылі краўцы з Сеннага рынку і каштавалі дарагавата (блішчасты чорны казырок, рознаколерны абадок, верх з нейкага плюшавага матэрыялу).

Сярод прафесійных школаў папулярна шанавалі дзве: гандлёвую з Варшаўскай і педагагічную з Міцкевіча. Калі тыя дэклі ўяўлялі сабою працяг перадваеннай моды, дык асаблівы гэты пашанунак да гандлю і настаўніцтва быў вынікам таксама мінулых часоў, у якія лёгка жылося местачковым крамнікам ды „вучыцелям”. Самы ўдалы механік ці электраманцёр у Крынках не зарабляў столькі, колькі „пані з падставоўкі”. Мой бацька, маючы добрую марку шаўца, задавальняўся двума злотымі заробку ў дзень, што складала прыблізна ўсяго трэцюю частку грошай „беларучкі з ксёнжкамі ў сумцы”. Быць інтэлігентным значылася не бедаваць. І лепшы быў mały handelek, niż duży szpadelek.

Страшэнна ціснула на псіхіку мужыцкая зацюканасць! Панадзяваўшы дэклі, бы якіясьці кароны, нельга ўжо было з кім-колечы загаварыць па-свойму. Таму так памятаюцца wyjątki ў гэтай усенароднай псіхічнай хваробе: Юрак Анісімовіч з канца Гродзенскай, Галя Анісімовіч з Каўказскай, Марыся Кукіш з Новай... Характэрна, што яны з заможных фаміліяў. Найзаядла ганьбавалі родным бясхлебавічы, што на розум яснае – чым жа маглі яны ганарыцца? Цяжка кіраваць да іх жаль, бо проста ратаваліся ад бацькоўскай нэндзы. А, зрэшты, знакамітая гэта ілюстрацыя навуковай праўдзе аб тым, што нацыю стварае буржуазія, людзі, у якіх адсутнічае праблема хлеба. Нацыянальная свядомасць, як вядома, ёсць прадукт культуры; сама голая культура нікога не накарміла. Гэта польская культура сцісла звязаная з кар’ераю, не беларуская (у саветаў усяму варунак – руская!).

Лекцыі ў тэхнікуме, іх атракцыйнасць залежала ад індывідуальнасці выкладчыка. Моцна пашчасціла нам з навучаючым нас электратэхнікі, маладым Эдвардам Фалькоўскім. Гэта быў чыстай вады педагагічны талент! Можна было не вывучыць іншы ўрок, але не ягоны, на прамілы Бог! – Праз чатыры гады пасля, ідучы ў жыццё ўжо з дыпломамі тэхніка-электрыка мы плакалі на развітанне, і ён разам з намі. Чагосьці такога больш не здарылася мне ані не бачыў я дзе-колечы, хоць чакала мяне яшчэ шмат навукі ды мнагалікі натоўп ciał pedagogicznych. Гляджу на старыя фатаграфіі: Божа, як усе тады былі худыя і ў марным адзенні! Сёння беспрацоўныя лепш выглядаюць. Апускаючыся ва ўспаміны не магу трапіць, аднак, на нейкі камень незадаволенасці; адна радасць – выбранай школай, якая прадвяшчала паслейшы дабрабыт, хоць новакупленым шалікам. Радасць і радасць у маладосць з гатовым планам бяссмерцця. Бывала, нехта забіўся на матацыкле ў калдобінах вясковай Выгоды або ўтапіўся ў Супраслі пад Васільковам, але ўспрымалася тое, бы жарт: от, нібы наклаў галавою ды, нябось, прыйдзе на танцы ў Гандлёвай, далезе туды безбілетна, па вадасцёкавых рынах раннім вечарам з суботы на нядзелю... Гэта, дарэчы, не танцы, а балі – хлопцы пад гальштукамі і з набрыльянцінаванымі чубамі, дзяўчаты ў беласнежных блузках і з бантамі на прычосках. Абавязвала дастойнасць, парфумы. Рогат лічыўся вульгарнасцю. Вылучаліся сваёй неразлучнасцю сімпатычныя пары з дыскрэцыёзнай канверсацыяй, стрыманымі ўсмешкамі і гарачымі вугалькамі позіркаў. Яны трымаліся воддаль, у рамансавых паўценях каланады высознае залі. Чуліся французскія тэрміны любоўных залётаў: „рандэву”, „вуаля”, „гран-данс”, „пардон”.

Няцяжка здагадацца, што мы, хамы, стаялі там разявамі; не хапала пару грашакоў хаця б на банальную фрызарскую ваду. І не кожны яшчэ ведаў, што зубы трэба чысціць, шыю мыць штодзень; пазногці абрэзваць, „мёд” з вушэй вымаць.

Вельмі падабалася нам, прышлым сюды, маладакамуністычная барацьба з мяшчанствам і нават эпілепсійны амерыканскі рок-н-рол (на жаль, імперыялістычны). Як рэвалюцыйная мы моладзь, якой аказаліся недаступнымі паненкі з патомных беластоцкіх дамоў, заўзяліся ладзіць у тэхнікуме пралетарскія „забавы”; члены ZMP прыходзілі ў па-фашыстоўску арганізацыйных уніформах (чырвоны гальштук, вайсковая кашуля, значок з візэрункам Сталіна). Перш, чым дазволіць аркестру ўрэзаць інаўгурацыйны вальс „На сопках Маньчжурыі”, адзін з нашых, па-езуіцку бледных, правадыроў выступаў з калягадзінным натхнёным дакладам пра актуальныя палітычныя падзеі, прыкладна, наконт капіталістычнай агрэсіі ў Карэі. Imperializm do piachu! Польска-савецкую дружбу раз-другі рэфераваў я, як кожны заіка пазбягаючы словаў, што пачыналіся літарамі „к”, „д”, „п”. Слухалі таго „варожыя элементы” ў мёртвай цішыні і ў заканчэнне з палёгкай апладысменцілі. Niech żyje Kraj Rad! Рысё Скаўронскі хваліў мяне, а Лідка звяртала ўвагу, што чамусьці мала чула яна так дарагіх ёй паняццяў як „кккамунізм”, „дддыктатура”, „пппралетарыят”.

Пранырлівейшыя з вяскаўні падседжвалі ў вяртлявых беластачанаў прэзерватывы, доўга не кемячы, дзеля чаго ім гэтыя вялізныя сыскі. Адбывалася сутыкненне процістаўных светаў – задаволены прыходзіў да незадаволенага, вёска валам валіла ў горад, у якім пішчэла дэградаванае мешчухоўства. Паміж гэтымі стыхіямі маглі б ствараць раўнавагу жыды, але іх зніштажэнне давяло да сітуацыі дэмаграфічнай пустаты, якая, быццам гіганцкая помпа, пачала высмоктваць сельскае насельніцтва, без выкарыстання якога была б немагчымая т.зв. сацыялістычная індустрыялізацыя. Работы ўсюды поўна, каб толькі мець дзе прытуліцца на начлег. І ў такім настроі мы вучыліся ў Электрычным тэхнікуме, ведаючы, што нас недзе чакаюць з пасадамі, вочы выгледжваюць...

* * *

Нядзелямі цягнула да Карпукоў на Замэнгофа. Былі з Крынак, жылі да гэтага на Пагулянцы, у жыдоўскай старой развалюсе. Бедна, пакуль не вярнуўся з Англіі сам Карпук, Сенька; быў

у Андэрса. Разам з адным пагулянцам, Курцэвічам, тым самым, што паставіў у нашай новай, на саксонскі манер хаце зграбныя печкі, крыху ў шатландскім стылі (і сёння маім гасцям яны як мэбля для агляду). Сенька дастаўся на шафёрскую работу ў пэкаэсе і перабраўся з сям’ёю ў Беласток; на тым месцы цяпер навабагаты будынак.

Кватэра іх уяўляла як бы філію Крынак. У беластоцкай цеснаце кватараваў з імі Кастусь Клімук, крынкаўскі зэгармайстар з Гміннай, якому на бацькаўшчыне не было заробку (жыды прапалі, а мужыкі гадзіннікаў не ведалі). Да старэйшай Карпучанкі, Іркі, хадзіў самавіты рэпатрыянт (імя, здаецца, Олік); ён займаў нейкую кіраўнічую пасаду, ці не ў шкляной гуце ў наваколлі Слонімскай. На выгляд мог быць ёй бацькам, але дзяўчына ззяла шчаслівасцю, такім надзейным кавалерам (пайшла замуж за яго, лысага, як толькі атрымала матуру).

Святым днём збіраліся ўсе. І я да іх. Беларускі настрой задаваў Клімук, а як грашавіты зэгармайстар ставіў на стол бутэльку; трапятлівая гаспадыня смажыла яечню, асабліва мне, бо чаркі такому падшыванцу не давалі. Ён дэкламаваў Якуба Коласа „Новую зямлю” і вершаваныя сатыры з даваеннай „Маланкі”. Затым браў голас гаспадар; апавядаў пра італьянскі фронт і афіцэрню, што хавалася за спінамі салдатаў. Хваліў арганізацыю немцамі абароны, ганіў безгалоўе ў польскіх батальёнах. Андэрс не быў мондрым генералам, па-бабску любіў дэфіляды... Флегматычны Олік маўчаў, як быццам саромеючыся свайго паляшуцкага акцэнту. Мы, дзеці – я, Віцька, Ірка, Таня, – слухалі, развесіўшы вушы. Карпучыха сакатліва прыгаворвала: – Вайна і вайна людзям на галаву... Палякі ходзяць з карабінамі па лясох, і чаго яны шукаюць!? Сенька: – Ходзяць, бо Англіі паверылі, а я ангельцаў знаю: яны на ражон не палезуць, каго дурнейшага падбухтораць.

А камунізм ацэньваў ён адным словам: – Дурата!

Паводле яго, вайна ў свеце выглядала наступным чынам: – Немцу, як немцу, заўша ўсяго мала, а ангельцы з амеэрыканцамі – гэта купцы, пад кулі не пойдуць; галодных саветаў дзеля таго пашукалі, адзелі іх, абулі і накармілі, ды шыбуй Ванька на Фрыца. Пад Монтэ-Касіна палякамі дзіру ў фронце нямецкім прабілі, і беларусамі, нямала іх палегла. А Сталіну паціснулі руку Чэрчыль з Рузвэльтам, і бывай Белая Польшча, хадзі сабе і начуй пад елкамі, калі думаць не ўмееш...

Торг у Беластоку адбываўся ў чацвяргі, як і ў Крынках. На Сенным рынку, якога ўжо няма. Фурманка ля фурманкі, коні з торбамі аброку на галаве. Злосныя мужыкі і вісклівыя панюсі. Франтаватыя жулікі (пад гальштукам). Куры, яйкі, малако, смятана, масла, сыры, гародніна, гарох, фасоля, рубанае мяса або і рыба... Кіслы пах сікаў, саломы, конскага поту, а ў зіму кажухоў да пят. Выбухі палкіх ябукоў. Радавітыя беластачане не круцілі насамі на ўсеагульнае тут беларускамоўе; найбольш польскага шыку надавалі ўчарашнія хамы. Я гадзінамі швэндаўся па Сенным у чацвяргі, ажываючы душою. Мае праваслаўныя сябрукі перасцерагалі: Nie chodź tam, bo ktoś pomyśli, żeś z wiochy!

Каторагасьці году – 1953? – мелі электраманцёрскую практыку летам, пару тыдняў. Я папрасіў выхаваўцу, каб не высылаў мяне ў мазуры. – Dobrze rozumiem ciebie, Sokratku: pojedziesz do Hajnówki, na montaż rozdzielni linii wysokiego napięcia.

Парыла пераджніўная цяплынь і я з брыгадай начаваў у стадоле, у прыгайнаўскім Горным. Рабіў з намі якісьці ідыёт з Нараўкі, ці з Ляўкова; тлуміў усім галаву проціцаркоўнымі анекдотамі і бралі яго наваніты ад пачутага беларускага слова. Урэшце не стрываў таго брыгадзір: – Słuchaj, jak się nie zamkniesz, to cię wont wypierdolę! Памагло, як салідны наморднік баязліўцу. Потым выявілася, што быў балван з „кацапаў”. На сённяшні мой розум, то ён так таіўся тады, хочучы вельмі спадабацца калегам па рабоце.

З Горнага запамяталася інтэлігентная жанчына з дагледжаным тварам і пышнымі валасамі з радком, і ў непраўдападобна колерным беларускім нацыянальным строі; прыходзіла да студні з вядром па ваду. Часам нешта спявала. На мужчынскія жарты электраманцёраў адказвала на цудна-чыстай беларускай мове, што зрабіла на мне ашаламляльнае ўражанне, і я нецярпліва чакаў, калі пачне грубіяніць ёй той левы энтузіяст пальшчызны, каб накінуцца на яго з кулакамі. Але ён быў ужо пасля тае рэплікі брыгадзіра, і калываўся, бы выпакладаны кныр. Так абмінуў мяне шанц звярнуць яе ўвагу на сябе; на нешта іншае я, як заіка, не спадзяваўся. Кавалеруючы, інстынктыўна схіляўся да спелых кабет, ведаючы, што яны не будуць смяяцца з майго маламоўнага калецтва. У іх усё ж сякі-такі розум.

У Гайнаўцы пашукаў сонечным вечарам беларускі ліцэй, пра існаванне якога даведаўся з вялізных партрэтных стэндаў на беластоцкім Рынку Касцюшкі, у тадышнія выбары ў Сейм. На адным з палотнішчаў красаваўся менавіта візэрунак towarzysza Сарокі як кандыдата ў паслы і дырэктара таго ж ліцэя. Нахмураны тып, рыхтык бальшавік. Можа таму не зайшоў я ў школу, пастаяўшы на тратуары, любуючыся шыльдаю. Затое – у вяртанне чыгункаю з Гайнаўкі – у Бельску адчайна пераступіў я парог такога ж ліцэя, дзе ўгледзеў мяне мілы чалавек з расейскім акцэнтам. Ён распавядаў, а я ўсёй млеў ад шчасця. Першы ў маім маладым жыцці pan profesor, які гаварыў са мною не па-польску (і не па-расейску, бы савет ці бацюшка). Словам, нірвана хлопчыка, прыйшоўшага на свет у каланіяльных умовах.

Усё гэта чамусьці вяжацца ў маіх пачуццях з тымі даўнімі Калядамі. Два запахі: яліны і пернікаў з ваніліяй, напечаных маткаю. Яшчэ і водар чысціні. Ніхто не чуў пра пыласосы-адпыльвачы. І пра тэлевізары, якія цяпер так руйнуюць атмасферу дома. Радыёпрыёмнік у піліпаўскі пост бацька штораз выключаў, калі перадавалі музыку, спевы. Нельга было, божая жалоба!

* * *

Да паловы пяцідзесятых стаяў густы клімат потайнасці. На чорную легенду АК насунуўся яшчэ і цень сталінізму, улады прасцякоў, жулікаў. Жа ж не аціхла расстрэльнае рэха нямецкай акупацыі, а і бабскія прычыты тых, каго поначы вывозілі саветы на „белыя мядзведзі”. Санацыя, хоць і недалёкая, падалася тады антычнасцю. Нестарых бацькоў пагорбіў лёс, пра які мы, падрастаючая моладзь, не мелі і прыблізнага ўяўлення. У дзяцей гэта, зрэшты, нармальна. Таксама і ў тую эпоху фашызмаў. Карычневых, чырвоных. У тых і ў тых імем люду.

Мы тым часам маршыравалі пад паходную музыку маладых будаўнікоў сацыялізму. Маючы ў галовах пакуль незабыўныя пастушыныя гульні, выганскія чэмпіянаты „ў лапту”. Даваенны Беласток, па кватэрах якога распыліліся вучнямі, пазіраў на нас неяк кпліва, нічога не кажучы ўголас. Мус быў утойвацца, не выдаваць сябе, хто ты і адкуль. Камфортнасць мае сітуацыі палягала ў тым, што беластоцкай гаспадыні я мог распавесці пра бацькоў як пра заможных рамеснікаў. Як першынец краўчыхі і шаўца з даходамі. Гэта не прымушала хавацца і з патомнай праваслаўнасцю, і z ruską mową. Наконт новай кватэры дамаўлялася мая маці асабіста. Ёй ні разу язык не павярнуўся азвацца пры чужых да мяне па-польску; побач тырчэла, развесіўшы вушы ды разявіўшыся, тая ж гаспадыня. Ja wszystko rozumiem – тлумачыла мацерцы, шыкоўнай па апошняй модзе і толькі я прыкмячаў мужыцкі загар на яе шыі ды парэпаныя далоні ў празрыстых, захаваных ад шлюбу белых рукавічках. Маці ведала цану сабе, бо ведала яна Беласток, у якім стала некалі паненкаю, служанкаю на Беласточку. Гэты горад ненавідзіла! І пэўна перажывала, што і я ў ім; сына, Божа, выслала сюды (!).

У навапабудаванай гмашыне на рагу Сянкевіча і Ліповай, адчынілі на партэры кнігарню з савецкімі выданнямі. З вітрынаю заваленаю кніжкамі „з буквамі”. Аднаго разу, я і Жоржык, запыніліся паглядзець навіну і ён мала не скасіў мяне, сігануўшы ў бок. – Przecież tu Rynek Kościuszki i jeszcze ktoś zobaczy, że interesujemy się książkami nie po polsku!... Wstyd!

Няўжо адзін я з навучэнскай крынкаўскай грамады заўпарціўся не зрабіцца палякам?! Калі адзін- адзінюткі, дык, ясная справа, несумненны ідыёт! Але быць такім ідыётам у рамантычныя пятнаццаць-шаснаццаць год зусім не тое, што ў дастойныя шэсцьдзесят пяць. Ты ўваходзіш у даросласць, круцішся прыдбаць нарачоную ды снёных кандыдатак ў жонкі бяруць агідныя наваніты ад твайго няпольскамоўя. Разам з тым зялёная амбіцыя не дазваляе ламацца. Засранская – і ў тых і ў тых, якая з гадамі адпомсціць усім, з надбаўкаю. За мяжою, у Гродне, ідэнтычна русіфікаваліся, адхрышчваліся быць беларусамі. Белыя негры Еўропы, парабкі новым панам.

Сенсацыя даганяла сенсацыю. Стацца небеларусам было б мне сорамна перад бацькамі, вось у чым галоўнае. І абсалютна немагчымае пасля шоку ад кніжыцы Дабрыніна пра... Георгія (sic!) Скарыну (набытак з тае кнігарні). Вось што такое Беларусь!

А я, прасцяк, думаў, што беларусам быць – досыць хадзіць у царкву ды паважаць дом.

У мяне знайшліся аднадумцы ў Крынках, сваяк з Піражкоўскай і двух сябрукоў з Гарадзенскай (хто сын афіцэра Белай Арміі, а хто кулацкі, без закамплексаванасці хлебам). Я вырашыў падзяліцца з імі шчасцем і ў вакацыйны пярэдых – пасля смерці Сталіна – прачытаў ім энтузіястычны даклад пра Скарыну, пра велічны не адным палякам Залаты Век. Ад каласальнага ўражання яны пабялелі! З хвіліны на хвіліну станавіліся нацыяй. Замест дыскусіі, натхнёна загаманілі пра тое, што трэба, вось, нешта рабіць, арганізоўвацца. Беды ў беларусаў якраз у неарганізаванасці. Ад самотнасці аднаго перад адным. Гэтак пачаўся Саюз Беларускіх Патрыётаў, на ўдушлівым у жніўную спякоту гарышчы хаты Грышкі Гарбуза, куды забіліся мы ад неадольнага жадання паканспіраваць (róg Wąskiej i Bema). Хацелася тайніцы і кахання дзяўчат, але равесніцы, як усякае „бабскае насенне”, спелі раней і заглядаліся на старэйшых, амаль ігнаруючы нас. Дзейнічае страх, каб дзяўчо не „абарабаніў” дзіцём бязвусы няўмека без канкрэтнай перспектывы. Obszczyjwęgieł!

У тадышні мілітарызм, калі ўсё было фронтам, нават барацьба з непісьменнасцю ці камунальнае будаўніцтва, філамацкі па сваёй сутнасці Саюз Беларускіх Патрыётаў аформіўся накшталт вайсковага штаба. З сігнальнымі фразамі ў небяспечнасць, з лічбавым шыфрам (напр. сямёрка – гэта „а”). Калі б, не дапусці Божа, пацікавіліся намі сакрэтныя службы, дык сапраўднаму дэшыфранту было б работы на якую гадзіну часу, не больш, азнаёміўшыся папярэдне з беларускім слоўнікам... А я ўдадатак намаляваў хлопцам членскія білеты з БССРаўскай „капустаю” (пра нацыянальную сімволіку мы і чуць не чулі). Устанавілі ліміт вярбоўкі – па двух кожнаму на працягу школьнага года. З увагі на маю начытанасць – за наступны даклад адказваў дадаткова я, як абраны шэфам Саюзу. Тэма: Кастусь Каліноўскі. Мелася рэалізавацца роўна праз год, у пушчанскім урочышчы Перацёсы, у васьмі кіламетрах адсюль, ля магілы паўстанцаў. Давялося патлумачыць, што яны не „мяцежнікі”, а змагары за Вольную Беларусь... Вешалі іх і ў Крынках, на Шыбеніцы.

Новага члена прыдбаў потым менавіта я, у асобе аднакласніка ў тэхнікуме, Сашкі Кахановіча з Белявіч, што каля Гарадка. Вучыўся ён, праўда, тупавата, але беларус з яго быў стопрацэнтны. Як і выпадала чалавеку ад Гарадка. Само мястэчка я трохі знаў, каторагасьці году асталяваўшыся там у цёткі Жэні, матчынай сястры, што жыла – там – замужам за Скарынкевічам, хвалёным краўцом і пры гэтым манцёрам свежаўтворанага радыёвузла. Валілаўскім цягніком даязджаў на ўрокі, даволі далёка спяшаючыся са станцыі Цэнтральны Беласток – на Заменгофа. Дзядзьку Скарынкевіча паважалі тутэйшыя, бо ён слухаў Маскву і пераключаў яе на „точкі” па хатах (асабліва, калі спявалі „частушкі”). Скончылася тое, аднак, бурлівай афёраю: мясцовы паляк напісаў скаргу беластоцкім начальнікам і тыя wstawili mózgi Скарынкевічу: Гарадок усё ж у Польшчы, значыць: слухаць Варшаву!

Чарговы ўздрыг сенсацыйнасці ўпаткаў ад з’яўлення ў той кнігарні Клуба Міжнароднай Кніжкі і Друку колерных часопісаў „Беларусь”, „Маладосць”, „Вожык”, „Работніца і Сялянка”. Так! Як наладзіць падпіску на іх у Крынках? Ветлівая пані прадаўшчыца не ведала, але завяла мяне да кіраўніка, сівавалосага Васіля Літвінчыка, якога я беспрытомна выслухаў, перш не цямячы толкам, чаму напахнёны беластоцкі пан і „шышка” – szanowny towarzysz! – гаворыць па-беларуску... Беларускі свет нарэшце азваўся без халопскай аглядкі ды хамуцкай запацеласці.

Літвінчык запэўніў – і мая падпісная агітацыя дала някепскія вынікі. Паўвеку вось памятаю стройную Зіну Ганацкую, медычку з крынскай бальніцы. Яна з прамяністасцю ў вачах заказала ўсё, і „Беларусь”, і „Маладосць”... Іншыя падпіснікі скрамней.

Значна пазней уведаў, што ў Крынках – і ў блізкай Саколцы – узнік быў тады Narodowy Związek Patriotów Polskich. Нічога страшнага, калі б да тых ліцэістаў-католікаў (Каралькевіча і сябрыны) не зацясаліся старакавалеруючыя фрустраты: забілі, дурні, міліцыянта. Умомант пералавілі следчыя наіўнякоў; засудзілі па бязлітасных мерках таго часу (самога забойцу, здаецца, павесілі). Хлапчукі „зарабілі” цяжкія выракі, нягледзячы на іх няпоўналетнасць. Беластоцкі радыёкаментатар погразна пуэнтаваў: Związek Patriotów Polskich – tak, Narodowy – nie!

Саюз Беларускіх Патрыётаў стуліў вушы.

* * *

Саюз Беларускіх Патрыётаў, хоць і не разгарнуўся, назаўсёды вызначыў аднак нацыянальную нам свядомасць. Сябры распыліліся па школах Польшчы – ад Альштына да Шчэціна і Вроцлава. Вялі перапіску, часцей шыфруючы тым жа лічбавым кодам не столькі свае палітычныя думкі, колькі менавіта характарыстыкі кандыдатак у нарачоныя... Пісем пісалі шмат, настальгічных. Сустракаліся ў Крынках пры нагодзе святочных і летніх канікулаў – у нашым новым прасторным доме, што не было так складана, бо маці любіла кагаліць ды ўчастоўваць, выслухоўваць пахвалы яе кулінарных здольнасцей. У бацькі як шаўца не зводзілася прыхаваная самагонка, якую пастаўлялі сялянскія кліенты. З вёсак над Нетупаю ды Свіслаччу прывозілі пад Каляду свежай рыбы, мянтузоў з камяністага вадаспаду каля вадзянога млына Карпінскага. Перадсвяточнае замяшанне нарастала на які месяц раней. Бацька – тады ўжо нелегальна – грукаў у майстэрні, адкуль вечарамі далятаў мужчынскі рогат (яшчэ прыходзілі на майсы падобныя яму нелегалы). Патаемны выраб скураў у Крынках, наогул хромавых, набываў нябачнага размаху, дзякуючы ціхай спагадзе функцыянераў улады, партыйных і паліцэйскіх з павятовай Саколкі ды з ваяводскага Беластока. Ім трэба было камісарскіх куртак і доўгіх плашчоў на непагадзь, у дождж і ў завіруху. Патаемнікі, ясная справа, не бралі ад іх грошай, а насупоненыя ўчарнелыя начальнікі не паяўляліся асабіста, здзелкі адбываліся цераз жонак або сваякоў. „Скуратнікам” такі інтэрас быў моцна на руку, быццам цяперашні памяркоўны haracz для мафіі. У сталінізм апаратнікі жылі скромна. Гэта потым яны разявіліся, бы паршукі ў карыце, пасмакаваўшы дарэмшчыны.

Чорны рынак пускаў карані на дзесяцігоддзі. Крынкі як гарбарны некалі патэнтат набылі вядомасць і за Віслаю. Перадваенныя работнікі ў жыдоўскіх гарбарнях заняліся – кожны як умеў – скуратніцтвам. Страшны Urząd Bezpieczeństwa Publicznego (абрэвіятура: UB) перастаў у чарнамазых выклікаць пярэпалах; убоўцы праводзілі рэвізіі, чаму не, але як бы дзеля прыліку, і неяк заўсёды ў пэцкаляў, г.зн. у тых, хто блага вырабляў (добрых фахманаў не чапалі). Сфармавалася хэўра старэйшых хлопцаў, якія выконвалі, так сказаць, кур’ерскую службу, адвозячы гатовыя заказы, бывала, і недзе на Шлёнск. У дарогу апраналіся канспіратыўна па-лахманнаму, але чамусьці абавязкова ў хромавых шапках з зашмальцаваным казырком і нацягнутых аж да брываў (можа таму, каб не падалі ім з галавы ў падарожную дрымоту?). Раз-другі здарыліся забойствы.

Беларуска-патрыятычныя гутаркі ў застолле, як успамінаю, былі ўсцяж... савецкімі. Польшча мелася стацца семнаццатай рэспублікай;крамлёўскія маруднікі лішне адцягвалі фіналізацыю таго. Што ж, усё роўна нікуды яна не падзенецца, у варшаўскіх вярхах поўна саветаў, польскай арміяй камандуе маршал СССР Канстанцін Ракасоўскі. Заядлае русафільства бралася з апазіцыі да не менш бязвыхаднай русафобіі ў католікаў, як два канцы сукастай палкі. Мы ні трохі не разумелі вялікай палітыкі, логіка якое адназначна ў некарысць беларусам, уяўляючымі сабою маргінальны патэнцыял. Расія наогул лёгка прадае сваіх энтузіястаў, маючы на ўвазе глабальныя мэты, кантынентальныя. Паветы, рэгіёны яе не хвалююць. Ёй давай усю з патрахамі Польшчу.

Ці беларуска-польскае паразуменне на народным, стыхійным, ўзроўні магчымае? Напэўна так, але процідзеялі і процідзеяць гэтаму грамадскія і канфесійныя структуры, а рашуча – палітычныя. Католік-беларус, калі б такі аб’явіўся ў нас, быў бы залічаны ў лік псіхічна хворых асобаў. Праваслаўныя аднесліся б да яго як да подлага правакатара, якому хочацца чагосьці небяспечнага.

У моц такіх фактараў Беласточчына паступова апускалася ў цывілізацыйную катастрофу; пашыраючы ў ёй пагарду да родных каранёў, пазбаўляючы пачуцця бацькаўшчыны. Польская асіміляцыя, як кожная асіміляцыя, надта павярхоўная, ананімнае насельніцтва не перастае кіравацца па-прасцяцку сацыяльнымі інтарэсамі, жыватом, замест галавою. Няма нацыі, няма і Айчыны. Толькі гон, гон і гон па лепшы хлеб. Не свой жа, чужы. Гэта ж, выбачайце, лайдацтва!

Мае кантакты з Васілём Літвінчыкам набылі некаторай канфідэнцыйнасці. Я нават заходзіў да яго на кватэру, на паддашку аблупленай камяніцы на Аградовай (блізу Фабрычнай). За каторымсьці разам ён пазнаёміў мяне з беларусам, які на выгляд не павінен быць беларусам: энергічны чалавек, смелы ў слове, не плаксівы, канкрэтны, ажно катэгарычны. Піліп Кізевіч, дырэктар беластоцкіх вадаправодаў. З выразнымі сувязямі ў структурах улады. Заімпанаваў! Хоць і ад яго павейвала, як і ад Літвінчыка, настаўніцтвам (мой вучнёўскі нюх). Абодва яны спрачаліся ў нечым, чаго я не кеміў; даходзіла да мяне агульнае: ідзе барацьба ў беларускіх справах, у адміністрацыі (наконт школьнага пытання?). Мая прысутнасць дадавала мне гонару. Як матурысту, дзядзька Піліп – сурова зіркаючы ў твар – наказваў: вучыцца, паступіць у вышэйшую школу, і не жаніцца, ахвяраваць усяго сябе справе! Беларускаму руху трэба інтэлігентаў-самотнікаў дзеля ненаіўнай дзейнасці, і каб без завалы бабаю, дзяцьмі. Такі адзін зробіць больш, чымсьці натоўп дыпламаваных сяруноў, якіх надта проста шантажаваць нэндзаю сям’і. Браць вось прыклад з ксяндзоў: вучаныя яны, дысцыплінаваныя. Цэлібат не раўназначны з бязбаб’ем у пасцелі, гарантуе аднак бескампраміснасць у жыцці, заўсёдную гатоўнасць у імя нечага галоўнага. Настаўляў Кізевіч, даваенны падпольнік, чамусьці не прадчуваючы духу пасляваенных гадоў.

Я і маё пакаленне ў ахвоту слухалі былых змагароў, як малое байку. А напраўду мы марылі аб іншым, аб тым, каб хутка дабіцца фаху і блёку, заробкаў і пекнай жонкі. Універсітэцкі ці палітэхнічны дыплом – гэта доўгая песня; калі тое будзе, а змаганне невядома чым кончыцца. Нашто далей вучыцца, калі фабрыкі ўжо чакалі тэхнікаў ды дзяўчаты на музыках над Свіслаччу і Супраслю ажно сукаталі каленямі, каб узяць каторую замуж у Беласток. Будні нецярпліва начэквалі прыходу маладых. Тым часам мажны дзеяч з вачыма фанатыка намаўляў аддацца без астатку ідэі.

Я любіў чытаць пра рэвалюцыянераў, як і пра амерыканскіх індзейцаў, цікаўна прыкідваючы час-часом, колькі даставацьму, стаўшы... тэхнікам-электрыкам.

Захапляў інжынер Врубель, выкладчык прадмету электрычнай апаратуры. У перапынкі, пыхкаючы дарагімі папяросамі, ён казаў з драпежнай грымасаю: – Technik, który zarabia mniej, niż jego żona, to patałach i eunuch! Idźcie do biur projektowych, tam są takie fuchy, że po roku będziecie zasuwać własnym autem, czesać się w „jaskółkę”, nosić buty na „słoninie”, tańczyć rokenrola, i nie żałować sobie na kobiety... – так казаць было рызыкаю, але ў палітычнай пагодзе цяплела хрушчоўскай адлігаю. Аднак, ці так вельмі ён рызыкаваў тут, сярод бязвусых абітурыентаў, кіруючых у бок цванасці і скідаючых спадцішна чырвоныя гальштукі. Праз год-паўтара настаў Гамулка, і гэтага towarzysza Wiesława раскалыханая Варшава падымала „на ўр-рр-аа!”

Раўняючыся пад інжынера Врубеля ў апланоўванні будучыні, яснай і шыкоўнай, мяне чамусьці цягнула разам з тым у Крынкі, у іх прыгуменную містыку даўніны. – Малаціць цэпам авёс, пад трэскат платоў у маразы. Рэзаць сечку жывіне, у густым паху сухое канюшыны. Старэкаваць з бацькам, набіваючым драўлянымі цвікамі падэшвы на пару новых ботаў гаспадару з Верхлесу;

у папяросным дыме ды кіслым смуродзе ад згатаванага на фаерцы пліты клею з мукі. Памагчы матцы садзіць бульбу на агародах, у цяплеючых чорных барознах араных плугам „у загон” з попахамі пераспелага гною, з плоймаю варонаў ды вераб’ёў дзюбаючых патрывожаных лемяхам чарвякоў. Наведаць старога Даміянчыка-Яновіча ў яго курнай хаце, які круглы год не скідаў з плячэй кажуха, бараду падстрыгаў авечымі ножніцамі; апавядаў пра службу ў мікалаеўскай арміі на Каўказе, пра разню з чаркесамі. „А я яму доўгім рускім штыхом у жывот як ні парну!..”

У Крынках уцалеў свет хлява, стадолы, поля. Вайна зматлашыла свет фабрыкі, тавару, капіталу. Маё пакаленне драматычна ёўзала паміж жывымі без веры ў перспектыву (калектывізацыя!) і мёртвымі, якія хоць і маўчалі па-магільнаму, але памяць пра іх брыняла рацыяй тэхналогіі, прадуктывізму (мы ж рабіліся тэхнікамі, не земляробамі!). У выпаленых гарбарнях на Пагулянцы немымі жураўлямі тырчэлі заіржавелыя канструкцыі, у глыбозных чопах бліскацела ад хімічных раствораў, валяліся інструменты, на якія не палашчыліся навазладзеі. Прыжываўся я ў Беластоку, а ў спіну дыхалі мне Крынкі. Неяк крыўдна пачуваўся на душы ад таго, што няма і не будзе вяртання.

Знаёмства з Кізевічам асвяжала. Ён не паўтараўся манатонна. У яго знаходзіліся кніжкі, прычым нямала, што падалося спачатку неразважлівым марнатраўствам. На рускай мове, на беларускай. Так, ага, запамяталася здзіўленне тым, што кніга па-беларуску можа быць гэтак жа тоўстаю, як па-руску або па-польску! Псіхалогія задрыпанца, Murzynka Bambo.

Кізевічы мелі ўласны дом, укрытую дзікім вінаградам хату на Ветраковай (19?), што ў Антанюкоўскім квартале. Блізу чыгункі ў Расею. Брукаваная, стромістая вуліца з тратуарыкам, у цяні садкоў за глухою агароджаю, за якою ў цяплынь магчыма было падгледзець праз шчыліну загараючых сем’ямі мяшчанаў, застаўленыя прысмакамі столікі пад яблынямі, кавалераў і паненак гуляючых у мяч. Патомныя беластачане. Wiocha глядзела на такое гультаяванне са зласліваю ўсмешкаю: – Паны, блядзь, выпучылі сракі да сонца! Бальшавікоў на іх няма!!!

Дзядзька Піліп гуртаваў рэдкую, бы залатыя пясчынкі, інтэлігенцыю. Хацелася б сказаць: беларускую. Аднак жа бязлітасная праўда ўскладняе вопіс: некалькі жанчын і мужчын з вышэйшымі дыпломамі, што заходзілі да яго, рэпрэзентавалі сабою перш за ўсё праваслаўнасць, настойліва гнулі на царкоўна-рускае слоўе, не смакуючы Кізевічаву беларушчыну. Яны, як і праз пакаленне ў нашым БАСе, шукалі партнёраў для шлюбу, не шанцаў на нацыянальную актыўнасць. Клуб марыяжу. Ну, няхай.

Стары перасцерагаў ад нелегальшчыны. Таму, відаць, я надумаў як быццам легалізаваць Саюз Беларускіх Патрыётаў у наваформу... Карэспандэнцыйнага Клуба Маладой Беларускай Інтэлігенцыі. Напісаў нешта кшталтам статута і пайшоў з гэтым у цэнзуру на Электрычнай вуліцы; адтуль накіравалі мяне ў ваяводскі аддзел унутраных справаў на Міцкевіча. Прыняў гладкі начальнік, паабяцаў. Пасля чаго – аднойчы прыбегла на ўрок сакратарка дырэктара тэхнікума і, неспакойным галаском, паведаміла, што званілі, каб я неадкладна з’явіўся ў Zarząd Wojewódzki Związku Młodzieży Polskiej (цяпер там Ваяводская Бібліятэка). Ужо чакалі з выпісаным пропускам, а ў пакоі на паверсе, куды завялі, паважліва прывітаўся са мною гаварлівы тып, брунет з колкім позіркам, які адрэкамендаваўся як towarzysz Siergiej, też prawosławny, lecz Polak. Паядынак на аргументы яго са мною wypisz-wymaluj, як цяперашнія дыскусіі z czerwonymi chrześcijanami prawosławnymi. Ён апеляваў, каб я перадумаў, зразумеў, змяніў арыентацыю. Так рэалізаваўся мякчэйшы варыянт польскага сацыялізму, калі не стала Сталіна. Паратавала маю скуру – думаю – існаванне беларускіх школаў, а я хацеў яшчэ і беларускай арганізацыі, вось у чым кіпела недазволенасцю маіх памкненняў.

