Антоній і Клеапатра [Уільям Шэкспір] (fb2) читать онлайн
- Антоній і Клеапатра (пер. Юрка Гаўрук) 1.51 Мб скачать: (fb2) - (исправленную) читать: (полностью) - (постранично) - Уільям Шэкспір
[Настройки текста] [Cбросить фильтры]
[Оглавление]
УІЛЬЯМ ШЭКСПІР АНТОНІЯ I КЛЕАПАТРА
Ангоній і Клеапатра: Трагедыя. З англ. /[Пер., прадм. і заўв. Ю. Гаўрука; Маст. Ю. Зайцаў].— Мн.: Маст. літ., 1982.— 198 с., іл.
Трагедыя «Антоній і Клеапатра» напісана Шэкспірам прыкладна ў 1607 годзе пасля «Караля Ліра» і «Макбета». Асобна не выдавалася, надрукавана ўпершыню ў зборы твораў 1623 года. Матэрыялам для п'есы (сюжэт, падзеі, быт) паслужылі «Жыццеапісанні» грэчаскага гісторыка канца першага і пачатку другога стагоддзя нашай эры Плутарха ў англійскім перакладзе Норта (першае выданне — 1578, другое— 1595).
Рэдактар Н. I. Тулупава Мастацкі рэдактар В. П. Жыжэнка. Тэхнічны рэдактар Г. Г. Федарук Карэктар К. А. Крукоўская
Пераклад зроблены з выдання: W. Shakespeare — Tragedies, vol. 3, London — Toronto Published by J. M. Dent, 1936.
АДНА З ЛЕПШЫХ
Вялікі знаўца чалавечай душы драматург Шэкспір тэму кахання закранаў у сваіх творах часта і ў розных аспектах, але, мабыць, з асаблівай вастрынёй і глыбінёй раскрыў яе ў трагедыях «Рамэо і Джульета» і «Антоній і Клеапатра». Гэтыя дзве трагедыі — ранняя «Рамэо і Джульета» і позняя «Антоній і Клеапатра» — з'яўляюцца як бы полюсамі шэкспіраўскай распрацоўкі тэмы кахання. Каханне юных Рамэо і Джульеты ўспыхнула адразу і зблізіла іх з неадольнай сілай, і парваць іх адзінства магла толькі смерць. Жыццярадаснасць, светлы каларыт гэтай трагедыі, хараство і выключная шчырасць пачуццяў маладой пары, узнятыя на ўзровень ідэалу, даюць нам прыклад непарушнай вернасці. Рамэо і Джульета паміраюць героямі, нічым не запляміўшы свайго жыцця. Трагедыя «Антоній і Клеапатра», напісаная на гістарычны сюжэт, з рэальнымі людзьмі і падзеямі, паказвае сувязь асоб немаладых — праслаўленага рымскага палкаводца Марка Антонія і егіпецкую царыцу Клеапатру, якія бралі ад жыцця ўсё, што хацелі, асалоду і роскаш, і ў каханні знаходзілі вяршыню шчасця. Каханне ў іх пакутлівае, супярэчлівае, розум змагаецца з пачуццём, але апошняе ўрэшце перамагае. Жыццялюбы, яны праклінаюць лёс, шукаюць сабе ратунку і, калі ўсе спосабы абароны вычарпаны, забіваюць сябе. Іх смерць не выпадковая, і ў гэтым яе павучальнасць. Падзеі, разгорнутыя ў трагедыі, прыпадаюць на другую палову першага стагоддзя да нашай эры, на перыяд станаўлення Рымскай імперыі, перыяд бурны, багаты калізіямі. Такою ж багатаю на калізіі з'яўляецца і гэта адна з лепшых шэкспіраўскіх трагедый. Прытрымліваючыся ў асноўным «Жыццеапісанняў» гісторыка Плутарха, Шэкспір ускладніў і ўдасканаліў характары дзейных асоб, зрабіў іх жывымі, канкрэтнымі, надаў ім значнасць, а іх мове паэтычнае гучанне. Яркая вобразнасць, цікавыя думкі, вострыя маральна-этычныя праблемы, закранутыя ў трагедыі «Антоній і Клеапатра», робяць гэты твор актуальным і зараз. Ён не сыходзіць са сцэны, а яго філасофская сутнасць ужо некалькі стагоддзяў узрушвае чалавецтва.
Ю. Гаўрук
АСОБЫ: Марк Антоній[1], Актавій Цэзар[2], Марк Эмілій Лепід[3] } трыумвіры. Секст Пампей[4]. Даміцый Энабарб, Венцідзій, Эрос, Скар, Дэркет, Дземетрый, Філон } прыхільнікі Антонія. Мецэнат[5]. Агрыпа, Далабела, Пракулей, Тырэн, Гал } прыхільнікі Цэзара. Менас, Менекрат, Варый } прыхільнікі Пампея. Таўр — палкаводзец Цэзара. Канідзій — палкаводзец Антонія. Сілій — военачальнік у войску Венцідзія. Еўфроній — Антоніеў пасол да Цэзара. Алексас, Мардзіян (еўнух), Дыямед } прыбліжаныя Сялеўк Клеапатры. Вяшчун. Селянін. Клеапатра[6] — царыца Егіпта. Актавія[7] — сястра Цэзара і жонка Антонія. Харміяна, Iрада } прыслужніцы Клеапатры. Военачальнікі, салдаты, ганцы, прыдворныя і слугі.
Падзеі адбываюцца ў розных мясцінах Рымскай імперыі.
АКТ ПЕРШЫ
СЦЭНА 1
Александрыя. Зала ў палацы Клеапатры. Уваходзяць Дземетрый і Філон.Філон
Наш палкаводзец проста ашалеў!
Раней, як Марс, у панцыры бліскучым
На войска кідаў позірк агнявы,
Цяпер пяшчотным вокам паглядае
Ў цыганскі твар. I сэрца, што браню
Ў разгары бітвы рваць было гатова,
Размякла, страціла былы свой гарт
I служыць апахалам, каб астуджваць
Запал распусніцы. Зважай, глядзі!
Яны ідуць...
Дзівіся і любуйся!
Пераканайся сам на свае вочы,
Як уладар наш, трэці слуп сусвету[8],
Падаўся ў блазны да гуляшчай дзеўкі.
Мяне кахаеш моцна? Гавары!
Каханне — нуль, калі яму ёсць мера.
А ўсё ж цікава, дзе яго мяжа?
Шукай яе ў прасторах незямных.
Уваходзіць слуга Антонія.
Слуга
Навіны з Рыма, уладар.
Ну, што там?
Ізноў ганцы? Няма ад іх спакою.
Любоў мая, ты што гэта гаворыш?
А можа... не, хутчэй за ўсё — напэўна,
Актавій Цэзар зняў цябе з пасады
I жыць табе тут нельга. Запытай,
Чаго жадае Фульвія, твая
Няўрымслівая жонка? Што надумаў
Ваш гэты Цэзар ці яны абое?
Ага, пачырванеў!.. Клянуся тронам,
Румянец твой — выразны знак павагі
Да Цэзара... а можа, ты спужаўся
Крыклівай Фульвіі?.. Пазваць ганцоў!
Хай Тыбр, разліўшыся, размые Рым!
Імперыя разваліцца хай з трэскам!