Неўзабаве ўедліва заняўся перавыхаваннем мяне школьны лідэр Генік Лісоўскі з Талькоўшчыны на Крыншчыне, якога брат быў убоўцам, і сам Генік дастаўся туды потым у тэхнікі тае вялізнае ўстановы (не быў ён паскуднікам, памёр маладым, ад інфаркту, на Млыновай). Да людзей з Талькоўшчыны ў мяне якоесьці спецыяльнае, чорнае, шчасце: пасля Лісоўскага ў камунізм прыняўся за ролю майго выхавальніка, але ў антыкамунізм, Юрак Мушынскі, шэф беластоцкага радыёвяшчання. Таксама радаводна талькоўскі чалавек. Прычына адна: і камуністу і антыкамуністу свярбела і свярбіць, чаму я беларус! Затое маю шчасце да прыкрынкаўскіх Астравоў. Ажаніўся з астраўлянкай Таняй Хомчынкай. Астраўлянін-журналіст „Нівы” Міхась Хмялеўскі бараніў мяне перад беластоцкім партыйным камітэтам пры познім Гамулку, а астраўлянін-журналіст, што ў гадах маіх сыноў, Юрка Хмялеўскі, ратуе вось мяне ў капіталізм, даючы з гонарам зарабіць (дапаўшыя да пасадаў pampersy маладабеларускія, як той Мушынскі, прапанавалі, owszem, ганарары, але роўныя сацыяльнаму ўспамажэнню для беспрацоўных, 120-150 злоты ў месяц). Гэтак забег я далёка наперад для тэматычнай гармоніі і паказу той устойлівай з’явы (шукаю ёй тэрміналагічную назву-вызначэнне).

* * *

Калі ў першым класе тэхнікума было нас усіх вучняў нешта пад сорак, дык пасля трэцяга засталося менш паловы. Найбольш абсыпалася, натуральна, спачатку. Мы ўжо пачуваліся амаль тэхнікамі, падумвалі пра дыпломныя праекты электрычных інсталяцыяў.

І я каліграфаваў адрас свайму фіктыўнаму аб’екту для тэхнічнай распрацоўкі: Biełastok, ulica Kastusia Kalinouskaha. Гэту дзіўнасць згледзеў новы, надта партыйны, дырэктар; сам ён, будучы рэпатрыянтам, разумеў беларускую мову. Незадаволена прабурчэў: Biełastok, але нічога не сказаў. Летам – можа, раней? – раз’ехаліся мы на практыкі; я ў электратэхнічную арцель аж у Валбжыху. Кантакт са Шлёнскам: даўкі на тратуарах попах дыму, вугальны пыл на вокнах, поначны грукат трамваяў, учарнелыя франтоны будынкаў, людскі мурашнік. З такое перспектывы Беласток бачыўся райскім мястэчкам з ксяндзоўскімі агародамі (ля Рынку Касцюшкі).

Прызначылі мяне ў сектар рамонтаў электраматораў, у якім рабілі грэкі з македонцамі, што знайшлі ў Польшчы прытулак пасля няўдалай чырвонай рэвалюцыі пад камандай ген. Маркаса (1948 г.). Я сам са сваім імем „Сакратас” ды з царкоўным веравызнаннем меўся ў іх, як у Бога за плячыма. Праўда, яны не чулі пра беларусаў і я ім нарысаваў мапу Беларусі, ёю адразу пацікавіліся македонцы, нацыянальная мяншыня ў прыэгейскай Грэцыі. Што граха таіць: і я толькі пачуў пра Македонію (далі пачытаць мясцовую газету з чатырох старонак: дзве на грэцкай мове, і дзве на македонскай). Неўзабаве абдорыў мяне сваёй газетаю „Фолксштымэ” і смольны жыд, рэпатрыянт з Харкава, з якім я разгаварыўся быў наконт непадабенстваў беларускіх і ўкраінскіх формаў (напрыклад „зіркаць” блыталася яму з зоркаю, а „кіт” з... катом). Бывалі моманты, калі цалкам панавала ў варштаце нямецкая гаварнеча, майстры не кемілі польскіх тэхнічных тэрмінаў. Сям-там „жармэнілі” па-французску, тыя, што шахцёрылі ў Францыі. Часта выходзіла, што па-польску гаварыў адзін я, не даючы рады зляпіць словы на якой-небудзь з тых іншых тут штодзённых моваў. Тоўстыя немкі гарласта гаманілі, і як я сцяміў, падхвальвалі менавіта мне сарамлівую, бледнатварую Фрыду. З бабскім натхненнем акцэнтавалі: „гут паненка”, „фройляйн Фрыда найн католік”, „іх бін кохач Бэляруш”.

Гадованы ў беларуска-польскай зацюканасці, у Валбжыху павеяла на мяне нейкай вялікасвецкасцю, бульварамі Парыжа і Афінаў, рэстаранамі ў Салуні і Бэрліне, а пад п’яную чарку ўсе спявалі, толькі не па-польску, што мне – зморанаму беластоцкім шавіністычным польскамоўем – страшэнна спадабалася!

У Беластоку, жывучы ў цеснаце шаўца Клеменсевіча ў сляпым завулку Лавіцкім – збоч ад Ангельскай – я меў дачыненне з тупаватым Колькам з Давыдавічаў, які ўсё намякаў, што можам удвух вывесці ў кусты кумпястую Надзьку (яна, фабрычная работніца, каторы час кватаравала ў пакойчыку побач майго). – Колька, каб ты аблез! – ушчуваў я. – Чы я тэбэ што кепське кажу? Ты пэршы засунуў бы! – адбіваўся ён ды ішоў да сябе спаць (прыходзіў пад маё веснавое акно вечарамі). Агломшыў маю рамантычную душу жарабцоўскім эратызмам. Куды далікатней падступіліся потым да майго кавалерства пажылая бапцістка і яе грудзістая сваячка ад Асаўца, якой, відаць, не ўдавалася выйсці замуж, а „летят года”. Стаў я гэта на кватэру ў запушчанай камяніцы на вуліцы Рабінскай (яе ўшчэнт забудавалі пры Герку). Старая трохі імпанавала тым, што за царскім часам закончыла яна расійскую гімназію ў Ломжы ды любіла „разговаривать с правильным петербургским произношением”. Польскую мову лічыла прымітыўнай, мужыцкай, хоць пражыла ўсю ІІ Рэч Паспалітую. „Польское государство – это ненужная ошибка истории” , – казала, быццам цяперашнія рускія шавінякі пра Беларусь. Безнадзейна было з маладою. Як прасцячка, за родны дыялект не высоўвалася ні на сантыметр. – Koniecnie musis bycz tym Ruszinem? – сімпатызавала мне так мазурская гаплючка.

Выезд зэтэмпоўскай моладзі на Кувасы за Бобраю, на меліяраванне таго багоннага абшару, нагадваў сялянскае вяселле: спевы ў чырвонасцяжнай ды транспарэнтнай маляўнічасці ў набічкаваных грузавіках і ўсякая чаўпаса наводзілі на ўспамін вяртанні вазамі ад шлюбу ў Азяраны... І было відаць, на кім трымаецца камунізм: вяскаўня рынулася браць рыдлёўкі, шчыраваць на гразкай гаці, а беластачане пазнікалі недзе ў кустоўі, адкуль даляталі дзяўчынскія попіскі, хлапцоўскі рогат. Адным натруджанасць, другім пікнік. – Wykonamy i przekroczymy Plan Sześcioletni!

Мабілізаваныя – у ліпені – у парамілітарную фармацыю Służba Polsce пераапрануліся мы, электрыкі, у палявыя мундзіры, фуражкі, падперазаўшыся брызянтовымі дзягамі; думалі: едзем у вайсковы лагер, вышкаліцца і пастраляць з карабінаў або і з аўтаматаў... Ды дзе там: заперлі палоць плантацыі цукровага бурака ў былым юнкерскім маёнтку Багатынь, што каля Арнэты. Прыкрае расчараванне, але камендант групоўкі, армейскі афіцэр запасу, падаваў надзею ўсё ж пабыць на палігоне. Манатонію прускага поля ажыўлялі рэактыўныя знішчальнікі з недалёкага ваеннага аэрадрома. Гул, ад якога гнула да зямлі, бы ў грымоты. Не менш памятнае ўражанне выклікаў выгляд ваколіцы, па-чужому загранічны, без роднай задрыпанасці: высаджаныя дрэвамі дарогі, мураваныя дамы і хлявы, дыхтоўныя стадолы, тэхніка на падворках. І ўсё гэтае дабро ў п’яных руках асеўшых тут рэпатрыянтаў (аўтахтоны-мазуры вырозніваліся цвярозасцю). Чырвананосы дэгенерат з-пад Вільні патлумачыў, нават не намогшыся на польскамоўе: – Усё гэтае багацтво ня нашае, мы тутака жывемо на несваём, вернуцца немцы і будзя нам капут, зноў чубарыкаў папруць пад Маскву. Ого немец!

– Nie słuchajcie go, to wróg klasowy! – зрэагаваў нехта з нашых палітрукоў.

– Які я табе вруг? – ускіпеў стары лахман. – Каб ты так далёка сраў, як я бачу і чую, камсамолец ты дурны!

І пайшоў прэч ад нас, калываючыся на непаслухмяных нагах, абутых у патрэсканыя гумоўцы, называныя: сталинские ботинки.

„Фарфал!” – падумаў я бацькавым словам, завезеным ім з Саксоніі. Г.зн. нічога не будзе.

* * *

Ад лірыкі Пушкіна, Лермантава – першыя кніжкі ў Яновічаў – я бяспамятна ўяўляў сябе расійскім афіцэрам. У бальным танцы з анельскай дамаю, у рытме лермантаўскага „Маскарада”. У „гран данс”. Думаю, таксама адсюль бралася мая непадатлівасць на правінцыйную паланізацыю, ад пачуцця велічы глабальнай Расіі, чуючы імя якой хацелася стаяць урачыста. У дарастанне даходзіла да свядомасці, што, аднак, тае асляпляльнай Расіі даўно ўжо няма, а ў мой бок глядзеў адтуль тупалобы савецкі смярдзюх. Гэта потым.

Тым часам рыхтавалася ў тэхнікуме studniówka. Ініцыятыва зыходзіла, вядома, ад радавітых беластачанаў, што паціху буянілі на prywatkach, пад музыку патэфонаў ды моладзевых праграмаў – забароненага тады – амерыканскага радыёвяшчання. Пацалункі яны ўжо мелі за сабою, несумненна і сексуальны дэбют. Мы, небеластачане, – нейкі трацяк вучняў – хадзілі ў прыблудах. Устаяўся пацьдзесят пяты год, партыйныя пераставалі хваліцца партыйнасцю, у холадзе палітычнага клімату адчувальна цяплела адлігаю. Будзь тая – нечуваная намі – стадзёнка годам раней, пайшлі б мы на яе ўсе ва уніформах з чырвонымі гальштукамі, з некароткім дакладам наконт падкопаў англа-амерыканскага імперыялізму. Цяпер жа трэба было пазычыць у каго касцюм, „арганізоўваць” babuszkę (г.зн. дзеваньку). Ба, лёгка сказаць. Дапамог вымадзіцца яновічаўскі сваяк, той жа Віцька Карпук. І намякаў ён на сваю сястру Таню, як пару мне, але я яе пабойваўся – старэйшая за мяне і надта ж катэгарычная, камандзерская. Натураю яна якраз мая маці: чорт яе заўсёды мусіў быць старшым!

Падумаў пра Шуру, нарачоную ў крынкаўскае дзяцінства. Адшукаў яе ў інтэрнаце Тэкстыльнага тэхнікума на Міцкевіча. Нават абмяняліся пісьмамі, раз і другі, бо інтэрнацкая варта чужых не прапускала. Стылістыка афіцыйная, з улікам педагагічнай цэнзуры: Szanowna Koleżanko! – а яна: Szanowny Kolego! Крый Божа, каб не po rusku! Ад такое дэканспірацыі магла б атруціцца, падрэзаць сабе жылы, выскачыць акном і забіцца... Згадзілася, паэлегантнела, падрасла, набыла энергічнасці даволі высокай бландзінкі з напахнёнымі язьмінам пухкімі валасамі. Я прыемна здзівіўся, чакаючы няўдачы, але Шура, відаць, нудзілася. Стадзёнка загудзела – у святліцы маткуючай тэхнікуму ўправы арцеляў, што на рагу Сянкевіча і Аградовай – у адвячорак і да дзесятай. Без czadu, без kielicha. Ліманад, кампоты, бакаліі, цукеркі... Настаўнікі, здаецца, канспіратыўна падпілі... Аркестр не нахабны; Шура мне Наташай Растовай, у антрактах канверсацыя: дзе працаваць, колькі зарабляць і г.д. Інстынктыўна жадалася эротыкі, але хто ведаў, як гэта робіцца. Прыціснуцца да грудзей Шуры – ну, скандал на людзях! Абняўшы Шуру я пасля не даў бы рады глядзець у вочы сваёй матцы! У сем’ях панавала атмасфера грубай барацьбы за выжыванне і, як у аповесцях Льва Талстога пра сялян, пасля вяселля не кожныя маладыя ўмелі кахацца ў пасцелі. Жаніліся дзеля багацтва, так сказаць. У даступным ужо Беластоку сялянскія нявесткі і жаніхі прыціскаліся да мяшчанскага прымацтва. Калі тое каму не ўдавалася, спароўваліся між сабою, нелітасціва грызучы цесцяў і бацькоў накшталт сённяшняга haraczu. Каб раўняцца з лепшымі.

Шуры патрэбны быў gotowy chłop, не бязвусы фантазёр. Дзяўчаты цвёрда ступаюць па зямлі. У іх інстынкт гнязда, а мы, хлопцы, матылі, што лётаюць з кветкі на кветку. Нічога дастойнага, bawidamki. Але ў тую эпоху самым вечным няшчасцем чалавека было нарадзіцца дачкою. Баба ў нічым не рашала, яе бралі або не бралі.

Быў абавязак працы, фармальнае накіраванне на работу.

Я папрасіўся: толькі не ў глыб Польшчы! Найлепей у праваслаўную Гайнаўку. Але адтуль на тэхнікаў-электрыкаў не знайшлося запатрабаванне. Паехаў я ў Яраслаў, што каля Пярэмышля. – Będzie ci tam dobrze, z Ukraiсcami. Я, як добры дурань, паверыў. Заехаў туды, а ўкраінцаў ні духу! Руіна вялізнае царквы ў рынку. Нахмураны персанальнік у фірме: – Rezunów wypieprzyliśmy w czterdziestym siódmym. A ty kto? Biały Rusin? Twój stary, co: dowalał bolszewikom w dwudziestym? No dobra, syn za ojca nie ponosi odpowiedzialności.

Мары стацца важным тэхнікам завяршыліся ў брыгадзе нецверазеючых электраманцёраў: уручылі сталёвае долата ў рукі і малаток, дзяўбці ў мураванай сцяне канал для кладкі інсталяцыі пад тынкам. Пад акампанемент лірыкі эратаманскіх ябукоў. У файрант схадзіў я над мутны Сан. Наўкола зарастаючыя пажарышчы вёсак, сляды вайны з Украінскай Паўстанскай Арміяй. Чарназёмная зямля ў аблагах. Назаўтра – на ўскраінах Яраслаўя. Удзічэлыя садкі і вішні, вішні ў платах. У чыёйсьці зашклёнай верандзе, на хатняй сцяне – панарамная карціна, батальная, з Багданам Хмяльніцкім на кані! Ну, украінцаў напраўду не напалохаць. І тут жа, стоячы перад маляваным гетманам, вырашыў кінуць спляжаны Яраслаў, а баяўся ўлады, пакарання за самавольства! Грошай хапіла на білет назад і яшчэ на дзве булачкі ды бутэльку ліманаду на суткі валакіты чыгункаю.

Вярнуўшыся ў Беласток, адаспаўшыся і ад’еўшыся ў дзядзіны Скарынкевічыхі ў блёкавай кватэрцы на Мальмеда, я выйшаў праветрыцца і надышоў на аднакласнікаў. Ёля Валькевіч з Заменгофа распрыгожылася андуляцыяй. Скаўронскі са Слонімскай – у касцюме з крэпы. Маліноўскі з Пралетарыяцкай – з нарачонай у гадах гарцэркі з падставоўкі. І ўсе рагочуць з мяне, чаго я папёрся ў той блізкі свет?! Мяшчане, пся крэў, выкруцяцца, а мужык пільна трухае паводле наказу зверху! У мяне абудзіўся местачковец і я неадкладна стаў электраманцёрыць у баваўняным камбінаце ў Фастах, што за Бацечкамі. Трапіў у каманду далікатнага інжынера Фэліксяка, пад непасрэдны інструктаж флегматычнага Стэпана з Харківа, наглядчыка ў мантажы магутных элактраматораў тапорнай савецкай вытворчасці, якімі абсталёўвалі прадзільны цэх. – Нэ спішай, Сократэнько, шчэ і завтра будэ дэнь, – лагодзіў мой запал пузаты Стэпан. Калі на падстанцыі згарэў на высокавольтавых правадах якісьці п’янюжка, узялі туды мяне. Меў я перавагі над нябожчыкам: малады, рукі не дрыжаць, не выпівае, з бабамі не быдлуе... Але перш выклікалі ў канцылярыю дырэктара камбіната, пастроіць яму тэлефон. Не выслухаў майго заіклівага тлумачэння, што – не знаюся, не вучылі... – Obywatelu, umieć to chcieć! – адсек мой маналог начальнік і ступіў за мяккія дзверы кабінета. Я зняў пакрыўку, пакалупаў адвёрткаю ў бляшках, ачысціў іх з наляцеўшага павуціння, і апарат раптам зазваніў. Ажно я ўздрыгануўся, успацелы, бы мыш пад мятлою. Пайшоў погалас: спец, хоць і смаркаты.

У пакойчыку на падстанцыі гаспадарыў мала старэйшы майстар, які кахаў крок самбы і шлягер „Wyspa Kuba jak wulkan gorąca... Cza-cza-cza!!” (Барадаты Фідэль Кастра акурат чоўп рэвалюцыю, з хрыстападобным Чэ-Гевараю). Гэтак жа маладая супрацоўніца распавядала пра сваё паненства пад Львовам, пра спеўны вальс „Ой, дывчыно, шумыть гай, шумыть гай, кого любыш, нэ забувай, нэ забувай...”

На парозе асенняга сезону грымнула звестка, што ў тэатры Аляксандра Вянгеркі выступіць акадэмічны купалаўскі тэатр з Мінска. Аднаго дня, каб паспець на спектакль, я не чакаў на грузавік, што адвозіў рабочых у горад, і бегма падаўся ўскрай бацечкаўскай шашы. Мой марафон не перавысіў пятае часткі алімпійскага. Публіка ў задніх радах крэслаў сабралася прасцяцкая, з дармавымі білетамі ад фабрычных прафсаюзаў, і я абяссілена цішыўся ў мокрай успацеласці ад галавы да пят. Ставілі „Канстанціна Заслонава”, іншым разам „Рамэа і Джульету”, што сталася нечуванай набілітацыяй беларускай мовы на сцэне. Палякі пачалі сям-там выходзіць дахаты толькі на спектаклі „Раскіданага гнязда”: цярпець не маглі паказу вёскі ў святыні Мэльпамены! А мешчанеючае мужыцтва, замест плакаць ад драмы, рэагавала смехатою. Узвычаенае вякамі, што селянін – гэта нічога сур’ёзнага. Для шляхетных перажыванняў давай адукаванаму халопу князёў або хаця страшных бальшавіцкіх камісараў у скураных куртках ды з погразнай кабураю маўзера на жываце.

Усё прымаў я за чыстую манету. Нецярпелася прабрацца за кулісы, каб зблізку паглядзець на каго з тых актораў, што так прыгожа гавораць па-беларуску. Калі пашанцуе, то і дакрануцца да каторага. Удалося – і анямеў ад шоку: прыватна беларушчыны між імі не пачуў. Пасля мне доўга здавалася, што я чамусьці кепска падслухаў.

* * *

У тую палову пяцьдзесят пятага ў Беластоку я меў дзве беларускія нішы, абедзве сваяцкія: Карпукі, Скарынкевічы. У Карпукоў пасябраўся – вядома – з крынкаўцам Кастусём Клімуком; кватараваў жа ў іх. Ён, як зэгармайстар, звёў мяне з яшчэ адным зэгармайстрам, Кастусём Сідаровічам, карэнным беластачанінам, які ў санацыю круціўся тут у нацыянальных пачынаннях. Жыў, як і Васіль Літвінчык, у гэтак жа аблупленай камяніцы, што стаяла на рагу Балгарскай і Мазавецкай. У таго і ў таго запамятаўся мне пах таннай ежы без мяса, забеленых буракоў, шчаўю. Абкіданая рэдкімі скваркамі бульба ў рабацінні прысмажанай цыбулі. Шчыльна застаўленыя вазонамі вокны. Духоцце паддашка, за які плацілася нізкі чынш. Бедныя людзі. Бурклівыя жонкі. Нейкія дзеці, нясмачна скрыўленыя на мяне, мала старэйшага за іх, а якому чамусьці цікава прыходзіць на гутаркі з іх неўдалотнымі бацькамі. Заядла польскамоўныя смургелі. Калі я аднойчы здзівіўся, чаму Сідаровічанка не любіць беларускага слова, мажны Сідаровіч, мужчыніска пад два метры росту, сам здзівіўся і адказаў: – А халера яе ведае?!

Свет дарослых заставаўся беларускім, бо беларускім быў іх лёс. Дзеці раслі ў польскім свеце і нішто не магло прытрымаць іх у бацькавым светабачанні. Тым болей, што старыя ім не імпанавалі – ні дабрабытам, ні культурнай адукаванасцю. Мая беларускасць, пэўна, струменілася ад Крынак, ад космасу беларускамоўнага мястэчка. Не вёскі, крый Божа!, з яе закамплексаванасцю хама.

Клімук, Сідаровіч, Літвінчык, Кізевіч, – да іх я хадзіў і заходзіў. Дзякуючы ім не пачуваўся мігрантам, але, як быццам на далёкім ды вялізным крынкаўскім прадмесці. Не Крынкі былі каля Беластока, а Беласток каля Крынак.

Цалкам іншы працяг беларушчыны ўпаткаў у Скарынкевічаў, на суседняй з Карпукамі вуліцы (Мальмэда). У іх асяроддзі не чулася пра веліч Беларусі. Яны клапаціліся ўсё палякамі, бо палякі не хацелі новай улады, глядзелі воўчымі вачыма на саветаў. Нядзелямі зыходзіліся ў Скарынкевічаў свае людзі: Раецкія, Госцікі, Лісоўскія; любілі рэзацца ў карты, пляткаваць, выпіць. Усе яны знаходзіліся на партыйнай рабоце і часта ўспаміналі, як не далі АКоўцам заняць Гарадок. Хто, дзе тады страляў – у кустах ці ў канаплях – і хто кім камандаваў. Хто, як і чаму наклаў галавою (заўсёды дурна, ніколі па-геройску). Выходзіла на тое, што гінулі адны ідыёты, а разумныя цяпер начальнікамі. А было б цудоўна, каб яшчэ і палякі пакахалі партыю, яе ўладу!

Гэта пакаленне першых апаратнікаў, якіх потым цвана вытурылі, прыйшоўшыя нарэшце ў камуняцкія структуры тутэйшыя шляхціцы з ломжынскага Мазоўша, заядлыя, не так мяккія, як кацап’ё. Улада Гамулкі.

Асталяваўшыся электраманцёрам у Фастах, стаў я на кватэру ў Скарынкевічавых суседзяў у тым жа блёку, у наступным пад’ездзе. Гаспадаром аказаўся ўбовец, родам з прыкрынкаўскіх Гураняў, жанаты з мазурыцаю прастытуцкай пекнаты; афіцэрская палятуха. Ім чамусьці не хапала грошай; здалі мне пакой з доступам на кухню. Жылося ў іх, як коціку на жорнах. Ён выязджаў на свае сакрэтныя акцыі, і яна зараз жа знікала некуды, пасля чаго ён яе біў, вымагаючы адрас каханка. – Masz mi powiedzieć, gdzie ten czaruś mieszka, a ja mu wstawię mózgi! Najpierw jaja urwę!..

У некаторым сэнсе такая сітуацыя мне адпавядала. Бывала, цэлы тыдзень я каратаўся адзіным жыхаром гэтай кватэры, што спрыяла маім вечаровым – пасля працы ў фабрыцы – намаганням пачаць выдаваць рукапісны беларускі зборнік для... электратэхнікаў, насычаны перакладамі тэхнічных навінак з нямецкіх часопісаў. Справа ў тым, што ў тэхнікуме крыху карысталіся мы публікацыямі немцаў з Усходняга Берліна (ГДР). Давалася нам тое даволі лёгка; сімволіка схемаў ідэнтычная, часткова і назовы (трансфарматар – усюды трансфарматар, як і акумулятар). Прычым выкладчыкі хвалілі нямецкую тэхніку. Выдаваўся займальны „Przegląd Techniczny”.

Ніхто, аднак, не быў у стане ўспамагчы ў праблемах беларускай тэрміналогіі. Звярнуўся я ў Акадэмію навук Беларускай ССР, але адтуль прыйшла тэлеграма, што „в белорусских переводах не нуждаемся”. Усёй спадзеў зноў на Крынкі: як гэта бацька называў паасобныя элементы інсталяцыі, як іншыя фахманы казалі ў нас на часткі матораў. Аказвалася, што іначай – не на польскі лад ані рускі. Я, набыўшы нямецка-польскі слоўнік, засеў за работу. Першы тэкст паслаў на кансультацыю... Яраславу Кастыцэвічу, дырэктару бельскага беларускага ліцэя. Паслаў, бы камень у ваду кінуўшы.

Раецкі, што рабіў у Ваяводскім Камітэце партыі, будучы сам перадваенным грамадоўцам, парадаваў мяне чуткаю, што рыхтуецца ў Беластоку аж... беларуская газета! А пакуль нараіў расстарацца беларускую пішучую машынку, якую, на яго думку, павінен мець адзін з towarzyszy, менавіта нейкі Валкавыцкі, якога можна знайсці ў партыйным гатэлі на Варшаўскай, дзе начуе (цяпер будынак БГКТ). Я і пайшоў туды, адшукаў таго towarzysza, ён акурат драмаў на пасцелі. Размова атрымалася ашаламляльная – і мне, і яму. Нічога падазронага на мой конт ён не мог падумаць, бачачы перад сабою засранца, які не ведае, на якім свеце жыве. Здзіўляюся вось Раецкаму: стары конь, і з турэмным стажам, а наіўна-даверліва патрактаваў планы дзевятнаццацігадовага кавалерчука, якому яшчэ ніхто хоць у зубы не заехаў на пралетарскай забаве...

У той самы час – з падмовы, здаецца, дзядзькі Кізевіча – я вярнуўся да задумы Карэспандэнцыйнага Клуба Маладой Беларускай Інтэлігенцыі. Дастаў пару адрасаў у горадзе; сёння дакладна забытых, бо тыя франты так і не праявіліся ў беларускім руху. Адпрасіўшыся неяк з фастаўскай работы, з’ездзіў я ў Варшаву, дабраўся на Палітэхніку, каб сустрэцца з хвалёным за патрыятызм дацэнтам Парманчуком. Ён, вірліва заняты, вызначыў сустрэчу ў заапарку на Празе, адкуль блізка на Віленскі вакзал, дахаты. Канфераваў я з ім на сцежках, гаварыў пераважна ён, у нецярплівым тоне, пацікавіўшыся перш, чый я эмісар. Сарыентаваўшыся, што нічый, проста дзівак, сказаў сачыць за публікацыямі ў органе ЦК партыі „Trybuna Ludu” і ў органе Ваяводскага Камітэта „Gazeta Białostocka”. Развіталіся, я пакорліва выслухаўшы наказ „Трэба быць асцярожным, нічога лішне не рабіць, будзе беларуская арганізацыя, будзе газета, усё будзе, чакайце!”

Парманчук пакінуў незабыўнае ўражанне як прафесар, які гаворыць па-беларуску! З перспектывы паўвеку я, часамі, засумняваюся ў тым, ці напраўду бачыўся з тым чалавекам... Пра яго аніколі больш не пачуў. На мае паслейшыя роспыты ўсе паціскалі плячыма: „Парманчук? Не, не ведаю”. А была ж у яго яшчэ сястра, адукаваная патрыётка, якое твар цяжка вось уявіць. Гады і эпохі засыпалі, замялі.

Адвячоркам у познюю восень мая размаляваная, бы прыстарэлая чарціха, гаспадыня сцішана, таемна, нашаптала ў маё вяртанне з фабрыкі, што днём быў да мяне pan w skórzanym płaszczu (шпан убоўцаў, tajniaków). Трэба прызнаць: як палячка, яна тады з сімпатыяй зірнула на мяне, земляка зненавіджанага мужа; не ўсе кацапы сцяною стаяць за бальшавікамі... (Мая рэканструкцыя яе думкі). Перадумаў я ўсянютка чорнае, але, нават у найбольш фантастычных варыянтах, не прыходзіла ў галаву, што гэта нехта ад беларускай рэдакцыі, пра якую ўжо ведаў, прачытаўшы неяк у мясцовай газеце абвестку. Назаўтра, ці пасля, прыйшоў, а як жа, той самы, і адразу па-беларуску прадставіўся: Мікола Калядка, сакратар рэдакцыі беларускага тыднёвіка (яшчэ без назвы, бо ў стадыі арганізацыі). Запрапанаваў работу. Столькі запамятаў я і анічога болей ад аслупянеласці. Дадумаўся, што я выдаўся тым унікальным маладым чалавекам, які ўмее пісаць літаратурнаю моваю, а мой адрас мог даць яму Кастыцэвіч або Валкавыцкі... З радасцю выканаў просьбу Калядкі звольніцца з Фастаў; вярнуўся ў Крынкі чакаць паведамлення.

Аўтобусны вакзал размяшчаўся на Юравецкай і я, начэкваючы свайго „пэкаэсу”, слухаў рагатлівы спеў надакучлівага п’яніцы з Беласточка пра пекную служанку, якая... Jedną ręką zaciereczkę gniotіa, a drugą – ch... pana Piotra... Часта здзіўляўся ў паслейшым жыцці, адкуль столькі цэльнасці ў вульгарнай вобразнасці слова!?

Бацькі, вядома, аднесліся з недаверам да маіх сенсацыяў. Мінулі Каляды, віхурыла зіма, а з Беластока ані пісьма! Нарэшце прынёс яго пісьманосец, афіцыйнае, з пячаткамі, з выкрутастым подпісам, – і – Божа Усявышні! – на беларускай мове, беларускім шрыфтам, на беларускай машынцы!!! Тых некалькі радкоў звесткі, каб з’явіўся я на работу ў рэдакцыі „Нівы” дня першага лютага 1956 года, чыталі ў хаце раз-пораз, а стары сеў хутка збіць мне юхтавыя чаравікі. Памятаю: страшэнна ціснуў мароз і я ў пуставатым аўтобусе, у такую зімечу ўсю дарогу пратупацеў між крэсламі. Тады камунікацыя адбывалася цераз Саколку. Каля трох з лішнім гадзін язды.

„Ніву” адшукаў я на вуліцы Кілінскага, на высокім паверсе. Блізка цяперашняга вайсковага музея.

1956–1970

Рэдакцыя „Нівы” ў лютым 1956 г. уяўляла сабою высозную мяшчанскую кватэру, застаўленую пісьмовымі сталамі, рэгаламі, канцылярскімі шафамі, крэсламі; стукацелі пішучыя машынкі, дзве. Радавала нявымушанае ў фірме беларускамоўе без следу польскага акцэнту. Іншы раз мелася ўражанне, што неўзабаве загаворыць па-беларуску ўвесь Беласток, яшчэ даволі ў руінах і не так вялікі, як цяпер (у 6-7 разоў). Сакратар рэдакцыі Міхась Баравік бачыўся жывым прыкладам выратавання беларуса ў беларусе. Гаварыў дзіўным слэнгам: – Товарышч Яновіч, – вылазіла з яго палешуцкае „о”, паходзіў з-пад Гайнаўкі, – słuchajcie, товарышч Яновіч, я w waszym tekście ні всё понімаю. Мне кажэцца, prosze ciebie, że недостаточно показана роль месной organizacji partyjnej... Трэбо подкрэсліті, што той мосток построен дзякуючы актівной postawie członków Partii...

У цеснаце гэтыя маналогі чула, згорбіўшыся, уся рэдакцыя. Яе малады шэф, Юры Валкавыцкі, не вытрымліваў ды бурчэў: – Ат, вы, таварыш Баравік, усё каплічкі ставілі б...

У той лютаўскі месяц прынялі мяне на пасаду перакладчыка. І Веру Ляўчук з арлянскай кафлярні, пра якую было вядома, што закончыла беларускі ліцэй у Бельску і піша беларускія вершы. Адзіным журналістам „Нівы”, які ўдала стараўся даваць рады пісаць артыкулы на культурнай роднай мове, быў менавіта сам шэф. Будучы абсальвентам Літаратурнага інстытута імя Максіма Горкага ў Маскве, ён, ясная справа, таксама ствараў вершы, але чамусьці на русском языке і публікаваў іх у лодзінскім „Русском голосе” Панцеляймона Юр’ева.

Я працаваў, так сказаць, плячо ў плячо з Верай; штораз выхопліваючы адно аднаму з рук таўшчэрны слоўнік акадэміка Кандрата Крапівы. Утомна сённячы вось падумаць пра ўзровень тадышніх нашых перакладаў! Але чытачы неяк разумелі і пісьмы пісалі, прыблізна ў стылі шаноўнага Баравіка. Пасыпаліся вершыкі ад людзей старэйшага ўзросту, памятаючых віленскую сатырычную „Маланку” або Шэршаня з акупацыйнай беластоцкай „Новай Дарогі”. Аднойчы атрымалі ліст, які хадзіў з рук у рукі таму, што быў „на чыстай беларускай”. Калі дачуўся я пра службовы намер запрасіць таго карэспандэнта на штатную работу, бо фатальна не хапала „беларускіх грамацеяў”, спалохаўся і прызнаўся: гэта – Міхасю Клімовічу з Крынак – я склаў тэкст, уласнаручна; стары чалавек і ледзь чытае па складах...

Потым прачнуліся амбіцыі ў Ваські Баршчэўскага і Міхася Хмялеўскага: у першага на бандароўскім дыялекце, у другога – на астраўскім. З Васькам змагалася за чысціню мовы Вера, а я выбіваў з Міхасёвай галавы русізмы, якіх ён набраўся на ленінградскім універсітэце (найдоўга цягнулася між намі бітва супраць „клевера” замест „канюшыны”). А Васька заеўся не прызнаваць мяккіх канчаткаў „-ць”, „-дзь” (у яго ўсё „гаворат” замест „гавораць”, і т.п.). Шрайбавалі на „трасянцы”. Каб паспець здаць матэрыял у тэрмін, а друкарня не чакала, даводзілася працаваць над чысткаю пісаніны звыш усялякае нормы, дапазна.

Мне моцна спадабалася патрыятычная Вера! Перамагаючы заіклівасць, я паспрабаваў залётаў: аднае нядзелі запрасіў яе на цукеркі ў гарадскім парку, з ціхай надзеяй на шчаслівы пацалунак, але яна больш зацікавілася... буйным шчаўем у далінцы. Згледзеўшы пасля, што гэтак жа заінтрыгаваны ёю кавалерскі шэф, я, вядома, стуліў вушы і адступіўся ад далейшых планаў. Дзяўчаты заўважалі мяне на момант, да ініцыятыўнае размовы, да першапачатковых словаў „я ху-ху-хутка яб-яб-яблыка в-вам пррры-нясу...” Не зразу выпрацаваў недвухзначныя фразы.

Рыхтаваўся ўстаноўчы з’езд Беларускага грамадска-культурнага таварыства, на 26 лютага ў будынку Towarzystwa Przyjaźni Polsko-Radzieckiej, што на рагу вуліцаў Сянкевіча і Ліповай. Заперлі мяне перакладаць з пальшчызны статут і ўсякія прамовы; папярэджана, што буду весці пратакол з’езду, на змену з тым Васькам. Прычына тая ж: не мелі іншых беларуска-пісьменных (так засталося і да цяперашняга 2000-га). У пакойчыку на паверсе не аціхалі сварлівыя нарады тых, каго партыя і ўрад прадбачылі на лідэраў, будуючай сацыялізм беларускай нацыянальнай мяншыні. Шумела дзяльба: каму і які кавалак. Акрамя знаёмых дзядзькоў, Кізевіча і Літвінчыка, з’явілася плойма новых, нахмураных і баявітых, і страх было хоць зірнуць на іх. З’езд удаўся натоўпістым. З немалым здзіўленнем угледзеў я на ім сваю матку. Яна не зусім цяміла, куды яе занесла, але ёй спатрэбілася пабачыць мяне, прывезці свежую бялізну, і вось пакарысталася аказіяй: стаяў на крынкаўскім рынку грузавік з брызентам, у які бралі бясплатна „на беларускі з’езд”. Такім чынам трапіла мацерка „ў дэлегаты”. Відаць яе на публікаваных фатаграфіях тае векапомнай падзеі.

Рэдакцыйная работа – без элементарнага паняцця аб ёй – давалася нявыказна цяжка, але душа гарэла энтузіязмам. Здараліся дні і ночы, калі я амаль не спаў, малады і здаровы дваццацігодак. Сапраўднай журналістыкі раней палізаў трохі адзін Міхась Хмялеўскі; рэшта знаходзілася на сярмяжным узроўні тыпу: „Хлопці, будэмо пысаті газэту!” І хлопцы шпарылі! Сёння ў мяне няма адвагі глянуць на тыя нумары „Нівы”: прымітыў на ўзор перадваенных эфемерыдаў убогіх сялянскіх рэдактараў.

Некуды знік Мікола Калядка. Вынырнуў паважаным інструктарам Галоўнага праўлення Таварыства, але і ў гэтай ролі не вызначыўся. Сімпатычна з ім гаварылася, але быў з яго тып урадніка, не дзеяча. Як рэпатрыянту з-за савецкага кардону, магчыма, не надта і давяралі яму... Я, завалены тэрміновымі перакладамі, не меў калі на розгляды. Працоўны дзень апавяшчаў Баравік нараканнямі, што znowu няма з чаго зрабіць наступны нумар тыднёвіка. Калі, нарэшце, выходзіў з друку – здаецца, у чацвяргі? – склікалі нараду дзеля ацэнкі публікацыяў, іх ідэйнай важнасці ды тэматычнай разнастайнасці, агульнага выгляду часопіса. Панаваў настрой свята, які часам псаваў – заўсёды партыйнай крытыкай – Васька Баршчэўскі, пасля чаго арганізаваў ён складчыну на выпіўку. Яго пабойваліся шэфы і да п’янкі, зрэшты памяркоўнай, даходзіла без іхнага ўдзелу. Любіў пагаманіць з чаркаю ў руцэ вельмі таварыскі Міхась, а Васькаў успамагальнік, вечна падпіты Мікола Матэйчык – з Гарадка – пераўтвараўся ў аратара і дэкламатара чужых ды ўласных строфаў. Не пісаў вершыкаў, бадай, адзін Баравік. Аграном.

Журналіста з класным пяром „Ніва” не займела. Бо і адкуль?! Талент праглядаўся менавіта ў Ваські, аднак не хапала яму адукаванасці. І характару – схільнасці працаваць над сабою, чытаць кніжкі, развіваць здольнасці. Удачы не акрылялі яго, а дэмаралізавалі. У камандзіроўках клеіліся да Ваські гарачыя бабы, што не магло закончыцца дабром. У тым якаясьці біялагічная загадка: ёсць мужчыны, бы чараўнікі, якім нічога не каштуе спадабацца жаночай пекнаце. Наогул досыць вульгарныя яны самцы, што іншы Колька – Куц – тлумачыў арыфметычна: з дзесяці апланаваных каханак толькі... дзевяць б’е ў морду.

Я тым часам верыў у моц друкаванага слова, у ягоную публічную цудадзейнасць, і заядла ўзяўся за свае дыдактычныя апавяданні. Дастаткова нагадаць загаловак „Гнілое ў здаровым” з травеньскай „Нівы”, каб адразу адчуць, аб чым мой твор. Або „Родная глухамань” – у некалькіх укрыўках, летам таго ж пяцьдзесят шостага. Задаволенасць Валкавыцкага маім дэбютам была, як думаю, выключна практычная – меў чым запоўніць старонкі, прычым тэкстамі вытрыманымі ў строгім сацыялістычным рэалізме, з непазбежным маралітэтам, пазітыўным. Даваў мне, электратэхніку, „азбучные” веды пра тэхналогію літаратурнага запісу. На падабенства эксклюзіўнага выкладу. Хоць не ўсё да мяне даходзіла ад яго, але я інстынктыўна прадчуваў, што надарыўся шанц нечага падвучыцца ў чалавека, які ведае, што такое літаратура. Як аказалася пасля, як ніхто акрамя яго ў нашым пасляваенным асяроддзі паўінтэлігентаў у першым пакаленні. Без паняцця пра жыццё і свет.

* * *

„Ніваўцы” не мелі дзе жыць. Мяне паратаваў Серафім Раманюк, якога род ад Чаромхі; удаўся ён польскамоўным беларусам, дзіка саромеўся свайго „хахлацкага” дыялекту. Шмат дапамог мне яшчэ ў Электрычным тэхнікуме, будучы найвыдатным абітурыентам, а цяпер нараіў кватаранта цёткі, што знайшоў сабе самастойны пакоік. Аказаўся ім высозны хлопец з-пад Саколкі, які ахвотна гаварыў са мною па-беларуску. Не таму, што патрыёт, бо католік у нас не можа стацца беларускім патрыётам, ксёндз пракляне. Той высозны хлопец ненавідзіў беластачанаў за іхныя пажартункі з няпольскага акцэнту ды сялянскіх навыкаў, скупасці на выпіўку. Раманюк у гэты раз з адчувальнай палёгкаю пазбыўся кантакту са мною, бо я нацэліўся зрабіць з яго стопрацэнтнага беларуса, тыцкаючы яму ў рукі нумары „Нівы”, на „буквы” якое глядзеў ён з авечым здзіўленнем.

У таго хлопца – на смерць забыў імя! – ужо знайшоўся сябра для кватаранцкае суполкі, пачынаючы геаметр ад Карыціна, і мы ўтрох gadaliśmy w tym chłopskim języku. Усяляк пляваліся на мяшчанаў, якія і здаля не падпускалі нас да сябе. Пасля, вельмі ўжо потым, пашанцавала ім пажаніцца з беластачанкамі і, калі каторы ўгледзеў мяне на тратуары, дык, мала ног не паламаўшы, перабягаў на другі бок вуліцы! Такі вось гонар, зжалься Божа, у чалавека з вёскі.

Пакоік падаўся прасторным, і з кафлёваю плітою, але чамусьці з цэментавай падлогаю, і з адным акном, што ўпіралася ў хляўчук з паршуком ды курамі. Напрыканцы вуліцы Сянкевіча, блізу сённяшнага гарадскога шпіталю. У рэштавіне местачковага Беластока. З надыходам восені і маразоў валасы прымярзалі да падушак. Тады злітаваўся нада мною Аляксандр Давідзюк, былы шэф беластоцкай цэнзуры, актуальна старшыня Беларускага грамадска-культурнага таварыства; дазволіў начаваць у сваім службовым кабінеце.

Рэдакцыю „Нівы” за гэты час перанеслі з Кілінскага на Маніфэсту Ліпцовага, у правае крыло кіно „Сырэна”. На высокім паверсе там, з авальнай заляй з траскочучым паркетам знаходзіліся тры пакоі па лініі антрэсолі як быццам, два з якіх займала Таварыства; у трэцім, за калідорчыкам, гнездаваў Валкавыцкі з Баравіком; журналісты і машыністкі – Люба Сліжэўская, Ніна Бручка – гугнявілі, як гусі на выгане, на той аграмадзіне з туалетам

у глыбокім закутку (сталы стаялі паўкругам). Вечарамі адбываў тут рэпетыцыі тлумны хор, пасля чаго пару паненак спрабавала хутка выйсці замуж папоцемку... Кіраўнічка балетнай групы, спадарыня Таццяна Гіжэўская, трымала свой табунік у моцнай дысцыпліне, слушна лічачы, што любашчы кепска ўплываюць на фізічную кандыцыю танцорак, танцораў.

Валкавыцкі наважыўся ўрэшце ўзяць шлюб з Ляўчучкаю і, відаць, па гэтай прычыне пакінутае памяшканне на Кілінскага ўлады прызналі яму як кватэру. Але, недзе каля іх карпеў асобна Аляксандр Амільяновіч, бяздомны сувальскі паляк-галяк, якога ўзялі ўрэдакцыю, як хоць трохі ўмеючага быць пісакаю. Амільяновіч, гэты дэградаваны афіцэр бяспекі, што пасядзеў быў у турме за грахі, нечуваныя нават у сталінізм, – не імпанаваў лаяльнасцю і мы рэгулярна ведалі, зазвычай назаўтра, што Валкавыцкія менавіта елі і як спалі. Пра шэфа азываўся даволі баязліва, на Верцы затое не пакідаў сухое ніткі. Што казаць: прафесійная звычка, не мог ён не даносіць.

А маё начаванне ў Давідзюковым кабінеце закончылася ў камедыйным стылі. Ягоная сакратарка, маладая мужычка з Гарадка, з’яўлялася на службу раней за ўсіх і за ўсё, так сказаць: з усходам сонца. Маё спаннё на раскладной пасцелі выклікала ў яе сексуальныя фантазіі. З гэтым было паўбяды, пакуль таварыш Давідзюк не асмяшыўся – па маёй віне – перад міністэрскімі візітантамі. Чалавек з яго бачыўся спакойным, ураўнаважаным, і, вядома, не шануючым усякія паперы, дакументы; у шуфляды свайго пісьмовага стала ён і не заглядаў; поначы ў якойсь з іх дзерлася аж мыш! Я звярка ўпаляваў і запоўніў пустыя скрыначкі сваей ежаю – цыбуляю, хатнім салам, хлебам, сырам, маслам, яйкамі, малою патэльняй (смажыў вячэру на электрычнай плітцы).

Аднойчы кліча ён мяне.

– Товарышч Яновіч, понімаеце, надо што-то робіті, бо tak dalej być nie może, – сказаў сіплым ад злосці голасам. – Былі ў меня towarzysze z Warszawy, пытают про одін dokument, а я забыв о вас, давай высовываті шуфляды, а в ніх, понімаеце, цыбуля, сала, колбасы... Воны тое бачат, понімаеце, ну, молчат, але што про меня подумалі... Што я какой-то п’яніца! Ну і самі шуфляды że не для цыбулі, добрэ понімаеце, но для документов, товарышч Яновіч!

Памаўчаўшы, Давідзюк дадаў: – І вообшчэ говорат, што вы, товарышч Яновіч, тут бабамі занімаетесь... Уборшчыца находіт по кутках... intymną bieliznę, вот так, дорогой. Но не будемо это расследоваті, это другое дело.

Я зразумеў: Давідзюк месяцамі не кранаў тыя шуфляды, ну, і трэба мне цяпер кудысьці падзецца. На маю радасць – вырашэнне знайшлося: мужчына, што паліў на дзень печы, адкрыў пусты паддашак, з узвілістымі ўсходкамі ад дзвярэй, застаўленых канцылярскімі шафамі кіраўнічкі сакратарыята „Нівы”, сівавалосай „цёткі рэвалюцыі”... Надзеі Кусьмерак. Пазней яна заелася ажаніць мяне з Любкаю з Парослаў, сакратаром партыі ў прадзільным цэху фастаўскага камбіната, пабудаванага за тамтэйшымі агародамі, „коло Хвостоў”. Узнікла праблема з маёй непартыйнасцю.

На двары стаялі лютыя тэмпературы пяцьдзесят сёмага і сцены ў маім паддашку блішчэлі інеем. Мужчына напытаў мне прытулак у бацькоў рэдакцыйнага ганца, радаснага юнака Шарэйкі, што насіў матэрыялы ў друкарню (рог Мальмэда і Ліповай, дзе зараз гатэль Cristal). Жылі тыя пачцівіскі ў абасцанай валакітамі аблупленай камяніцы з кветкамі ў вокнах, душна і цёмна. Недзе ля Старабаярскай. Пажыў бы я ў іх, можа быць, і доўга, але спугнула мяне іх дачка з паненскім дзіцём, якая выразна зацікавілася мною. Яе не рассмяшала мая заіклівасць ані паслядоўнае беларускамоўе маладога нацыяналіста. Ёй ужо было byle mieć chłopa, może być Białorus. Нагадаю дадатковую прычыну майго панікавання перад дзяўчатамі – гэта сваркі мае маткі з маім бацькам, камандзерства бабы, і катэгарычны матчын напамін, што не пацерпіць яна аніякае, Бог ведае адкуль, нарачонай. Бацька адносіўся да тых наказаў лагадней, кажучы: – От, калі не палячка, то няхай будзе... – Я табе дам: няхай будзе, – бушавала мацерка. – Ажэнім у Крынках з праваслаўнай, то хоць вядома будзе, з кім!

Як кавалер пры грашах я кінуў хадзіць на ludowe беластоцкія танцы; асабліва знеахвоцілі мяне забавы ў фабрыцы Сяржана, дзе завялася пралетарская традыцыя жуднага мардабойніка. І з танцоркамі там не пабеларусіш. Сваякі па вёсках у тую пару чамусьці жаніліся адзін за адным і было незвычайна прыемна на вяселлях. Запамяталася – у Курцэвічаў, што ў Белагорцах: свае людзі, свая вера, свая мова, усёй свет свой! Ад скокаў пры музыкантах ламалася падгніўшая падлога ў паўшляхецкім іхным дворыку. І начлег дружбантаў з дружкамі, запамятаўся, бы забыты анахранізм груповага спароўвання ў першабытных славянаў. У прадвесную халадэчу хату засцілалі апоўначы саломаю, вясельнікі кладавіліся на яе снапамі, накрываючыся радзюжкамі; у адзенні. Дружкі абачліва нацягвалі на сябе мужчынскія нагавіцы, распорамі дазаду. Гасілі нафтовыя лямпы. Сну не было да світання, але і распусты таксама не, адно імітацыя купальскае оргіі. Нешта кшталтам школенасці будучых шлюбных пар, дашкольнага прадшколля, дзіцячай гульні ў мужа і жонку. Гэта насіла ў сабе глыбейшы сэнс, чым падумаецца. Прызнацца, я быў у стане шоку ад таго, умомант цверазеў, але куды ты пойдзеш – за вакном снегавіца. Мая Райка не ўпалохалася, яна рабіла ў фастаўскім камбінаце і сёе- тое бачыла, хоць дзяўчаты болей звычайна трактуюць te rzeczy. Зрэшты, які з мяне мог быць кандыдат на мужа і бацьку сям’і?

Ажыло сяброўства з Раманюком. У суботы не раз мы бралі ў турыстычнай пазычальні ровары і ехалі ў Вялікія Азяраны, у якіх ён наведваў нарачоную, а я сваякоў. Кавалеруючыя азяранцы згаджалі музыкаў і тады ў невялікай мясцовай школе тупацелі полькі. Грымеў вальс „чапляйся”. Каб я не пачуваўся самотна, нарачоная і мне вынайшла нарачоную. Серафім меў тую перавагу нада мною, што ён цалаваўся са сваёй Любкаю, а я з рэкамендаванаю Нінкаю аніяк. Проста не той стаж. У нядзельную спякоту хадзілі купацца ў гранічнай Свіслачы, па супрацьлеглым беразе якое паходжваў савецкі салдат з доўгаю вінтоўкаю, нічога не казаў, смуглявы і касавокі – няйначай – кіргіз... Нарачоныя не лезлі ў ваду, не выпадала ім агольваць смачноты цела; парыліся ў сукенках (на траве).

З нас усё не абсыпаўся „польскі кастрычнік” пяцьдзесят шостага, боязь вянгерскага варыянту развіцця сітуацыі ў неспакойнай краіне, чаканне раптоўнага грукату савецкіх танкаў на вуліцах. Пагрозу лагодзіў прыход Гамулкі да ўлады. Гэты towarzysz Wiesław карыстаўся аўтэнтычнай папулярнасцю ў палякаў, на руках насілі яго, песні аб ім складвалі, а ўсенька на фоне процірасейскай антысаветчыны. Вера Ляўчук тым часам піша, а яе Валкавыцкі друкуе шумны артыкул „Што з намі будзе?”, за які камітэцкія падлыжнікі мала не з’елі і яе і яго. Дэлегацыю Беларускага Грамадска-Культурнага Таварыства – з Піліпам Кізевічам – прыняў асабіста Гамулка(?). У рэдакцыі з’явіліся беларускія варшавякі, пасланцы „рэвалюцыйнай моладзі” (памятаецца шаленаваты Сіповіч, арганізатар нейкіх беларускіх секцыяў, у якіх узяўся бронтацца і я). Некуды ездзілі, бунтавалі па-сялянску ціхенькіх ліцэістаў у Бельску з Гайнаўкай. Трапіў у члены новага ваяводскага камітэта моладзевых арганізацыяў, адкуль неўзабаве даволі спрытна вытурыў мяне якісьці Мазурэк, прышыўшы наіўноце маску беларускага нацыяналіста ды брахлівага ворага палякаў...

„Ніваўскія” Ваські і Колькі селі на сраку. Баравік настойваў на тым, каб пісаць у публікацыях назвы мясцовасцяў на польскі лад: Грудэк, Бялысток, Гайнувка... Сокулка... Палітычныя перадавіцы koniecznie па-польску (у „Ніве”). Пярэпалах гэтага агранома паўстрымваў бурклівы шэф: – Таварыш Баравік, перастаньце...

Але таварыш не здаваўся, патрабаваў не весці размоваў па тэлефоне па-беларуску, бо... podsłuch, moi drodzy, podsłuch... На хвалях тае ўсерэдакцыйнай ды ўсенароднай шумечы пераплыў я на болей высокі бераг, з нізоў карэктуры і перакладаў адразу ажно ў журналісты. Крычаў: – Я хачу пісаць! Падставы меў, дэбютуючы апавяданнямі. Ці не месца Буры заняў быў, былога пракурора, які ў „Ніве” ведаў адно тырчэць ля акна і сумаваць па сваёй пракурорскай пасадзе (урэшце і вярнуўся назад туды).

У тадышняе ажыўленне прыходзілі на работу ў „Ніве” цікавыя людзі. Элегантны вільнюк Казімер Балінскі, праўда, не натужваўся завельмі, але пакінуў па сабе памяць незабыўным тэкстам „Рыбацкія слёзы” (пра рэпатрыянтаў ад нарачанскіх азёраў, што пашукалі сабе падобнага краявіду на Прусах). Юзік Рыбінскі з-пад Кузніцы, знойдзены на пасадзе білецёра ў кіне „Тон”, удала папісваў сентыментальныя кавалкі. Я любіў яго, бо ён заікваўся, часам мацней за мяне. З’явіўся Мадзэлеўскі, унікальна інтэлігентны паляк-валакіта, які праз месяц някепска ўжо пагаворваў на беларускай мове (ведаў заходнія). Таленавіта рысаваў, між іншага, ілюстрацыі да вершаванай Андрэем Сошкаю (Вацікам Асіповічам) аповесці „Прыгоды Агафона Аброткі”, і інш.

Каторагасьці дня пайшла чутка, што прыйшоў да Валкавыцкага сам Шэршань, той славуты Шэршань з акупацыйнае „Новай Дарогі”!

Каб павысіць культуру мовы, прынялі граматыка-знаўцу, нейкага Бройку (?), чалавека напэўна кампетэнтнага, але нясцерпна маруднага. А ў рэдакцыйнай практыцы трэба быць хуткім, іначай не выйдзе газета. Здольнасці ў журналіста ёсць іншага тыпу, чымсьці ў філолага.

За спіною шэфа вісеў на сцяне графік тыражу „Нівы”. Хоць не памятаю лічбаў на ім – не былі яны высокія, тры-чатыры апагейныя тысячы экз. – уцяміў на ўсю рэшту жыцця адно: кальпартаж тыднёвіка стрымгалоўна падаў, калі выбухаў чарговы польскі скандал, і рос у стабілізацыю настрояў. Беларусы баяцца паказацца беларусамі. Хадзіла нават наконт іх іншаназва: падпольныя беларусы. Або: хатнія беларусы. Калі сядзіць за чаркаю – баявы беларус, як жарабец! Калі працверазее – выпакладаны паляк.

* * *

Мая маладосць прайшла пад знакам „Нівы”. Моцна запамяталіся дэталі. Некаторыя ўяўляюцца, быццам было гэта ўчора. Бачу твары – чагосьці хітруючага Ваські Баршчэўскага, нясціхана смарклівага Міколы Матэйчыка, усё упалоханага Міхася Баравіка; бабскія пошапты Любы Сліжэўскай з Нінкай Бручка, драпежна патрыятычную Веру Ляўчук, няхуткага на ўздым эмоцыі Георгія Валкавыцкага... Асобна зазначу Міхася Хмялеўскага, супер-таленавітага свата. Я, нажыўшыся ў беластоцкіх кватэрах, імкнуўся да стабілізацыі, да жаніцьбы і не скакунскага быту. Дабрыня Міхась мяне ў гэтым паратаваў навек, на ўсю рэшту гадоў. Спачатку я спрабоўваў сам вырашыць сваю патрэбу, але вынікі аказваліся марнотнымі: дзяўчаты – вялікія рэалісты – з недаверам адносіліся да бязвусага дваццацігадовага гарачуна. У Залуках – не паўплываў у маю карысць нават аўтарытэт хроснага бацькі з заможнай Барсуковіны, хоць нарачонства тое ўжо былі запілі і замацавалі паненскім пярсцёнкам (Нюта палічыла за лепшае выйсці, аднак, за шафёра, а не за худога балбатуна з рэдакцыі). Пасрэдніцтва сваякоў давала фатальныя рэзультаты. Праставатая Райка з суседніх з Залукамі Навасёлак змарозіла мяне, беларускага нацыяналіста, непрабачальным надпісам на фотцы: Kocham Białystok i Ciebie!

Я мала не ўмлеў у злосным прыступе ад такога прызнання.

У перадлета пяцьдзесят сёмага Валкавыцкі выправіў мяне ў замежную камандзіроўку, у СССР, у Вільню і ў Мінск, Гродна. Выдалі пашпарт, савецкіх рублёў. На дзён дзесяць. Вільня здзівіла паўсюднай у ёй літоўскай моваю. А Мінск – рускамоўнасцю. Маім віленскім цыцэронам быў Янка Шутовіч, даваенны беларускі інтэлігент, які нейкім цудам выжыў у сталінскую завіруху. Уражанне ад літоўскае сталіцы неблагое, надта падабаліся шыльды: вялізнымі літарамі па-літоўску і малымі па-руску. І ўсюды, куды я хадзіў з Шутовічам, патрэбны быў перакладчык у яго асобе. У той год бушавала хрушчоўская адліга ў палітыцы, вярталіся з сібірскіх лагераў натоўпы жэмайтаў (павывозілі саветы туды нешта пад трыццаць працэнтаў усяе тае нацыі). Аднойчы, знайшоўшыся сам адзін у горадзе, ніхто з сустрэчных не рэагаваў на мае рускія роспыты пра нейкі адрас, кажучы часам: нусупранту (– не разумею). Збавіў зусім не міліцыянер, а армейскі афіцэр-украінец.

Літоўцы памяталі ўласны перадваенны дабрабыт, хапаў іх калатун на гук мовы акупантаў.

З Вільні прывёз рэпартажык у „Ніву” пра Пятра Сергіевіча, вядомага мастака. Займаў ён высокастольную мяшчанскую кватэру з польскамоўнай жонкаю. Сцены завешаны карцінамі, якія потым я бачыў у фундаментальных мінскіх выданнях: Скарына ў друкарні, Каліноўскі сярод паўстанцаў... Я, дурань у палітыцы, неяк запытаў мастака, чаму не перабіраецца ён у Мінск. Сергіевіч прыгледзеўся да хлапечае наіўноты, і нешта адказаў, чаго я доўга не змог уцяміць. Прыблізна так: у Літве савецкая ўлада больш людская, чым у Мінску, у Беларусі. Даволі прыкра было такое пачуць. Рыхтык, як у сям’і таго ж Шутовіча, у якога я заначаваў, а мілая жонка якога гаварыла са мною культурнай беларускай моваю, як і ён, але з дачкою яны... па-літоўску. На маё немае запытанне, патлумачылі: хто ведае, як будзе, адно пэўнае – літоўцы ўмеюць жыць. З Літвою Масква цацкаецца. Літоўскія сакратары партыі найперш лічаць сябе літоўцамі, пасля камуністамі.

З Мінска, куды я быў выехаў, франты ездзілі ў Вільню шыць касцюмы і па закупкі. Не вельмі ўдаваліся ім, не ведаючым „литовского языка”. Загаворыць па-руску і добрага тавару яму няма. Бяры, савеце, што дадуць табе ласкавыя экспедыенткі, „лабасы” (ад вітання „лабас дыена” – добры дзень). Саветаў, гэту басоту, ненавідзіла Вільня. Асабліва тады, у хвалі выпушчаных з Сібіры.

Мінскія вуліцы непрыемныя, тратуары чамусьці заліты абы-як, парэпаным асфальтам. Нядбайна, з каўдобінамі. Які гэта ідыёт апланаваў?! Ашчаджаючы рублі на залаты пярсцёнак для нарачонае, стаў я на кватэру сваяцкага мне Юркі Семянякі, ужо даволі папулярнага кампазітара (яго род з Азерскіх, што каля Крынак). Жыў ён з маці і сястрою ў камуналцы на Савецкай. Я не адразу скеміў, што гэта такое, гэтая камуналка. А вось – трохпакаёвая кватэра, а ў ёй аж тры сем’і: чарга ў кухню, чарга ва ўбікацыю, і званок ля дзвярэй пачаргоўна (да Семянякаў – доўгі і два кароткія). Юркаў бацька дзейнічаў некалі – пры паляках – у заходнебеларускай канспірацыі. Удала ўцёк з маладою жонкаю, з Жэняй, цераз зялёную граніцу ў БССР, дзе і прапаў у чорныя трыццатыя. Спадарыня Жэня, прыгожая інтэлігентка, ведала ўсёй мінскі Парнас. Шмат наапавядала мне, хто быў кім у сэнсе характару, чалавечых якасцяў; наблізіла постаць Янкі Купалы, які карыстаўся бездыскусійным маральным аўтарытэтам. Ейная Рэна з братам Юркам, хліснуўшы долі дзяцей „врага народа”, падумвалі ў пяцьдзесят сёмым пераехаць у Польшчу, у гамулкаўскую рэпатрыяцыю з СССР (Рэна пабывала ў Варшаве, але перспектыў тут не прадчула).

Мая непрызвычаенасць да дарагіх рублёў спрыяла ўражанню, што ў саветаў усенька таннае, вельмі. Прычым урад увёў антыінтэлігенцкую палітыку: слесар зарабляў удвая больш, чым інжынер. Што не магло скончыцца дабром – тэхнічны прагрэс існаваў толькі ў газетах. Пачуў я пра катэгорыю „цэкоўскіх людзей”, г.зн. тых, хто знаходзіўся ў наменклатуры Цэнтральнага Камітэта. Тыя меліся найлепей. У іх ліку апынуўся Рыгор Шырма, слынны дырыжор народных хораў, у якога чаляднікаваў Семяняка. Беручы інтэрв’ю ў Шырмы мяне непрыемна ашаламіла, што ён гаворыць выключна па-руску, хоць цалкам нармальна цытуе беларускія тэксты песняў. Рыхтык як нашы рэгенты, заядла польскамоўныя.

Перада мною, з польскім замежным пашпартам у кішэні, настойліва шукаючым Беларусі ў Беларусі, расчыняліся дзверы ў кабінеты. Пузатыя начальнікі нічога істотнага – вядома – не казалі, але, бачачы перад сабою малакасоса, спадзяваліся яны даведацца нечага з першых рук, пра падзеі ў Польшчы, і хто такі Гамулка. Пасля хрушчоўскага даклада на славутым ХХ м з’ездзе партыі, зносілі ў Мінску або разбівалі помнікі Сталіну, людзі сталі гаваркія. У гэткім настроі пазнаёміўся я з Нілам Гілевічам, яшчэ студэнтам, але незвычайным, беларускамоўным. Прынцыпова беларускамоўным. Апублікаванае ў „Ніве” бязвіннае інтэрв’ю яго мне нарабіла яму нямала пертурбацый, аб чым сказаў ён праз... сорак гадоў пасля. Магчыма, усе мае субяседнікі перажывалі „энкавэдоўскія сенсацыі”, акрамя віленскіх (Літва, хоць крыху пахла Еўропаю, саветчыкаў там не занадта падпускалі да рэспубліканскіх структураў, „кругом одни лабасы”).

Вяртаючыся ў Беласток – зайшоў я ў Гродне да Міхася Васілька, жывое легенды заходнебеларускай паэзіі. Бурклівая жонка. Квашаныя агуркі і цыбуля на газеце на стале. Шклянкі і бутэлька. І сам паэт са шкляным позіркам. Па п’янаму сардэчны. Гаворыць круглымі складамі. Баіцца, а хоча нешта іншае сказаць; жонка пільнуе лепш цэнзара. У кватэры z każdego kąta bieda aż piszczy. – І на якую халеру мы так ваявалі проці палякаў, у тое КПЗБ, – сказануў, калі ў адзінае імгненне апынуліся сам насам.

„Ніву” я засыпаў матэрыяламі з БССР. Шэф выгладжваў іх, я радаваўся друкам. Нехта нясмела пярэчыў мне: Беларуская ССР будзе магілаю беларускай нацыі і яе культуры, мовы. Аднак я горача аспрэчваў, верыў у Беларускую ССР як дзяржаву беларусаў, зрэшты адзіную, пра якую чуў і вось асабіста зведаў. Бо – пра Беларускую Народную Рэспубліку нават Шутовіч не заікнуўся. Я не быў супроць камунізму. Я быў „за”, з той умоваю, што камунізм у Беларусі зробіцца накшалт літоўскага – беларускім і беларускамоўным, нацыянальным. Адкуль мог ведаць, што на тым даўно і пакутна пагарэў беларускі рух.

* * *

Здараліся казённыя чаркі. У Дзень жанчын і ў гонар Кастрычніцкай рэвалюцыі. Нагодаў хапала, ці не штомесяц (не лічачы нарадзінаў-імянінаў). Васька, намаўляючы на складчыны, сам не меў грошай; хатні бюджэт знаходзіўся пад катэгарычным кантролем яго Любкі. Навылёт ведала яна звычкі мужыка. Не смярдзеў залатоўкамі і гультаяваты Колька: мала пісаў то і марна зарабляў. Прычым каштавалі кавалера бабы.

На папіюхі Валкавыцкі з Баравіком не пісаліся. Пабыўшы партыйным апаратнікам, а другі – дырэктарам заглушальнай радыёстанцыі пад Беластокам, арыентаваліся ў тэхналогіі ўлады: у кожнай рэдакцыі абавязкова ёсць „стукач” Службы Бяспекі або і два! Таму звон чарак мог закончыцца ім катастрофаю кар’еры. Язык возьме і распусціцца!

Іншая справа з афіцыйным застоллем: зыходзіліся ваяводскія функцыянеры, сакратары камітэтаў. Не выпадала выкручвацца. Рэдакцыйная моладзь сцябала гарэлчыну дарэмшчыну без літасці і лірычна спявала чырвонаармейскія: „Артиллеристы, Сталин дал приказ...”, „Автоматы наши крепки, автоматы крепко бьют, смерть фашистским оккупантам автоматчики несут...”

Заўсёдную паніку на шэфаў наводзіла конармейскае „На Дону и у Замостья тлеют белые кости, над костями шумят ветерки, помнят псы-атаманы, помнят польские паны, конармейские наши клинки...” Пабялелы Баравік праводзіў інтэрвенцыю: Słuchajcie, дорогіе товарышчы, tak nie można, здзесь за столом сідят польскіе товарышчы, всэ чуют, і што воны про нас подумают, zastanówcie się... Не лучшэ співаты „белые паны”? Зачэм „польские”?

Дваццаты з’езд з хрушчоўскім дакладам, як і вяртанне Гамулкі на пасаду першага сакратара польскай партыі, беларусы сустрэлі неадназначна. Задаволенасць разгонам у Польшчы „калхозаў” псавала гарката ад выбуху касцельнага нацыяналізму. Пры Сталіне з Берутам жылося страшнавата, але хоць аніякі аковец не адважыўся крычаць: Kacapi do raju!

Гамулка ліквідаваў Urząd Bezpieczeństwa Publicznego. Утвораная затым Służba Bezpieczeństwa ўвяла ў сябе абавязак сярэдняй адукацыі (пажадана вышэйшай). І раптам зараіліся каля „Нівы” панура-мардатыя невукі, у пошуках спагады або і заробку (пазнавалася іх па – службовых убоўцам – скураных плашчах або куртках). Матэрыялу на журналісцкую прафесію сярод той публікі не заўважалася, акрамя Амільяновіча, аднак умелі яны здабываць інфармацыю (сырую), а пару тыпаў рабіла някепскія фатаграфіі, якімі ілюстравана тэксты пра імпрэзы, нарады, важныя пасяджэнні.

А я ўсё жаніўся і не надта цяміў, што вакол чаўпецца. Капічыў грошы, скупіўся на ежу, ездзіў да бацькоў па булкі хатняга хлеба і салёнае сала, яйкі. Валкавыцкі, пабачыўшы, што блага са мною, нараіў, каб я не трымаўся сухога, бо скончыцца тое хваробаю страўніка. – Вы піце хоць чай, на абед шклянку гарачае вады, – раіў ён як былы салдат.

Беларускае грамадска-культурнае таварыства заснавана ў нязручны час, калі Польшча кіпела. Вуліца ахрысціла Таварыства савецкай агентураю, дзеля чаго мела свае падставы. Структуры арганізацыі ўзначалілі sprawdzeni towarzysze, вядомыя ўбоўцы ці камітэцкія апаратнікі ў сталінскія гады. Калі: nie matura, lecz chęć szczera zrobi z ciebie oficera. Носячы ў сабе крыўду да гамулшчыкаў, гэтыя паўпісьменныя „товарышчы” несумненна брынялі тэндэнцыяй пераўтварыць БГ-КТ у нешта накшталт істотнага патэнцыялу, масавага! Ад таго – ад гучнай кампаніі пашырэння Таварыства – і развялася плётка, што беларусы хочуць адарваць Беласточчыну ад Польшчы, далучыцца да Беларускай ССР. Неверагодна жывучая; і цяпер палякі дапытваюцца ў мяне, ці гэта праўда. Не памагае аргумент, што беларусы як сяляне не могуць марыць і не мараць аб тым, каб злучыцца з савецкім „калхозам”. А як жывецца пад Лукашэнкам, кожны бачыць, старое і малое. Мае размоўцы, факт, ціхнуць, але шостым-сёмым інстынктам я адчуваю, што яны мне не вераць. Ну і Бог з імі!

Хутка – у лютым 2001 – будзе сорак пяць гадоў існавання „Нівы”. Сам сабе не веру, што так доўга. Прыйшоў я да яе дваццацігадовым хлапчуком з дыпломам тэхніка-электрыка ў кішэні. У лютаўскія маразы пяцьдзесят шостага. Непрытомны ад беспаняцця, што і як рабіць у ёй.

„Ніва” была аўтэнтычна народнай газетаю. 3 пошты прыносілі штодзень пачак пісем; чытаў галоўны рэдактар, прыдзяляючы іх паасобным журналістам для далейшага разгляду, інтэрвенцыі. Начальнікаў, на жаль, магчыма было толькі хваліць, змаўчаць паскудствы. Адпаведна прынцыпу: партыя паставіла каго на пасаду – партыя за яго і адказвае. Гэта значыць: крытыкуючы, напрыклад, дырэктара ты падрываеш давер да... партыі! Таму выпрацавалася асаблівая стылістыка – каб падчапіць прасмердлага жуліка, спачатку артыкула ўзвялічваліся ягоныя дзеянні, пералічваючы і ордэны на грудзях, і пад канец ужо выказвалася дапушчэнне, што тыя дасягненні былі б яшчэ большымі, калі б ён...

Наконт ордэнаманіі ўзгадаўся выпадак, як фатаграфавалі, каб успяяць у „Ніве”, аднаго солтыса, здаецца, за рамонт нейкае дарожкі. Вывелі мы таго чалавека, бы на расстрэл, на тую жвіраванку, а ён тым часам давай выцягаць з кішанёў свае медалі ды чапляць на кажух, ад барады да пупа... Смех смехам, але і сумна: нацыя перайначвалася ў службістых парабкаў, а дзяржава ў вялізны фальварак.

Даволі наведвалася ў нашу сядзібу, што пакуль займала правае верхняе крыло „Сырэны” – пад погуды паравозаў ад блізкага вакзала, – мінскіх пісьменнікаў з арханёламі. Незабыўная сустрэча з Піліпам Пестраком; па-акторску прачытаў апавяданне. Жвавіста. Супрацьлегласць яму – Янка Брыль, дастойны, бы граф (падабаўся надзьмутым палякам). Пятро Глебка свабадней казаў і я да яго прыкіпеў, чаму не чуваць у Мінску беларускай мовы. – Будзе мова, усё будзе, партыя ачышчаецца, вось, – супакоіў. Уяўляю сабе, якім праставалосым я яму падаўся, бо на правакатара не змахваў, смаркуль.

Беларусы не былі б беларусамі, калі б не запаўцелі падкідаць нагамі беларускую мову. На пленарных сходах Таварыства паяўляліся фацэты з беластоцкага Русского культурно-просветительного общества і, адрэкамендаваўшыся як тоже-белоруссы, ціснулі на друкаванне „Нівы” па-руску. Засеў у маёй памяці інжынер Капчук з публіцыстычным псеўданімам „Белостоков”. Аргументацыя тыпова савецкая: „Белорусский язык – это язык националистов и врагов социализма. Русский язык – это язык коммунизма, язык Ленина!” Пратэставалі старыя КПЗБоўцы, Піліп Кізевіч, Базыль Літвінчык, Васіль Дзун... Wpieniali się! Найразважна паводзіў сябе Валкавыцкі: мова „Нівы” – гэта не мая фанабэрыя, а такая пастанова Цэнтральнага Камітэта партыі. Канец дыскусіі. У Лодзі, зрэшты, выходзіў „Русский голос”, інтэлігенцкі; аніяк не ўкараніўся ў халопскай Беласточчыне. Тыраж таго элегантнага часопіса ў параўнанні з ніваўскім бачыўся несур’ёзным; дарэчы, неўзабаве – здаецца – самаліквідаваўся. Існавала мноства школаў з дадатковым навучаннем беларускай мовы і літаратары, у якіх выкарыстоўвалі „Ніву” ў якасці навучальнага дапаможніка. Таму, натуральна, узнікла пытанне дадатку для вучняў, за што ўзяліся жанчыны, Вера Ляўчук-Валкавыцкая, Зося Бусловіч. Але гэта мяне не цікавіла; баяўся кантакту з дзецярнёю, яна рагатала ад маіх заіклівых опусаў патрыёта.

* * *

Жаніліся рана. Замуж выходзілі яшчэ раней. На дваццаць першым годзе я рыхтаваўся да свайго вяселля. Гэта быў выхад у хлябнейшае жыццё. Дзве выплаты – не тое, што адна. І знаходзілася падставу дабівацца сякое-такое кватэры (тады давалі ўлады, нават талоны на халадзільнікі). Кавалер быў нічым. Жаніцьба рабіла з цябе партнёра адміністрацыі. Толькі ў такім цывільным стане з табою гаварылі, ты мог запісацца на патрэбны прыём у начальніка (сакратарка пытала: чаго?). Шантаж і мой быў дзяцінна просты: władza jest władzą ludu, a ja jestem właśnie z ludu. Першы данос на мяне – у магістрат – датычыў менавіта няпэўнасці ў маім ludowym паходжанні (бацька – шавец, маці – краўчыха, словам: буржуазія).

Тым часам закончвалі на вуліцы Весялоўскага (цяпер Суражская) пабудову Дома Друку, у які сялілі рэдакцыі. „Gazeta Białostocka” пакідала мінулавечную камяніцу на Кілінскага; будыніну дзялілі бяздомным журналістам з сем’ямі. Пайшоў прасіцца і я, кажучы тав. Гаясу, дырэктару выдавецтва, што ў Каляды ў мяне шлюб. – Dobrze, kochany, ale bez metryki ślubu nie przychodź do mnie. No i przyprowadź nam swą narzeczoną... (зрабіў perskie oko). No, działaj, chłopie!