Мой дом, прытулак — тут. Што царствы? Прах.
Зямля, угноеная брудам, корміць
Аднолькава — што чалавек, што быдла.
Вяршыня і вянец жыцця — каханне.
I дакажу я здзіўленаму свету,
Што лепшай пары не было, не будзе,
Як мы з табой!
Бліскучая хлусня!
Каханне наша славіш ты, а сам
З нялюбай Фульвіяю ажаніўся.
Што я? Дурніца?.. Ведаю твой нораў.
Не зменішся, Антоній ёсць Антоній.
Паранены у сэрца Клеапатрай.
Прашу цябе, каханнем заклінаю —
Навошта марнаваць на спрэчкі час?
Хутчэй, царыца, пад крыло любві!
Што ў нас на вечар?
Выслухай ганцоў.
Упартая!.. Як ёй усё да твару:
I гнеў, і смех, і слёзы... Хараство
Ў тваіх настроях і ў тваіх пачуццях.
Што мне ганцы! Я твой і толькі твой.
Па вуліцах мы пройдземся ўдваіх,
Народ пабачым. Ты ж сама учора
Хацела гэтага.
Ні слова! Прэч.
Антоній і Клеапатра са світай выходзяць.
Дземетрый
Як пагарджае Цэзарам Антоній!
Калі Антоній часам сам не свой,
Яго ўсе вартасці ляцяць старчма.
Няма ранейшай велічы!
Шкада!
Не думаў я, што чуткі стануць праўдай.
У Рыме ўсюды ён на языку.
Але нічога, будзем спадзявацца
На перамены лепшыя. Бывай!
СЦЭНА 2
Там жа. Пакой у палацы. Уваходзяць Харміяна, Ірада, Алексас і вяшчун.Харміяна Высакародны Алексас, міленькі Алексас, даражэнькі Алексас, наймудрэйшы Алексас, а дзе той вяшчун, якога ты так расхвальваў царыцы? Хацела б я ведаць пра таго мужа, што, як ты кажаш, начэпіць гірлянды сабе на рогі! Алексас
Вяшчун, сюды!
Служыць заўжды гатовы.
А ты не шэльма? Сапраўды ўсязнайка?
У кнізе вечных таямніц прыроды
Крыху чытаю.
Няхай ён гляне на тваю далонь.
Уваходзяць Энабарб і слугі.
Энабарб (слугам)
Падрыхтаваць вячэру і віно,
Піць будзем за здароўе Клеапатры.
Дай долю добрую мне, чалавеча!
Я долі не даю, прадбачу толькі.
Ну дык парадуй чым — уцеш.
Магу.
Ты будзеш год ад году харашэць,
Красою налівацца...
Скажы лепш, тлушчам.
Абы маршчын не было.
Не дражніце прарока. Увага!
Ціха!
Кахаць ты будзеш, а цябе не вельмі.
О не! Тады лепш п'янствам нутро распальваць.
Не перабівайце. Увага!
Сваю царыцу ты перажывеш.
Салодкая пара твая ў мінулым,
Наперадзе і горычы глынеш.
Каб ты магла свае жаданні здзейсніць,
То нарадзіла б іх мільён.
Цішэй! Ідзе Антоній.
Не,— царыца.
Уваходзіць Клеапатра.
Клеапатра
Антоній тут?
Няма яго, царыца.
Ён не заходзіў?
Не, мая царыца.
Збіраўся ён павесяліцца сёння
I раптам Рым успомніў. Энабарб!
Я слухаю, царыца.
Адшукай
I прывядзі яго. А дзе Алексас?
Я тут.— А вось і сам Антоній.
Не хочацца мне сустракацца з ім.
Хадзем адсюль.
Усе выходзяць. Уваходзяць Антоній, ганец і світа.
Ганец
I Фульвія тады пайшла вайною...[11]
На Луцыя, на майго брата?
Так.
Але нядоўгаю была ў іх звада.
Пасябраваўшы, рушылі сумесна
На Цэзара, і ў першай жа сутычцы
Той іх разбіў і выгнаў абаіх
З Італіі, прымусіў бегчы.
Вось як!
А горшых вестак у цябе няма?
Ліхія весткі шкодзяць пасланцу.
Калі у вуха трапяць баязліўцу.
Кажы мне ўсё. Мінулага не вернеш.
Лепш праўду горкую пачуць адразу,
Чым цешыцца лісліваю маной.
Нядобрыя навіны: Лабіен
З парфянскім войскам[12] перайшоў Еўфрат,
На Азію напаў. Над Іаніяй,
Над Сірыяй, над Лідыяй, усюды
Яго сцягі аб перамозе сведчаць,
Тым часам як...
Тым часам як Антоній...
Ты пра мяне падумаў?
Уладар!
Таіць не трэба. Шчырым будзь. Кажы,
Якія плёткі ходзяць пра мяне?
Як там у Рыме бэсцяць Клеапатру?
Мне сэрца крой, як Фульвія, дакорам,
Без жалю варушы мае грахі,
Бо, калі гладзіць увесь час па шэрсці,
Мы можам пустазеллем абрасці.
Сумленне спіць, калі яго не будзяць.
Ідзі пакуль што.
Слухаю, ўладар.
А што паведамляюць з Сікіёна[13]?
Гэй, хто там з Сікіёна? Дзе ганец?
Стаіць напагатове.
Хай увойдзе.
Не, гэтыя егіпецкія путы
Парваць пара — я ж розуму не страціў.
Дык што там у цябе? Расказвай.
Уладар,
Памерла твая жонка Фульвія.
Памерла? Дзе?
У Сікіёне.
Чытай. Тут пішуць пра яе хваробу
I аб падзеях іншых найважнейшых.
Пакінь мяне. Ідзі.
Няма яе...
Я ж гэтай смерці сам жадаў... I вось...
Як часта мы вярнуць гатовы тое,
Што з абурэннем адкідалі прэч:
Справадзіш у магілу, а пасля
Яно перад табой, як светлы дух,
I тое, што так вабіць нас цяпер,
Адразу блякне, робіцца агідным,
Пара мне разлучыцца з чарадзейкай,
З царыцай гэтай. Дзесяць тысяч бед
Мая бяздзейнасць на мяне накліча.
Гэй, Энабарб!
Уваходзіць Энабарб.
Энабарб
Што маеш загадаць?
Мне трэба спешна выехаць адгэтуль.
Мне трэба ехаць.
Прытворства і каварства ў ёй хапае.
Ах, век бы мне яе не бачыць!
Яна такіх вузлоў там навязала,
Што мушу ехаць і разблытваць сам.
Без жартаў! Абвясці маё рашэнне
У войску камандзірам. А царыцы
Я растлумачу сам, чаму павінен
Адплыць з Егіпта спешна. Папрашу
Не крыўдзіцца і зразумець як след.
Адна з прычын — смерць Фульвіі, але
Мяне трывожыць іншая падзея:
Раптоўна ўзбунтаваўся Секст Пампей[14],
Паўстаў супроць Актавія і ўладу
На моры захапіў. А наш народ,
Што любіць мёртвых болей, чым жывых,
Прыхільнасць да вялікага Пампея
На сына перанёс, і славу бацькі
Сабе прысвоіў задавака Секст.