Часу, практычна, не заставалася, дзяльба тая ўжо набывала размаху; шлюбаў не давалі з ночы на дзень (чарга!), таму наш бог і начальнік у выдавецтве відавочна палічыў, што аднаго прэтэндэнта да шанцоўнай жыллёвай плошчы акажацца яму менш. Не ведаў ён, што мая Таня працавала ў магістраце якраз, дзе максімальна пайшлі ёй на руку як свайму чалавеку. Па-за чаргою, звычайна, аформілі нам шлюб, бы выпіску нейкага пасведчання. Без помпы, рытуалу. Przy biurku z papierzyskami. Бо сапраўдная ўрачыстасць чакала нас пасля, у зімовым Мікалаеўскім саборы.

Свядомасць важнай табе маемасці надта мацуе пачуццё адказнасці. Ёсць жонка. Кватэра! Праўда, не зусім: прызналі палову – ад дошкі да дошкі – былое рэдакцыйнай святліцы, з двума вокнамі на падворышча ды на запушчаныя агароды ўздоўж муроў палаца Браніцкіх, з пахіленымі нужнікамі ў лапухоўі (цяпер там бяжыць асфальт артэрыі захад-усход). На партэры. У падвале – пад падлогаю – буяў варштат Wyrуb trumien. Недзе побач, начамі рагаталі, бы гіены, прастытуткі. У зараслях валяліся п’яніцы.

У хляўчуках трымалі вугаль, лучыну на распалку.

Ахапіў непраўдападобны энтузіязм! Я накінуўся на работу ў „Ніве”, бы дзіця на цукеркі. Бывала, адну за адною дзве ночы не спаў, каб найбольш зарабіць. Хадзіў апухлы, усё роўна што пчоламі пакусаны. Так бараніўся арганізм ад перанатугі. Шанцавала на грашовыя аказіі; у тую восень пяцьдзесят сёмага паўрэдакцыі выкацілі застуды, здаровымі хадзілі адны гультаі. Сакратар „Нівы” Баравік малітоўна паглядаў на мяне: – Як себя чуствуеш, drogi, га?.. Будзь ласка, ешчо потэрпі. Сам бачыш, што нэма з кем робіті газэту, а тэрміны нэ чэкают, давай і давай в друкарню...

Упорань схопліваўся на халодным паддашку ад грукату якогасьці сваяка старажыхі; даглядаў печы. У перадзімовую камандзіроўку ў Мілейчычы, у сцюдзёную адліжнечу я набраўся грыпозы і злёг з тэмператураю ў хаце Сяргея Крэйзы, земляка мне з Малых Азяранаў, які служыў у Сямяцічах, у разагнаных потым Гамулкаю „органах”, там і ажаніўся; далі яму інструктарскую работу ў БГКТ, але, маючы слабое сэрца або і дыябет, ён нядоўга пабыў на незайздроснай пасадзе. Калі трохі палягчэла ў грудзях, Сяргей праводзіў мяне на самотную ў полі станцыю Баравікі, дзе я сеў у беластоцкі цягнік. Памятаю, балела цела, кожны крок, і зямляк раскладваў агнішчы ў ядлаўцовых зацішках, адаграючы мяне на вятрыску са снежнаю крупою. Была вечаровая субота, калі рэдакцыя пустая, і за нядзелю я падлячыўся. Старажыха, убачыўшы, што са мною, прыдбала бутэльку спірту. Напіўся я ў пасцелі да бяспамяці; праз суткі прачнуўся мокры ад поту, хоць у куце бліскацеў іней. Навучаны гэтым драматычным эпізодам, больш вельмі не застываў, ведаючы, што бяда бярэцца ад успацеласці ў вандраванне ў непагадзь.

Сакратар Галоўнага праўлення БГКТ, Аляксей Казёл, бегаў, як апараны, арганізоўваючы беларускую філалогію ў Завочнай Настаўніцкай студыі ў Беластоку. Сам ён абачліва запісаўся туды першым як студэнт, няйначай падумаўшы, што: калі нават і UB аказалася нявечным, дык тым болей сакратарства, а дыплом настаўніка ўсё ж гарантаваў хлеб. Дырэктар студыі, Радзюкевіч, пабойваўся Казла і ён, здаецца, досыць гладка праходзіў семестральныя экзамены. Быў гэта той штудыянт, невуцтва якога проста выпірала яму на бульбяны твар (Колька мармытаў пра незакончаную Аляксеем хаця б пачатковую школу ў родных лідэру Меляшках). – Towarzysze, nie było czasu na naukę, kiedy trzeba było bronić władzy ludowej! Спадзвіжнік Казла, Танін астраўлянін Валодзік любіў паказацца культурным кавалерам, беручы пры паненцы газету ў рукі, але, на жаль, уверх нагамі... Поўны анальфабэт!

Тым часам тая władza дзесяты год моцна сядзела ў сядле і не патрабавала абаронцаў; ім выгодна было нічога не рабіць, шукаць ворагаў сацыялізму, і браць грошы. Ажно Гамулка паразганяў зграю, бы певень курэй. Шмат хто стуліўся перапёлкаю ў БГКТ менавіта.

Запісаўся ў студэнты і я. Дыплом атрымаў, бадай, ажно ў 1962 годзе, на тэму публіцыстыкі Кастуся Каліноўскага. Кіраваў мною чэплівы Мікола Гайдук, але запамятаўся Васіль Тарасаў; палкія выклады прафесара з Мінска пра беларускую літаратуру. Праз сорак гадоў пасля пазнаёміўся я з яго сынам, даследчыкам полацкіх старажытнасцяў; хораша пагутарылі мы і пахадзілі над Дзвіною. У гэтай першасталіцы Беларусі шумела тады свята беларускай пісьмовасці; на плошчы трымаў беларускую арацыю прэм’ер Чыгір. Без расейскага акцэнту.

Напрыканцы таго году віры ў Польшчы выгладжваліся. Бралася на стабільную пагоду ў палітыцы. Нашым „товарышчам” усё не даваў спакою Кастусь Майсеня, рэпатрыянт з-пад Нясвіжы, які нейкім цудам аб’явіўся ў Бельску. Як інжынер эканоміі з пазнанскім дыпломам, ён стаў дырэктарам Эканамічнага тэхнікума. Гожы і нежанаты мужчына, заварожваў бабаў не горш паслейшага паэта Барскага. Аднак, адрозніваўся ад вершапісца талентам арганізатара. Бельскі аддзел БГКТ пад ягоным старшыняваннем пераўтварыўся ў павятовую паралельную ўладу. На пасяджэннях управы „спавядаў” мясцовае начальства (па лініі беларускай дзейнасці). Жыватастыя дзядзькі, не кемячы ў гамулкаўскім пераломе, пакорліва давалі справаздачу і прымалі новыя абязацельствы. Такая сітуацыя была магчымая, пакуль краінаю хістаў хаос Кастрычніка ’56. Потым Майсеню здалі яны Гайнаўцы для ўзмацнення марных у „матаноў” кадраў (уперлі на пасаду прэзаса Павятовага саюзу гмінных спулдзельняў „Самапомачы”). Лёгка вышукалі на Кастуся „кручок” – да элегантнага кавалера з рэдкай у тую пару вышэйшай адукацыяй прыліпалі дочкі і палятухі наменклатурнікаў.

Пакуль нішто не прадвяшчала пагібелі вёсак, хоць шчасце ўжо гнездавала ў Беластоку; у кожнай існавала школа (прынамсі трохкласная). У той зазімак я круціў на бацькавым ровары да шматлікіх навакольных сваякоў, спрашаючы іх на сваё вяселле. Пераважна п’яны, бо ўчастоўвалі. І як бы на заканчэнне тае акцыі, вяртаючыся з Навасёлак пушчанскім гасцінцам пад зорным небам так грымнуўся на ростанях Зялёны Дуб, што адляцела педаль. Нічога: падаў, як мяшок з бульбаю. Давялося больш ісці, з’язджаючы ў месячным бляску з горак у даліны.

На мой з Таняй шлюб у калядныя святы бязбоязна прыйшла ў беластоцкі Мікалаеўскі сабор таксама партыйная экзекутыва „Нівы” і хто хацеў (шэфы, вядома, не). І дружбанцкая мая радня, зацікаўленая miastowymi. Весяліліся ў цесця на Сабескага, і ніваўцы а як жа; музыканцілі Дудзінскія з Крынак. Назаўтра у адвячорак бацька маёй Тані падставіў аўтобус: вясельнікі паехалі – толькі сваякі – ад маладой да маладога. Сыпаў снег з віхурным ветрам, закурганьваючы дарогу. Але даехалі ў мае Крынкі (палягчэлы „пэкаэс” назад не вярнуўся, на базу, закапаўшыся за высокаю Прафіткаю, блізу хутара Гутмана).

Каб змясціць усіх, крынскую хату разгарадзілі; начлегавалі ў суседзяў з паўвуліцы (зіма ж, у стадоле не ўкладавіш!). Цесната, бы ў кадушцы з селядцамі; гамана, бы ў фабрычным цэху; музыка, танцы... Го-оо-орка!!!

Чысты анахранізм. Сабралася племя. Дзеля чаго? Даўней гэта мела сэнс – жанімства яднала патэнцыял гаспадарак, пашырала канкрэтыку сувязяў, гуртавала род. А цяпер вяселле – лішні дэфіцыт, інвестыцыйная пустата, даніна звычаю, дарагая. Дзеці з канца ХХ ст. залежныя не ад цесцяў, дзядзькоў і цётак, але ад дырэктараў фірмаў і сваіх кваліфікацыяў. Іх адрасы – не вуліцы і вёскі, а www.togo@ingo.pl. Хто сённячы піша пісьмы? Старым уставілі тэлефоны, хоць і слаба чуюць.

* * *

Я з Таняй спрабавалі жыць у той частцы святліцы, якую прызналі нам (з выдавецтва). Збілі дыктавую сцяну, раздабылі жалезную печачку, трохі мэбляў, фіранкі на вокны. Але дзе там: узіму тут недастойка спаць нават у кажусе і з вайлакамі на нагах.

У снежную і марозную. У адзін траскучы вечар загарнулі мы свае манаткі ў радзюжку і, бы валакіты на карцінах мінулавечных мастакоў, пасунуліся Касцельнай вуліцаю на Сабескага, да цесцяў. Хоць у іх спалася, як снапам у стадоле, але было цяпло (прызначылі нам канапу за печкаю). Так мы зіму перазімавалі. Дамагліся капітальнага рамонту на Кілінскага, але ўсё дзякуючы Тані, якая, працуючы ў камунальнай гаспадарцы, ведала спосабы на неахвочых на высілак бюракратаў. Можна было ўжо жыць; атрымаўся даволі ўтульны пакоік на васемнаццаці квадратовых метрах, з добра пастаўленай печкаю, і з убікацыяй побач, каб не бегаць на сцюдзёны вецер, задраўшы кашулю на запацелай спіне.... Пачалі багацець. Набылі шафу на адзенне, крэдэнс, радыёлу, чэшскую пральку, і – спадзеючыся дзіцяці – раскладны ложак, пару крэсел і стол. Гэтыя васемнаццаць метраў дакладна заставілі набыткамі, пакінуўшы пераходныя сцежкі. Божа, колькі радасці было ў нас, што маем свой кут, маем дзе гнездаваць! Хадзіў ганаровым буслам.

Не скажу, каб хто з начальства дапамог. Шэф, Валкавыцкі, паогул прытрымліваўся прынцыпу наёмніка (зрабіў – заплацілі – ідзі сабе). Аніякіх сардэчных з ім гутарак, што марозіла падначалены яму калектыў. Але, пэўна, меў рацыю: сардэчнасць у тыя часы была патрэбна... даносчыкам і шпіёнам Службы Бяспекі. Неяк летам пяцьдзесят восьмага я адчуў, што паўсюдная Служба падступаецца ўжо і да мяне, бесклапотнага маладажона. Думаеце, тых усякіх „сваіх хлопцаў” цікавілі ворагі ўлады? Не, яны заеліся дапытвацца, што наогул думае... Валкавыцкі, Баравік, іх жонкі. Так, „ваабшчэ”. І ўсё пад пячаццю таямніцы дзяржаўнага ўзроўню (аж смешна чуць тое!). Як гэта трэба разумець? А вельмі звычайна: шукалі кампраметуючых матэрыялаў на тых асоб, бо на іх месца былі тым часам лепшыя па партыйнай лініі кандыдаты (работа спакойная, грошы цалкам вялікія, не трэба нікуды швэндацца). Мы цяпер дапускаем памылку, лічачы, што нешта важнае адбывалася ў імя ідэі? Не, не ў імя ідэі, а дзеля асабістае выгоды тых-сіх. Ідэя, што перамагае і бярэ дзяржаўную ўладу, перастае быць ідэяй. У нас гэтая параноіка валаклася да канца дэкады Герка, калі ў канстытуцыю бессаромна ўвялі абавязак кахаць Савецкі Саюз ды стаяць на каленях перад Партыяй. Сёння гэта калі каму тлумачыш – не верыць, падазрае, што брыдка жартуеш з яго. О, колькі смуроду пакідае пасля сябе гісторыя! На шчасце, доўга не стаіць над намі, развейваюць яго віхры наступных падзеяў.

Тыя васемнаццаць квадратовых метраў зрабіліся начлежняй. Вёска перлася тады ў горад, а начаваць не мела дзе. Запамятаўся Уладзімер Карпенюк з Баброўнікаў, нябрыдкі мастак, які з акрайцам з’елклага сала ў шматку, – шукаў свайго месца. Неяк ён убіўся потым у „блёкі”, але шчасцем яму тое не закончылася. Горад мае сваю логіку быту, таленавітых асобеняў не пераносіць, яны слаба зарабляюць. Кахае франтаватых ідыётаў і спрытнюгаў з тугімі кашалькамі і з – даслоўна! – моцнымі яйцамі! Таму не ў горадзе ствараюць культуру, яе ў ім прадаюць. Стваральнікі культуры – гэта самотнікі; на халеру яны, такія смутнягі, гораду! Клімат таго недвухсэнсава перадаў Тувім некалі, паэт новамяшчанства... Każda dziwka majtki pierze / Jutro będzie bal w operze...

Начлегавалі на падлозе. Здаралася, па двух-трох, адзін каля аднаго. Знаходзілася месца ім паміж вокнамі і сталом (пад сталом). Кармілі шукальнікаў лёсу снеданнем і вячэраю; некаторыя прыходзілі на абед, тыя са сваяцкімі сувязямі. Тані апускаліся рукі, але нічога не казала, будучы гадованай у сялянскай культуры, у якой баба не мае голасу. З гэтым не быў кароткі эпізод; доўга начлежнікі ў нас штораз былі, пакуль не сканала сама тая няшчасная вёска. Пакуль не вымерла яна, не распырхнулася моладдзю па шырокіх кантынентах.

Пяцьдзесят восьмы быў годам цікавым. Беларуская галота кінулася будаваць сваю нацыю, зусім не цямячы таго, што нацыю будуюць грошы (перш багацтва, потым нацыя). Шалёнымі тыражамі выдавалі штогодні „Беларускі каляндар”, які пасля раскідалі па дарогах у службовыя выезды. Стабілізаваліся радыёперадачы на беларускай мове, культурна робленыя Мацеем Канапацкім.

У чэрвені арганізавалі Беларускае літаратурнае аб’яднанне пры рэдакцыі „Нівы”. Школку літаратурнае працы, аб якой адзін Валкавыцкі меў сякое-такое ўяўленне, скончыўшы аж у Масковіі ажно літаратурны інстытут. Пісалі аголеным інстынктам, bez zielonego pojęcia o warsztacie literackim. Наша, зжалься Божа, начытанасць змяшчалася ў лектурах вучанага мужычка, што разлёгся ў нядзелю над рэчкаю пагартаць на відавоку навакольнае цемнаты тоўстую кніжыску з цвёрдымі вокладкамі. Гэта быў той клімат, з якога выходзілі мы ў свет да людзей. Нам усё Нарвы паганскай воды шумелі...

Імкненне да камплектнасці нацыянальнага жыцця спарадзіла шэраг ініцыятываў. Надарылася спроба ўтварыць аб’яднанне беларускіх мастакоў і пару іншых аб’яднанняў з абавязковым прыметнікам „беларускі-беларускае”, з найбольш нашумеўшым Беларускім навуковым гуртком. Начальнік над беластоцкай навуковай правінцыяй, pułkownik Kosztyła o wypielęgnowanej twarzy, даваў зразумець, што навуковы гурток без „беларускага” дадатку таксама будзе навуковым, але лягчэй атрымае датацыю на выданне першага зборніка (так, здаецца, і было). Эзопавай моваю мы публікавалі тое ў „Ніве”, прынамсі ў выглядзе сухаватых звестак (каб цэнзура пусціла). Тадышнія ўлады гэтым актывізмам мы трохі прыпалохалі, але што маглі ў вярхах ўчыніць: Беларускае таварыства ўзначальвалі калегі і сябры сакратароў партыі (напр. Станкевіч).

Стаўшы грамадскім старшынёю Гарадскога аддзела Беларускага грамадска-культурнага таварыства, заеўся я разважаць над формамі вось беларусізацыі Беластока. Нават у чорных снах не прыходзіла думка, што беларуская культура – гэта самы натуральны вораг Савецкаму Саюзу і Польскай Народнай Рэспубліцы. І ўсім наўкола. Праўда, выходзілі беларускія кніжкі, існавалі беларускія школы, але ўсё тое рабілася не для развіцця беларускай культуры, што дакументальна відаць цяпер: паланізацыя ў нас і русіфікацыя ў іх закончыліся да апошняе вясковае хаты, засталіся адны галавешкі, так званыя: беларускія нацыяналісты. Я пытаю: што гэта за нацыяналісты і чаго яны нацыяналісты, калі ўжо няма жывое мовы і, фактычна, няма нацыі. Ці магчымы нацыяналізм без нацыі? Я разумею: існуе польскі нацыяналізм. Я разумею: існуе расійскі нацыяналізм. Але беларускаму нацыяналізму патрэбна яшчэ і беларуская нацыя і мова. А дзе яны, тыя нацыя і мова? Was pytam, przygłupy jedne!

Пашчасціла на добрага інструктара Аддзелу; аказаўся ім Кастусь Хлябіч (родам з Рыбакоў, што за Бандарамі). Гэта быў чалавек са здаровым поглядам на жыццё. Я шмат ад яго навучыўся, асабліва, як рэагаваць на нечаканыя сітуацыі. А сітуацыяў без выйсця няма. Найперш мы ўзяліся арганізаваць беларускую публічную бібліятэку і беларускія шматлюдныя балі. Каб як найбольш беластачанаў ахапіць сваім уплывам. Дапамагалі нам – не так старыя тады – грамадоўцы: Навіцкі, Маркоўскі, Сідаровіч, Кузьмін... Прозвішчы расплываюцца ў памяці. Нехта з іх дадумаўся прапагандаваць беларускае слова, дадаючы да білетаў уступу на баль... па экземпляры „Беларускага календара”. Скутак быў: пасля танцаў, упоранак ужо, зала бялела ад тых, наваленых пад ногі, календароў... На балі прыходзіла за паўтысячы „сваіх людзей”, але каб хоць адзін з тых „сваіх людзей” загаварыў да свае жонкі або нарачонае па-беларуску. Я спецыяльна швэндаўся ў танцуючым натоўпе, надарэмна ловячы вухам хаця б пакалечаную беларускую размову. Ну, аднак, аптымізм быў, усё жыццё было яшчэ наперадзе, і вера ва ўдачу беларускую. Яшчэ будзеце вы беларусамі, нікуды не падзенецеся! – бясслоўна кпіў ім у вочы. Зачароўваў манументальны вальс „Амурские волны”. Бразгітала – Chłopiec z gitarą będzie dla mnie parą! Начытаўшыся Талстога, я ўяўляў сябе маладзюсенькім афіцэрам Растовым; засвоіўшы ад расійскага пісьменніка яго ўлюбёныя французскія фразы. Цаніў пры тым смутак Лермантава, хоць не варты ён ажно такое grande atention, гэты паўгеніяльны паэт і адначасна мікалаеўскі спецназец, карнік, які душыў Каўказ. Што ж – у Михаила Юрьевича панурасць эсэсаўца! І смерць афіцэрская, г.зн. за абы-што.

А з тою беларускасцю меліся тады справы так: соладка падабалася кожнаму, што ёсць у Беластоку закутак, катух, дзе можна без сведкаў пагаварыць па-свойму. І таго было дастаткова, бо нават на форуме кроўнай радзіны не хапала ўжо адчаю на беларускамоўе. Для параўнання: праваслаўны заходзіў у царкву, не хвалячыся публічна тым. А калі той жа праваслаўны пачуваўся яшчэ і беларусам, заходзіў у клуб Беларускага таварыства. Так задаволіўшыся, ішоў ён дахаты nadal tchórzliwie pędzić swój żywot.

* * *

Дваццаць дзевятага снежня пяцьдзесят восьмага нарадзіўся сын Слаўка. Неяк упярэдадзень я завёў Таню ў радзільны шпіталь на Варшаўскай, блізка ад Сабескага. Таксоўкі былі сенсацыяй, нікому не прыходзіла ў галаву пакарыстацца імі. З’яўленне дзіцяці вельмі перайначыла настрой. Хлапец удаўся спакойны, не крыклівы. Моцны здароўем.

Неблагія грошы ў „Ніве” змяніў я пад весну лепшымі ў Галоўным праўленні Беларускага грамадска-культурнага таварыства. Работа палітычная, добра плацілі. Усе наўкола пазапісваліся ў партыю. Запісаўся і я, хоць мяне не надта радасна прынялі і з марудаю, меліся ў мой адрас заўвагі на пункце беларускага нацыяналізму. Перавыхаваць нацыянала абавязаўся Васька Баршчэўскі, што іранічна пракаментаваў Міхась Хмялеўскі: – Ваську не камунізм у мазгах, а чаркі і бабы... Міхася нязменна выбіралі сакратаром нашай парт-арганізацыі, дабрадушнага, які нікому і ў нічым не нашкодзіў. Ваські баяліся, наогул Баршчэўскіх, як людзей атхланных. Іх зямляк, Кастусь Хлябіч, шматзначна прамоўчваў роспыты наконт гэтых бандарскіх паэтаў.

Калі б не партыйнасць, нядоўга пратрымаўся б у рэдакцыі і напэўна не прапанавалі б аванс. У БГКТ апынуўся не таму, што там існавала запатрабаванне на патрыётаў. Бо не існавала. Прычыны ўсяго зазвычай прасцяцкія, іх займальныя легенды ўзнікаюць потым. Старшынёю Таварыства – пасля Давідзюка – паставілі ўлады Уладзіміра Станкевіча, якому, пасля закончанай кадэнцыі ў дыпламатычнай службе ў Бельгіі, падшуквалі цёплае месца ў Беластоку (родам ён з-пад Гродна, адкуль і першы сакратар беластоцкай партыі Аркадзь Лашэвіч; абодва калегі і КПЗБоўцы). Акурат пайшла палітыка на перавод грамадскіх арганізацыяў на самафінансаванне праз утварэнне гаспадарчых фірмаў. Станкевіч, знюхаўшы ў гэтым мяшок грошай, рашыўзаняцца бізнесам, зваліўшы цяжар Таварыства на такіх як я, стварыўшы адпаведна тлустыя дадатковыя штаты. Дарэчы будзе цяпер зазначыць, што БГКТ даволі хутка зрабілася паразаможнай установаю, утварыўшы фірму хімічных вырабаў „Бэтэска”, а таксама базу будаўнічых матэрыялаў недзе за Гарадком (гандлявалі эшалонамі жвіру, бітага каменю). Тады Варшава агледзелася і зноў вярнула Таварыства ў бюджэт паліцэйскага міністэрства (MSW), адняўшы права на самастойны капітал.

Тым часам я стаў выконваючым абавязкі загадчыка Арганізацыйнага аддзела ГП БГКТ. Асцярожна не ўзвышана мяне на поўнага загадчыка, відаць, па прычыне сакрэтных апініяў... Станкевіч пачаткова захапляўся маёй актыўнасцю – я тыднямі не вылазіў з паветаў, засноўваючы рой гурткоў Таварыства ды ажыўляючы ягоныя аддзелы. Праблема была – як заўсёды – з Кастусём Майсеняю.

Я бачыў у ім найшчырага беларуса, што выбачалася мне як бязвусаму хлопцу. Блаславёная рамантыка беларускай дзейнасці. Прыдбаў шырокую мапу Беласточчыны, выразаў з яе доўгую ўсходнюю паласу, і, быццам штабс-капітан, апланоўваў арганізатарскія маршруты. Заязджаў аўтобусам ПКС – напрыклад – у Мілейчычы, дзе знаходзіўся базавы на Пабужжы аддзел БГКТ, і з інструктарам Міхасём Вішанкам адбываў апостальскі паход ад вёскі да вёскі, насаджаючы свежыя гурткі БГКТ. У Тымянцы. У Клюковічах. У Вілінаве. У Зубачах. Закончыўшы доўгі зімовы марш у Рагачах, дзе жыў Міхась і ў хаце якога можна было адагрэцца ды ад’есціся. Наступная экспедыцыя – па падгайнаўскіх багатых сёлах: Ласінка, Курашава, Лянева, Койлы, Наваберазова... да Нарвы. На працягу дзесяці дзён. Заўсёды ўзіму, калі гаспадары маюць час прыходзіць на сход, слухаць. Зусім іначай выглядала бельская акцыя пад патранатам менавіта Майсені. Ён склікаў актыў – жыватастае павятовае начальства – арганізоўваў адну або дзве аўтамашыны (камітэцкую, магістрацкую) і развозіў кадру, скажам, у восем вёсак, быццам парашутыстаў пакідаючы па адным у кожнай. Такім чынам за вечар мелі някепскую лічбу наваўтвораных ячэек. Што выклікала паніку ў польскім грамадстве, шугалі плёткі: вось-вось прыйдуць сюды саветы са сваёй Беларускай ССР.

Майсеня быў чыстае пароды чалавекам палітыкі ды ўлады. Пераконваюся ў тым, калі сёння гляджу на шаленствы салідарнікаў. Здаецца, на халеру яны так дурэюць адзін перад адным? Але гэта ёсць падобнае на каханне. А каханне вучоныя лекары кваліфікуюць як від псіхічнай хваробы.

Нямала шчасця надаў Валкавыцкі, выдаючы ў пяцьдзесят дзевятым паэтычны альманах „Рунь”. Аб гэтым выданні распісаліся ў газетах, таксама ў савецкіх (аж у маскоўскіх). Аказалася яно першым у гісторыі Беластока такога тыпу літаратурным друкам, прычым беларускім, які сенсацыйна дакументаваў нікім не прадчуваную здалёку нацыянальную тут мяншыню. З наступнымі валюмэнамі так не пашанцавала, бо на Валкавыцкага паўселі дамарослыя геніі, невукі дэмакратычна адсунулі яго ад кіравання літаратурным аб’яднаннем. У зборнікі, альманахі, томікі густа насыпалі хамы творчага смецця без выбару і мастацкага смаку. Узорам глухаты на артызм слова паслужыў новы сакратар ГП БГКТ др Уладзімір Юзвюк, які ставіў паэтам норму: напішы пяцьсот вершаў, тады пагаворым пра індывідуальны табе зборнічак. Пяцьсот – як мінімум, а найлепей пару тысяч... Вось з такім паняццем пра літаратуру мелі мы пасля над сабою спонсараў. Станкевіч без матуры ў параўнанні з дыпламаваным Юзвюком выдаўся проста інтэлектуалістам, усё ж пацёрся ён быў у асяроддзі даваенных інтэлігентаў. Ішло затым пакаленне тупых авансовічаў. Хоць і з дыпломамі, але імшарных. Тадышнія універсітэты не вучылі культуры думкі, этыкі і эстэтыкі.

Каб распрадаць „Рунь”, а тыраж атрымаўся немалы, надумалі аўтарскія сустрэчы. Найпрасцей у школах, але ўдаваліся і ў вясковых святліцах. Ажно не верыцца, якое мноства людзей прыходзіла паслухаць пачынаючага раптам паэта. Здаралася, праўда, і ашуканая фрэквенцыя: нехта з іструктараў БГКТ аблягчаў сабе высілак, распускаючы чутку, што прыедзе вось доктар (у модзе санітарная асвета сярод насельніцтва). У наш фальклор перайшла камічная сцэнка, калі адзін чалавек паспеў ужо на канец аўтарскай сустрэчы і па-сялянску голасна пытае ў суседа, аб чым казаў гэты доктар. А той яму: – От, плёў якуюсь херню, усё хітрымі вершыкамі. Можа што талковае і сказаў бы ён, калі б не тая дзецярня ў залі...

Трэба не забыцца прыкмеціць, што насталі дні і гады фантастычнай славы Алеся Барскага. Ніхто так, як ён, не ўмеў дэкламаваць сваё, і ўсё па памяці, і з гарманічным каскадам слоў, і з натхнёным выразам твару, і са слязінкай уваччу, і з жэстамі маэстра (пальцы рыхтык піяніста). Яго анёльская прыгажосць з таемным позіркам, ад якое і не падумалася, што ў маладосць Алесь араў, сеяў, гной вазіў, дровы пілаваў... Словам, дзяўчаты вар’яцелі, бы кошка ад валяр’яну! Выезд з Барскім гарантаваў імпрэзу. Жаночая частка аўдыторыі ў экстазе! Ад пачастункаў не было адбою. Вядома, гэткая папулярнасць небяспечная, пагражае дэмабілізацыяй таленту. Адны ўдачы не спрыяюць канцэнтрацыі энергіі.

Іншыя паэты не любілі выступаць з ім, а ён, наадварот, надта – якраз з імі, з тымі, у якіх ні на грош мужчынскай чароўнасці. Другі такі Барскі ў нас потым не аб’явіўся. Слухаеш цяперашніх вершапісцаў і думаеш: а каму яны патрэбны? Бульбаносыя нуднікі. Еўнухі! Яшчэ дзеўкі, а ўжо з менапаўзаю.

Хацелася гіганту. Бачыць незлічоныя натоўпы на чымсьці адназначна беларускім. Прыкладам, як на царкоўным фэсце. Наколькі не памыляюся, упершыню чыста беларускі фэст – з падумкі Валодзькі Паўлючука – меў месца на лузе ля рачулкі блізу шашы з Бельска ў Галады. Не абышлося без Майсені, але арганізацыйна панаваў Васька Кардзюкевіч, сам спявак, але і важны на той момант бельскі начальнік па справах культуры. Паставілі ўнізе ад мастка трактарныя прычэпы, каб мелі дзе выступаць хоры і грымець аркестры; быў патрыятычны рэферат і рухомыя крамкі з півам і з чым хочаш. Зорная пагода пачатку лета, танцы да белага дня. Да бязлюднасці сучасных ваколіц было пакуль далёка, асабліва моладзі назбіралася процьма і не адна дзеўка ў кустах ляснула. Пасля так удалага эксперыменту, беларускія фэсты трывала ўпісаліся ў планы БГКТ. Чамусьці не баяліся мы, што на такім зборышчы могуць каго пакалечыць або забіць, дзяўчат аганьбіць, вакольную сядзібу падпаліць... Хлопцы буянілі, але трымалі меру. Зрэшты, усе былі свае, адзін аднаго ведаў, навалач не паяўлялася, мардабойныя ананімы рэдка трапляліся. Гарачая памяць пра фэсты ў Рыбаках за Бандарамі, у Свінароях, у Клюковічах, у Семяноўцы... Арганізатары лекацелі, каб не пачуліся абражанымі нешматлікія тутэйшыя палякі, таму ў рэпертуар абавязкова ўводзілі нешта польскае, пераважна Kukułeczka kuka або Szła dzieweczka do laseczka... Эратычнае тое, тайныя службы не чапляліся (візітавалі затое наша кіраўніцтва, рэгулярна).

* * *

У Беларускім грамадска-культурным таварыстве я працаваў у гадах 1959-1962. Працягнулася б даўжэй, калі б не ваяртанне эпілепсіі, якою хварэў я ў недалёкае вучнёўства ў Беластоку. Спазнаўшы пекла канвульсіяў, я проста спужаўся. Падлечваў вельмі культурны неўролаг Генрык Ражкоўскі, стары паляк з манерамі арыстакрата, які вучыўся медыцыны яшчэ ў расійскіх імператарскіх універсітэтах (здаецца, у Кіеве). Ён настаяў на тым, каб я змяніў быт на спакайнейшы. А надарылася якраз нагода пайсці назад у „Ніву”. Але, ледзь я ад таго Таварыства адчапіўся. Чамусьці не чулі ў ім пра гэткую плягу, пра „валянтову”. Лічылі, што хітрую на больш... грошай. Найцяжэй давалася развітацца з інструктарамі павятовых аддзелаў, з якімі супрацоўнічаў я па законах вялікага сяброўства. Патрыятычнага.

Праўда, не ўсе яны сімпатычна запамяталіся. Як гэта людзі, усякія мелі характары і погляды на жыццё. Быццам сёння бачу Янку Азяблу з Пянькоў, у свой час адказнага за Беластоцкі павет. Па ўзросту ён мог быць мне бацькам, але ў кантакце з ім не адчувалася таго. Як беларус запакутваў Азябла яшчэ да вайны, аднак не патраціўся энтузіязмам. Любіў мастацкую самадзейнасць, у згодным тандэме з жонкаю. Рабілі яны неблагую гаспадарку ў Пяньках і разам з тым давалі рады весці драматычны ды спявацкі гурткі; Янка рэгулярна наглядаў за сваёй дзеяцкай тэрыторыяй. Гэта я ад яго сцяміў, што лепей стварыць пару жыццёздольных гурткоў БГКТ, чымсьці хмару фармальных, папяровых. На такую арганізацыйную філасофію крывіліся шэфы, але не націскалі. Начальства не прападала за выездамі ў народ, затое ахвотна імчала на варшаўскія нарады. Каторагасьці году Станкевіча ўзялі (вярнулі?) на работу ў Міністэрства ўнутраных справаў і чалавек неяк перарадзіўся да непазнакі, набыў высокі тон голасу, побліск сталі ў вачах, брутальны твар. На пленуме Галоўнага праўлення БГКТ сказаў: Towarzysze, reprezentuję wszak naczelne władze Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej i odtąd będę przemawiał tylko po polsku. Пленарнікі мёртва вытрашчыліся, а ён дадаў: Wy, oczywiście, przemawiajcie w języku Białoruskim, tak trzeba. Бог адзін ведае, хто яго ў тым міністэрстве напалохаў... Думаю, што ніхто; ён сам сябе так. Па нявольніцкай лаяльнасці.

Мушу зноў і зноў падкрэсліць, што столькі ездзячы па Беласточчыне я ўсвядоміў сабе капітальную розніцу паміж маімі роднымі ваколіцамі а воласцямі на поўдзень ад рэчкі Нарвы. Мы, гродзенцы, меліся значна бядней ад бельска-гайнаўскіх палешукоў. Забудова ў нас марная, тыя хлявы развалюхі, мужчыны засмоктаныя, бабы хілыя, стадолы малыя. І сярунская баязлівасць усюды. А палешукі імпанавалі энергічнасцю, катэгарычнасцю, беларускай дэкларацыяй і гонарам за яе; на забавах у прысвятак не чулася пад Бельскам сарамлівасці за сваю мову (у нас з дзяўчынаю на танцах не пагаворыш па-свойму). Ну, але ў іх былі беларускія гімназіі, школы з беларускай моваю па вёсках, сякая-такая інтэлігенцыя з няпольскім духам. Адзінае, што мяне прыкра здзіўляла на Гайнаўшчыне, дык беспардоннасць, чэрствасць. Частая вульгарнасць. Я не ведаў, што быў у іх іншы гістарычны лёс, амаль без шляхты, якой каля Крынак, Саколкі ці Гарадка аж занадта. Таму не ашаламляе цяпер паланізацыя Сакольшчыны, пераважна каталіцкай, але вельмі аглушае тая ж самапаланізацыя Гайнаўшчыны і ўсходняй Бельшчыны, дзе католікаў нягуста або і няма. Прычыны, вядома, відаць, бы на далоні: асімілюе польская гарадская цывілізацыя, бо беларускай гарадской не было і няма. Вёска ўваходзіць у горад, беларуская ў польскі. Вынік таго скрыжавання бачым. Капцы сялянскаму свету.

Прыязджаючы ў Саколку я сустракаўся з іструктарам Янкам Беразаўцом, родам недзе ад Тыневіч за Нарваю і таму псіхалагічна не абцяжараным жахлівымі сакольскімі страхамі ад вайны і паваеннымі. Мы сядалі ў рэйсавы аўтобус і выходзілі ў паганай славы Шудзялаве. У зазімак дакалываліся на вятры да школы ў Паўночным Востраве, дзе дапамагаў нам арганізаваць моладзь настаўнік Мар’ян Філановіч (у яго мы начавалі). Назаўтра накіроўваліся на Гурані, дзе знаходзілі апору ў настаўніку Юзіку Субеце. І як заўсёды – гурток БГКТ, даклад на актуальную тэму. З Беразаўцом неўтомная кампанія; прыемны голас, спяваў у маршы. Пухкі снег, лес у казках зімы, пад мосцікамі чысцюсенькая вада рачулак, воўчы след ўздоўж гасцінца, нехта гакае сякераю ў бярэзніку, што ў бок Барсуковіны, а наперадзе Грыбоўшчына з малымі, халоднымі хатамі, пад раніцу з інеем на сценах без шалёўкі, знадворку. Пасцель на саломе, наверх радзюжка; спалася ў свэтры, нагавіцах і з вязанымі шкарпэткамі на нагах (Беразаўцу хапала нахабнасці кладавіцца і ў чаравіках). Хлопец карыстаўся некаторай папулярнасцю ў мацярок, шукаючых кавалера дачцэ на цёплы замуж „у места”. З Янкам Беразаўцом я не галадаў, наш рэйд значыўся вячэрамі са скваркаю і чаркаю. Ён не рабіў намёкаў на матрымонію. Гэта яму рабілі, але ўмеў павесці гутарку так, што ўдавалася весела і без абяцанак. Я пачуваўся змучаным, стамляла мяне заіклівасць, якую перамагаў на гадзіну-другую сходу гуртка, каб потым валіцца снапом на логава. Дзіка мучыла незвычайнасць публічнага беларускамоўя; людзі сваім вушам не верылі, што можна не па-польску.

Нараўні з Арганізацыйным аддзелам ГП БГКТ утворана Культурна-асветны, у якім нейкі перыяд працавалі кніжнік Уладзімір Паўлючук з Рыбалаў, Люба Філіпік з Вялікіх Азяранаў (з дыпломам савецкай вучэльні). Добра гарманізавалася з намі ўпартая актыўнасць новага сакратара ГП, др. Уладзіміра Юзвюка з Трасцянкі. Першыя шасцідзесятыя гады аказаліся найлепшымі, сфармаваўся гурт маладых і амбітных. Выпрацоўвалася тэарэтычная канэпцыя дзейнасці Таварыства, якое для жарту пачалі называць „міністэрствам беларускіх справаў”. Паўлючук цікава дэфініяваў выхаваўчы сэнс навучання нацыянальнай мовы і гісторыі. Філіпік стварала канспекты курсаў беларускай мовы і літаратуры для дарослых і працавіта аранжавала рэдакцыю беларускіх радыёгутарак для гмінных радыёвузлоў; пісала прыкладныя для інструктараў даклады на асветныя тэмы. Рух узнік, гармідар у тым будынку на Варшаўскай 11, але не магло тое доўга трываць. Мы зашмат узвалілі на свае слабасільныя плечы, псіхічна і фізічна. Памалу разбегліся хто куды адпаведна ўласнай аспірацыі (Люба, Валодзька пайшлі з часам у прафесары, а некаторыя інструктары парабіліся настаўнікамі „на гарантаваным хлебе”, як Гарустовіч).

Як казалі антычныя грэкі, нішто не стаіць на месцы... У набліжэнне паловы шасцідзесятых гадоў дэфінітыўна канчалася эпоха гамулкаўскага лібералізму ва ўнутранай палітыцы, цвярдзелі партыйныя камітэты, у якія ўсё часцей бегаў Юзвюк; блізілася антыжыдоўская істэрыка і расла моц „чыстакроўных” палякаў, іначай: камуна-нацыяналізм, які выбухнуў у выглядзе антысіянізму, адстаўкай самога towarzysza Wiesława з яго шлюбнай жыдоўкаю. Без гэтай агульнапольскай тэктонікі цяжка зразумець, што, як і чаму сталася з Таварыствам так, а не іначай.

У маім прыватным лёсе эпахальна адзначыўся год шэсцьдзесят другі. Рэдакцыя „Нівы” моцна стабілізавалася, набыла ненервовай рэгулярнасці, і ў гэты свой другі прыход у яе здалася яна мне лячэбным санаторыем у параўнанні з гулкім млынам на Варшаўскай. Адначасна атрымаў двухпакаёвую кватэру на вуліцы Кюры-Складоўскай 6. Навучаны з Таняй горкім вопытам, мы імгненна пераехалі ў яе, у таямніцы перад суседзямі на Кілінскага, бясшумна павязаўшы ўпярэдадзень ноччу ўсянюткія пажыткі. Але гэта там, у той яшчэ цеснаце я напісаў найпершы, напраўду літаратурны, твор, мініяцюру „Фэст”. Памятаю: зачыніўшыся ў туалеце і на дошцы сэдэса, каб не пабудзіць сплючых у камбінаваным пакойчыку жонку і дзяцей (не было кухні). Не могучы выйсці з творчага шоку ад кантакту з прозаю Ісаака Бабеля, яго „Конарміі”. Гэта было адкрыццё не якойсьці бліскотнай метафары, але самога слова! Бязмежнасці яго, быццам галактыкі, атама. Ну і бабелеўская местачковая тэматыка вярнула мяне ў Крынкі, у іх касмічнасць.

І ў тым жа годзе закончыў, нарэшце, беларускую філалогію ў беластоцкай Завочнай Настаўніцкай студыі на Міцкевіча, пад патранатам неадчэпнага Міколы Гайдука (напісаў дыпломную работу пра публіцыстыку Каліноўскага, вельмі даспадобы мне сваім моўным дынамізмам).

Усё нешта кіпела ў варшаўскіх вярхах ды ў беластоцкім катле, але мы, шэраговыя дурні, нічога не ведалі. Адгадвалі па выглядзе начальства: блага было, калі Валкавыцкі бялеў ды горбіўся, а Баравік, невядома чаму, паўтараў загадкава: A nie mówiłem, towarzysze?.. A nie mówiłem, товарышчы!?.

* * *

Шасцідзесятыя гады – пасля адыходу свайго з работы ў Таварыстве – бачацца блаславёнаю парою, як у Бога за плячыма.

У свеце „Нівы”. За акном Польшча. Аб ёй – у газетах, у тэлевізары (калі хто меў). Мноства беларусаў ва ўладах. Здаваліся яны камічнымі, невядома дзеля чаго рабілі з сябе паноў-палякаў („паляк” або „пан” абазначалі аднаго і таго ж). Лічылася добрым тонам паказаць сябе прастаком, але толькі на партыйных сходах.

Не магло быць большага шчасця, калі ў цябе сям’я, кватэра, любая сэрцу работа. У трохадзінай цэласці лёсу. Сацыяльную бяспечнасць абумоўлівалі невысокія патрэбы мігранта. Мадэлявала іх местачковасць самога Беластока, у якім усё было таксама, як у Крынках: нужнікі ў прыплоцці, вада са студні, пліта на дровы, агульная баня-лазня; летам купанне ў дайлідскіх сажалках, іншы раз у Супраслі пад Юраўцамі.

Кватэра ў „блёку” ўявілася цывілізацыйным шокам. У ёй раптам прапалі прасмердлыя атрыбуты быту з дзяцінства, маладосці. Гэта рэвалюцыя, той скок „з гразі ў князі”! Некаторыя журналісты ў Беластоку купілі дымныя матацыклы „эсхаэлькі”, вось і матарызацыя. На выезды ў тэрыторыю за матэрыяламі рэдактары „Нівы” карысталіся скромным лімітам – адзін дзень у тыдзень? – на легкавую „варшаву” (рэпліка савецкай „пабеды”). Шафёрыў Уладак Лукашук, бурклівы, але спагадны палешук. Гладкіх дарог, акрамя шасэйных у павятовыя гарады, не знаходзілася і мы, швэндаючыся ад вёскі да вёскі, гразнулі ў калюгах (Уладак вазіў у багажніку рыдлёўку). З’яўленне аўтамашыны ў глушы выклікала сенсацыю; на гасцінцах уздыбліваліся коні, выварочваючы фурманкі; скуголілі аблезлыя сабакі, з пярэпалаху сакаталі, бы куры, пеўні. Каты скакалі на галіны, як тыя вавёркі. Трыццаць, трыццаць пяць гадоў таму назад.

Delegowaliśmy się у такую аказію цэлым кагалам, адзін – сакратар парт-арганізацыі – наперадзе і двух або трох мандакоў ззаду. Усё роўна што дэсант камандосаў. У мястэчку, скажам, у Міхалове разбягаліся па ўстановах. На якую гадзіну-дзве тое ж Міхалова пераставала функцыянаваць, начальнікі давалі нам інфармацыю ў „Ніву”, хваліліся ўдачамі, таілі няўдачы. Наогул плялі лухту, але мы прыкідваліся, што верым ім, хоць яны і ведалі, што мы толькі робім выгляд захопленых іхным удалым кіраўніцтвам. Крытыка вышэй солтыса немагчымая; трыбухаты начальнік трымаўся за партыйную легітымацыю, пачуваўся абароненым. Аднак баяліся нас, каб хто чаго не вынюхаў.

Вострыя пытанні не прыходзілі ў галаву. За іх выкідалі з работы; перш з партыі, бо партыйнага нельга чапіць. Пісалася ў адпаведнасці з духам пастаноў апошняга пленума ЦК; газету называлі пасам трансмісійным (прывадным) палітыкі, а не самастойнай грамадскай думкай. Народ павінен поўніцца шчасцем, што мае, во, мужную і дбайную Польскую Аб’яднаную Рабочую Партыю. Былі яшчэ партыі СД і ЗСЛь, пра якія іранічна гаварылася ў прыватных гутарках, як пра недабойкаў рэакцыі ды хваткіх на контррэвалюцыю. Трактавалася іх, бы адстойнік, ну, часовае шамба. Калі я праходзіў каля сядзібаў тых „дапаможных партыяў”, то мне мроілася, што зараз убачу, як выходзіць адтуль дзядзька ў камізэльцы, у амерыканскім капелюху, з цыгараю ў зубах... Страху не перажываў, памятаючы, што менавіта распавёў мне неяк Аляксандр Рафаловіч, інструктар БГКТ у Саколцы, а дагэтуль „убовец”. Ён атрымаў быў сакрэтнае заданне ўзначаліць сакольскі кулацкі ЗСЛь з мэтай недапусціць да ягонага пашырэння сярод каталіцкіх сялян. Тактыка ідэнтычная, як у БГКТ пры Герку: заклікалі да развіцця беларускай культуры адначасна ўсё робячы, каб да таго развіцця не даходзіла.

Аправізацыйныя праблемы не дапякалі. Жонка Валкавыцкага не раз пакеплівала з яго, што ён не ведае, колькі каштуюць хлеб ці масла, не кажучы пра мяса ці кілбасы. У сухім і высокім падвале адчынілі для журналістаў і выдавецкай адміністрацыі спецыяльную спажывецкую крамку, у якой не здаралася, каб чаго вельмі бракавала. Прычым паявіўся і буфет з кафейкаю. Ніхто з вуліцы, вядома, не мог зайсці сюды; выдаваліся імянныя карты ўступу. Абедалі тлуста – за паўцаны – у сталоўцы Ваяводскага Камітэта (за талонамі). Towarzysze dziennikarze – не памятаю, каб хто з іх быў непартыйным – да петэнтаў звярталіся „obywatel – obywatelka”, а калі, цьфу-цьфу, wypsnęło się „pan-pani”, чырванеў ад сораму, быццам... пернуўшы на імянінах. Смачна жылося нам у гамулкаўскую малую стабілізацыю, лічы: паўдарма. Па-савецку, але куды багацей за тых недамытых „таварышчаў”.

Пасля ўжо аніколі не наездзіўся я столькі на wczasy, як тады. Каторайсьці зімы – у Закапаным падаў незвычайнай буйнасці ціхі снег і я з Таняй, любячы такое надвор’е, пайшлі ў Паронін, наведаць слаўны музей... Леніна. Мяне, як нацыянала, уразілі там дзве рэчы: даведаўся, што у аўстрыйскай Галіччыне былі дазволены дзеля публічнага ўжытку аж тры мовы – акрамя нямецкай, польская і ўкраінская (на тых мовах друкаваліся нават бланкі на паштовыя тэлеграмы, а паштарка была абавязана іх разумець); і яшчэ тое, што Ленін беспамылкова па-польску запаўняў патрэбныя фармуляры на жыхарства (ён аднойчы з Пароніна кіраваў бальшавіцкім падполлем у Расіі).

Wczasy тады – асобная падкультура (як у песні Млынарскага). Моцна партыйныя выязджалі на іх два разы ў год, летам і ўзімку (двухтыднёвыя турнусы). Шэрым журналістам заснавана прыазёрны кэмпінг у зааўгустоўскіх Гібах, цалкам маляўнічы. Пад яго ўражаннем напісалася мне аповесць „Скарб у Яцвяжскай пушчы”. Спачатку кухню там не арганізавана і кожны на сваю руку здабываў харчы. Таня пільнавала ды абмывала няўрымслівых сынкоў, Слаўку і Ярка, а я хадзіў у навакольныя хутары па чорныя бохны хлеба, збаны з густым кіслым малаком, хоць ты яго нажом рэж; купляў рыбу, кумпякі, сыры, масла загорнутае ў лісцё хрэну, ягады ўсякія. Аўтахтоны настолькі не цанілі свайго, што часам саромеліся браць грошы за ўсё. Я пакідаў ім залатоўкі пад пасудаю, каб не бачылі і, каб потым, знайшлі, парадкуючы стол. Тутэйшых паланізавала даўным-даўно векавое тут Царства Польскае, утворанае Расіяй аж па калена Нёмана ад Друскенік. Але размаўлялі яны па-польску так, што, не прыслухаўшыся, падавалася тое гаварэнне беларускім.

Упадабаў мяне стары, з літоўскім прозвішчам Кеўляк, бо любіў слухаць ягоныя аповеды. У дваццатым годзе пайшоў Кеўляк у польскае паўстанне ў блізкіх Сэйнах; дачуўся, што мае там усталявацца Літва, а гэта было б яму раўназначнае са стратаю ў тым баку пару гектараў добрага лугу. Літовец на кані і з шабляю пагнаўся за Кеўляком у світцы, які бегма сукатаў у надрэчныя зараслі, але, аднак, дастаў жалезінаю над вухам (рана загоілася, рубец застаўся, і я глядзеў ці не штодзень той рубец). І Кеўлячыха мела сваю бяду з літоўцамі: прыслалі ў парафіяльны касцёл у яе Бэржніках новага ксяндза, які не мог цярпець польскай мовы і даваў бабе зразумець, што Бог прымае толькі літоўскамоўныя малітвы. У іхных успамінах літоўцы былі падобнымі на чарцей з нябёсаў, спасланых за зямныя правіны.

Тым часам „жондзілі” кэпмінгам Яхія Лядзінскі і яго маці, якая прыватна перахрысціла сына Янушам. Татарка. Прынцыпіяльны партыец быў ён у газеце. Пабойваліся яго, званага ў нас Яшкам, не таму, што нагадваў бульдога на крывых лапах; у Яшкі не было „пачакай”, калі каго меншага рангам ад сябе трэба было правучыць за нешта, або і за нішто. Азіяцкая постаць! Купленая ў карыстанне кэмпінгам маторная лодка аказалася назусім прысвоеная ім. Пакуль не знайшлася пуга і на злоснага Яшку: каторагасьці году выгналі яго з партыі – ну і з работы – за тое, што займаўся плагіятам, перапісваючы артыкулы з органаў, якія выходзілі на далёкіх землях Польшчы (тут, вядома, не чытаных).

Глыбейшага погляду на свет мы не мелі, не маглі мець, выводзячыся з-пад саламяных стрэх. Думаю, што мала разумнейшымі былі і ваяводскія сакратары партыі, тыя – Лашэвіч, Младзяноўскі, Мікульскі, і хто там яшчэ. Якія кніжкі яны чыталі і якія універсітэты канчалі? Жарты!

* * *

На тыя гады, на гамулкаўскія, выпаў у мяне росквіт публіцыстычнай актыўнасці. Я не мог пісаць толькі ўсяго цікава, мусіў яшчэ і паляпшаць свет. Верылася ў камунізм як у самую справядлівую ідэю, за якую трэба змагацца, каб бюракраты не апаршывілі яе. Гэта была вера ў сацыялізм з чалавечым тварам. Утапічнасць яго ўсвядоміў, калі пастарэў і сёе-тое зразумеў.

Валочачыся ў пошуках тэмы, па вёсках і мястэчках шукаў я клятых бюракратаў, каб заядла ачышчаць ад іх грамаду за грамадою. Меў мапу, з ёю не расставаўся. Сустрэўся ў забельскіх Казлах з Семянюком, ідэйным карэспандэнтам „Нівы” і нязменным прадстаўніком „здаровай думкі партыйнага сялянства” на з’ездах БГКТ. Ад яго я пачуў, што ў суседнім Мокрым пагарэлі сваім лёсам Кандрацюкі: ад няўдалае адбудовы гаспадар павесіўся, пакінуўшы ўдаву з малымі. Бюракраты, вядома, не дапамагаюць ім. Пад высокім небам канца лета я пайшоў пустымі палямі наўпрост у Мокрае. І як гэта ў нашых людзей, трапіў у слёзы ды бяду, плакалі старыя і малыя, а ўдава не магла выціснуць з сябе хоць адно слова.

Журналістаў тады моцна баяліся функцыянеры ў тэрыторыі, лічачы іх перфіднымі высланнікамі ўлады, тым pasem transmisyjnym. Пры гэтым зазначу, што ў народзе існавала па-народнаму даверлівая пераконанасць у тым, што партыя і ўрад пра ўсё ведаюць ды начамі не спяць, клапоцячыся пра няшчасны люд. Сам я ўжо ведаў, што так не ёсць, але лічыў сябе такім герольдам тае ж партыі і ўраду. Паводзіў сябе досыць самазванна, напусціўшы страху на хамуцкае начальства ў Піліках, якое імгненна пацікавілася лёсам Кандрацюкоў. „Ніва” пісала, хваліла. Часопіс зачытвалі ў хатах да дзірак. Ого, „Ніва”! Была яна арханёлам над знявечанымі дурнямі і мячом над шырокімі каркамі местачковай наменклатуры. Ніхто тых трыбухачоў у тую пару адкрыта не кляйміў у друку, толькі прапануючы ім заняцца тым і тым у іхным раёне, але яны ад таго нюхалі пограз, бы сабака воўка, і не трэба было два разы чаго паўтараць. Я фармуляваў пастулаты прыблізна так: мясцовыя ўлады, абраныя народам, у сваёй дбайнай дзейнасці аднак недагледзелі няшчасця Кандрацюкоў, якім трэба было... І тут пералічваліся канкрэты.

Што і казаць: пачуваўся ў свае дваццаць з лішнім гадоў бальшавіцкім камісарам з кінафільмаў, які ўстанаўляе справядлівасць у зацюканай правінцыі. Не хапала мне скуранай курткі з такою ж шапкаю ды „внушительным” маўзэрам на жываце.

На Валкавыцкага паглядаў я, бы на Троцкага – гэтак жа інтэлігентны, думаючы, з нядурным інструктажам. Вось атрымалі ліст з Бельска пра п’янкі ды „беспредел” у Рашарні (ільнозаводзе). Дзеля канспірацыі – як уяўлялася – прыбыў я ў той горад цёмным вечарам, каб, будучы нікім не заўважаным, навязаць кантакт з інфарматарам. Кантактаў аказалася болей і ў выніку я хутка напісаў – славуты потым – артыкул „Газёры” (газёрамі называлі бяльчане тую дырэкцыю алкаголікаў). Скандал пасля выбухнуў пад самае неба! Давялося ехаць на імправізаваны газёрамі сход рабочага класа Рашарні; работнікі і работніцы змяшалі мяне з балотам, уключна з падазрэннем у псіхічнай хваробе. Пры нагодзе выявілася мая і Валкавыцкага лёгкадумнасць: такія тэксты пішуць і друкуюць, забяспечыўшыся папярэдне пісьмовымі заявамі ад пакрыўджаных, чаго мы не дадумаліся зрабіць.

Справа выглядала дрэнна. Рыхтаваліся перапрашаць, абвяргаць... Ажно здарыўся цуд! – у Бельску акурат даходзіў да ўлады новы першы сакратар Павятовага Камітэта партыі тав. Уладзімір Міхалюк. І гэта нас выратавала: Міхалюк пакарыстаўся „Газёрамі”, правёў патрэбную яму чыстку ў кадрах, з якімі меўся жыць-дзейнічаць. Выкінуў тых, каму не верыў. Паляпшаючы свой аўтарытэт у народзе, прызнаў рацыю аўтару і выслаў адпаведную заяву ў рэдакцыю, накшталт падзякі. Але, як ён выслаў? Думаеце – у „Ніву”? Дудкі! – у партыйную „Беластоцкую газету”, якая не пасаромелася назаўтра прысабечыць „Газёраў”. Разумею Міхалюка: „Ніву” маглі не чытаць у Ваяводскім Камітэце, а вось „Беластоцкую”... Вельмі насцярожыліся ўладыкі да „Нівы”. Такі быў скутак нашае адданасці сацыялізму.

Наступная афёра, якую я па-камісарску раскусіў, датычыла карумпаванасці адвакацкага асяроддзя, асабліва ў Сямяцічах. Інфарматара я займеў ідэальнага, па ўсіх правілах контрразведнай работы. Падвучыўся быў ад Службы Бяспекі, якая хадзіла па нашай рэдакцыі, як па сваёй хаце, часам цягаючы на допыты каго з нас (акрамя, пэўна, Валкавыцкага, бо клеіцца да шэфаў устаноў і сакратароў партыі было ім забаронена).

Маім, так сказаць, агентам стаў адзін з тых адвакатаў, таксама добры злодзей, але пакрыўджаны рэштаю камбінатараў. І ён даў мне звесткі, і я нашрайбаваў чарговую сенсацыю ў „Ніву”. Цяпер, аднак, з маім змаганнем за чысціню сацыялізму не пайшло гладка: цэнзура падпільнавала, тлусценькі цэнзар Жачэк, даволі адкрыты антысеміт і беларусаед, які ў дзень друку „Нівы” выконваў чуйнае дзяжурства (праглядаў яшчэ раз пробны экземпляр). І начоўп вэрхалу! Зняў мой артыкул.

Мяне з Валкавыцкім выклікалі да – хварабліва бледнага – тав. Канстанчука, які курыраваў і СБ, а які па-сталінску ціхім голасам заявіў, што ён не супроць публікацыі, але, каб без прозвішчаў.

А наогул, ці не лепей было б, замест публікаваць, зайсці з усім гэтым раней да яго, Канстанчука, і жуллё ён з месца пакараў бы... Валкавыцкі неяк абараняўся публікатарскім выхаваннем чытацкага грамадства ў нецярпімасці да хабарнікаў. Нешта падобнае гарадзіў і я. Канстанчук пазяхнуў. Канец аўдыенцыі.

Усё роўна што пільна сачылі за мною гэтак жа іншыя аматары пажывіцца на маіх артыкулах, прыдбаць сабе плюс у захадах аб наступны ордэн, аванс. У сувязі з дзяржаўным святам Адраджэння Народнай Польшчы (22 ліпеня) шпарнуў я ў „Ніву” панегірык пра „беларускую кветку ў захапляючым вянку дасягненнаў народнае ўлады”. І да гэтае „кветкі” прычапіўся Колька Куц, бадай начальнік адміністрацыйнага аддзела ўнутраных справаў. Колька быў тыповым „нашым хлопцам”, што значыць, быў з яго большы паляк, чым самі палякі. Тая няшчасная „беларуская кветка” ў агульнапольскім вянку паслужыла цванаму Куцу доказам майго і „Нівы” нацыяналізму! Не памятаю фіналу тае афёры, бо найбольш дзюбалі Валкавыцкага, а разам з ім – відаць – і цэнзара, які пусціў артыкул у друк. Колька Куц цвіў ад удачы, піў з курвамі, але даволі хутка выгналі яго з пасады. Напэўна не за „беларускую кветку”; мусіў ён – у настроі перамогі – дапусціцца якойсьці памылкі ў персанальных падкопах. Страціць вострую асцярожнасць, нюх. Засадзілі яго кудысьці на малазначную функцыю.

Памалу абламалі мне рогі. Асабліва дагадзіў паліцэйскі палкоўнік Ляўковіч (кацап?), у час ваяводскай нарады дзеячаў нацыянальных таварыстваў. У 1969 годзе з’явілася мая першая кніжка апавяданняў „Загоны”, якую сам палкоўнік наўрад ці чытаў, але яму падказалі. Вышчарыўся ён на гумарэску ў ёй „Як Крынкі Саколку абулі”, у якой – на яго думку – абсмейваю пасляваенныя органы дзяржаўнай бяспекі, занятыя ліквідацыяй крынкаўскіх шаўцоў. Фактычна, я стварыў яе пад незабыўнай памяццю рэвізіі ў нашай хаце, у час якое бацька па-парабкаўску плакаў, спрабоўваючы пацалаваць у руку бандытаватага „давудцу”, каб не руйнаваў радзіну. Гэтая сцэна засталася ўва мне назаўсёды, адбылася нейкая псіхалагічная блакада, знікла здольнасць наогул плакаць, а тыя „органы” мог толькі ненавідзіць белай нянавісцю. Менавіта за ганьбу бацькі!

Рэжым паступова сам сабе капаў яму. Ленін калісьці жартаваў, што мацаванне бальшавіцкай улады пазнаць па тым, што пачалі далучацца да яе жулікі; яны ніколі не ідуць на рызыку, на нешта няпэўнае. Ленін нічога новага не адкрыў, бо такі лёс кожнае ўлады: барацьбіты прападаюць, а на пасадах рассядаецца сволач. Тое самае бачым і ў наш цяпер час – намножылася салідарнікаў, якія ў тую канспірацыю не мелі праблемаў з афіцыйным павышэннем на службе, з атрыманнем замежнага пашпарта, з размяшчэннем сваіх дочак і сынкоў у заходніх універсітэтах, з адпачынкам на чарнаморскіх пляжах Балгарыі альбо Крыма. Тады жылося ім, бы кату ў масленіцу, і сёння таксама. Я цёрся ў падпольнай „Салідарнасці”, меў нямалыя знаёмствы; таксама ў Беластоку. Але сённяшнім днём я анікога з іх не бачу ва ўладах. Сядзяць на пасадах людзі, пра якіх і не чулася, каб яны нешта апазіцыйнае рабілі-чынілі. Якія ў іх заслугі, акрамя поўнае губы бяспечнага ўжо самахвальства?

* * *

Дапамагалі бацькам на гаспадарцы. У прысвяткі, у летнія водпускі. Увесну – садзіць бульбу „на пляцох” каля могілак; у жніво жаць і звозіць ў стадолу жыта, авёс; ячмень, які ўдаваўся за Аношкавіцкім лугам. Сярпом жаць перасталі на стагоддзе пазней у нас, пад канец пяцідзесятых (можа быць, крыху раней). Бацька нават касіў лапік пшаніцы ў далінцы за хутарам Стоцкага. Падумаць толькі: пшаніцу!

Помач старым не мела фінансавага значэння. Поўны дэфіцыт. Карысці не больш, чым забеспячэнне ім ежы на круглы год. Шавецтвам ды краўцаваннем займаліся мала і патаемна, афіцыйна жывучы на трох з лішнім гектарах зямлі, някепскай пад Крынкмі (з боку заходняй раўніны).

Найпакутней давалася звозка. У каўдобінах выварочваліся фуры са снапамі; катастрафальна на строме Глінішча. Але ніхто і ніколі, аніякі солтыс хаця б, не дадумаўся заваліць каменнем няшчасныя каўдобіскі. Крушні ў палях спакойна зарасталі зельішчам, смутна чыпелі на іх дзічкі. Не было б вось гонару зрабіць нешта дзеля грамады! Са злосцю адбывалі шарварак; валачыліся папраўляць пыльную „часу” (шашу) на Саколку і Беласток. – Будучы ў югаслаўскай Славеніі я са здзіўленнем уведаў, што шасэйную дарогу ў іх мове называюць гэтак жа, як і ў Крынках – часа. Мусіць надта старажытнае гэтае слова, з тае пары, калі славяне яшчэ не разлезліся па Еўропе ў VІ – VII стагоддзях. Магчыма, трэба „часу” вязаць з тадышнім будаўніцтвам пераездаў у мокрых нізах, дзеля чаго „часалі” (абрубвалі) бярвенні, роўна клалі... Масцілі, ад чаго ўзнікла, таксама, паняцце: масты, мост.

У нядзелькі вечарамі Крынкі шумелі салдацкімі песнямі п’янай моладзі. – Цёмная ноч, толькі пулі сьвісьцят па сьцяпі. Только вецер гудзіт у правадах... Ты меня жджош...

Улюбёная бацькам Косцем песня „пра Адзесу”; у ёй пра Канстанціна, вось.

Цяпер, праз трыццаць-сорак гадоў пасля, тадышнія спевакі ўжо ў магілах, а сучасная моладзь, хоць і не менш алкагалічная, не зацягвае „Расьцьвіталі яблыні і грушы”... Пераважна наогул не спявае. Сыпле „курвамі”. Часам пачуеш: Grażynko, daj dupeсki! – Załуż gumк, gnoju, żeb nie machnął mi dzieciaka! Гэта, аднак, не лірычны радок ані песнячка, а парнаграфічная проза. Калісьці ў Крынках дзяўчат шчыпалі, казыталі; рогат далятаў да Лапіцкіх Гораў. Цяпер жа нічога такога я не чую. Назаўтра, ідучы падкасіць траву на газонах, што насупроць сядзібы, мушу вызбіраць з іх прэзерватывы, каб касілка не засеклася ў вінтах, ды пазбіраць інтымную бялізну, што бялее, бы гусі на выгане.

У траўні шэсцьдзесят дзевятага выйшла з друку мая дэбютная кніжка, Загоны. Першая і апошняя коштам Беларускага грамадска-культурнага таварыства. Наклад яе падасца фантастычна высокім, пад дзве з паловай тысячы (распрадалі). Гэты зборнік апавяданняў і навелаў чуйна адрэдагаваў Мікола Гайдук з-пад Міхалова, на тую пару бадай адзіны ў нас знаўца беларускай фразы (магістр Беларускага дзяржаўнага універсітэта імя Леніна). Прафесарыў у бельскім беларускім ліцэі, пабудаваўшыся каля патомных тут Сулімаў, і я ездзіў да яго дзеля паседжвання над рукапісамі. Гайдук, удаўшыся ападыктычным чалавекам з сялянскай заядласцю, не цярпеў пярэчанняў, але, на мой добры лёс, меў літаратурны смак. Не скажу, каб пакалечыў ён мае тэксты. Аднак павыкрэсліваў з іх усё, што пахла эратызмам, сексам. Тлумачыў: „Загоны будуць чытаць вучні, нельга іх дэмаралізаваць!” Хаця сам, асабіста, любіў ён „голыя фантазіі”. – Цудоўна апісаў ты гэты акт, але я яго не пушчу ў друк. Выбачай, золатца, – дадаваў нейкім уедлівым тонам. – Не злуй, Сакрацік...

Я не ўпарціўся за свае творы. Мне лёгкадумна важней было друкавацца. Яшчэ, відаць, і таму, што не набыў свядомасці майстэрства, пішучы інстынктыўна. Драматычна не хапала вышэйшай гуманітарнай адукаванасці, начытанасці. Толькі пачынаў завочныя студыі на паланістыцы ў Варшаве. Маючы трыццаць тры гады, я ўсенька рабіў запозна. Затое настойліва. З падвойным тэмпам. Было здароўе і мазгі.

З выхадам Загонаў Мікола Гайдук, пачуваючыся літаратурным бацькам мне, перасцерагаў, што зайздроснікі завозьмуцца рыць.

Я ціха не верыў. Асяроддзе ўспрыняла кніжку як бы энтузіястычна, адна за адною публікаваліся (пахвальныя) рэцэнзіі на старонках „Нівы” і пару польскіх газетаў у Беластоку, Лодзі, Варшаве (Кажушка, Рэдлінскі, Гушча, Кабатц). Schody zaczęły się później. Пакуль што хадзіў у арэоле славы, скажам, ваяводскага маштабу. У стане эйфарыі перажываў ладжаныя аўтарскія сустрэчы, а мелі яны той выратавальны скутак, што канчаткова перамог я на іх сваю заіклівасць. Саму тэхніку сустрэчаў падгледзеў я ў Алеся Барскага: публіка кахае жарты, не пераносіць напышлівай сур’ёзнасці, трэба паказаць сябе „сваім хлопцам”, не пашкадаваць слухачам бабскіх гісторыяў, памятаць, што існаванне чалавека трымаецца на двух слупах: на хлебе і на эрасе, расплодным множанні... А беластоцкі актор Кароляк даў мне практычную параду: не прыглядайся да твараў, не папраўляй сказанага, не будзь занудаю, кажы гладка, хоць неабавязкова разумна... Жанчыны шануюць чыстых і пад гальштукам.

Усплываюць у памяці эпізоды ад тадышніх дзеячаў і рэдактараў. Думаю пры гэтым: як мала беларусы змяніліся. Беларускія структуры перанялі ўжо маладыя, якім я дзед, але яны характарамі такія самыя. Падкія на грошы, па-здрадніцку пляткарскія, па-мужыцку помслівыя, па-савецку тупыя (нягледзячы на свае універсітэцкія дыпломы). Адкуль гэткі constans? На жаль, загадкі тут няма: менталітэт чалавека фармуецца ягоным лёсам, сацыяльным паходжаннем. Усё ў нас тыя самыя дзеці замурзанай вёскі. Пераважна. Лягчэй, чым майму пакаленню, далося ім аднак жыццё, бо сама вёска прападае і сялянскія бацькі ўсяляк выдаткоўваюцца вось на мацаванне гарадскога дабрабыту ў сыноў-паноў і дочак- паняў ды ўнукаў-панятаў. Гэта самагубнае; праўда, тыповае наогул ўсходнееўрапейскай галытве (незразумелае на Захадзе). Візуальна бачнае тое ў выглядзе „віллаў” – напрыклад – на беластоцкай Багноўцы, некалі ўбудованых першымі вяскоўцамі ў вялікагорадзе: тады захаплялі-заварожвалі, цяпер жа выклікаюць спачуванне сярмяжнай шэрасцю на фоне новых апошнім часам, каляровых, па-далярнаму размашыстых, з элементамі нават архітэктуры. Бедны доўга, да чацвертага калена, застаецца бедным, хоць яго адносная беднасць паказваецца роскашу ў параўнанні з хаткаю, хлявом ды стадолаю продкаў.

Пра ўсё нагадваю яшчэ раз, настолькі важным ёсць зразуменне намі саміх нас, сябе.

Напрыканцы таго года „Загонаў” узняўся гевалт, наступ на навучанне беларускай мовы ў школах. Нашы верхаводныя ідыёты, узвычаеныя біцца не больш, чым за грошы і дарэмныя бабы, падпісалі былі якуюсьці паперку, падсунутую ім цванымі начальнікамі з міністэрства асветы. Паводле тае эпістолы вынікала, што палякі, як заўсёды, святыя, а гэта самі беларусы не вельмі хочуць, каб іх дзеці ведалі культурную беларускую мову. Тлумачачы: роднае слова перашкаджае ў інтэлектуальным развіцці... Давай польскае, польскае! Cóż mieliśmy robić, poszliśmy głupim chamom na rękę...

Гэтая вайна супроць беларускага слова хутка праявілася ў паляванні на „беларускіх нацыяналістаў”. Не буду пералічваць тых паляўнічых: адны з іх паспелі памерці, іншыя – здаўшы дзяцей у палякі – парабіліся на эмерытурах фанатычнымі барацьбітамі за беларушчыну, праваслаўе. Бог з імі, кожны жыве са сваім сумленнем. А вынікі тае вайны аказаліся настолькі ўдалымі, што аж фатальнымі для будучыні нашай тут нацыі. Беларускіх патрыётаў ніколі не было шмат; за сталінскім часам – для параўнання кажучы, – усе яны змясціліся б у грузавіковай душагубцы НКВД.

Напісаў мініяцюру-жальбу, у снежні 1969 г. „Ідуць тыя, янычары імперыі АБЫ-ЖЫЦЬ, з шаблямі крывымі, як сумленне, з мушкетамі, у якіх кулі бяздумнасці...”

* * *

Цванікаў, на жаль, больш, чым сумленных людзей. Нехта з хітра прыжмуранымі вочкамі спрабоўвае акампраметаваць мяне. Чыніць гэта, аднак, няўмела па дзвюх прычынах: слаба аналізуе зацікавіўшую яго сітуацыю – гэта па-першае, а па-другое, залазіць яму ў сраку гультай і таму францік дрэнна валодае нацыянальнай беларускай мовай. Адчапіцца ад яго мне лёгка. Кажу: – Сынок, перш навучыся ты гаварыць і пісаць па-беларуску, тады і падыскутуем.

Так сказаць магу я толькі цяпер, а не трыццаць гадоў назад.

Набліжаўся вось 1970-ы, як благі пачатак ліквідоўвання беларускай культуры ў Польшчы. Хутка паменшала лічба вучняў на ўроках роднай мовы, нешта аж на семдзесят працэнтаў. Змянілася роля Беларускага грамадска-культурнага таварыства, якое, замест развіваць беларушчыну, пераўтварылася ў арганізацыю ліквідатарскую. Неўзабаве абавязвала тэза шэфа польскіх камуністаў Эдварда Герка o jedności moralno-politycznej narodu. У беластоцкай партыйнай правінцыі перакладалася тое наступным чынам: усё польскае лічыцца сацыялістычным, а няпольскае (чытай: беларускае) рэакцыйным. Сугучнае было палітычнай „філасофіі” безмозгіх саветчыкаў: коммунизм – это советская власть плюс русский язык по всей великой стране. Значыць: беларуская мова... антыкамуністычная. Хто ж у Мінску хацеў хадзіць у антыкамуністах!? Хіба што адзін Мікола Прашковіч, якога неўзабаве і заелі. Ён, ідэаліст, напісаў быў у „Ніву” адкрыты ліст на маё імя, тут узялі і апублікавалі яго – палеміку са мною, не памятаю ўжо аб чым – і хлопец апынуўся на жыццёвай звалцы. Не далі жыць-зарабіць яму, памёр ад алкагалізму. Сёння маім мінскім апанентам не пагражае гэткі трагічны зыход. Ну што: мякчэе гісторыя?

Неяк увесну сямідзесятага запыніў мяне ў рэдакцыйных калідорах журналіст ужо беластоцкай партыйнай газеты, Аляксандр Амільяновіч, чалавек адыёзны, якога пабойваліся сарамліва ягоныя шэфы, хоць і дэбютаваў ён у бязвіннай „Ніве” (аб чым у мемуарах Георгія Валкавыцкага). Зусім нечакана Амільяновіч odezwał się do mnie, mniej więcej, w te słowa: ty pieprzony nacjonalisto Białoruski, ja ci tak dopierdolę, że mnie popamiętasz; coś ty na mnie naklepał Karpiukowi!... Найгоршае тое, што гэты тып агульна меў рацыю: я фактычна ў пісьме гродзенскаму пісьменніку Аляксею Карпюку нагадаў, каб не абцалоўваўся ён з гэтым польскім яму пісьменнікам на п’яных мітынгах дружбы; палітычны гомасексуалізм кепска скончыцца. Нічога, што Амільяновіч паратаваў яго, Карпюка, якога бандыцкае ў тую пару КГБ у Гродне надумалася абвінавачваць у гітлераўскім агентурызме на той падставе, што падазрона ўдала ўцёк ён з канцэнтрацыйнага лагера ў Штутгофе, а перад тым квітаваў немцам некаторыя сумы марак... Такі папрок пах Сібірам, забойнымі шахтамі на Калыме. Амільяновіч выратаваў гэтага камандзіра партызанаў з-пад Гарадка, з’ездзіўшы ў музей пакуты ў тым жа Штутове ды высветліўшы, што вязні за сваю працу паднявольную атрымлівалі ад гітлераўцаў трохі марак, відаць, на папяросы... Не адзін Карпюк, а тысячы. Аб чым КГБ, таксама, па-хітрэцку ведала.