Сябры мне пішуць, каб вярнуўся ў Рым,
Нядобрае штось выспявае ўпотай.
Пакуль што ліха тонкае, як волас,
Але дай час і выпаўзе змяёй.
Дзяржава ў небяспецы! Трэба ехаць!
Дык перадай: падрыхтавацца войску.
Мы заўтра адплываем.
Перадам.
Выходзяць.
СЦЭНА 3
Там жа. Іншы пакой. Уваходзяць Клеапатра, Харміяна, Ірада і Алексас.Клеапатра
Антонія не бачылі?
Ды не.
Даведайся, дзе ён і чым заняты.
I помні цвёрда — я не пасылала.
Калі ён сумны, ты яму скажы,
Што я танцую, а калі вясёлы,
Скажы, што хворая... Не баўся доўга!
Алексас выходзіць.
Харміяна
Царыца, калі моцна гэтак любіш,
Каб узаемнасць абудзіць у ім,
Па-мойму, трэба дзейнічаць іначай.
А што, па-твойму, трэба мне рабіць?
Яму ва ўсім дай волю, не пярэч.
Дурніца ты. Ды гэта ж першы спосаб
Хутчэй з ім разлучыцца.
Пацярпі,
Не будзь настырнай. Страх нас не збліжае,
Ён не любоў, нянавісць абуджае.
Вось і Антоній.
Горка мне, балюча...
Як ёй сказаць? Якія выбраць словы?
Хадзем, а то ўпаду я, Харміяна.
Павінны скончыцца мае пакуты,
Не маю сіл.
Антоній Царыца дарагая!..
Прэч! Адыдзі, будзь ласкаў!
Што з табой?
Ты так глядзіш, нібы прынёс мне радасць.
Якія весткі ад законнай жонкі?
Дадому кліча? Што ж, я не трымаю,
Ах, век бы ёй цябе не адпускаць!
Я не прысвойваю чужых мужоў.
Хто я табе?..
Адным багам вядома.
Яшчэ ніколі ні адной царыцы
Не здраджвалі так груба, бессаромна!
Прадбачыла я гэта.
Клеапатра!
I як магла я думаць, што ты мой,
Належыш мне, пустым паверыць клятвам!
Ты ж Фульвію пакінуў... Прыклад ёсць.
Вар'яткай трэба быць, каб лезці ў пастку
Нікчэмных абяцанняў!..
О царыца!
Без гучных слоў! Не прыхарошвай здрады!
Скажы «бывай», і ўсё. Ідзі ад нас!
Раней, калі прасіў ты ў нас дазволу
Застацца тут, умеў ты гаварыць.
Ты бачыў вернасць у маіх вачах,
Нектар на вуснах, хараство у бровах,
Тады я для цябе была нябеснай,
А я такая ж і цяпер. А ты,
На свеце найвялікшы палкаводзец,
Стаў найвялікшым ілгуном.
Царыца!
Каб мела рукі я твае і гарт,
Ты б ацаніў адвагу егіпцян.
Царыца, выслухай! Па пільнай справе
Мне трэба адлучыцца ненадоўга,
Але я сэрца пакідаю тут,
Яно з табой. Італія — ў бядзе,
Ахоплена вайною міжусобнай.
На подступах да Рыма Секст Пампей.
Народ губляецца ад двоеўладдзя:
З кім быць? I ненавіснае раней,
Займеўшы сілу, робіцца прыемным.
Выгнаннік Секст Пампей у арэоле
Заслуг Пампея-бацькі выступае
Як абаронца ўсіх, хто прагне бунту.
Краіна, разамлеўшы ад застою,
Гатова на любы пераварот.
I ёсць яшчэ прыватная прычына
Майго ад'езду: Фульвія памерла.
Хай гэта навіна цябе уцешыць.
Хоць я і легкаверная занадта,
Нашто мяне падманваць?
Праўда гэта.
Няма ўжо Фульвіі. Чытай сама.
I будзеш ведаць, колькі нарабіла
Яна бяды нам. А ў канцы прыпіска —
Паведамленне аб раптоўнай смерці.
Клеапатра
Дык вось яно — фальшывае каханне!
Дзе той фіял свяшчэнны, у які
Павінен смутак ліцца дзень і ноч?
Ах, бачу, бачу, калі я памру,
Як Фульвію, піхнеш мяне нагою.
Не дакарай, а зразумей мяне.
Я толькі выказаў свае намеры,
Рабіць жа буду так, як мне параіш.
Клянуся сонцам, што сябруе з Нілам,
Пайду тваім слугой, тваім салдатам.
Мір ці вайна — ўсё ад цябе залежыць.
Шнуроўку распусці мне, Харміяна!
Чакай, пастой... Не трэба. Боль прайшоў,
Адхлынуў, як Антонія любоў.
Царыца, вер мне, вер маёй любві —
Яна мацней за ўсе выпрабаванні.
А ты за сведку Фульвію пакліч!
Паплач па ёй, слязамі ушануй
I, пакідаючы мяне, скажы,
Што плачаш ад любві да Клеапатры.
Умееш ты ў жыцці іграць праўдзіва,
Яшчэ раз пакажы нам талент свой.
Не ўводзь у злосць! Даволі!
О!.. Нядрэнна.
Нішто сабе, але ты мог бы лепш.
Антоній Мячом клянуся!..
I шчытом? Цудоўна!
Але ў прытворстве гэта не мяжа.
Бач, Харміяна, як ён складна хлусіць.
Разбушаваўся рымскі Геркулес[15]!
Бывай, царыца!
Ах, мой уладар!
Дазволь табе сказаць яшчэ два словы.
Расстацца мы павінны... Не, не тое...
Любілі ж мы, любілі!.. Не, не тое!..
Сам ведаеш... Што ж я сказаць хацела?
Забыла, як забыў мяне Антоній...
Мне здрадзіла і памяць.
О царыца,
Тваім дзівацтвам можна падзівіцца,
I я, дзівак, папаўся ў іх палон.
Дзівацтвы гэтыя гнятуць, як камень.
Разбіты спадзяванні Клеапатры!
Даруй, прабач! Усё, чым я багата,
Пылінка, дробязь без тваёй любві!
Цябе адсюль дадому гонар кліча.
Што ж? Да маіх дзівацтваў будзь глухі!
Няхай багі табе ва ўсім спрыяюць!
Хай меч твой увянчае перамога
I поспех горнецца да ног тваіх!
Бывай! Мы будзем разам і ў разлуцы.
Каханая, ні смутку, ні пакут!
Ты не адна, мой дух з табою тут.
Вярнуся з перамогай.
Выходзяць.
СЦЭНА 4
Рым. Пакой у доме Цэзара. Уваходзяць Актавій Цэзар з пісьмом у руцэ, Лепід і слугі.Цэзар
Дык вось, Лепід, цяпер табе вядома,
Што не ў натуры Цэзара нянавісць
Да нашага высокага сабрата.
Але з Александрыі пішуць мне:
Антоній ловіць рыбу, дзень і ноч
Гулянкі, п'янства. Каля Клеапатры
Сам бабай стаў, мужчынскі гонар страціў.
Ганцоў прыняў, нібы зрабіў мне ласку,
Успомніўшы, што ўлада ёсць і ў нас.
Перад табой жывое ўвасабленне
Усіх заган і слабасцей людскіх.