Разумею ўдзячнасць Карпюка Амільяновічу. Не разумею аднаго: чаму ён паказаў канфідэнцыйны мой ліст таму ж Амільяновічу?! Пытаючы пры гэтым у яго, ці праўда, што быў ён афіцэрам Бяспекі, дэградаваным яшчэ пры Сталіне за злоўжыванне ўладаю. Некалькі гадоў турмы недзе на Паморы не прамарнаваў, закончыўшы завочную сярэднюю адукацыю. Як вядомая там, пад Кашалінам, д’ябальская постаць ён пашукаў сабе стабілізацыі ў другім канцы Польшчы, у Беластоку. „Ніва” прыняла яго з адкрытымі рукамі, у толк не ведаючы каго. Важна, што меў жылку журналіста, аказаўся непраўдападобна працавітым у параўнанні з гультаяватымі „нашыміхлопцамі”. Пісаў, ясная справа, па-польску, а я (крыху іншыя) перакладаў на беларускую. І так ён жыў, і мы з ім. Карэспандэнты „Нівы” лёгкадумна шчыравалі перад ім як перад беларусам і шэфу рэдакцыі давялося ўрэшце „сплавіць” Амільяновіча да беластоцкіх палякаў. Але вынес ён з „Нівы”, аднак, вядомую ў псіхалагічнай навуцы заядласць (не прызнаецца да „Нівы”).

Аляксандр Амільяновіч меў адчувальны акторскі талент у камедыйным плане. Не аціхаў з анекдотамі, апавядаў па-майстэрску. Нават з панурымі, здавалася б, майсамі, як уступленне яго ў савецкую армію напрыканцы вайны разам з маляўнічымі вопісамі лоўлі маладых немак на голыя ночы гвалтаў. – Komm, panienka, schlafen, dam tiebie czasy... Хваліўся: – Nie pamiętam, żeby która cipka ocalała... – а мы, як добрыя дурні, развесіўшы вушы слухалі. О, трыццаць-сорак гадоў назад. Лічы: паўвеку. Пэўна, па-кавалерску ціха зайздросцячы Ольку takiej łatwości i obfitości rozkoszy.

Пра злашчасны burdel, у які пераўтварылі Нямеччыну наступаючыя арміі, я запытаў у Карпюка; ён пацвердзіў. Як і пра неспаленыя гарады, якія пакінулі ў паніцы немцы, а потым палілі іх дзень і ноч победители. У Салжаніцына, баявога афіцэра, ёсць літаратурная панарама восточнопрусских ночей. Прыйшла арда!

Веды на гэты конт былі няпоўныя. Напрыклад, пра belwedery, сексуальнае вынаходніцтва пазнейшых асаднікаў з бядотнай Келеччыны; яны з дапамогаю міліцыі зганялі нанач у пусты будынак прыгажэйшых немак-мазурак w wiadomym celu. Але, адкуль і чаму называлася тое: Belweder!? Шведскі Чырвоны Крыж у адным Гданьску ўжо летам 1945 г. зрабіў 25 тыс. абортаў...

У такім клімаце Аляксандр Амільяновіч склаў даўжэрны данос на мяне, накіраваны ў Ваяводскі Камітэт партыі. Аб чым уведаў я, наколькі памятаю, у дзень сваіх нарадзінаў 4 верасня 1970 г. У час допыту ў кабінеце Мікалая Кірылюка, кіраўніка Ваяводскай Камісіі Партыйнага Кантролю. На двары стаяла гарачыня, слабелі мазгі, і мне падалося спачатку, што towarzysz Kiryluk żartuje, такім перверсійным чынам хочучы павіншаваць мяне з пачатым трыццаць пятым годам жыццця (у модзе былі п’янкі імянінныя, нарадзінныя, або з выпадку дзяржаўна-рэвалюцыйных святаў). Данос пабудаваў Olek на тым пісьме Карпюку, але не толькі; назмятаў у тэкст усякую ўсячыну, якой наслухаўся ён ад мяне ў гады работы ў „Ніве”. Датычна Беларусі і Польшчы, вядома. Мноства напунктаваў таго, але ў памяці засталіся дзіка-смешныя. На першы план Амільяновіч высунуў мае ганебныя адносіны да Савецкай Арміі, што выявілася ў нібы маіх аповедах пра... салдацкія гвалты! Затым учыніў мяне апалагетам эсэсаўцаў, ад чаго я зарагатаў а таварыш Мікалай зрабіў мне заўвагу, што няма дыму без агню. Затым прадставіў мяне Амільяновіч як беларускага імперыяліста, намеранага адарваць ад Польшчы паў-Мазоўша, да Малкіні, а ад Расеі, ну, Смаленшчыну (было гэта рэха дыскусіяў у рэдакцыі на этнаграфічныя тэмы). Далей западозрыў, што хачу стварыць беларускі „жонд”, сам стаўшы прэзідэнтам, і адразу выдаць загад: палякаў вон у Польшчу, а камуністаў – на галіну! Непатрыятычна вяду сябе ў пасцелі з жанчынаю, карыстаючыся выключна беларускаю моваю, што сведчыць пра заалагічную маю нянавісць да палякаў і рускіх.

У такім стылі мая гутарка з Кірылюком працягнулася можа да поўдня; прысутнічаў маўклівы сведка. Я пераставаў рагатаць, адчуваючы сябе, быццам у чорным сне. Сушыла ў горле і мы пілі мінералку. Кірылюк лаяльна пытаў: – To jak mam zapisać odpowiedź na to pytanie? Dyktujcie, towarzyszu. І я дыктаваў, асобна падпісваючы кожную старонку пратакола. Пакуль не цяміў, што ўся гэтая працэдура без значэння. Wyrok już zapadі gdzie indziej. Зусім камічны быў фінал: Кірылюк энергічна запярэчыў, што за гэта выкінуць мяне з работы ў „Ніве”, жартоўна дадаў, што ў будучым не змагу стацца толькі міністрам. Назаўтра пасля тае гутаркі – і выкінулі, і міністэрства не паабяцалі...

Я дапусціў памылку: набыў імпэту бегаць усюды са скаргамі, ні трохі не кемячы, што ніткі грамадскага жыцця зыходзяцца ў адным месцы, у партыйным камітэце. Чамусьці ніхто з маіх слухачоў пра гэта не сказаў мне, нават Алесь Барскі, які выказаўся няясна: паганая твая справа, Сакраце. Апеляцыя ў Цэнтральны Камітэт партыі заняла восень. Бадай у студзені, у нашу Каляду выклікалі ў Варшаву (ашаламіла тое, што з партыйнай касы выплацілі грошы за дарогу, не просячы майго подпісу). З Цэнтральнай Камісіі запамятаўся towarzysz Nowak: іранічна пацікавіўся, чаму я дуру ім галаву, замест сядзець ціха ды чырванець ад сораму за крыўду, учыненую мною партыі.

Так выглядала развітанне, а раней, у верасні, я атрымаў нагоду паездзіць дзень рэдакцыйнай машынаю з шафёрам, узяўшы жонку і сыноў. Пабылі ў Гайнаўцы, у Бельску... Гэта было развітанне з „Нівай”, з работаю ў ёй. Восень сыпала жоўтым лісцем. Я не думаў, што маё выгнанне працягнецца ажно трыццаць гадоў. Усенька, чым пасля займаўся, адбывалася ў нязгасным маім спадзяванні на магчымае вяртанне ў „Ніву”. Моцна пастарэў, страціў маладую энергію.

Селі не на аднаго мяне. На Валодзьку Паўлючука таксама (чмыхануў ад іх у Кракаў). На Збышка Насядку. Ён, Збышак, замілавана гаворачы па-беларуску, збянтэжыў камітэцкіх праследнікаў выкрыкам: – Jaki ze mnie Białoruski nacjonalista? Przecież jestem rodowitym Kurpiem! – Тыя абалванелі: – To po jaką cholerę kręcicie się koło tej „Niwy”?!

Пабіты і апляваны пастанавіў я не марнаваць час, надалей цягнуць лямку з завочнымі студыямі ва універсітэце ў Варшаве (на паланістыцы, на якой без жартаў добры ўзровень). Часта бываючы ў сталіцы (білеты каштавалі танна) я прабіўся на літаратурныя салоны, яны і паратавалі. Адна за адною пачалі выходзіць мае кніжкі і тады я дапусціў чарговую капітальную памылку: дасылаў аўтарскія экземпляры ў „Ніву”, у БГКТ, і – о наіўнота! – таму Камітэту. З інтэнцыяй: глядзіце, во, каго вы пазбыліся! Дзяцінасць. Гэтымі кніжкамі начоўп я сабе больш варожасці, чымсьці чым-колечы іншым. І так засталося па сённяшні дзень, паміма таго, што мае антаганісты збольшага ўжо павыміралі, ад старасці або з п’янства ці бабніцкай буйнасці. Але занялі іх новыя, моладзевыя, аднак ідэнтычныя, хоць іначай прызнаюцца да таго мізантропства. Ды мне лепей відаць з далечы пражытых эпохаў.

1971–1988

Пасля выгнання з партыі і „Нівы” я бегаў па Беластоку, як шалёны, у пошуках спагады ды паратунку. Спачуванне давалася даволі лёгка: „справа Яновіча” начаўпла шуму і знаёмыя людзі самі спыняліся на гутарку: што, як, чаму? Добра, калі слухалі маўкліва; іншы раз лаялі, але не Кірылюка ці Амільяновіча, толькі мяне самога як недастаткова вернага партыі і ўраду Польскай Народнай Рэспублікі. І ніхто столькі не даў мне дыхту, чымсьці свая фамілія, родныя. Тады я зразумеў, што беларусы нараджаюцца ўжо гатовымі камуністамі, бы тыя рускія адразу ў мундзірах ды пры ордэнах на грудзях... Мой былы шэф, Георгі Валкавыцкі, відавочна ні трохі не перажываў таго – удаўся чалавекам не любячым таварыства, нідзе не бываючым і таму не ведаючым, які гоман наўкола. Такім, можа, і трэба быць?

Адшукаўшы дыплом тэхніка-электрыка, а прыхаваўшы іншыя, задумаў дастацца на работу ў электроўні, спадзеючыся на важнага там Сяргея Плеву (спяваў ён у хоры БГКТ). Сяргей пасаромеўся гомтаць мяне, але, будучы ўзорным партыйцам, ні ў чым не дапамог.

У бюро пасрэдніцтва працы на Варшаўскай штораз выпісвалі мне на рукі накіраванні ў розныя фірмы. Не прымалі, аднак, глянуўшы на маё імя і прозвішча: кіраўнікі кадраў выводзіліся з тайных службаў (УБ) або былі прызначанымі камітэтамі. Хоць, калі захацеў бы каторы, змог бы паратаваць, як зрабіў гэта стары ўбовец, а мой астраўскі зямляк, Аляксандр Кунах, узяўшы мяне на рамонт транспартных скрыняў у беластоцкай дырэкцыі аптэк.

Я ў яго канцылярыі і „ўтапіў” тое пасведчанне працы ў „Ніве”, у якім пагрозліва зазначалася, што выкінулі мяне з партыі. Звальняючыся потым з рамонтніка я атрымаў ужо нармальнае пасведчанне, з якім была магчымасць дабіцца сяк-так нармальнай работы. Мела праблемы і мая Таня як жонка „ворага народнай улады”. Выбіраліся мы з бяды абое на лепшыя пасады, пільна зважаючы, каб не паказвацца ў значных прадпрыемствах, аб якіх усе ведалі, што знаходзяцца яны пад непасрэдным наглядам партыі і СБ. Найлепей было наймацца ў маргіналаў; цалкам бяспечна ва ўсякіх, паўбандыцкіх, арцелях, якія „адкрытым тэкстам” падкуплялі хабарамі начальніцкую сволач. Што праўда, у іх часта забівалі кагосьці, але, калі ты сам не лез у пятлю, ніхто цябе не чапіў ані гакнуў малатком па дурной булаве. Бандыт, бы змяя: не атакуе, калі ты сам не наступіш.

Аднойчы зацягнуў мяне да сябе на кватэру, на вуліцы Каліноўскага, заўсёды падпіўшы Барыс Нікіцюк, камітэцкі функцыянер і аўтар хаатычных артыкулаў пра рабочы рух. Выслухаўшы маю споведзь, заплакаў: – Jak ty mogłeś, Sokracie, wykręcić taki numer dla władzy ludu?! Przecież ta władza dała ci wszystko, nawet zeszyty i ołówek w dzieciństwie! Dzięki tej władzy masz mieszkanie, żonę, dzieci!!

Барыс настолькі жальна прычытаў, што мне самому пасыпаліся слёзы і я ўцёк да ўмывальні ва ўбікацыі, паўтараючы: Ашалею! Ашалею!!! - быццам у прыступ напаўзабытай эпілепсіі-валянтовы.

Некаторыя школьныя сябры з Электрычнага Тэхнікума зайшлі высока па службе і я пранюхваў у іх шанц вылезці з жыццёвага долу. Але яны, дабіўшыся ў нечым дабрабытнае кар’еры, вырабілі ў сабе інстынкт асцярожнасці. Надзвычай ветліва размаўлялі, участоўвалі салодкімі абяцанкамі. Не памятаю, каб да каго з іх дастаўся быў зноў другі раз, хоць і заходзіў у іхныя канцылярыі (з эратычнымі там сакратаркамі). Будучы наіўным мужычком з вышэйшай адукацыяй, мне, аднак, не падумалася, што механізм улады бязлітасны. Сама ўлада не існуе для людзей, толькі людзі для ўлады. Усё роўна якой, чырвонай ці белай. Не верце ідэалогіі!

Пазваніў Кастусь Майсеня. І як ён, канспіратыўнымі намёкамі даў зразумець, што я павінен з ім неадкладна пабачыцца. Дзеля непазнакі – у натоўпе чыгуначнага вакзала (Кастусь чамусьці не здагадваўся, што каля ўсялякіх вакзалаў найгусцей ад сышчыкаў). Робячы выгляд выпадковай сустрэчы, выпілі мы на пероне па кухлю піва пад будкаю і, як гэта з півашнікамі бывае, адышліся ў блізкія кусты, у якіх ён, усё азіраючыся, паведаміў, што можа мяне ўзяць у... дайлідскі склад дошак на работу грузчыкам. Трохі прыпазніўся з гэтай прапановаю: тым часам паўставаў перад маімі вачыма сталы заробак у Бакінах над Нарваю, у тутэйшай утылізацыйнай звалцы падла. Але, перад кімсьці я пахваліўся тым шчасцем і мне адмовілі ў бакінскай смярдзюхоўні. Пасля.

Мала не папаў быў у мясакамбінат; швагерка падбухторыла кілбаснымі дэпутатамі тамашнім працаўнікам, ну, і магчымасцямі крадзяжу кавалкаў мяса, схаваўшы пад шапкаю. Кадравік сімпатычна пацікавіўся кваліфікацыямі электрыка – папярэдні напіўся і яго забіла іскраю ў акумулятарні. Адстукаў на пішучай машынцы – не марудзячы – працоўную дамову і, удвух, пайшлі да начальніка. На маю радасць аказаўся ім сын Міцькі Шуткевіча з Крынак, які ўстанаўляў па вайне народную ўладу, бегаючы па мястэчку з пісталетам у руцэ. Малады Шуткевічык вельмі афіцыйна адрэкамендаваўся як сакратар рабочага партыйнага камітэта, часова выконваючым функцыі аднаго з дырэктараў. Пачуўшы такое, я не памыліўся ў чорных прадчуваннях: выйшаў з нічым.

Каталіцкі сябар з тэхнікума, Харашуха, надта жадаў уладкаваць мяне ў сваім прадпрыемстве электрыфікацыі сельскай гаспадаркі, што знаходзілася недзе пад Старасельцамі. Перабраў усё ж меру: задумаў з месца паставіць на падстанцыі брыгадзірам, што патрабавала тады наменклатурнай акцэптацыі (Харашуха не спадзяваўся, што я „чарвівы”).

Здаралася выратавальная помач і ад „сваіх людзей”. Нехта ва ўладах надумаў дапячы мне мабілізацыяй у армейскую службу рэзервістаў (бралі, здаецца, на тры месяцы). У вайсковай рэкрутацыйнай камісіі сядзела лекарка, у якой я пазнаў беластачанку Веру Белабокую, а бацька якой з каторагасьці падкрынкаўскага Вострава. Белабокія сваячыліся з маімі цесцямі Хомчыкамі з Паўднёвага Вострава, і я не раз бачыў Веру ў жончыным доме на Сабескага. Цяпер яна абследавала мяне як рэкрута і сцвердзіла, што я... недачуваю, аўтаматычна дыскваліфікуючы ў польскія салдаты. Дзякуючы ёй і толькі ёй nie obuto mnie w kamasze, не пагналі з жалязякаю ў палігоннае поле. Але яна была мяшчанкай, г.зн. не так вернаю партыі і ўраду.

Як ні дзіўна – камунізм, таксама і ў Расіі, трымаўся на вяскаўні, як і сёння Лукашэнка.

Эдзік Бялецкі з Аўсянай, – родам з падбеластоцкіх Альмонтаў, – быў мужам Танінай сяброўкі Данусі. Гэты просты рамеснік меў нейкі істотны голас ў кіраўніцтве арцелі „Usługa”, якой старшыняваў Дударык, „хахлацкай” апарыцыі. Towarzysz Dudaryk, як звярталіся да яго арцельныя паўбандзюгі, смеючыся за вочы: Towarzysz Ten-Tego (ён да нікога не звяртаўся па імяні або прозвішчы, толькі: Panie ten-tego, chodź na pogadanie). Эдзік вёў карыслівыя гульні ў фірме, імкнуўся мець у ёй свайго чалавека, глядзеў на мяне з высокай павагаю, і рашуча падтрымаў podanie. Справа ў тым, што ў арцелях прымае на работу не адзін прэзас, а ўправа.

Referent Bezpieczeństwa i Higieny Pracy (BHP) – навучаны горкім вопытам, я гэтай пасадаю не хваліўся ў беластоцкім элегантным таварыстве і таму ні вытурылі з яе. Хутка выявілася, што мяне апазналі маладыя супрацоўнікі ў тым самым пакоі, віцэ-прэзас Любянецкі і кіраўнік заказаў Санюковіч. Першы быў сынам памерлага сакратара Ваяводскага Камітэта, а бацькам другога – ці тым часам не памерлы, сакратар у Гайнаўцы. Я абліўся халодным потам, але непатрэбна. Гэта былі непадобныя да сваіх бацькоў маладзёны з някепскай адукацыяй і зацікаўленыя добрым жыццём, замест сацыялістычнай утопіяй (Любянецкі чытаў па-ангельску). Я канчаў завочна Варшаўскі Універсітэт і ім тое моцна падабалася. Нешта чулі яны пра „справу Яновіча”, суцяшаючы мяне: Panie Sokracie, niech się Pan nie przejmuje tym gównem.

У арцельнай бранжы працавала нямала інтэлігентных людзей. Ненудна гаварылся з Пшыходнем, шэфам усіх бэгапоўцаў. Запрасіў мяне ў свой салон Пугаўка, прэзас усім прэзасам. Чалавек з яго досыць начытаны быў, з хатняю бібліятэкаю. Фасцынат літаратуры, м.інш. беларускай (далёкі знаёмы Танка). Неяк менш тут баяліся партыі. Ад Пугаўкі пачуў пра оргіі wojewódzkich towarzyszy, анімаваныя ў забеластоцкай леснічанцы. Хваліўся: Organizowałem nie tylko jemu, Јaszewiczowi, takie ponętne piździurki, aż się bałem, żeby nie wyzionął ducha na którejś pupci.... Instruowałem je, żeby zanadto nie podrzucały tyłkiem, bo staruszek może „kopnąć w kalendarz”...

І куды мяне чорт не насіў, каб збіцца на нейкую матэрыяльную нармалізацыю! Час-часом нехта казаў, што камітэцкая партыя надта раззлаваная на мяне за тое, што лезу ва ўсялякае працоўнае барахло, каб, такім чынам, нібы акампраметоўваць палітыку да інтэлігенцыі. Тады я рассеўся пісаць да ваяводскіх сакратароў просьбы аб дапамогу. Скутак ад таго быў такі, што адбывалі са мною гутаркі функцыянеры сярэдняй рукі, загадчыкі адпаведных аддзелаў „каву” (KW PZPR), пахваляючы: Bardzo dobrze, że towarzysz zwrócił się do partii... Словы Міхала Гнатоўскага, „гаспадара” беластоцкай культуры і навукі. З меншым фарысействам канфераваў Уладыслаў Залеўскі, мазавецкі „чырвоны” шляхцюк (не забуду ягоных зрэнак гадзюкі). Удалося прабіцца нават да самога Towarzysza Pierwszego (на смерць забыў яго прозвішча, Юшкевіч?). Даў ён мне класічны канцэрт аблуды. Dlaczego towarzysz tak późno się zwraca? Zaraz załatwimy to od ręki. Wiem, że nie jesteście w partii, ale dla mnie nadal jesteście towarzyszem... Ну, падумаў я, нарэшце скончыцца мая валакіта! А ён пазваніў віцэ-прэзідэнту Беластока, Садоўскаму, з наказам вынайсці мне акуратны штат. Выходзіў я з таго кабінету, бы анёл на крылах. Разоў пяць адкланяўся суровай канцылярыстцы ў гадах заслужанай камсамолкі.

Хадзіў па Беластоку цыбаты Зыгмунт Цясельскі, этнограф і люблінец па паходжанні, таму не беларусаед. Любіў жыць небанальнымі ініцыятывамі, якімі ашчасліўляў тупалобых etatowcуw w kulturze, у мнагалікіх у тыя гады дамах культуры, клубах, святліцах. Запусціў у рух Białostockie Aktualności Kulturalne (BAK), бадай штомесячную імпрэзу прысвечаную нашумеўшым з’явам у горадзе, на якую збягалася хмара інтэлігентнага люду, што цяжка пераносіў усеагульны маразм, шэрань жыцця. Зыгмунт абачліва запрашаў на BAK і камітэтчыкаў, побач аўтараў публікацыяў на беластоцкія тэмы на старонках цэнтральных газетаў, часопісаў. Асвячоная публіка валіла дзвярыма і вокнамі. На каторымсьці БАКу Цясельскі папрасіў у мяне інтэрв’ю; якраз Анджэеўскі ў „Літаратуры” Путраманта нешта прыкра нагадаў на мой конт у сваіх дзённіках (пра ананізм?), і ў нечым падпалі адначасова нашаму „каву” Орлась з Вяжбіцкім з тае путрамантаўкі. Прыехалі. Інтэрв’ю праходзіла досыць спакойна, я спалохана адказваў як трэба, ажно Цясельскі напрыканцы спытаў пра хобі. На мой адказ, што маім хобі ёсць здабыванне хлеба надзённага, аўдыторыя мала не пакацілася ад рогату (у прафсаюзнай кавярні гулкая акустыка). Варшавякі ў перапынак абступілі мяне і неўзабаве з’явіўся ў „Літаратуры” тэкст (-? Kawałek chleba) аб тым, як ганяюць па кутках пісьменніка Яновіча. Скандал! Towarzyszu Janowicz, jak wam nie wstyd kalać swoje gniazdo!? Przecież nikt wam jaj nie urwał, korzystacie z pełni praw obywatelskich, głosujecie na wyborach, a mogło być inaczej: towarzysz Kiryluk wybronił was potem przed prokuraturą i sądem, kiblowalibyście w pierdlu... Rozumiemy się?

* * *

Будучы абсабачаным роднымі беларусакамуністамі вясковай гадоўлі, што млелі ад шчасця жыць у горадзе, у беластоцкіх „блёках”, я хіліўся да палякаў. Яны не сукінсынілі. І нават дапамагалі ў нечым дробным. Найперш паглыбіўся я ва універсітэцкую адукацыю, закончыўшы яе ў 1973 годзе; абараніўшы на выдатна магістэрскую работу на тэму ўспрыняцця беларускай літаратуры ў Польшчы. Пад кіраўніцтвам прафесар Крыстыны Кулічкоўскай. Сімпатычным рэцэнзентам аказаўся праф. Базыль Белаказовіч з Польскай Акадэміі Навук. Гэты унікальны беларус угледзеў ува мне аж кандыдата на навуковую кар’еру, апублікаваўшы мой дыпломны тэкст у акадэмічным выданні. Можа і наважыўся б я на дактарат, але дзеля таго трэба было, хоць мінімальнай, матэрыяльнай стабільнасці сям’і. Калі, тым часам, здаралася праблема з купляю хлеба і малака, не кажучы пра нешта большае (масла, мяса).

Рабіў я магчымае і немагчымае, каб дзеці занадта не адчулі катастрафічнага становішча. Таня хварэла ад згрызоты, я круціўся па ўстановах, каб на вакацыі запэўніць сынам які-колечы летнік. Добрай памяццю ўспамінаю дырэктара беластоцкай гарбарні, паляка аднекуль з Карпатаў, які не пабаяўся ўзяць Яновічаў у аўгустоўскі асяродак адпачынку гарбароў. Па-славянску весялісты быў з яго фацэт, супакойваў афарызмам Nie przejmuj się swoją rolą, bo i tak ciebie wypierdolą. Спяваў горска-разбойніцкую баладу, у п’яную ноч з суботы на нядзелю:

Pojmali mnie guorce I na guore wiedo. Uoj, cosik mi sie zdaje, Ze mnie dupcyć bedo... (куплет дзяўчыны).

Пры нагодзе я даведаўся, што назва „гураль” штучная, прыдуманая адным з варшаўскіх лекараў (спецыяліст ад сухотаў). Аўтэнтычная саманазва: gorec, gorce.

Штораз бываючы ў Варшаве, яшчэ як студэнт-завочнік, вечарамі не вылазіў ад Віктара Варашыльскага або Ежы Літвінюка. Яны былі мне другім універсітэтам, сцісла літаратурным. І наладзілі выданне мае першае кніжкі ў польскім перакладзе (на падставе „Загонаў”) – „Wielkie miasto Białystok”, у тым жа семдзесят трэцім. Начальніцкі Беласток заціснуў зубы! На літаратурнай пустыні, якую ў тую пару ўяўляў сабою гэты мужыцкі горад, кніжку нельга было замаўчаць у тутэйшым друку, уключна з партыйнай газетаю. Усяляк пісалі, але пісалі!

Маральна, і час-часом стыпендыяльна, падтрымоўвала мяне прыналежнасць ад пачатку 1970 г. да Саюза Польскіх Літаратараў. Яраслаў Івашкевіч настойваў на ўзнагароджанні прэміяй імя Piętaka гэту польскамоўную кніжыцу. Аднак перагаласавалі старога аргументам, што я не належу вось польскай літаратуры. А чакаць прызнання ад савецкага Мінска мог хіба што адзін Барскі або безнадзейна наіўны які аўтар. „Wielkie miasto Białystok” у цяперашнюю эпоху праўдападобна не было б і краем вока заўважаным у друку. Салідарніцкім ваяводам ды чыноўнікам wszystko zwisa i powiewa; ім няважна, што аб іх думае народ. Так не рэагавалі колішнія сакратары партыі; марксісты чамусь па-хрысціянску верылі ў моц слова. Адсюль бралася залішняя апека ўладароў над пісьменнікамі, журналістамі. Творчыя арганізацыі мамантальна атрымоўвалі памяшканні, а прыезджыя літаратары – кватэры з вышэйшым камфортам. Адзін з іх, люблінец, запатрабаваў М-3 яшчэ і сваёй швагерцы... Улады цацкаліся з элітаю, якую сённячы трактуюць у стылі kopa w dupę.

Я, дастаўшы пісьменніцкую легітымацыю, быў у змозе неяк абараняцца, каб не затапталі як „ворага люду”. Польcкая кніжка адразу паставіла мяне ў рад беластоцкіх знакамітасцяў, хоць на аўтарскія сустрэчы – добра платныя, 600-800 зл. тады – баяліся запрашаць кіраўнікі клубаў ды святліц. Шчасціла пабыць на кніжных майскіх кірмашах па-за Беластокам, там, дзе не ведалі пра Janowicza z wilczym biletem. Памятаецца Візна з якімсьці святам – ludowym? – над Нарваю. Разам з Эдзькам Рэдлінскім (захавалася фота). Удалы выезд: Эдзік пазнаёміў з Веславам Мысьліўскім, вядомым ужо празаікам nurtu chłopskiego і адначасна намеснікам дырэктара Ludowej Spółdzielni Wydawniczej. Веслаў запрапанаваў мне падпісаць з ім выдавецкую дамову з высокім ганарарам, хоць і ведаў, што будзе гэта тэкст на беларускай мове і, каб выдаць яго, трэба перш перакласці. Хутка даслалі з Варшавы салідны задатак, роўны гадавому мінімальнаму заробку. Абавязаўся я стварыць раман на некалькі соцен старонак і, хоць кідала мяне ад гэтага ў дрыжыкі, засеў пісаць, маючы перад вачыма будучыя тысячы злотых, якія давалі шанц адчапіцца на год-другі ад безграшоўя. „Самасеем” назваў гэты твор пад канец тае пісьменніцкае работы вечар у вечар да паўночы праз цэлы год або і больш можа. Удзень працаваў на якойсьці хілай службе, не спамятаць яе.

Нехта падказаў быў перапісацца з натоўпістага Варшаўскага Аддзела Саюзу Польскіх Літаратараў у правінцыйны, у якім нармальна болей увагі да асобнага сябра. Альштынскі напрыклад – ментальна блізкі, не самі палякі ў ім, прычым малалікі, значыць: важны мясцовым уладам, у іхным раўнанні на сталіцу. Надумалі там арганізоўваць беластоцкі Літаратурны Клуб пры Альштынскім Аддзеле Саюзу, як зачатак Беластоцкага Аддзела калісьці. Аднаго мяне дзеля таго было мала, да ініцыятывы дапісаўся Ян Чыквін. Беларусы надалей знаходзіліся ў авангардзе літаратурнага руху ў Беластоку. На двары стаяў неспакойны 1976 год (забастоўкі).

Быццам сонца заходзіла палітычная эпоха Герка; будаваў ён дабрабыт за пазычаныя ад Захаду мільярды даляраў. Цэны раптам забуялі і здарыліся бунты рабочага класа; славуты ў Радаме. Тым не менш у будзённым жыцці ўтрымліваўся шныт Польшчы як адной з найбагатых краінаў. Я з Янкам ездзілі рэйсавым аўтобусам у Альштын, на сходы тамачных літаратараў; віталі нас надзвычай прыязна. Адпала нам мноства праблемаў, якія надакучалі ў беластоцкай вашабойні. Друкаваліся лёгка ў мясцовых іхных выданнях, адчувалі мы партнёрскую павагу да сябе з боку Леанарда Туркоўскага, нязменнага старшыні альштынскай управы, чалавека унікальнай сумленнасці, хоць і партыйнага, але карэннага пазнанца. Завязалася між ім і намі нешта кшталтам дружбы. Альштын ачышчаў мяне з беластоцкага балота, у якім плёхкаліся чэрці нацыяналізму, апалонікі потайнага рэлігіянцтва, паўсюдна халопскай шчаслівасці „хама на паркетах”. Падумвалася, ці не пераехаць туды назусім. Туркоўскі акцэнтаваў усё ж місію цывілізавання ўсходняй маральнай пустэльні, паўдзікіх тубыльцаў, засеўшых кшталцонымі малпамі ў „блёках” ля Рынку Касцюшкі.

Амаль усе аўтарскія сустрэчы адбываліся не на Беласточчыне, а ў тых Прусах менавіта. У альштынскім замку, у Лідзбарку Вармінскім, Езяранах, Біскупцы; у міготка – прыазёрных мястэчках, старапрускія імёны якіх выветрыліся з галавы.

Аднойчы трапіў з Таняй у Голдап, дзе сваяк Лёва Кузьма, mając „gdzieś” Białostockie pierdolstwo, разрэкламаваў мяне на ўвесь павет і вайсковы гарнізон. Сотнямі сышліся жаўнеры ў гарнізоннае кіно і аніматар вечара, армейскі маёр, паўшэптам папрасіў: Więcej wierszy o babach, obywatelu poeto. O babach, to nie usną, bo są po całodziennym poligonie... Дарэмна намагаўся я, добрая палова спала, і маёр час ад часу наводзіў парадак выкрыкам: Baczność! Spocznij! Siad!

Літаратурны Клуб набраў размаху, дзякуючы спагаднасці незабыўнага Туркоўскага. Умудрыўся ён выкраіць невялікую, але пастаянную датацыю, на сродкі якой выдаваў я аўтарскія аркушы пад серыйнай назваю Kropelki, спецыяльна для дэбютантаў. Выйшаў інаўгурацыйны нумар невялікага перыёдыка „Rewers”, эдытарская канцэпцыя якога палягала ў друкаванні тутэйшых аўтараў – калі польскі, то ў беларускім перакладзе, і наадварот, беларускага па-польску. З дазволам на другі нумар цэнзар Янтас бязбожна марудзіў, пасля выклікалі мяне туды-сюды, дапытваліся, чаму так раблю (беларускі аспект). Урэшце падняўся фермент сярод маіх палякаў у Клубе, і ад некаторых з іх адназначна пачуў, што кіраваць гэтай арганізацыяй не павінен беларус, бо ж гэта творчы саюз польскіх літаратараў. Ужо бушавала „Салідарнасць”. Мне зрабілася страшэнна цяжка на сэрцы, і я пастараўся перадаць старшыняванне Веславу Казанэцкаму. Ведаючы Веська, яго антыарганізацыйны талент, думаў яму дапамагаць, выручаць, дзе трэба. Але бахнула ваеннае становішча ў Польшчы, і ўсё накрылася нагамі.

А потым я ўжо меў даволі ўсякага інтэрнацыяналізму ў заядла шавінізуючым Беластоку. А ці раз даляцела да маіх вушэй „інтэрнацыянальная” лаянка: Słuchaj, ch..ju ty: jesteś podłym nacjonalistą, bo nie chcesz zostać Polakiem.

На такім інтэлектуальным узроўні даводзілася выслухоўваць апанентаў, у тым ліку з доктарскімі тады тытуламі цяперашніх ужо прафесараў.

* * *

Я хваліўся. Бессаромна, што лепей мне як ніколі! Хвальба мела мэту: гасіць радасць у тых, хто таптаў мяне. Да „Нівы” былі ў мяне ж любоўныя адносіны, свету не бачыў па-за ёю! Гэта ж каханне!! Таму паводзіў я сябе, бы кавалер, які прыкідваецца, што гэта ён кінуў дзяўчыну-нарачоную, а не яна яго. Тлела сентыментальная надзея, што ўсё ж вярнуся ў разлюбую рэдакцыю. Ні разу не прасвятлела, што чарвіва там. Што сядзяць у ёй адны функцыянеры; не ідэйнікі, а ім, папраўдзе, усё роўна за што грошы браць (акрамя, лічу, Міхася Хмялеўскага). „Ніва” бачылася, даверліва, мною, як калектыў змагароў за беларускую справу. Калі б умеў я тады палітычна думаць, дык паставіў бы самому сабе элементарныя пытанні: – На халеру беларуская справа польскай дзяржаве?! – За чые грошы робяць „Ніву? За польскія, ці за якія іншыя? (– Чые грошы, таго і парабкі).

Толькі першае пытанне прадчуваў скурнай казыткаю, пішучы навыраст пра беларускую кветку ў слаўным вянку Польскай Народнай Рэспублікі або пра шчаслівае для Польшчы існаванне тут беларускай жывой мовы (падкрэсліваю: жывой). За гэта дастаў па гарбе не адзін я, справядліва кажучы, а яшчэ пару чалавек, што ўпераканаліся да маіх тэзаў. Нашколіўшыся ў марксісцка-ленінскай філасофіі палез у тэарэтыкі нацыянальнага пытання паводле Владимира Ильича ды Иосифа Виссарионовича, чым давёў да белай гарачкі сухіх практыкаў сацыялістычнага будаўніцтва ў Беластоку і ў прыналежных паветах. – Przyślij, Wołkowycki, do mnie tego Janowicza, to ja mu zaraz wstawię mózgi! – тэлефанаваў Зыгмунт Мікульскі, босы шляхцюк з мае Сакольшчыны, які даслужыўся ажно сакратара ваяводскага рангу.

Мая поза задаволенага новым лёсам, у сапраўднасці засраным, з’явілася не з якойсьці камбінацыі. Уплываў прыклад Эдзька Рэдлінскага, Валодзіка Паўлючука, Збышка Насядкі, а папярэдне Лешка Кажушкі, якім, прыблізна, гэтак жа ўгрэлі па скабах. Заганарыліся: – Co tam komitet partyjny?! Może mi on na ch... wskoczyć! Mam na widoku lepszą posadę, – што аказвалася няпраўдаю, бо ўсім лепшым мог надзяліць толькі камітэт.

Кажушка, здольны жартаўнік, апавядаў, чаму турнулі яго з партыйнай „Gazety Białostockiej”. – Za brodę, Sokratku, za brodę Marksa... Jak widzisz, zapuściłem sobie brodzisko, a w Komitecie Wojewódzkim te mendy pieprzą: towarzyszu Kożuszko, nie uchodzi członkowi partii być tak zarośniętym. A ja im na to: jak to nie uchodzi, a Karol Marks?! A oni z tej zawziętości: a Róża Luksemburg?!

Лешак чмыхануў у нейкую фабрычную газетку на крузе Вялікае Варшавы і яго ўжо не пабачыў. Эдзік падчапіўся пад варшаўскую „Культуру”, і зноўку наскандаліў, змяшчаючы ў ёй славуты артыкул – фельетон „Jakiś”, хоць без указкі імёнаў і месца ды, аднак, лёгка расшыфравальны. Банкеты, балі ў тадышніх элітах зводзіліся, як сказалі б у Крынках, да „водкі і поткі”. Збышак пакарыстаўся сваім харкаўска-ўкраінскім дыпломам інжынера-агранома і прысмактаўся да гміннага хлеба ў Заблудаве. Найсаладзей удалося Валодзіку (Паўлючуку), якому, як доктару рэлігіязнаўства, расчыніў дзверы Ягелонскі універсітэт, дзе здаўна расселіся клерыкалы і трэба было іх крыху падатэізаваць, а не мелі кім. Так разляцелася наша вераб’іная чародка, пакідаючы мяне аднаго ў жахотным Беластоку. На спажыву крумкачам. Час-часом паратоўвалі сталічныя інтэлектуалы, друкуючы маё на літаратурных палосах часопісаў „з Маршалкоўскай”. У такіх абставінах рунеў у Польшчы міф Яновіча як адзінага беларуса. Усталяваўся стэрэатып: „Беласток – гэта Яновіч”, а „Яновіч – гэта Беласток”. Чаго не ў сілах пазбавіцца гэты бедны Беласток, супер-каталіцкі, аж па сённяшні дзень. Нягледзячы на найшчырэйшую шчырасць у польскасці і на густое ў ім насельніцтва najprawdziwszych z prawdziwych Polaków.