Яно-то так... Але ж яго заганы
Не засланяюць годнасці. Заслугі
На змрочным фоне зіхацяць ярчэй.
Загана ў ім, відаць, ад нараджэння,
А гэта перайначыць вельмі цяжка.
Паблажлівы ты надта. Ну, дапусцім,
Грэх невялікі ў ложку Пталамея
Валяцца з Клеапатрай і плаціць
За асалоду царствам, піць з рабамі,
А ўдзень з нуды па горадзе блукаць,
На вуліцах кулачныя баі
З падонкамі смярдзючымі наладжваць.
Дапусцім, гэта ўсё ў яго натуры —
Другім, ого, ніхто б не дараваў! —
Але ж яго учынкі ганьбяць нас,
I нам з табой даводзіцца адказваць.
Калі свой час ён топіць у распусце,
Яму за гэта караю пахмелле,
Сухотка ў бок, а толькі нельга, нельга
Глухім быць да агульнае трывогі
I ухіляцца ад дзяржаўных спраў!
Спагнаць за гэта трэба, даць ушчунак,
Як хлапчуку, што прамяняў свой розум
На забаўкі пустыя.
Уваходзіць ганец.
Лепід
Зноў навіны.
Загад твой выкананы, слаўны Цэзар!
Пра ўсё, што дзеецца на рубяжах,
Табе дакладваць будуць штогадзіны.
Пампей на моры ўмацаваўся. Тыя,
Хто Цэзара баіцца, да Пампея
Бягуць з паклонам, погаласка ходзіць,
Што ты яго пакрыўдзіў.
Выходзіць.
Цэзар
Не дзіўлюся.
Даўно вядома, даспадобы той,
Хто рвецца ўгору, аж пакуль не сядзе
Сваім сябрам на шыю. Чалавек жа
Нялюбы, слабасільны пры жыцці
Па смерці часта робіцца любімцам.
Людскі натоўп, як багавінне ў моры,
Плыве туды, куды цячэнне гоніць,
Каб потым згніць.
Уваходзіць другі ганец.
Другі ганец
Паведамляю, Цэзар:
На моры уладараць два піраты —
Менах і Менекрат, з разбойных суднаў
На бераг Італьянскі нападаюць.
Кроў ледзянее ў жыхароў, а моладзь
Кіпіць ад абурэння. Карабель
Чуць выйдзе з гавані — ужо ў палоне.
Але страшней за ўсё, што гэты гвалт,
Драпежніцтва пірацкае прыкрыта
Пампея гучным імем.
Эх, Антоній,
Спыні, кажу, шаленства п'яных оргій!
Калі, забіўшы Гірцыя і Пансу,
Абодвух консулаў, ты адступаў
Паспешна ад Мадэны[16], люты голад
Не пакідаў цябе, ты з ім змагаўся;
Узгадаваны ў роскашы, цярпеў —
I дзікуну такое не пад сілу;
Піў бруд з балота, конскую мачу —
Сасмяглы звер і той бы ухіліўся;
У воўчых ягадах знаходзіў смак,
Кару грыз, як алень, а ў Альпах, чуў я,
Еў падлу, ад якой памерці можна;
Але ж вярнуўся ты адтуль здаровы,
Ты быў салдат, меў вытрымку тады.
Чаму ж цяпер—аж вымавіць мне цяжка! —
Свой гонар ганьбіш?
На вялікі жаль.
Ды што ў ім сораму няма, ці што,—
Радзіму кінуўшы, бадзяцца недзе?
А нам, Лепід, пара за зброю брацца,
Ваенную нараду склікаць трэба.
Маруднасць наша — выйгрыш для Пампея.
Я заўтра, Цэзар, далажу табе,
Якія сілы пад маёй камандай
На сушы і на моры.
Я таксама
Дакладна высветлю усё.— Бывай!
Да пабачэння, Цэзар. Калі ласка,
Трымай мяне у курсе спраў.
Вядома.
Сяброўскіх абавязкаў не парушу.
Выходзіць.
СЦЭНА 5
Александрыя. Палац Клеапатры. Уваходзяць Клеапатра, Харміяна, Ірада і Мардзіян.Клеапатра
Харміяна!
Што, царыца?
О-о!..
Дай выпіць мандрагоры[17] мне.
Навошта?
Хачу заснуць і доўга, доўга спаць,
Пакуль не вернецца Антоній мой.
Занадта многа думаеш аб ім.
Ты — здрадніца, няйначай.
Не, царыца.
Гэй, еўнух! Мардзіян!
Я тут, царыца,
Чым дагадзіць магу?
Нічым. Ты ж — еўнух.
А твой пісклявы спеў мне рэжа вуха.
Шчаслівы ты, жывеш адзін, спакойна.
А ведаеш ты, што такое страсць?
А як жа, ведаю.
Не можа быць!
Пачуццяў у мяне хапае ўсякіх.
Хоць я й бясплодны, уяўляў не раз,
Як абдымаюцца Венера з Марсам.
Ах, Харміяна! Як, па-твойму, дзе ён?
Стаіць, сядзіць, ідзе пяшком ці мчыцца
На баявым кані? Каню прыемна
Насіць Антонія. Шчаслівы конь!
На ім красуецца Атлант[18] паўсвету,
Людскіх плямён і меч і шлем. Ён, можа,
Мяне успамінае зараз, шэпча:
«Дзе ты, мая егіпецкая змейка?»
Як некалі мяне ласкава зваў.
О гэтая салодкая атрута!
А можа, ён забыў сваю каханку,
Чый твар счарнеў ад пацалункаў сонца,
Пакрыўся каляінамі гадоў.
Калі у нас быў госцем Юлій Цэзар,
Я славілася, як ласунак царскі.
Не абмінуў мяне і Гней Пампей[19],
Шукаў натхнення у вачах маіх,
Маёй любоўю цешыўся да смерці.
Уваходзіць Алексас.
Алексас
Хвала табе, вяльможная ўладарка!
Ты і Антоній — як вы не падобны!
Але ты быў пры ім, з ім сябраваў,
I след героя на табе блішчыць.
Дык расскажы, які цяпер Антоній.
Апошняе, што ён зрабіў, царыца,
Прыклаў да вуснаў неацэнны перл,
Вось гэты, пацалункамі асыпаў
I мне прамоваю параніў сэрца.
Хачу пачуць. Хай мне параніць вушы!
«Мой друг,— сказаў ён,— перадай, будзь ласкаў,
Вялікай егіпцянцы дробны дар мой,
Са скарбаў мора ўзяты, і скажы,
Што верны рымлянін праз нейкі час
Не жэмчугам, а царствамі ўпрыгожыць
Яе наследны трон, увесь усход
Аддасць ёй пад апеку». Ён кіўнуў
I ўскочыў на каня. I конь памчаўся,
Іржаннем заглушыўшы мой адказ.
Вясёлы быў ён, сумны? Як па-твойму?
Як светлы поўдзень між зімой і летам:
Ні сумны, ні вясёлы.
Харміяна,
Заўваж! Ты чуеш? Вось узор мужчыны.
Не сумаваў, каб не трывожыць блізкіх,
Не весяліўся, бо пакінуў радасць,
Свае хвіліны лепшыя ў Егіпце.
Гармонія пачуццяў процілеглых!