Нехта надаў ахвоты пастарацца выдаць кніжку ў бальшавіцкім Мінску, што мела б нібы выратавальнае мне значэнне ў беластоцкім камітэце, ну, і салідны ганарар (даляр каштаваў у банку няцэлы рубель!). Я і паслухаўся, і ўсё йшло спраўна, пакуль якісьці затоены адраджэнец з мастакоўскага цэху не апрацаваў праект вокладкі з... Пагоняй! Узняўся скандал, узнікла пытанне: таварышы, хто такі Яновіч?! У выдавецтве „Мастацкая літаратура” шэфіў памяркоўны па-беларуску, пажылы Ткачоў (бадай, Мікола), перад якім я прызнаўся, што я не камуніст, і што схапілі мяне „за сраку” ды выкінулі вон з партыі, хаця і лісліва скавытаў, слязьмі заліваўся... Такую адкрытасць выклікаў ён згадкаю, што ёсць у беларускім ЦК данос на мяне з асяроддзя маіх „белавежскіх” сяброў у Польшчы. – І што цяпер будзе? – прастагняў я. – Нічога страшнага, пішы, брат, у нашай анкеце так як трэба: член партыі. Быў жа ў ёй, і зноў будзеш, адваюеш сваё права на гэта... А кніжку трэба ў друк аддаваць, не чакаць жа з ёю... – і шматзначна, цёпла ўсміхнуўся. Ён, пэўна, наогул не верыў, што польская партыя – камуністычная; важней яму было ўспамагчы беларуса адтуль. Прызнаў маю назву „Сярэбраны яздок”. Выдатна адрэдагаваў цэласць знакаміты Уладзімір Дамашэвіч. Пасляслоўем падтрымаў не абы-хто, а сам Янка Брыль, узыходзячая веліч нацыянальнай літаратуры.

„Сярэбраны яздок” пасля ўспрынялі ў зачырванелым Беластоку як прыкрую памылку towarzyszy radzieckich.

Цяперашнім часам тадышнія скандалы немагчымыя. Камунізуючыя ўлады страшэнна пераймаліся словамі, друкам. Газеты, кніжкі лічыліся магутнай палітыкай, не таварам. І самі функцыянеры рэдка каторы меў вышэйшую за падставовую адукацыю. Напрыканцы гамулкаўшчыны прымушалі камітэтнікаў хадзіць у вячэрнія сярэднія школы, у якіх трактавалі іх спецыяльна, каб сяк-так дасягнулі тую „матуру” (за вочы кпілі – „партыйны матурыст”).

У рэдакцыі „Нівы” бывалі перыяды, калі большасць журналістаў у ёй не перавышала інтэлігентнасці вясковых сямікласнікаў. Беласточчына ўяўляла сабою нешта кшталтам афрыканскага бантустану і таму даволі было, што з’явілася групка таленавітых і вучоных маладзёнаў з нейкімі некамітэцкімі ідэямі, каб задрыжэла ад таго дзяржаўна-партыйная канструкцыя ў рэгіёне. Адзін Эдвард Рэдлінскі з магістэрскім дыпломам чаго толькі не начоўп! Будучы хутчэй рэпартажыстам, чым пісьменнікам, ён мамантальна вырас у легенду, дзякуючы, вядома, не столькі таленту, колькі адносінам да яго. У выніку – ягоныя кніжкі не залежваліся ў кнігарнях. Выбухала публіцыстычная сенсацыя; іх сёння ўжо цяжка чытаць. Хто ж цікавіцца Рэдлінскім у 2001 годзе?

Не наракаў на папулярнасць і я, а яна ж трымалася не на артыстычнасці напісаных твораў, але на інтрыгуючым погаласе „справы Яновіча”. У маім выпадку так і засталося, па той звычайнай прычыне, што час для публіцыстыкі Рэдлінскага скончыўся, а для мае яшчэ не. Ні ён і ні я, не мы выбудоўвалі сабе „імідж”, але ўладныя антаганісты, што шумелі супроць нас, нашых поглядаў. Нас паслаўлялі ворагі, не мы самі.

Сучаснаму начальству, некамуняцкаму ўжо, лянота хаця б напляваць на Рэдлінскага, яны яго проста насмерць замаўчалі. А маё як бы шчасце ў тым, што ўсё коле ў сраку kacykom мая беларускасць, ад якое нястрымна ляцяць у мой бок плявок за пляўком. Што пры гэтым не можа тое не зацікаўляць грамадства і чэрнь. Будзь я другім Рэдлінскім, дык pies z kulawą nogą by dzisiaj nie warknął na mnie ani nie podniósłby nogi... Шматзначным жартам кажучы: Рэдлінскаму застаўся толькі адзін шанц аднавіць сваю колішнюю папулярнасць – гэта раптам апавясціць сябе... беларусам! Рэшту авантуры выканае тады за яго тлумная нацыяналістычная частка беластоцкіх палякаў.

* * *

Прыкра ўспамінаючы, як падкідалі мяне нагамі пасля „справы Яновіча”, я павінен аб’ектыўна зазначыць, што гэта – пры маім упартым характары – моцна загартоўвала. Нармальны чалавек ужо кленчыў бы або звар’яцеў бы! Нажыўшы сям’ю – сыноў, жонку – было неганарова з’анучыцца; у падобных сітуацыях бачыў я не адзін бяссэнсавы развод, драму маладых.

Зразу не скеміў, што пры такой сістэме ўлады адсутнічае альтэрнатыва. Зямляцкі Аляксандр Кунах, пасляўбоўскі персанальнік тае Беластоцкае дырэкцыі аптэк, нямала рызыкаваў, прымаючы мяне на чарнарабочага ў падземных складах. З яго мутных рэплік вынікала, што забяспечыўся ён згодаю на тое партыйных органаў, абавязваючыся перад імі падпільноўваць мяне. Яму хапала маралі не чыніць перада мною з сябе майго заступніка. – Значыць так, Яновічык: пабудзь ціха пару лет, і знайду чысцейшую работу... Не паслухаеш, капец табе. Дзяцей пашкадуй!

Нешта падобнае тумачыў мой прамотар варшаўскага магістэрыума, намаўляючы на дактарат. – W Warszawie, posłuchaj mnie, władza nie jest taka dzika, wielkie to jednak miasto i stolica państwa. Przy twoich talentach zostaniesz profesorem i wtedy mogą ciebie w dupę pocałować w tym zapyziałym wsiowym Białymstoku. Będziesz już dlań niedotykalnym! Pod ochroną wyższego prawa... Czy ty wiesz, że niemal każdy dziennikarz sekretnie „pracuje”, bo musi, dla... Spółdzielni „Ucho”?

Няма і не будзе такое ўлады, якой не прыдасца сякі-такі вораг. Уся далікатнасць з ім у тым, каб не аказаўся ён занадта моцным. А такім погразным прывідна падаўся ваяводскаму начальству менавіта Рэдлінскі, якога ўгледзелі ў ролі міжвольнага камандоса фракцыі ЦК непрыхільнай экіпе „нашых хлопцаў” тав. Аркадзя Лашэвіча. Як не замахваліся прыдворныя Аркадзіка, менавіта на вяртлявага Эдзька, усенька канчалася ім промахам. Хлопец знаходзіўся пад пратэктаратам экспанентаў polskiej drogi do socjalizmu, кшталтам літаратара Рамана Братнага ці лібералаў з тыднёвіка „Polityka”. Сам Эдзько не прападаў за камунізмам, не лез абцэсам у партыю. Быў тыпам такога паляка, які лагічна ўспрыняў непазбежнасць „гістарычнага працэсу” і камбінаваў, як паратаваць, хоць крыху, Польшчу ў „чырвоным” багне. Цынікам гэткага чалавека не назавеш, хутчэй ідэалістычным актывістам. Спрабаваў прыдаць сацыялізму людскасці, успамагаючы вострым пяром потым геркаўскіх намеснікаў (Куроўскага тут).

Не раз падумаецца: нічога з мяне не было б, калі б парадаксальна не загналі ў клетку бязвыйсця. Прымусілі кідацца ва ўсе бакі, праціскацца між нябачных кратаў. Польшча, вядома, не Савецкі Саюз, клетка тая аказалася хісткая; малая, усяго на Беласток з ваколіцамі, бо ў Ломжы ці Сувалках як бы не існавала, не гайдалася туды... Найцяжэй там, дзе ўплывы беларусаў, не мазуроў.

Іначай я надалей шчаслівеў бы ў блокавай кватэрцы з двух пакояў і лазенкі ды з газавай плітою ў куханьцы. Трэба было нямнога тады, пільнавацца галоўнае ўмовы: не высоўвацца заўзята з беларускім патрыятызмам. Не здолеў, аднак. утаймаваць гэту сваю шалёнасць, вырастала яна звыш маіх сілаў, часам кіраваных на прыстасаванства. Што ў чыста жыццёвых праблемах шкодзіла і шкодзіць. Беларусаў цярпець не можа народ, а прытым самі беларусы – беларусаў у гаўне ўтапілі б!

Вымушана множачы знаёмствы з палякамі, бо свае людкове дулю пад нос тыцкалі, я апынуўся ў зусім непадобным свеце, да якога па добрай волі не імкнуўся, нагадваючы сабою перыферыйнага нацыяналіста. Ажываў душою, запрошаны ў Прусію; углыб Польшчы. З ваяводскіх гарадоў – не ў Кельцы і Жэшаў не таму, што варагавалі; нічога істотнага там не адбывалася. Сярод польскіх інтэлектуалаў, успамагаючых маральна і нават матэрыяльна іншы раз, засталіся ў маёй удзячнай памяці не адны Варашыльскі, Гушча, Літвінюк, Дравіч, але і Ежы Пахлёўскі ў Шчэціне, Анджэй Васькевіч у Гданьску, Ян Адамскі ў Кракаве, таксама Багуміла Бэрдыхоўская з Любліна, Мацей Канановіч і Ян Гушча з Лодзі; Станіслаў Срокаўскі і Ян Куравіцкі, Ян Чопік-Лежахоўскі, усе трое з Уроцлава, не кажучы пра спадарства Святлану і Эрвіна Крукоў ды Леанарда Туркоўскага з Альштына. Былі ў мяне спагадныя анёлы і ў Пазнані, і ў Быдгашчы; на Шлёнску. Цэлая эстафета сабралася з поклічам: nie damy zadeptać niesowieckiego Białorusina. Салідарнасць тых, каму сардэчна абрыд чырвоны фашызм, хоць нікому з іх ні трохі не здавалася, што тадышні сярмяжны рэжым нядоўга патрымаецца (час паказаў, што не болей 10-15 гадоў). Шкада тае атмасферы, клімату, паўлегальнай падпольшчыны, стыхійнага сяброўства, маральнай змовы „усе за аднаго, адзін за ўсіх”. Удзел у ёй катэгарычна выштурхоўваў мяне з „кацапскай” супольнасці тутэйшых, афіцыйна бэгэкатоўскай і, адначасна, блізка-сваяцкай. У іх вачах зрабіўся вырадкам! Не лепей адносілася да мяне і польска-каталіцкая маса, беластоцкі тлум. Нібы свой уяўляўся я яму антысаветчык, але чаму – Białorusin?! У іх паняцці беларус і савет – гэта тое самае. Больш таго – беларус заўважаўся імі як найсавецкі з савецкіх савет! На сто два з гакам!

Чаго крывіцца на пакутлівыя роздумы пра самазніштажэнне беларускай мовы? Пра яе ўсенародную заглухласць. Наша слова душыць нянавісць да яго – савецкая і масава – польская плюс свая, родная. Аганальная вось стадыя – трэба цуду, каб прадаць цяпер некалькі дзесяткаў беларускамоўных кніжак! Бытуе самазабойчая тэорыя аб працягу беларускай літаратуры і, шырэй, культуры ўжо на мовах былых каланізатараў Беларусі. Лупаты афрыканізм.

Што значыць пераняць чыюсьці мову, учыніць яе сваёю? Амаль усё – гэта страціць беларускае светабачанне, гэта і беларускі менталітэт згубіць, беларускую перспектыву. На практыцы стацца расейцам або – у нас – rozparzonym палякам. Вырачыся карэннай нацыянальнай свядомасці. Пераўтварыцца ў зацюканых правінцыялаў суседніх культураў. Дбаць старанліва пра варшаўскі акцэнт (у Мінску пра маскоўскі). Гэтак жа і пра штодзённы слоўнік, асцерагаючы яго ад „трасянкі”. Праз тры-чатыры пакаленні асіміляваныя тэрыторыі застаюцца напэўна непрадуктыўнымі і не творчымі па той простай прычыне, што перастаюць удзельнічаць у сусветным жыцці, дэградуючы з аўтэнтычнай і непадробнай важнасці ў бок чужой ускраіннасці без істотнага значэння ў кагосьці. З гэтым, як са стратаю незалежнасці дзяржаваю, якую глытанула з патрахамі і ператравіла іншая.

Асіміляцыя – раўназначная катастрофе, найперш культурнай, а следам за ёю гаспадарчай, што нарэшце ўцямілі на Захадзе, ратуючы яшчэ жывыя нацыянальныя, этнічныя рэгіёны. Узвышаючы іх мовы да ўзроўню другіх дзяржаўных, лакальна (напр. фрызійскую ў Каралеўстве Нідэрланды). Нацыя не ёсць фанабэрыяй, але Божай з’явай!

Каб даспець да тых думак, спатрэбілася жыцця. У крутлявыя сямідзесятыя і здалёк не пахла татальнай ліквідацыяй вёсак, мястэчак; у тэмпе набудоўвалі школаў, крамаў, усякіх базаў, якія сённячы ў руіне, накшталт якіхсьці недаломкаў антычнасці. Па беларускім народзе прайшоўся Атыла Усходні, вяртаючыся Атылам Заходнім як быццам. Там, дзе пабываў Атыла, мог расці толькі лес, а не дзеці. І вось зарастаем. Згалела бацькаўшчына. Бабы і тыя не любяць, у каго свішча вецер у кішэні. Хоць такі хабель не хваліцца тым, прыкідваючыся панам, але яны, харашухі, маюць на тое непадменны нюх.

Пайшла-пабегла мода на заможнасць, на „малюха” пад вокнамі і на пасаду кіраўніка; абавязкова pod krawatką. Пачутае: – Spójrz, jak to nasze chłopstwo się poprzebierało. I co rusz, wokoło sami panowie kierownicy. Przed wojną tak nie było, cham znał wtedy swoje miejsce. З усіх мегафонаў ды газет бухала рабоча-сялянскім саюзам, чырвонасцяжнай уладаю простых людзей. Але чамусьці ніхто не хацеў заставацца тым рабочым і селянінам, кожны стругаў з сябе прошапана, беларучку. Учарашнія вяскоўцы перазмяніліся ў горадзе на вяскаўню, што ганьбуе ўласным радаводам. Вазьмі назаві такога synem chłopskim, który dzięki władzy ludowej został inżynierem – за гэта ў вочы ён табе наплюе! Гэты „здабытак” рэвалюцыі.

Мой ураджай на кніжкі ўражваў палякаў як людзей часцей чым мы культурнейшых, далікатнейшых. Запамяталася: аднойчы пазваніў на хатні тэлефон Здзіслаў Куроўскі, які тым часам змяніў на першасакратарстве насупоненага зноў беларусападобенца пасля Лашэвіча, пярэваратня Юшкевіча. Нічога асаблівага не сказаў, от, пагаманілі, як кажуць, пра пагоду і здароўе... Самы факт аднак жа заклапочанасці мною т а к о г а партыйнага боса навеяў стан блізкі эйфарыі! Надзеі на выратаванне.

Культуру курыраваў надалей той Залеўскі, несумненны, як я ўжо ўстанавіў, шляхцюк аднекуль з ломжынскіх дворыкаў (мяркуючы па шыплівым маўленні). Час ад часу прымаў ён мяне на гутаркі, чынячы нямёкі на пошукі якога-небудзь вартага майго таленту месца ў каторымсьці доме культуры (пра маё вяртанне ў рэдакцыю: zespół redakcyjny nie zgodzi się, towarzyszu). Безрэзультатыўна міналі тыдні, месяцы. Я паніжаў цану з поўнага штату да паўштату або і „чвэрткі”.

Кінуўшы ў наўкрымінальнай арцелі „Usługa” бэгапоўскую работу спеца ад рукавіц, камбінезонаў і чаравікаў слесарам, механікам і рознай сволачы, я з палёгкаю апынуўся нарэшце ў Гарадской культурна-асветнай парадні, што размяшчалася ў былой жыдоўскай бажніцы на вуліцы Пекнай. Трапіў пад мяккае па-жаночаму кіраўніцтва спадарыні Галіны Халадоўскай, асобы начытанай, усёразумеючай. У наладжанні імпрэзаў супрацоўнічаў з ёю акурат Зыгмунт Цясельскі, аб чым я з радасцю ўведаў. Гэта аблягчыла мне акліматызацыю ў новым асяроддзі. Працаваў у памерах паўштата, атрымаўшы дзялянку папулярызацыі літаратуры. Ад энтузіязму душа мая пяяла гімны!

* * *

У люблінца Франка Пянткоўскага, загадчыка ваяводскага аддзела культуры ў Беластоку на вуліцы Міцкевіча 3, здаў я (на выдатна) экзамен асветнага інструктара вышэйшага класа, што мацавала маё становішча ў Гарадской культурна-асветнай парадні. Такі ход нараіла Халадоўская, мая шэфіха, якая, па патрэбе службы круцячыся ў закуліссі ўладных структураў, была лепей за мяне асвядомленая. Перастаў кантактаваць я з беларусамі і адразу палягчэў у выніку праслед мяне, пацішэла.

Пачатак размовы з „кацапам”:

– Wiesz, nie mogę ci w niczym pomóc, bo sam bym oberwał po jajach.

Пачатак размовы з палякам:

– Cześć, Sokrat! Dobrze, że ciebie widzę: jest chałtura do wzięcia. Będzie jeszcze.

Калі гэта бедны беднаму дапамог, беларускі галыш беларускаму галышу?! Хутчэй паляк дапаможа, бо ў яго не той лёс, ён не з чорнай краіны Задрыпонія. Я маю на ўвазе не тутэйшых палякаў, а палякаў з глыбі Польшчы. Тутэйшы Polak – гэта такая ж беларуская халера і вош, толькі не прызнаецца да беларускасці! Таму ўсе мае сябры палякі не беластоцкай гадоўлі. Не з крэсавай паскуды. З прэтэнзіямі на шляхту przy kontuszu.

Надумаў аўтарскія сустрэчы Анджэю Дравічу, Віктару Варашыльскаму, Яну Гушчу. Не ўсведамляў сабе, хто яны напраўду на палітычным гарызонце Польшчы. Кожны з іх выдатная фігура ў літаратурным жыцці, успамагалі мяне перакладамі, і гэта было найважнае мне. За сустрэчы плацілі клубы і дамы культуры неблагія стаўкі,вартавала аддзячыць такімі грашыма тым добрым душам.

З Дравічам пайшло гладка: сімпатычны лях з рэдкай у іх закаханасцю ў Расію, з жартамі дзе трэба; займальны бяседнік, і, што істотнае, без злосці на аўтарытарны рэжым. Пабыў, пасустракаўся, паехаў. Усе задаволеныя, і я.

Драматычна далося гасцяванне Варашыльскага. Хоць апланаваных сустрэчаў з ім ніхто не перапыняў, бо ўсё ж не Савецкі тут Саюз, але запамяталася адна з іх, у цэнтральна размешчаным у Беластоку клубе гандлёвікаў „Hermes”, што месціўся над „Дэлікатэсамі”. Кіраўнічка Аліцыя Балтык як культурная дама не дала лішне адчуць, што „імпрэза смярдзіць”. Po co peszyć gościa? Выходжу я, вось, з Варашыльскім на публіку, а ў ёй бачу знячэйку ці не пад палову кіраўніцтва Гарадскога Камітэту партыі! Ёсць і таварышка Леакадзія Зіневіч, upierdliwa змагарка за чысціню сацыялізму. Госпадзе Усявышні! Будзе што будзе?! Туфлі ўмакрэлі ад сцякаючага па лытках поту... Пані Аліцыя выказала ненатуральным голасам звычаёвае прывітанне ды знікла (пасля перадавалі: яе, бедную, схапіў панос). А я, здаецца, стругаў з сябе рыцара, нічога не кажучы паважанаму Віктару пра сітуацыю. Але ён, відаць, нервамі адчуў нешта брыдкае, мяркуючы па магільнай цішы ў клубе... Прачытаў, нядаўна надрукаваныя – з дазволу цэнзуры – апавяданні свае ў якімсьці каталіцкім штомесячніку; адно пра непадкупнага паэта ў Іспаніі пад дыктатураю генерала Франко. Без воплескаў, ні слова рэагавання. Муміі.

І на сёння няясна, чаго хацелі сытыя таварышы з порсткай таварышкаю: угледзець сваймі вачыма, звягліва аплёўванага ў газетах, варшаўскага паэта, ці, звычайна, прыпалохаць яго? „Народная ўлада” толькі потым дадумалася ладзіць на „рэвізіяністаў” напады ды пабоі.

Затое слаўна прамінула паэтычнае турнэ Гушчы. Журналісты кагалам бралі ў яго інтэрв’ю; асаблівую старанлівасць праяўляў Стась Пазнанскі з радыёвяшчання – ажно абрыд госцю і той адпугнуў Стася ад сябе (у гатэлі „Cristal”). Старшыня БГ-КТ тав. Мікалай Самоцік асабіста дапільнаваў аўтарскі вечар у святліцы на Варшаўскай 11. Мікалай Гайдук з „Нівы” – а можа Віктар Рудчык? – падрыхтаваў адпаведныя запыты, каб не даць шанцаў магчымым правакатарам ад беларускіх нацыяналістаў, што любілі плакаць над спляжанай беларушчынай. На заканчэнне – ганарыстыя аніматары падзеі пасталі да памятнага фота.

Ян Гушча ўздзейнічаў на мяне, бы славуты бальзам. Выпівалі штораз на кватэры таго Пугаўкі са звонкім наборам кан’якоў; абодва яны рэпатрыянцкія, сардэчныя знаёмцы з Віленшчыны. Я ўпершыню дастаў свярбячкі ад непраўдападобнага камфорту прэзасавай кватэры ў цалкам некамфортным „блёку” на Алеі 1 Мая. Парафразуючы радасць дробнага мешчаніна ў вершы Тувіма – пасядзеў на мармуровым сэдэсе, папіў з крыштальных чарак, абапёрся аб французскі ўмывальнік і аб фінскую камоду з карэльскай бярозы; прыгледзеўся да сябе ў венэцыянскім люстры на паўсцяны, з пугаўкавымі параметрамі на вышыню ды шырыню голае бабы... Вось што мне ўпадабалася: Гушча не трапястаўся ў апазіцыю, высокі і дастойны гаварыў мала, але цэльна. – Pisarze Białoruscy... Z wyjątkiem kilku, jak Bryl, Karatkiewicz, Tank, reszta to debile. Pytam u jednego: Biblię czytaliście, pisarzu? A on, wiecie, z pyskiem na mnie! To ja mu na to: Jesteś Pan wobec tego chuj, a nie pisarz!

Мае абавязкі літаратурнага прапагандыста ў Гарадской культурна-асветнай парадні ўскладніліся, калі адышлі на павышэнне Цясельскі з Халадоўскаю. На месца спадарыні Галіны накіравана Аліцыю Янкоўскую; характарызавалася лялечнай пекнатою і разумовай тупасцю. Любіла, як разводніца, мужчын і прытым слаўных людзей дзеля шпаны, што ў нічым не паблажыла майму становішчу ў фірме. Беданька ў тым, што яна мяне пабойвалася, па палітычных здагадках, будучы несарыентаванай ў апякунстве нада мною towarzyszy z KW i z SB. Праводзіла працяглыя гутаркі – нібы наконт планаў Парадні, а ў сапраўднасці, каб высветліць, што з мяне за „птушка”. Ці не хачу з часам заняць яе пасаду?

Я дапусціў тактычную памылку: трэба было трымаць харашуху ў няпэўнасці, замест упераканаць, урэшце, што нішто ёй на пагражае, ад чаго яна набралася хітрасці ўзвальваць на мяне дадатковыя заданні, аблягчаючы сабе цяжар сваіх кампетэнцыяў. Убачыла баязлівага фраера дзеля чорнай работы. Фраерства, зрэшты, клеілася і клеіцца да мяне, несамастойнага ўсё жыццё. Усё за кагосьці раблю нешта, калі не ў імя беларускай справы, дык сяброўства або якога абгрунтавання са слоўніка ліслівых, слізкіх гультаёў з функцыямі.

Давялося аранжаваць пабыўку двум літоўскім літаратарам з Каўнаса. Праблема з імі зводзілася да таго, што яны ні трохі не разумелі польскай мовы. Янкоўская: – Masz, Sokracie, po rusku z nimi zagadywać i natychmiast tłumaczyć mi po polsku, coś im powiedział.... Jeśli coś nie tak brzękniesz, to ciężko potem tego pożałujesz! Jaja ci powyrywam! Ma być socjalistycznie i w interesie Polski Ludowej...

Дарэчы будзе зазначыць, што гэткае парабкаванне адначасна і абараняла мяне. Не бывала так, каб у нечым не смальнуў я быў глупства, за якое ахвотна пазбыліся б мяне. Тады Аліцыя выступала ў ролі гожай заступніцы з ружовымі шчокамі, перш „выспавядаўшы” мяне нецэнзурнымі эпітэтамі. Уступная фраза: Co ty sobie wyobrażasz, dupku jeden!.. Каштоўны я ёй уяўляўся не як эвентуальны палюбоўнік, але як вол рабочы. Дзе яна такога дурня знайшла б?! Іншы раз дазваляў я сабе распусціць язык. Неяк з’яўляецца яна вось на службе ў свежай крэацыі, у сукенцы з чырвона-зялёнымі колерамі. Быццам уся ў сцягу Беларускай ССР рыхтык абгорнутая. Я яе за гэта пахваліў, а яна кінулася ў дзверы, да стаянкі таксі насупроць, пад „Старамейскім” рэстаранам. І хутка дахаты – змяніць туалет, вышпурнуць тую хамска-беларускую сцяганоснасць. Polka jestem! – ганьбуючы беларускім лахманствам.

Дзякуючы адпаведнаму мне паўштату я працавіта перазнаёміўся з літаратурнай Польшчай. Вымучыўся з маўклівым Эрвінам Крукам, якому ў Альштыне прышылі як аўтахтону латку „мазурскага сепаратыста”. З Зыгмунтам Тжышкам, які не меў адбою ад спелых дзевак. Ад Кжыся Гансяроўскага зацярпеў, блішчэлі яму вочы на від чарак. Не горш за яго дзяжыў Пётрык Кунцэвіч, тады яшчэ не прэзас Саюза Польскіх Пісьменнікаў. І надакучлівы прапаведнік Эдвард Стахура. Ніколі не цверазеючы Бруна-Мільчэўскі... Марудна пералічваць. Кожны ўрэзаўся ў маю памяць чымсьці не столькі асаблівым, колькі менавіта ўтомным. Я не вытрымліваў іх знішчальнага спосабу быту (зусім катастрафічна паводзіў сябе Станіслаў Грахавяк: гарэлка, паэтэсы, папяросы, ночы навылёт!).

Трыццаць гадоў назад: твары, твары, твары... Нябожчыкі; некаторыя самагубцы. Іх смерці не вырозніваюцца натуральнасцю. Якіясьці лермантаўска-пушкінскія. Наканаваныя. Вельмі ўсходнія, як ні казаць. Не польскія, бо ў польскіх традыцыях – акрамя вайсковых – няма „шукальнікаў пагібелі”. Гэта расійская спецыяльнасць, відавочна прышчэпленая, страціўшай рацыянальнасць Народнай Польшчай, мінулай кандыдатцы на... семнаццатую рэспубліку СССР. – Выхожу один я на дорогу...

Цягаўся я з той Варшаваю паэтаў, з Альштынам празаікаў, з Гданскам крытыкаў, з Уроцлавам мастацкіх філосафаў (Куравіцкі!). Пакуль не пакідала здароўе. Гарачыя выпадковыя каханні палохалі прастытуцтвам; праспіся з адною-другою, то потым заробкаў тваіх не хопіць на ciąg dalszy, а сямейны спакой пераўтворыцца ў гатэльную рамантыку з танцавальным аркестрам у бальнай амфілядзе на партэры. Гэта праўда, што літаратурнаму жыццю спадарожнічаюць алкаголь і жанчыны, тое і тое, аднак, з паталагічным фіналам. Першае – даводзіць да дэгенерацыі страўніка, другое – да псіхічнай анамаліі. А творчасці трэба ж смачнага апетыту і нармальнай галавы. Кіньце – зноўку прашу – слухаць байкі пра геніяў-псіхапатаў ды натхнёных сіфілітыкаў. Міфы ўсё гэта, у якія вераць графаманы ды сексуальна абуджаныя панны-шаснастоўкі (старэйшыя верабейкі, нябось, не дзюбаюць тую мякіну).

Быццам старуткі тынк, абсыпалася тым часам Народная Польшча. І хоць пыліла ўжо на галовы, мала каму было гэта бачнае. Адвечная загадка чалавечае думкі: розум не апераджае, а пляцецца ззаду, ахае-охае, бы дзіця, якому бацька ўгрэў, не шкадуючы, дзягаю па азадках.

* * *

У мужчыны апагей фізічнае кандыцыі ў пяцьдзесят. Я, здаецца, шчыра святкаваў тое сваё паўвечча, зручна маючы падвойна зграбныя даты – народжаны ў трыццаць шостым, літаратурны дэбют у пяцьдзесят шостым, у дваццацігадовым узросце. Юбілеі падбіваюць амбіцыі, таму пяцідзесяцігоддзе падалося аказіяй, каб вылезці з абрыдлых завулкаў „справы Яновіча” на шырокую дарогу жыцця. Чарговая наіўнасць! Чым часцей падтыкаў я ўсім пад нос свае мастацкія ўдачы, тым заядлей мяне ненавідзілі, абляпіўшы балотам „ворага народу” (сёння тую ж памылку падтыквання дапускае Лёнік Тарасэвіч). Убачылі канкурэнта да ганораў, ордэнаў... На гэта ў нас падкія, як п’яніцы на чарку!

З таго пяцідзесяцігоддзя застаўся драўляны зубр, уручаны мне ад імя Прэзідыума Галоўнага праўлення БГКТ сакратаром Віталем Лубаю ў працяг аўтарскага тады вечара ў Ваяводскім доме культуры; неразборлівае рэха мармытлівых віншаванняў польскіх ураднікаў апошняга рангу п/с культуры. У канцавіну ваеннага становішча было ў мяне трох сяброў з круга неадноўленага Літаратурнага клуба – Ян Чыквін, Ян Леанчук, Вальдэмар Смашч. Запрасіў іх у родавыя Крынкі; Чыквін, як гэта ён, марудзіў, прымушаючы маліць яго. Дом Яновічаў меў выгляд запушчанага, цямнеючага ў паваленых платах; спраўная тады маці ўвіхалася з абедам „паном”, а мы, сялянскае панства, навюткае, шпацыравалі па краевіднай ваколіцы. Напэўна наведалі маянтковы парк з векавымі ліпамі, але ў памяці асляпляе сонцам наша знаходжанне на калямогільнікавай гары Шубельніца (Шыбеніца). Паднябесны відавок адтуль, цудная панарама мястэчка і лясоў не паўплывала энтузіязмам на сяброўскую вескаўню, узвычаеную да варагавання з прыродаю. Кінуўся ў скокі радасці ды качацца па палынах адзін Вальдзё Смашч, сын Пазнаншчыны і горада, гадунец арганістага па манументальных касцёлах: яму стыхія ўяўлялася шчасцем існавання, як нам такім жа шчасцем было нюхаць фабрычныя смуроды, жаданага лахманамі, Беластока.

Дзесяццю гадамі назад нікому ў змрочных снах не моргаў двухзначна чорцік „Салідарнасці”, хоць клялі-напракліналіся застрайкаваўшых рабочых Радама. З фашыстоўскай дысцыплінаванасцю ішлі тады бясконцыя калоны працоўных Беластока, з катэгарычнымі лозунгамі і пад „кумачом” штандараў кіруючыся на цэнтральнагарадскі стадыён ля Юравецкай. Хорам крычалі зняважлівыя фразы, напісаныя парт-штурманамі на картках для паўпісьменных перадавікоў вытворчасці (дзьмутых, як пасля вядома). Беластоцка-беларускі люд жыў у райскай свабодзе, толькі некаторых білі ў міліцыі, судзілі, піхалі ў турмы. Трэба верыць, што, калі хто сядзеў ціха, „паеў і ў хлеў”, – то і чуць не чуваў пра Службу Бяспекі. Ішоў глухі погалас пра КОR ды Лятучы Універсітэт; рэжым, аднак, адчувальна абмяк, баючыся павышаць цэны на прадукты, да якіх дзяржаўная казна ўсё болей даплачвала.

А што мела рабіць?! – хоць капціла гаспадарчаю катастрофаю. Rząd się jakoś wyżywi.

Партыйцы, счапіўшыся з рыма-каталіцкім рабочым класам – праваслаўныя спявалі ў цэрквах асанны „властям” – да юбілейнага мне ’86 нажылі большых клопатаў, чымсьці тузаць абасранага Яновіча і яму падобных. Вакол маёй асобы настала ціш і тады найбольш я напісаў, выдаў кніжак. А ў тым жніўні 1980 г. я з Таняй знаходзіўся na wczasach у Мікалайках. Ва ўгрэтых закуццях азёраў чырванелі рабіны. На сініх прасторах бялелі па-лебядзінаму ветразі яхтаў. На пяску дзікага пляжу, пад пакрыўленымі ветравеямі соснамі неяк асабліва глядзелася на тое мястэчка, што на супрацьлеглым берагоўі. Яно з неславянскай маляўнічасцю, з утульнасцю муроў на карцінах Сэзана; міготкія Мікалайкі са шпіляй кірхі. У адвячоркі, яшчэ да вячэры ў сталоўцы, мы цікавіліся цераз расчыненае акно, як тутэйшыя мазуры-евангелікі будуюць вось дом – чыста на месцы працы, твары майстроў паголеныя штодзень, гутаркі ў іх мала і ні слова пагромнай лаянкі, рытм выканання спакойны, цэгла пакладзена так, што не трэба яе засланяць тынкам, цалюткая... Нібы славяне яны, але працуюць не па-славянску, з любоўю да работы, а не да піва. Гультайства ў іх, пэўна, лічыцца хваробаю, не хвалебным тытулам: Nic nie robię i biorę pieniądze. Якая ж тады вартасць тых грошай такога народу гультаёў?!

Хто ўмеў слухаць „Вольную Еўропу”, углушаную механічным лязгатам млына ці цэху тонкасуконнага камбіната, казаў здогадамі, што ў Гданску завіравала бяда. І ў Шчэціне, можа і горай!.. Па тэлебачанні нешта наплёў нованазначаны летам прэм’ер Бабюх, мёртваю моваю складзенай яму прамовы. Нічога толкам, але і дурню зрабілася ясна, што ў Польшчы закруцілася-завярцелася. У Беласток вярнуліся мы абое з поўным вядром надзвычай буйных рабінаў з-над Бэлдані і з салодкай сцішанасцю ў сэрцы: навейвала спагадны нам клімат часу, вызваленне. Рупіла забегчы ў партыйны камітэт і па-смаркацку крыкнуць тым у ім дагледжаным пысам з саланіністымі шчокамі: – Дагуляліся! Неўзабаве зашугаў фестываль „Салідарнасці”, як быццам выходзячы з тэлевізараў на тратуары. Газеты публікавалі славутыя дваццаць адзін пунктаў Гданскіх Паразуменняў. З’явіўся якісьці Валэнса.

Заехаў пад восень з Лодзі гайнаўскі Мікола Д. Ахапіла яго эмоцыя фатаграфаваць надмагільныя надпісы, камплектаваць, і мы абодва з’ехалі ў залацістыя Крынкі. Аблазілі прыходскія могільнікі, вышукаўшы эпітафіяў тыпу „Трагически погиб от рук банд АК”. Ішлі дахаты якраз з Грыбоўшчыны, запыніліся каля настаўленых ля гасцінца фэстмэтраў пахучых смалою плашак на дровы – канчаўся малады лес, налева вынырала гушчавіна Азерскіх, патанаючыя ў лістоце хаты. Мікола неяк пранізліва паглядзеў мне ў вочы і сказаў, што варта ўзяцца выдаваць падпольныя беларускія друкі, у прыклад з палякаў. Я ўвесь схаладнеў ад сказанага ім, хоць было спякотна і бясхмарна. Яму лёгка гаварылася аб гэтым, бо на яго долю выпаў зусім іншы лёс – не выкідвалі Міколу з работы, не арыштоўвалі і не рэвідавалі, не кляймілі і не аплёўвалі. Нішто не пагражала ягонаму прафесарскаму быту.

Я адказаў: трэба грунтоўна перадумаць. Да зімы. І з такім уколам думкі давялося – абсалютна нечакана! – прыняць удзел у польскай літаратурнай дэлегацыі ў Маскву. З Залескім, Вітальдам (?), і з якімсьці трэцім (Капроўскім?). Тыповы выезд у гасціну, без абавязкаў. Прызначылі саветы перакладчыцу, якая чамусьці давала зразумець, што яна не ад... КГБ. Вадзіла па рэстаранах; дэгуставалі віна, каньякі, азіяцкія гаручкі (у азербайджанскім прыбытку весялістасці я не адолеў каўкнуць бараніну ў густым з чымсьці лоі). Адпрасіўся на трохі ў Мінск, моў, да сваякоў. Не было праблемы, „пожалуйста, товарищ поляк!” Едучы з Беларускага вакзала ў мяккім купэ з інтэлігентным русаком, уведаў, што рускім беларусаў няма і не будзе. Ну і чорт з вамі! – раззлаваўся я. Схамянуўся ў задуме, што ў бачаных з вагона вёсках не відаць платоў ды агародаў, аж тут паявіліся яны, і платы і агароды. Расіяк патлумачыў: „Видите ли, поезд уже пересек границу из России в Белоруссию”.