Вось чалавек! Няма яму раўні.
Ганцоў маіх сустрэў ты?
Больш за дваццаць,
Навошта ты іх пасылаеш столькі?
Той, хто народзіцца ў злашчасны дзень,
Калі я без пісьма яго пакіну,
Сканае у жабрацтве.— Харміяна,
Папірус і атрымант мне падай!
Як добра, што вярнуўся ты, Алексас!
Ці ж я магла так Цэзара любіць?
Напэўна, не!
Вялікі Юлій Цэзар!
Маўчы, дурніца, не таго ты хваліш!
Хвалі Антонія.
Вялікі Цэзар!
Ізідаю клянуся, кроў спушчу!
Павыбіваю зубы!..
Ах, прабач!
Не гневайся! Я толькі паўтарыла
Мелодыю тваіх мінулых дзён.
Мелодыю зялёнае дзяўчынкі.
Праўдзівае ж каханне да мяне
Прыйшло пазней. Папірус і атрымант!
Ганцоў я буду пасылаць штодня,
Увесь Егіпет падыму на ногі.
Выходзяць.
АКТ ДРУГІ
СЦЭНА 1
Месіна. У доме Секста Пампея. Уваходзяць Пампей, Менекрат і Менас.Пампей
Калі ёсць справядлівасць у багоў,
Яны памогуць нам, бо мы за праўду.
Багі марудзяць, доблесны Пампей,
Але не адвярнуліся ад нас.
Мінуе час, і траціць вартасць тое,
Што нам патрэбна зараз жа, цяпер.
Як часта просім мы ў багоў таго,
Што можа нам пашкодзіць, і яны
Малітвы нашы адхіляюць мудра
Для нашага ж дабра.
Я веру ў поспех.
Народ прыхільны да мяне, і мара
Ў маіх руках. Расце мая магутнасць
I наліваецца, як поўня ў небе.
Антоній абжыраецца ў Егіпце,
Ён свой трыбух для бітвы не падыме.
Актавій Цэзар выціскае грошы,
Збірае скарбы там, дзе траціць сэрцы,
Ну, а Лепід — ліса, хвастом віляе,
Стараецца абодвум дагадзіць.
Яго па шэрсці гладзяць, але з ім
Ніхто не лічыцца.
Лепід і Цэзар
З вялікім войскам рушылі ў паход.
Няпраўда гэта! Ад каго ты чуў?
Ад Сільвія.
Прыснілася яму.
Яны абодва ў Рыме і чакаюць
Антонія.— Блудніца Клеапатра!
Няхай нальюцца свежаю любоўю
Твае крыху пабляклыя ўжо вусны!
Хай чары дапамогуць хараству,
А юр прыродны — хараству і чарам!
Распусніка не выпускай з застолля,
Ласункамі эпікурэйскай кухні
Кармі, частуй, каб ачмурэў ад страў.
I, гонар у абжорстве утапіўшы,
Спаў непрабудным сном.
Што скажаш, Варый?
Скажу, дазнаўся цвёрда і дакладна:
Антоній раптам выехаў з Егіпта,
Плыве даўно і хутка будзе ў Рыме.
Параніла мне вушы гэтавестка.—
Не думаў я, Менас, што прагны бабнік
Надзене зноў свой шлем. А на вайне
Ён сіла большая, чым тыя два.
Ну, што ж,— мы можам толькі ганарыцца,
Што наш мяцеж падняў яго з пасцелі
I вырваў ненасытнага гуляку
З абдымкаў фараоншы-удавы.
Не веру я, што Цэзар і Антоній
Паладзяць між сабою. Фульвія
Нямала шкоды Цэзару зрабіла,
А брат Антонія вёў з ім вайну.
Антоній, праўда, іх не падбухторваў,
Аднак... хто ведае, як ён паверне?
Прадбачыць цяжка. Меншая варожасць
Часамі адступае перад большай.
Каб не было нас тут, яны б, напэўна,
Адзін другому горла перагрызлі,
Прычын для гэтага хоць адбаўляй.
Але цяпер з'яднаць іх можа страх —
Забыўшы сваркі, ўсе збяруцца ў кучу.
Хай нас багі бароняць ад няўдачы!
Я прадчуваю, бой будзе гарачы.
Хадзем, Менас.
Выходзяць.
СЦЭНА 2
Рым. У доме Лепіда. Уваходзяць Энабарб і Лепід.Лепід
Шаноўны Энабарб, як было б добра,
Каб ты схіліў Антонія да згоды.
Ён можа быць самім сабой, і толькі.
Калі яго чым-небудзь раззлуе
Актавій Цэзар, ён яму не спусціць,
А грымне словам, як з нябёсаў Марс.
Юпітэрам клянуся, каб я меў.
Такі ж ваяцкі выгляд, як Антоній,
Я б не галіў свайго шчаціння век.
Цяпер не час, каб нам разводзіць спрэчкі.
Але пара зірнуць і ў сутнасць спраў.
Нязначнае павінна даць дарогу
Больш важнаму.
Яно-то так, але
Нязначнае заўжды наперад лезе.
Лягчэй, лягчэй. Не трэба гарачыцца.
Не дзьмі на вугаль, бо агнём успыхне.—
Вось ён, Антоній доблесны.
Уваходзяць Антоній і Венцідзій.
Энабарб
I Цэзар.
Уваходзяць Цэзар, Мецэнат і Агрыпа.
Антоній (Венцідзію)
Як скончым тут, адразу на парфян.
Не ведаю, спытайся у Агрыпы.
Высакародныя сябры, саюз наш
Для спраў высокіх намі заснаваны.
I дробныя нязгоды не павінны
Яго парушваць. Дык праявім сёння ж
Спагадлівасць адзін да аднаго,
Бо калі вельмі гучна абмяркоўваць,
Забойствам будуць спрэчкі, не лячэннем.
Таму прашу, дзяржаўныя браты,
Пытанні вострыя кранаць мякчэй,
Каб гневу слуп не вырас паміж намі.
Прамова слушная. Я б выступіў з такою ж,
Праціўніка сустрэўшы перад боем.
Трубы.
Цэзар
Вітаю ў Рыме.
Дзякую.
Сядай.
Сядай ты першы.
Ну, як хочаш...
Садзяцца.
Антоній
Я чуў, мае паводзіны ты лічыш
Ганебнымі, хоць ганьбы ў іх няма,
А калі ёсць, дык што табе з таго,
Цябе ж не закрануў.
Цэзар
Я быў бы смешны,
Каб за нішто, ці праз якое глупства,
Распальваў крыўду, на цябе тым больш,
Я быў бы смешны, проста неразумны,
Каб гаварыў зняважліва аб тым,
Што дачынення да мяне не мае.
А як глядзеў ты, Цэзар, на той факт,
Што я ў Егіпце.
Гэтак жа, як ты
На тое, што я ў Рыме. Вось каб ты
Супроць мяне рабіў падкопы там,
Была б прычына.
Што значыць — падкопы? Цэзар
Хіба не зразумеў? Тлумачыць трэба?
А жонка твая што? Не бунтавала?
А брат супроць мяне не выступаў?
Тваё імя яны ўзнялі як сцяг.
Няпраўда гэта, выдумка. Мой брат
Не прыкрываўся мною. Я распытваў.
Даведаўся аб тых, хто быў з табой,
Цябе абараніў. А калі ён
З табой змагаўся, значыць, і маім
Быў ворагам, бо справа ў нас з табою
Агульная. Ды я ж пісаў табе,
Пісаў... Не, не!.. Калі сварыцца ўздумаў,
Вярні свайго каня у іншы бок.
Шукаеш апраўданне, на мяне
Узвальваеш віну, ці не занадта
Сябе высока ставіш?
Я? Ніколькі.
Твой вывад будзе правільны, я знаю.
Не мог жа я, кіруючы з табою,
Падвучваць брата, каб падняў мяцеж
Для ўсіх нас небяспечны. А пра жонку
Сваю скажу: жадаю ад душы,
Каб меў ты наравістую такую ж.
Трымаеш ты ў сваіх руках трэць свету,
Дзяржаваю кіруеш без натугі,
Паспрабаваў бы жонкай кіраваць.
Шкадую, Цэзар, што яе нястрымнасць,
Гарачнасць, фанабэрыя дурная
Табе даліся ў знакі. Але што
Я мог зрабіць?
Я пасылаў пісьмо
Табе ў Егіпет. Ты ж майго ганца
Сустрэў з насмешкай і прагнаў з банкета,
Пісьмо маё адклаў не прачытаўшы.
Ён без дазволу уваліўся ў залу.
Прымаў я урачыста трох цароў,
Даваў абед і быў заняты вельмі.
Назаўтра ж сам твайго ганца паклікаў
I абышоўся з ім як мае быць.
Будзь ласкаў, на ганца не спасылайся,
Шукай для сваркі больш сур'ёзных фактаў.
Ты клятву даў мне і парушыў клятву.
А папракнуць мяне ў чым-небудзь брыдкім
Язык твой не павернецца.
Лагодней!
Без гневу, Цэзар!
Не, няхай гаворыць.
Мой гонар не баіцца падазрэнняў.—
Кажы, я слухаю. «Парушыў клятву...»
...Дапамагаць мне зброяй і людзьмі
Ты мне адмовіў, просьбу адхіліў.
Хутчэй за ўсё не праявіў увагі,
Час быў атрутны, блытаніна скрозь —
Замарачэнне на мяне найшло.
У гэтым вінаваты, не пярэчу.
Я не уніжу годнасці сваёй
I воінскіх заслуг не абняслаўлю
Прызнаннем шчырасці. Фульвія, напэўна,
Хацела выцягнуць мяне з Егіпта,
Без ведама майго падняўшы бунт.
Прашу добразычліва, без дакораў
Мне дараваць нявольную віну.
Прашу прабачыць!
Правільныя словы.
А ці не лепш спыніць абмеркаванне
Ўсялякіх крыўд, мінулае забыць
I глянуць на сучаснасць. Перад вамі
Адзіны выбар — прымірэнне.
Так!
Маўчы, салдат! Не абражай прысутных.
Я так і ведаў: праўда вочы коле.
Ні слова болей! Прыкусі язык!
Мне што? Маўчу. Як рыба анямеў.
Ён выказаўся груба, але трапна.
Наўрад ці можна ўмацаваць сяброўства,
Калі хапацца толькі за сваё.
Каб ведаў я, дзе той абруч жалезны,
Які б нас аб'яднаў, як і раней,
Шукаць яго пайшоў бы на край свету.
Дазволь мне, Цэзар...
Гавары, Агрыпа.
Актавія, сястра твая, цяпер
У самым росквіце, а Марк Антоній
Застаўся удаўцом.
Агрыпа, змоўкні.
Пачула б Клеапатра твой намёк,
Яна б закалацілася ад гневу.
Я не жанаты... I хачу паслухаць,
Якія прапановы у Агрыпы.
Каб вашу дружбу ўмацаваць навек
І сэрцы вашы паяднаць братэрствам,
Няхай Антоній згодзіцца узяць
Актавію за жонку. Хараством,
Характарам і цнотаю сваёй
Яна вышэй пахвал, якраз да пары
Магутнейшаму з воінаў зямлі.
Іх шлюб адразу знішчыць недавер'е,
Развее страх, што звіў гняздо ў дзяржаве,
I павуціну вымыслаў парве.
Любоў Актавіі да вас абодвух
Адновіць ваша даўняе сяброўства
I выкліча народную прыхільнасць.
Прабачце за параду, абавязак
Мяне прымусіў думак не таіць,
Прыдаў мне смеласці.
Што скажа Цэзар?
Паслухаем Антонія спачатку.
Якія меркаванні у яго,
Цікава ведаць.
А якой уладай
Надзелены Агрыпа, што ён зробіць,
Калі я згоду дам на гэты шлюб?
Агрыпу надзяліў уладай я,
I не адмовіцца сястра мая.
I ў сне не сніў. Прымаю прапанову.
Адзінства мэты і адзінства душ,
Агорнутыя цеплынёй братэрскай,
Хай з гэтае хвіліны неразлучна
Вядуць нас да вялікіх перамог.
Дай мне руку!
Вазьмі, Антоній слаўны.
Мой неацэнны скарб, вачэй уцеху,
Сваю сястру перадаю табе
З любоўю братняй, каб яна жыла
У шчасці, згодзе, пад тваёй аховай,
З'яднаўшы нашы сэрцы і дзяржавы
Ў імперыю любві.
Хай будзе так.
Я не чакаў, што давядзецца мне
Паўстаць супроць Пампея. Ён нядаўна
Зрабіў мне вельмі важную паслугу.
Я за дабро павінен адплаціць,
Няхай не думае, што я няўдзячны,
А потым абвяшчу яму вайну.
Не адкладай, спяшайся. На Пампея
Напасці трэба як мага хутчэй,
Каб не напаў ён першы.
Дзе ён зараз?
Каля гары Мізенскай[20].
Войска шмат?
Як ён на сушы?
Моцны, вельмі моцны.
Ну, а на моры — поўны уладар.
Пра гэта чуў. Пагаварыць з ім варта,
Перш чым за зброю брацца. Але скончым
Спачатку нашу справу.
Вельмі рад.
Хадзем. Цябе я сёння пазнаёмлю
З маёй сястрой.
Не адставай, Лепід.
Будзь нашым госцем.
Доблесны Антоній,
Каб хворы быў і то пайшоў бы следам.
Трубы. Цэзар, Антоній і Лепід выходзяць.
Мецэнат Віншую з прыездам, шаноўны Энабарб. Энабарб Любімец Цэзара, высакародны Мецэнат! — Мой слаўны друг Агрыпа! Агрыпа Доблесны Энабарб! Мецэнат Як добра, што ўсё так цудоўна ўладзілася.— А вы, мабыць, весела пажылі ў Егіпце. Энабарб Дзіва што! Уставалі так позна, што сонца ад сораму закрывала твар, а пілі і закусвалі — аж пакуль ноч не бляднела, стаміўшыся. Мецэнат А ці праўда, што на сняданне падавалі па восем вепрукоў на дванаццаць асоб? Энабарб Для нас гэта было як муха для арла. На нашых банкетах такія цуды тварыліся, якіх свет не бачыў, ёсць чым пахваліцца. Мецэнат Калі верыць доўгім языкам, Клеапатра такая красуня, што ёй раўні няма. Энабарб Яна завалодала сэрцам Антонія адразу ж. А сустрэліся яны ўпершыню на рацэ Кідне[21]. Агрыпа О, тады яна была сапраўды прыгожая, калі той сведка, што мне расказваў, не хлусіць. Энабарб
А я вам зараз апішу.