У ваеннае становішча, што настала потым у Польшчы, думкі ў маёй галаве беглі якімсьці адваротным фільмам, быццам у шпітальнае ляжанне. Усё выразней узнікаў перад вачыма той снегавейны поранак у нядзелю 13 снежня 1981 г., калі пагарбелым выйшаў я з нашай беластоцкай кватэры на Складоўскай 6 за малаком і кайзэркамі на снеданне. Насунуўся на Барыса Нікіцюка, спачуваючага мне функцыянера з развальнага ўжо KW PZPR, які, амаль шэптам, перадаў неверагодную навіну: вайна!! Невядома, што будзе?! І я ў момант адчуў, што ў мазгах усё пайшло калейдаскопам, важнае зблыталася з няважным, страшнае са смешным, далёкае з блізкім. Вечарам Валя Ласкевіч не пусціла мяне са студэнтамі ў святліцу Беларускага таварыства на Варшаўскай: нельга, забаронены ўсякія зборы, на вуліцы не можа быць разам больш чым тры чалавекі!!! Мы, можа быць каля дваццаці нас, пайшлі ў мой Літаратурны клуб на Пададворнага 12 і там адбылі загадзёў дамоўленую нараду. Вельмі імпанавала для мяне, што, вось, прыходзяць у нацыянальны рух маладыя інтэлігенты (прыеліся галасістыя бабулі ды дзядзькі ў фальклорных хорыках). Сітуацыя ў маладабеларусаў нагадвала разаграваны матор перад доўгаю яздою. Мацаваліся арганізацыйныя структуры, удала кальпартавана свежапершы нумар „Беларускіх дакумэнтаў”, з’яўляліся немаведама адкуль лістоўкі, нягледзячы на мой манаполь на беларускамоўную друкарскую патаемшчыну.

З далягляду дваццаці гадоў дзівуюся цяпер нямала: мелася гарачасць кіпець у маладабеларускім руху, калі, тым часам, равесніцкае мне актывісцкае наваколле знікла, бы зайцы ў каласуючым аўсе (відаць аднаго Юрку Туронка яшчэ). Часам дабягаў да моладзі Мікола Гайдук, усё нешта хітруючы, што проста струменіла ад ягонай празмернай ветлівасці (далі Міколу мянушку: Сахар Мядовіч). І на гэтым уся заслуга пакалення бацькоў з паказною беларушчынай, бы тая царкоўна-слявянская мова ў бацечкі, а на ўлонні сям’і заскемлівага паланізатара.

Бушаваў, быццам кітайскі хунвэйбін за часамі Мао, Янка Зянюк, погразна размахваючы крамольнымі яму „Беларускімі дакумэнтамі”. Хто мог падумаць, што са сконам камунізму нырне ён у праваслаўную тэалогію?! Выскачыўшы з марксізма-ленінізма. Затое спадцішна шыбаваў Генік Чыквін у ролі лаяльнага перад атэістычнай партыяй хрысціяніна. Ахвоча кляйміў хорам „беларускіх нацыяналістаў”, ні на ёту не пастараўшыся культурна засвоіць хоць адну з усходнеславянскіх моваў (ад яго жаргону бяруць мяне наваніты!). Сённячы Г. Чыквін – абаронца нацыі беларусаў, калі тых беларусаў – gatunek na wymarciu – ужо ўтапталі ў зямлю, з партыйнай ды, таксама, царкоўнай дапамогаю. Ён і яны чамусьці вераць, што зніштожаную нацыянальную культуру магчыма ў любы момант цяпер аднавіць. От і забаўка z Białorusinami-nacjonalistami: to przytopimy, to wyciągniemy za włosy i damy łyknąć powietrza. Праз дваццаць гадоў пасля палівання брудам беларускіх патрыётаў, даюць, вось, дыхнуць ім, утопленікам. І крывадушна лапочуць, куды гэта падзелася наша нацыя? Чаму ўся яна ўяўляе ўжо сабою polskich przyjaciół Białoruskiej kultury. Сябры, вядома, патрэбны, але не яны ствараюць тое, што называецца нацыяй.

Чаму баюся я ў родных сваіх Крынках публічна азвацца па- беларуску, каб зубы не павыбівалі? І, мабыць, не столькі католікі замахнуліся б, але праваслаўныя менавіта (да апошняга заўзяцейшыя яны ад ксяндза палякі).

Царква, на вялікі жаль, не ў стане прыгалубіць уласных інтэлектуалістаў, людзей папулярных, утвараючы з іх уплывовае lobby. Не ў стане. А быў жа час, калі спрабоўвалі таго ў нас не адзін Лёнік Т. Бракавала, мякка кажучы, партнёрства. Інтэлектуальнага найперш.

Бяруць верх у грамадскім жыцці такія Генікі, Янкі, Міколкі. Яны наша класіка нацыянальнай няспеласці. Недаросласці! Афарызм ім: то ў боб, то ў гарох!

* * *

Наступ часу, бурлівыя змены рэдка хто вытрымаў на ўсю даўжыню чалавечага жыцця. З людзей, з якімі я нешта рабіў у мінулым, дзейнічаў, жывуць пакуль – можа быць – адзін з дзесяці.

А тыя статыстычныя дзевяць сталі нябожчыкамі не ў сярэдніх гадах, але маладзейшымі. Я маю на ўвазе мужчынаў, вядома. Напрыклад з круга памятанай мною колішняй „Нівы” бабы, дзякаваць Богу, не выміраюць; з мужыкоў жа засталіся ў жывых усяго трох нас: шэф Валкавыцкі, сакратар партыі Хмялеўскі, і я, назначаны ў дысыдэнты. Рэшта ад гэтай сіметрычнай тройцы – у вечным спачыне на выгодаўскіх могілках або ў гміннай правінцыі.

Дваццатае стагоддзе вынішчала народ войнамі ды не менш і цывілізацыйнымі рэвалюцыямі. Ніколі чагосьці такога дагэтуль не бывала, каб старасвецкія дзяды перажывалі мадэрных унукаў.

Юрка Геніюш перажыў сваю маці ўсяго на пару гадоў. Яго пагібель у 1985 г. была пачаткам адыходу літаратурнай „Белавежы” ў гісторыю; пачасцелі смерці паэтаў, празаікаў (думаю пра прызнаных, не эпізодных у альманахах). Хавалі іх тады ў здзіўленні, настолькі маладымі мы сябе адчувалі.

Роля Юркі ў маім лёсе значная. Кантакт з ім быў цікавы, інтэлектуальны ў бяседзе. Як адзіны ў „белавежскім” асяроддзі інтэлігенцкі сын, адрозніваўся ён начытанасцю і асабістай культурай (тармазы пускалі ў яго, калі напіўся з хамцамі). Гэтае дзіця ссыльнай беларускай паэткі запрасілі былі ў Англію эмігранты, Скарынінскі цэнтр, пакарыстаўшыся, чарговай у Польшчы, палітычнаю адлігай, без якое толькі сніўся замежны пашпарт; хоць былі такія, што ездзілі туды даўно і свабодна: калі хацелі і колькі хацелі. Аб чым у вялікім сакрэце распавёў мне пасля Юрка, вярнуўшыся адтуль. І наколькі дакладная памяць, ён гэта парэкамендаваў мяне ў той Альбіён. Партыя і ўлада хісталіся ўжо ў разводдзе „Салідарнасці”, і я паляцеў у 1980 г. у Лондан польскім самалётам з Варшавы, напоўнены неспакоем, як мне там будзе быць. Маё сацыялістычнае выхаванне дыктавала страх ад знаёмства з чалавекам Захаду; дрыжыкі шпіёнаманіі. Здавалася, разведкі англа-амерыканскага імперыялізму не маюць лепшай работы, чымсьці слепацець за мною!.. Асабліва польская контрвыведка.

Сваё знаходжанне ў Англіі апісаў я ў „Ніве” тае вальнейшае пары, што выклікала некаторую сенсацыю: чытачы і не падазравалі, што жывуць там беларусы, ніхто з папярэдніх візітантаў з Беластока-Варшавы, хаця б паўсловам не пікнуў на гэту тэму, такія былі з іх нібы адчайныя арлы!.. Ну, а што я прывёз назад у цяжорных, адрываючых рукі, сакваяжах? У першую чаргу – пад пуд забароненых кніжак, ксераксаў крамольных тэкстаў, бляшанак з друкарскай фарбай, горбу класных матрыцаў – усё дзеля пуску ў дзеянне ўтворанага ў падполлі Беларускага Незалежнага Выдавецтва. І сто даляраў на аплату тэхнічнай працы (жылося за дваццаць пяць у месяц). Кантроль на варшаўскім Акэнці аказаўся сімвалічны, і я акрыяў. А валок, гэтаксама, рэчы смешныя, маларазумныя дарункі, як ад небагатых выгнаннікаў – кілбасы тамтому, апельсіны гэтаму, рулеты пятаму-дзесятаму, іх сваякам; перад адлётам з Гітраў даганілі яшчэ з бутэлькамі віскі сяму-таму. Зусім без сэнсу; плата за надвагу багажу выйшла большай, чым былі вартыя таго навалены ў торбы смачноты чужым (прычым, цалкам даступныя за валюту ў беластоцкім PEWEX). Божа, эмігранты ні трохі не палепшалі на чужыне, засталіся тымі ж жміндаватымі дзядзькамі і цёткамі без паняцця пра шырокі свет!

Выдаванне „Беларускіх Дакумэнтаў” выпала на гады ваеннага становішча (акрамя першага нумара). Прабівацца з імі на захад дзеля атрымання нейкага ўспамажэння адтуль стала магчымым дзякуючы, сябруючым са мною, палякам (падзяка паэту В. Казанэцкаму, што ляцеў у Амерыку). „Нашы хлопцы”, якім давалі пашпарты, паказалі сябе лапатлівымі сярунамі. Ніхто і нічога з „бібулы” не ўзяў ад мяне ў свой далёкі ваяж, хоць у вяртанне бессаромна заходзілі, каб прамарудзіць вечар у мяне хвальбою атлантычнай ўдачы. Я ў душы прабачаў ім гэты цынізм, тлумачачы сабе, што ад беднасці яны такія лайдакі, і толькі бяруцца, вось, дарастаць да нацыянальнасці. Гэта была мая маральная памылка, нельга такое курвельства дараваць, трэба было казаць ім у вочы, чаму напраўду недастойныя і чым усё кончыцца ім у такім галадранскім эгаізме. Сялянскія дзеці ў нас этычна пачварныя. Нявыхаваныя. Прыяцельства з імі прарочыць правал або і небяспеку.

Дэкада васьмідзесятых падалася цудам нацыянальнага адраджэння! Канспіравалі групы моладзі. Пакаленне гэтае было народжанае ў шасцідзесятыя гады, агульна кажучы: у росквіт актыўнасці Беларускага грамадска-культурнага таварыства, якое, склеразеючы, выракалася яго. У натуральны ў грамадскай прыродзе канфлікт на лініі „бацькі – дзеці”. Пад уздзеяннем магутнага польскага антыкамуністычнага падполля з’яўлялася хмара беларускіх эфемерыдаў, з якіх засталіся ва ўспамінах студэнцкія „Сустрэчы”, і з якіх вырас паслейшы „Часопіс”. У эратычным падтэксце ўсякіх згуртаванняў, летніх лагераў ды патрыятычных паходаў пад бел-чырвона-белымі сцягамі падбіраліся будучыя шлюбныя пары.

У маёй мужчынскай памяці немалы іканастас чароўных нацыяналістак, што расплыліся ў серабрыстых туманах жыццёвых далечыняў. Выходзілі замуж, знікалі. З іх нараджаецца цяпер наступнае пакаленне патрыётаў, што патроху ўжо відаць у выглядзе Зьвязу Беларускай Моладзі, дзяцей крыху забытага Беларускага Аб’яднання Студэнтаў. У натуры няма пусткі. Існуе ж прастора нацыянальнага руху, таму проста фізічна не можа быць, каб ушчэнт апусцела яна.

Усё ў свеце звязана; нішто не адбываецца без прычыны. Па-старэчаму памарнелае тое БГКТ трэба лічыць дзядулем-бабуляй маладабеларускім структурам канца веку.

Дваццаць гадоў назад няпроста здаралася стацца беларусам, не вельмі што было пачытаць для ўласнае свядомасці. Цяперашнім жа часам наадварот, трэба быць страшэнным гультаём або дэбілем, каб не быць беларусам. На працягу дэкады дзевяностых узнікла цэлая бібліятэка беларусістыкі. Мая кніжыца „Białoruś, Białoruś”, за якою стаялі чэргі на беластоцкім кніжным кірмашы ў восемдзесят сёмым, сённячы здаецца нявартай узяць яе ў рукі. Калі гэта бывала так, каб на працягу дзесяці-пятнаццаці гадоў змянілася ў нас эпоха?!

У аксамітны тэрор рэжыму ген. Ярузэльскага – без растрэлаў! – спела выбуховая сітуацыя фіналу дваццацівечча. Міф пра маю апазіцыйнасць рос насуперак мае волі, як той жывот згвалтаванай жанчыны. Гэта сведчыць аб тым, што тае апазіцыі ў Беластоку было, што кот наплакаў. Сярод фацэтаў з шумным імем я адзіны, якога назусім з часам пазбавілі штатнай работы; слаўныя тым часам калегі рассядаліся на двух або і трох гнёздах з падвойна даходнай платаю, што потым, у „Салідарнасць”, ні трохі не перашкаджала ім клясці „чырвоных”. Добра пажыўшы пры тым жа „чырвоным” двары.

Старшыня Ваяводскай Рады Нарадовай праф. Мар’ян Шаматовіч запрасіў мяне прыняць удзел у Кансультатыўным Канвэнце пры ім, у якім цырымонна згуртавана элітны круг з грамадскім аўтарытэтам, але абавязкова нязгодны з афіцыйнымі поглядамі. Шаматовіч быў чалавекам навукі еўрапейскага фармату, меў свой гонар і не кланяўся занізка перад моцным начальствам. Валодаючы ўсё ж не абы-якімі правамі шэфа ўстаноўчага органа дзяржаўнай адміністрацыі ў рэгіёне. Служба Бяспекі не дазваляла выдаць мне замежны пашпарт па запрашэнні з Амерыкі ў гэты раз, пры чым паводзіла тая тайнота сябе камічна: жонцы Тані давалі! Гэта не ў жарт узлавала прафесара. Сказаў: Mistrzu drogi, proszę być spokojnym: nie trzeba nigdzie chodzić, w zębach przyniosą Mistrzowi paszport do domu!

Валя Жэшка выконвала карэктуру „Нівы” з адначасным абавязкам тэхнічнага нагляду яе друку, што ў тадышняй тэхналогіі, родам з міжваеннай індустрыі, прычыняла нервовых турботаў. Дамагалася затым памочніка ёй у памерах чвэрці штата і я з яе набухтору выплакаў у шэфа рэдакцыі гэтую паўпасаду. Ён, зрэшты, адразу даў згоду. Месячны заробак высіўся на ўзроўні аплаты вечаровай прыбіральшчыцы бюра, няшмат зрэшты ніжэйшы, чым у Парадні, у якой ужо вышукоўвалі супроць мяне т.зв. гак. Там уз’елася грыжа за грошы ў сувязі з рэарганізацыяй Парадні ў Гарадскі Дом Культуры. Я, нарэшце, вось вярнуўся ў каханую „Ніву” і – побач з тэхнічным рэдактарствам – апрацоўваў дзеля публікацыі пісьмы карэспандэнтаў, за што атрымоўваў асобны ганарар. Справа ў тым, што гэтая дзялянка рэдакцыйнай працы была запушчанай, ніхто з журналістаў не паквапіўся на такое „смецце”, цэлячыся ў важкую публіцыстыку. Маё тое шчасце цягнулася б, перасталі да мяне чапляцца цывільныя паручнікі ды капітаны, занятыя слежкаю ад цямна да цямна за падпольнымі салідарнікамі. Ідылія мне абарвалася, аднак, напрыканцы васьмідзесятых – прыкацілася чарговая рэдукцыя штатаў у Польшчы, крызіс якісьці, мус ашчаднасці, і я зразумеў, што трэба зноў пакінуць „Ніву”, але настолькі іначай, што па-добраму, без „каленам у сраку”.

Больш не шукаў казённага занятку. Абрыдла, пастарэў. Наймаўся „вольным стралком” у нейкіх рубрыках, напр. у радыё „Свабода” (плацілі к. 50 злоты за тэкст). У арганізаванне Беластоцкага Аддзелу Саюза Польскіх Літаратараў прычапілі на грудзі аж Сярэбраны Крыж Заслугі (так намаглася сп. Маранда, мілая дырэктар ваяводскага аддзелу культуры, упярэдадзень ліквідацыі Польскай Народнай Рэспублікі).

Як апошні акорд Народнай – бяспамятная эйфарыя маладабеларусаў! Мора ім па калені! Прыязджае на роварчыку з інтэрнатаў на Звярынецкай шаленаваты студэнт Палітэхнікі, старарускай пароды Сцёпка Базылюк, якому галоўны рэдактар „Нівы” несумненны здраднік беларускае справы, і рэжа ў вочы: – Каму вы, Валкавыцкі, гарбату салодзіце?! І пад каго лягаеце?

Прыходзілі такія моманты ў мой настрой, што я баяўся ўзнікнення каманды тэрарыстаў, страляючых з „калашнікаў” па ордэнаносным актыве БГКТ! Канспіратыўныя сходкі ў блёкавай кватэры ля Сеннага рынку і на Пясках. Эмісары з Польшчы.

1989–2001

У перыяд Круглага Стала – упачатку лютага 1989 г. у вечаровым пакоі, у якім я апрацоўваў пісьмы чытачоў „Нівы”, сабраліся гарачыя галовы на чале з Генікам Вапам і ўтварылі Клуб Беларускай Палітычнай Думкі. Ідэю падказаў, відаць, Юрка Туронак, ён жа рэдактар бездэбітнага „Кантакту”, сцісла палітычнага часопіса. Тэза: выхоўваць кадры палітыкаў. Акрамя „Кантакту”, штомесячныя сакрэтныя дыспуты па гісторыі палітыкі. Удзельнікі адборныя, не болей дзесяці, абсалютна давераныя , не западозраныя ў знаёмстве з сышчыкамі.

Набліжаліся славутыя выбары чацвертага чэрвеня. Клуб, як закулісная структура, паклікаў ад сябе легальны выбарчы камітэт, каб пераканацца ў рэальных уплывах у грамадстве – кандыдатам у Сойм стаў Генік Мірановіч, а кандыдатам у адноўлены Сенат я. Мы найпершымі беларускімі незалежнымі кандыдатамі ў парламент у паваеннай Польшчы. Не падумалі, што няма палітыкі без мяшка грошай. Шэф акцыі, Віктар Стахвюк, з’яўляючыся сакратаром ГП БГКТ, выкарыстоўваў патэнцыял Таварыства, як любіў казаць, „на ўсю катушку”! Меў поўную свабоду дзеяння, бо само БГКТ развальвалася і сакратаром у ім стаў ён таму, што ніхто з заслужаных „партыі і ўраду” ўжо не хацеў таго гонару. Гісторык сказаў бы: улада ляжала на вуліцы.

Абодва, Генік і я, з’ездзілі туды-сюды з Віктарам, выступілі сям-там на мітынгах арганізаваных багацейшымі кандыдатамі – нашым канкурэнтам аказаўся худзенькі мазурок з тварыкам анёлка (называўся: Цімашэвіч). Мяне трыумфальна перамаглі салідарнікі, Каліцінскі і Стэльмахоўскі, і той жа Шаматовіч; дастаўшы каля дваццаці пяці тысяч электарату я ўсё ж далёка аперадзіў ганарыстых партыйных ды іх сатэлітаў, што вялі шумную, дарагую кампанію. Прыблізна выпаў і Генік Мірановіч, які не кахаў крыку і рэкламы, а і палітыкі (Клуб прымусіў яго высунуцца). Ад плакатнае вайны пацярпеў Генік Вапа, ахвярна расклейваючы дзень і ноч нашы афішы (у Беластоку трэба было клеіць іх пасля ўзыходу сонца, бо за ноч усё было абарвана кімсьці). Як бы аднае бяды мала, з’явіліся яшчэ і ўкраінцы свае гадоўлі, пару слаба думаючых магістраў з кляшчэлеўскіх хутароў, хоць шкоды ад іх мы асабліва не адчулі (потым аб’явіўся „казакуючы” войт у Бельску, які выгартаў аднекуль мапу, на якой супер-Украіна даходзіла ад поўдня да падбеластоцкай Страблі).

Нашу радасную падпольшчыну расканспіраваў адным махам пяра амерыканскі, эмігранцкі „Беларус”. Гэтая месячная газетка фамільнага профілю ўзяла ды энтузіястычна апублікавала звестку, досыць падрабязную, аб існаванні вось Клуба. Эмігранты пяклі свой хлеб на інфармацыях ад нас і таму лепей было не казаць ім нічога дэтальна, тым болей, што палітычна выказвалі яны тую ж беларускую наіўнасць ды былі забедныя, каб можна было прычакаць ад іх важкай помачы, якую ціха каналізавалі – зрэшты – невядомыя też-Białorusini (яны няблага пажывіліся, выдаючы сябе ў прыезд у Амерыку „пакутнікамі справы”).

Першым пратэстацыйна пакінуў Клуб, заўсёды сур’ёзны, Юрка Туронак. Ён зразумеў: звязаўся з людзьмі безнадзейна зялёнымі, нейкімі палітычнымі лірыкамі, якія не даспелі да нечага істотнага. Скандал згас з ім прыканцы лета восемдзесят дзевятага. Знайшла падтрымку думка міфаманскага Антося Мірановіча арганізаваць беларускую палітычную партыю. Антось, як дзіця: любіць раскласці агонь, але без тае цярплівасці насіць потым галіны ў полымя (арганічна працаваць). Паспадзяваўся Антак на млявага Вячку Станкевіча з мюнхенскай радыёстанцыі, які наклаў яму ў вушы: рабіце кангрэс, кангрэс, рабіце... Будзе, усё будзе! А быў пасля шыш ды кукіш!!

Такім, даволі несур’ёзным, чынам нарадзілася Беларускае Дэмакратычнае Аб’яднанне, 10 лютага 1990 года. Якое і па сёння ледзь зябае. Але гэта усё ж занадта свежыя справы, каб аб іх пісаць ужо цяпер. Калі васьмідзесятыя гады цямнеюць вось у гістарычнай аддаленасці, дык дзевяностыя яшчэ ўсё, бы ўчарашні дзень: жывуць героі недалёкага часу, не выветрыліся непрыемныя пахі, гнільна тлеюць непаразуменні.

Трэба пачакаць, хай ападзе з верхавінаў памяці сухое лісце... неістоты.

* * *

Трэба заўважыць удзел жанчын у беларускім руху. Тое, што памятаецца, – гэта іх маргінальная роля ў цэлым, але пераважная адначасна ў самадзейным гурткоўі, у спявацкіх гуртах. Моцныя характарам дзяячкі – некалькі – чамусьці ўсе насілі імя: Ніна. Былі Ніны, Мушынская і Ціванюк з Гарадка, Бура з Семяноўкі, і яшчэ Ніна недзе ад Бельска, яна мала бачылася. Па структурах жа Беларускага грамадска-культурнага таварыства гайсалі мужчыны (дакладней называць – мужчыніскамі). Бульбатварыя, халопскай пароды, тыя, якіх за настаўшага Гамулкі пугнулі з уладных крэслаў і з паліцэйскіх устаноў ды спаролі з партыйных седалаў. Яны – душою адданыя рэжыму, аднак непрыдатныя ўжо, калі перасталі бегаць з вінтоўкамі за бандамі ў лясах; а не выходзіла ім рухаць мазгамі. Неадукаваныя, думаць не думалі. Апынуўшыся на службовай звалцы, абудзіўся ў іх КПЗБоўскі патрыятызм, прымітыўны, на патрэбы падкантрольнага Таварыства. Іншыя беларускія арганізацыі, акрамя БГ-КТ, забараняліся.

Жанчыны БГ-КТ уплывалі на дзяўчат, а харашухі тыя на хлопцаў. Паненкі гнулі на замужжа і шукалі кавалераў, што не было так простым, як у нашыя чадныя дыскатэкі. Ну і ў даўнія звычаі лёгка кляймілі дзеўку з замілаванасцю палятухі. Пашыраўся тэрмін „фахоўка”, які разумеўся як ганебны шыфр на азначэнне тае кумпястае красуні, наконт якой узнікаў здогад, што яна ўмее так клубаваць з хлопцамі і мужчынамі, каб не пусцілі яе „з жыватом”. Палятух і фаховак нямала налічвалася ў кожнай ваколіцы, што вынікала не з заняпаду маральнасці, але з таго, што ў тую галоту здараліся ў бацькоў дочкі нармальна развітыя фізічна і з натуральнай інтэлігентнасцю ад маленства. Не ад сёння вядома, што сексуальнасць у цёмных блізкая нуля і выяўляецца толькі ў жывёльны перыяд веснавое ажыўленасці наогул у прыродзе.

У мужчынскім валадарстве ў БГ-КТ устаяўся клімат палітыканства, іскрыста заядлага, па-камуняцку неарыгінальнага, пустога. Усё зводзілася да падкопаў пад чужыя пасады. А ў жаночай старане БГ-КТ адчувалася адваротнае, усё жанілі кагосьці з кімсьці або выпраўлялі замуж. Чалавечы самец варты столькі, наколькі ён здольны звіць цяплюсенькае сямейнае гняздзечка. Іначай, аднак, чым сённячы, цаніліся ў матрымоніі начальнікі маладыя, незалежна ад узроўню іхнае дурноты. Грошы даваў жа не розум і спрыт, але пазіцыя асобы ў павуцінні палітычнай сістэмы. Аванс залежаў ад умельства падлізвацца вышэйстаячаму. Кватэра ў блёку давалася поруч рангу на службе, вернасць партыі і ўраду дадаткова гарантавала снёны талон на куплю аўтамашыны. Ціхая ж згода на тое, каб твая жонка зрабілася т.зв. бюрвай, давалкай вышэйшым над табою, неяк аўтаматычна адчыняла рагатаму мужу магчымасці бываць казённым коштам у шырэйшым свеце або і выйсці на камітэцкія паркеты. Самец, як самец: па-казлінаму зайздросны, але кар’ера панаднейшая ад цноткі. Зрэшты, да шлюбаў даходзіла не ад гарачага кахання, але з разліку, так сказаць: з прастытуцкай калькуляцыяй. Nie hołysz będzie ojcem mych przyszłych dzieci!

Ці ад тых часоў змянілася што ў этычны бок? Не думаю, каб радыкальна, але ўсё ж грошы сталіся больш залежнымі ад самога чалавека, чымсьці ад яго месца ў іерархіі. Дамінуе прыватная ініцыятыва. Ёсць такія дзяльцы ў капіталізм, што зарабляюць аж у дваццаць пяць разоў болей за прэзідэнта дзяржавы! У „эпоху БГ-КТ” так бывала дакладна наадварот, а эратычныя афёры не абцяжвалі начальніцкіх кашалькоў. Ruchano na koszt skarbu państwa.

Мізэрнае значэнне жанчын, хоць на сцэне дома культуры было іх значна тлумней за мужчын, з’явілася вынікам іхнага сацыяльнага, сялянскага, паходжання. У традыцыйнай, асабліва вясковай, сям’і баба не мела голасу, пра ўсенька вырашаў бацька або галава роду, дзед, калі яшчэ добра трымаўся ён на нагах і ў думанні. Таму Беларускае грамадска-культурнае таварыства не магло пераўтварыцца ў школу грамадзянскага выхавання, будучы папраўдзе вялізнай вёскай, распыленай на горад. Z wiechciem w bucie. Грамадзянскасць стварае выключна горад, у ім магчымае пачуццё супольнасці лёсу, jazdy na tym samym wózku. А ў вёсцы – не, бо гаспадар у ёй мае ўсё сваё: хату, студню, печку на дровы, каня з возам, карову з малаком, кормніка на мяса з салам, курэй, яйкі і г.д. Самагон! Якое ж тады можа быць тое пачуццё супольнасці лёсу паміж незалежнымі ад сябе гаспадарамі? Не большае, чым у малітве з выпадку сушы або пажару. Трохі ў родавым клане, фамілійнай мафіі.

У гэтым і разгадка нашай нацыянальнай слабасці. Беларускі рух нарадзіўся як сялянскі, а не гарадскі, і гібеў разам з сялянствам. Чужы мяшчанству. Не пусціў каранёў якраз у мяшчанстве, хоць мае там свае арганізацыйныя адрасы: БГ-КТ, рэдакцыю „Нівы”, ліцэі. На беларускія балі, арганізоўваныя на сотні пар, іншы раз пад тысячу ў вялізных фабрычных залях Беластока, сыходзілася не беларуская моладзь, але праваслаўная. З кожным годам меней і меней, што некаторыя актывісты БГ-КТ уз’еліся тлумачыць залішняй беларускамоўнасцю ў арганізатараў імпрэзаў. Фактычна: нацыянальны акцэнт успрымала бальная публіка з адчувальнай прыкрасцю, шыкоўныя жанчыны менавіта. Гэту беларускамоўнасць душылі, таксама, і ўлады, яўныя і няяўныя, абзываючы прыватна і непрыватна беларусаў нацыяналістамі. Сёння тыя шавіністычна-польскія дэгенераты, пакуль жывыя, павінны перажываць свой эмерыцкі трыумф: беларусы – лічы – нарэшце прападаюць навек! Дабіліся іх нацыянальнай смерці, ура!!! Еўропа вас за гэта пахваліць, па дурной булавешцы пагладзіць?..

Пасярэдзіне шасцідзесятых наглядалася раптоўная фемінізацыя штатнага кіраўніцтва Галоўнага праўлення Беларускага грамадска-культурнага таварыства. Старшынёю стала Лідзія Бялецкая, знаёмства з якою прыводзіла на думку іранічнае вызначэнне яе як „цёткі рэвалюцыі”, хоць, пабыўшы ў сібірскай ссылцы пры бальшавіках, удалася яна досыць ліберальнай, незаядлай; сама зацярпела. Аднекуль з’явілася ў бюравых пакоях Вера Кулак (па арганізацыйнай лініі), эратычная і таўставатая пекната без кроплі таленту да дысцыплінаванай службы. Затое салідна падрыхтаванай паказала сябе новая шэфіха асветнага аддзела, магістр Люба Філіпік, адзіная ў апараце працаўніца аж з універсітэцкай адукаванасцю! Даволі слабою, бо савецкай. Бахгалтэрыю ўзначаліла rezolutna Гэлена Мялешка, беларучка з беластоцкіх Скарупаў, якая прыдавала некаторай далікатнасці або і шыкоўнасці часам гэтаму, па-вясковаму грубаватаму, асяроддзю. Стварыла свой жаночы аэрапаг, свайго роду салонік, у якім нашы чырвона-партыйныя хамы не дазвалялі сабе звычаёвай у іх вульгарнасці. Была жонкаю высокапастаўленага начальніка ў Кураторыі асветы. Ёй работа ў БГ-КТ спатрэбілася не дзеля большага хлеба, а дзеля выдаткаў на туалеты сярэдняга рангу дамы.

Хадзілі чуткі, што гэту фемінізацыю наклікаў на ГП БГ-КТ яго папярэдні старшыня, інтрыгант Уладзімір Станкевіч, таксама КПЗБовец, якога паратавала ад „белых мядзведзяў”... польская санацыйная турма. Ён уяўляў сабою класічнага эратамана, якому вобраз сэксоўнай pięknotki муціць мазгаўню. Наслухаўшыся яго самахвальных прызнанняў і анекдотаў з генітальнай атрыбутыкай, я схільны паверыць у Станкевічавы кашэчыя эскапады. Але ў адначассі галоўнай прычынай таго ўзвышэння бабскага элементу ў вярхоўных эшалонах БГ-КТ трэба лічыць рэдукцыю штатных заробкаў у выніку чарговых у балаганнай дзяржаве рэформаў. Wypisz-wymaluj, niczym dzisiejsze łatanie w Polsce „dziury budżetowej”.

Дзейнічае правіла – калі ў нейкай установе або фірме пачынаюць дамінаваць жанчыны, дык несумненны гэта сігнал таго, што там падаюць заробкі; мужчыны ўцякаюць у хлебнейшыя месцы. Працоўныя жонкі зазвычай згаджаюцца на горшыя ўмовы, іхныя зарплаты заўсёды служылі дадаткам да мужавых, ніколі наадварот. Nie kobieta utrzymywała chłopa!

У галіне мастацкай самадзейнасці – Зюлкоўская (Гэлена?) ненатуральнай грацыі накшталт лялькі Барбі, але па-мужчынску энергічная дырыжор хору; дагэтуль кіравала ім Людміла Панько, унікальная інтэлігентка з віленскай гімназійнасцю, з мяккай культурнасцю. Балетнай групай камандавала Таццяна Гіжэўская з бельскіх мяшчан, тых шпануючых у гутарцы на правільное петербургское произношение. Спадарыня Гіжэўская ў паўзы пакурвала папяросы, мела манеры российской мадам, што панічна бянтэжыла парослых звычаёвым мохам бандарска-зубаўскіх донжуанаў. Проста гіпнатычна паралізавала яна іх, выраслых у народнай петушиности. У немалым дзявочым натоўпе хору і балету, у палавой прыцягальнасці моладзі.

Тымі часамі, зрэшты, Беларускае таварыства атрымлівала значныя па сучасных мерках фінансавыя сродкі, утвараючы дзесяткі штатаў, паўштатаў, і аплачваючы філіяльныя памяшканні ў гарадах ды мястэчках, і ў Гданску, і ў Варшаве (меркавалі і ў Шчэціне); працавала платная інструктарская кадра. Памалу ўсё тое меншала па волі варшаўскіх дабрадзеяў з ЦК, недзе ад паловы шасцідзесятых, што ў эфекце і выявілася той жа фемінізацыяй.

Прыход жанчын адбыўся неселектыўна, не як праява ўзвышэння заслужаных актывістак арганізацыі. Такі натуральны працэс быў ужо нерэальны, сяк-так падвучаных людзей знаходзілася, як сляпой курыцы зерне; кадры ўкамплектоўваліся выпадкова. Z łapanki. І не дзіва, калі падумаць, што нават у школах настаўнічалі людзі нярэдка з сямікласным або і ніжэйшым узроўнем. Не інтэлігентней прэзентаваліся і ваяводскія візітатары прадмета беларускай мовы, але ўзамен адпавядаючыя запатрабаванням наменклатуры. Towarzysze i towarzyszki z maturą należeli wtedy do wielkiej rzadkości i nie wiedzieć jak się cenili. Puszyli się!!

За стол аператыўнага сакратара Праўлення пасадзілі ўсё ж кого то в штанах, як жартам заўважыла женщина Бялецкая. Аднекуль выкапалі на гэтае месца савецкага магістра, трасцянца Уладзіміра Юзвюка, таго самага, які цяпер лепіць Сычэўскаму анахранічныя „Беларускія календары”. Але тады, будучы маладым амбіцыйнікам, паводзіў ён сябе цалкам у норме і ў параўнанні з дзяляцкім антыталентам папярэдніка здаўся, вось, сонечным шчасцем, што звалілася хаатычнаму Таварыству з божага неба! Наконадні сямідзесятых гадоў завяршалася, як ні казаць, карысная беларускай дзейнасці дэкада, партыя, залезшы ў стагнацыйны тупік, прынялася гуляць картаю польскага нацыяналізму, як бы ў падкіднога (прабушаваў 1968-ы, клятыя сіяністы-цыклісты-жыдоўскія імперыялісты і таму падобная ЦКоўская шызафрэнія!). Прамінула яшчэ пару гадкоў і pogonili kota przyszywanym Polakom у Беластоку, кацап’ю ў аксамітных кабінетах. Вельмі падалікатнеламу тым часам.

Патрэбны ўбачыўся тып беларускага дзеяча, па-зладзейску хітрэцкага, замест прастадушных цётак з менталітэтам мінулагавеку. Прагнаўшы сакатух, даўшы ім na otarcie іez каторай сытую эмерытуру, камбатанцкую, а каторай неблагую рэнту, хоць здароўе аж разносіла салам іх, заселі на Варшаўскай 11 такія рэкаменданты наменклатуры, якім нічога ў KW PZPR не трэба было два разы паўтараць. Папраўдзе спецгрупа з сакрэтнай місіяй.

З паўслова разумелі яны, што беларускі рух trzeba пераўтварыць у нешта кшталтам дэкаратыўных вазонікаў на ўрачыстых подыумах першамайскіх акадэмій. Дэкадэнцкі эпізод: перадапошні сакратар ГП БГ-КТ страціў пасаду не за нейкую палітыку, але за тое, што не адпусціў нанач варшаўскаму начальніку ў камандзіроўцы сваю апетытную каханку з чародкі курачак у бухгалтарскім салоніку. У ваеннае становішча ў Польшчы славуты наш хунбэйбін фарсіў рэвальверам.

Фемінізацыя аказалася пасрэдным звяном у працэсе паступовай маргіналізацыі БГКТ. У росквіт Герка зведзена Таварыства да нулявое бяззначнасці.

У салідарніцкі выбух беларусы на дзіва аднавіліся, падняліся з каленяў, але зусім не дзякуючы выпаласканаму з духа Беларускаму грамадска-культурнаму таварыству, г.зн. як быццам насуперак волі сваіх бацькоў выйшла з завулкаў безнадзеі новае пакаленне, якому і па сёння Таварыства прыкра фэкае саветызмам. Характэрным запахам этнаграфічнага музею.

Дзяўчаты і жанчыны апошняга часу непадобныя да тых БГКТоўскіх курачак з фанабэрыстым пеўнем, самі гатовыя схапіць яго за чуб, каб адвучыць ад мужчынскага шавінізму. От і не ўсё накрыў польскі прыпол, беларускія кураняты адбегліся.

Крынкі, 1998-2002 

Оглавление

Сакрат Яновіч Не жаль пражытага

Прадмова

1936–1950

1951-1955

1956–1970

1971–1988

1989–2001