Яе баркас плыў па вадзе, як трон,
Блішчаў у золаце. Барвовы ветразь
Напоены быў водарам пяшчотным,
I вецер млеў; туліўся да яго.
Пад гукі флейт сярэбраныя вёслы
Ў суладдзі дружным разразалі плынь,
I хвалі абмывалі іх з любоўю.
Царыца ж пад парчовым балдахінам
Ляжала на ўзвышэнні. Слоў не маю,
Язык нямее перад гэтым дзівам,
Венера адступае перад ёю,
Стварэннем дасканалае красы.
Абапал ложка хлопчыкі-амуры
Махалі апахаламі рытмічна,
Абвейвалі яе румяны твар,
Які палаў, струменіў хараство.
Бач, як Антонію пашанцавала!
Прыслужніцы вакол, як нерэіды[22],
З адданасцю глядзелі на царыцу,
Лавілі кожны рух яе вачэй.
Адна з дзяўчат стаяла ля руля
I грацыёзна кіравала суднам,
Трымаючы шаўковыя шнуры
У далікатных, як пялёсткі, пальцах.
Прывабны водар з музыкай чароўнай
Цяклі суладна і п'янілі бераг.
Народ збягаўся да ракі, і плошча,
Дзе ў крэсле узвышаўся Марк Антоній,
У момант апусцела. Ён адзін,
Нікога больш. Паветра, дык і тое
Памчалася б насустрач Клеапатры,
Каб вырвацца магло!
Вось дык жанчына!
Калі яна прычаліла, Антоній
Паслаў ганцоў прасіць яе пачціва
З ім павячэраць, а яна ў адказ
Паклікала яго самога ў госці.
I наш Антоній, чалавек ласкавы,
Які жанчынам адмаўляць не можа,
Пабрыўся разоў дзесяць і пайшоў,
Каб потым сваім сэрцам расплаціцца
За ўсё, што там еў вокам ненасытным.
О шлюха царская! Сам Юлій Цэзар
Свой меч калісьці клаў ёй у пасцель;
Пасеяўшы, жніва не дачакаўся.
Аднойчы давялося мне пабачыць,
Як бегла вуліцаю Клеапатра,
Задыханая, нешта балбатала,
Пра іншую сказаў бы — недарэка,
А ёй была да твару нават слабасць.
Цяпер яе Антоній, мабыць, кіне.
Ніколі. Ні за што. Не надакучыць
Яе каханне век. У ім няма
Будзённай аднастайнасці, бо прага,
На міг патухшы, зноў палае. Страсць
Ператвараецца ў свяшчэннадзейства.
Калі краса, і розум, і ласкавасць
Жанчыны вернай супакояць дух
Антонія, загояць раны сэрца,
Актавія яму — нябесны дар.
Хадзем, шаноўны Энабарб. Будзь госцем.
Жыві ў мяне, пакуль ты ў Рыме.
Дзякуй.
Выходзяць.
СЦЭНА 3
Там жа. У доме Цэзара. Уваходзяць Цэзар, Антоній, Актавія і світа.Антоній
Мой абавязак і дзяржаўны клопат
Нас могуць разлучыць.
У час разлукі
Маліць багоў я буду на каленях
За поспех твой.
Спакойнай ночы, Цэзар.—
О мілая Актавія мая,
Не прыслухоўвайся да нізкіх плётак,
Што ганьбяць гонар мой. Так, я грашыў,
Але ў мінулым гэта ўсё. Дабранач!
Адпачывай! — Спакойнай ночы, Цэзар!
Спакойнай ночы!
Цэзар, Актавія і світа выходзяць. Уваходзіць вяшчун.
Антоній А! Гэта ты? Сумуеш? У Егіпет хочацца? Вяшчун Лепш бы я ніколі адтуль не выязджаў, а ты не прыязджаў туды. Антоній Чаму? Вяшчун Растлумачыць словамі не магу, нутром адчуваю. Вярніся ў Егіпет. Антоній
Дык прадкажы, што мне рыхтуе лёс.
Хто больш узвысіцца: я альбо Цэзар?
Цэзар.
Далей трымайся ад яго, Антоній.
Твой дэман, дух, які табой кіруе,
Магутны, велічны, непераможны,
Калі паблізу Цэзара няма.
Але дух Цэзара заўжды мацней,
I побач з ім твой геній траціць сілу.
Няхай адлегласць падзяляе вас!
Ты мне сказаў — і ўсё!
Нікому больш.
Нідзе нікому, аднаму табе.
Якую б з ім гульню ні пачынаў ты,
Не спадзявайся выйграць, ты прайграеш.
Твой дух спалохаецца і адступіць
Перад нязменнасцю яго удач.
Будзь незалежным! Без яго ты волат.
Ідзі! Пакліч Венцідзія сюды.
Адпраўлю на парфян. Так ці іначай,
Ці гэта спрыт, ці гэта выпадковасць,
Але сказаў ён праўду. Нават косці
I тыя Цэзару ў руку кладуцца.
Спаборнічаць з ім проста немагчыма.
Пацягнем жэрабя — ён апярэдзіць.
А пеўняў выпусцім, дык мой слабейшы.
Ў яго і перапёлкі добра б'юцца,
З маіх жа пух ляціць. Хачу ў Егіпет,
Жаніцьба гэтая, мой шлюб раптоўны
Ёсць толькі спосаб мір умацаваць,
А шчасце там, на Ўсходзе.
А! Венцідзій.
Ты рушыш на парфян. Усё гатова.
Загад падпісаны. Хадзем.
Выходзяць.
СЦЭНА 4
Там жа. Вуліца. Уваходзяць Лепід, Мецэнат і Агрыпа.Лепід
Мяне далей праводзіць не патрэбна.
Спяшайцеся да вашых палкаводцаў.
Вось толькі развітаецца Антоній
З Актавіяй — і мы ў дарогу.
Добра.
Сустрэнемся ў даспехах баявых,
Яны цяпер да твару вам. Бывайце.
Відаць, мы будзем ля гары Мізенскай
Раней, чым ты, Лепід.
Павінен буду
Я кружным шляхам рушыць. Справы ёсць.
Абгоніце мяне вы дзён на два.
Жадаем поспеху.
Да пабачэння.
СЦЭНА 5
Александрыя. Палац Клеапатры. Уваходзяць Клеапатра, Харміяна, Ірада і Алексас.Клеапатра
Я музыкі хачу, той горкай ежы,
Што корміць нас, нявольнікаў любві.
Гэй, музыканты!
Уваходзіць Мардзіян.
Клеапатра
Не хачу, не трэба.
Лепш у шары згуляем, Харміяна.
Рука баліць. Вось, можа, Мардзіян.
Што ты, што еўнух, для мяне ўсё роўна.
Які з вас толк!
А ты ў шары умееш?
Не вельмі, найяснейшая царыца.
Я пастараюся.
Ну-ну! Старанне,
Хоць марнае, дае акцёру скідку.
Гуляць я расхацела! — Прынясіце
Мне вудачку і пойдзем на раку.
Там буду я пад ціхія напевы
Лавіць чырванапёрых вёрткіх рыбак,
За жабры іх падчэпліваць кручком,
Выцягваць, уяўляючы, што гэта
Антоній на кручку, і паўтараць:
«Ага, ага, папаўся!»
А ты помніш
Вясёлы жарт, калі ў заклад пайшлі вы
Хто больш наловіць рыбы, і яму
Твой вадалаз павесіў на кручок
Салёную макрэль?
Тады, ў той дзень,—
О, незабыўны дзень! — мой смех увёў
Антонія ў злосць, і ў тую ж ноч
Мой смех вярнуў яму хвіліны шчасця.
Назаўтра, падпаіўшы, я надзела
Свае ўборы на яго, сама ж
Падперазалася мячом булатным,
Праслаўленым ў бітве пры Філіпах[23].
Ага! З Італіі! Хутчэй расказвай,
Бальзам уцешных вестак лі мне ў вушы
Царыца! Ах, царыца!
Ён загінуў?
Калі ты скажаш «так», злашчасны раб,
Заб'еш царыцу словам, калі — «не»,
Калі Антонію жывецца добра,
Вось золата і вось мая рука,
Яе цары са страхам цалавалі.
Яму, царыца, добра, вельмі добра.
Яшчэ дам золата, бяры. Чакай!
Пра мёртвых кажуць гэтак жа: ім добра.
Калі ён мёртвы, золата расплаўлю
I горла подлае тваё залью.
Царыца, выслухай...
Што ж, гавары.
Па твары бачу: не з дабром прыехаў.
Калі жывы Антоній, не ў палоне,
Тваё аблічча зіхацець павінна,
Калі ж бяда, калі няшчасце з ім,
Чаму не стаў ты фурыяй жахлівай
З клубком гадзюк заместа валасоў?
Царыца, выслухай мяне спачатку.
Мо лепей адхвастаць цябе спачатку.
Але, калі ты скажаш — ён жывы,
Здаровы, з Цэзарам пасябраваў,
Пазбегнуў ліха — залатым дажджом
I градам перлаў я цябе асыплю.
Царыца, ён здаровы.
Гэта добра.
Сябруе з Цэзарам.
Прыемна чуць.
Такая дружба ў іх, не разарвеш.
Узбагачу цябе.
Але, царыца...
Не даспадобы мне тваё «але».
«Але», «аднак», «а ўсё ж» — іржавы нож,
Якім найлепшы ўступ зарэзаць можна,
Падкуплены турэмшчык, што з турмы
Крывавага злачынцу выпускае.
Ну, што яшчэ? Выкладвай без разбору
I добрае і дрэннае. Кажы.
Сябруе з Цэзарам, жывы, здаровы,
Свабодны...
Не, я не сказаў «свабодны».
З Актавіяй ён звязаны, царыца.
Што, што? З Актавіяй? Што іх збліжае?
Пасцель.
О жах! Я млею, Харміяна.
Антоній з ёю ажаніўся.
Брэшаш!
Здыхай, паскуда!
Царыца, злітуйся!
Што ты сказаў?
Прэч, подлы, нізкі раб! Валоссе вырву
I бельмы вылушчу табе з вачніц.
Жалезнымі прутамі будзеш біты,
А потым у расол і на агонь.
Даруй, царыца! Не карай мяне.
Не я іх сватаў. Не мая віна.
Што? Правучыла? Не гняві, нягоднік!
Скажы — хлусня, скажы — няпраўда гэта,
I я табе дам скарб, цябе узвышу,
Правінцыяй ты будзеш кіраваць,
I ў сне не сніў такога.
Ён жанаты.
Нікчэмны раб! Ты вельмі доўга жыў.
Збягу!
За што? Чым я цябе пакрыўдзіў?
Царыца дарагая, супакойся:
Ні ў чым не вінаваты ён.
А хіба
Маланка вінаватых толькі б'е?
Хай воды нільскія зальюць Егіпет!
Гадзюкамі хай стануць галубы!
Вярнуць сюды раба! Я не ўкушу,
Хоць і ў шаленстве. Кліч, вярні ганца!
Баіцца ён.
I пальцам не крану.
Я рукі апаганіла свае,
Ударыўшы халопа, я ж сама
Ўсяму прычына.
Падыдзі, не бойся.
Якім бы чыстым ні было сумленне,
З'яўляцца з дрэннай весткай рызыкоўна.
Навіны добрыя чуваць здалёк,
А ліха падпаўзае непрыкметна.
Я выканаў свой абавязак.
Клеапатра
Вось як!
Ён ажаніўся? Можа, зноў пацвердзіш?
Яшчэ ўва мне не выгарала злосць.
Жанаты ён, царыца.
Праклінаю!
Які упарты!
Значыць, лепш хлусня?
О, каб ты мог!..
Хай паў-Егіпта стане нільскім дном,
Прытулішчам чарвей і слімакоў!
Каб ты быў нават, як Нарцыс[24], прыгожы,
Ты для мяне не чалавек — страшыдла.
Ідзі адсюль!.. Чакай!.. Ён ажаніўся?
Не гневайся, царыца!
Ажаніўся?
Даруй, царыца! Не прымай за крыўду!
Цяпер ён муж Актавіі.
Прэч, злодзей!
Махляр спрактыкаваны, вон адгэтуль!
Навёз тавару з Рыма. Не куплю!
Сам прадавай на рынку за бясцэнак.
Ганец выходзіць.
Xарміяна
Перацярпі, ласкавая царыца.
О Юлій Цэзар!.. Вось ён, мой Антоній!
Я ж так яго хваліла!
I не раз.
І вось расплата. Падаю... Трымайце...
Ірада! Харміяна!.. Не, нічога...
Алексас, дзе ты? Дагані ганца
I пра Актавію ўсё распытай:
Якая тварам і які характар,
Ці маладая, колькі ёй гадоў,—
Даведайся і мне ўсё перакажаш.
Навек з ім расстаюся... Не магу...
Не, не, не расстаюся!.. Харміяна,
Хоць ён Гаргона[25], але ўсё ж ён Марс.
Скажы Алексасу, каб запытаў,
Якога воласу і рост які...—
Ах, Харміяна, прытуліся... Цяжка!
Не суцяшай мяне, маўчы...— Вядзіце...
Выходзяць.
СЦЭНА 6
Каля гары Мізенскай. Трубы і барабанны бой. На чале сваіх войск з аднаго боку ўваходзяць Пампей і Менас, з другога — Цэзар, Антоній, Лепід, Энабарб і Мецэнат.Пампей
Заложнікаў я ўзяў, а вы маіх.
Пагаварыць нам трэба перад бітвай.
Мы гэтак жа дамовіцца жадаем.
Таму пасланы намі загадзя
Табе ў пісьмовай форме прапановы.
Ці досыць іх, каб ты адклаў свой меч,
Падняты крыўдай і нездавальненнем,
I маладых адважных сіцылійцаў,
Каб не губіць іх тут, дамоў адправіў?
Звяртаюся да вас я, трыумвіры,
Намеснікі багоў, што на ўвесь свет
Сваю руку ўладарную паклалі,
Няўжо мой бацька мсціўцаў мець не можа,
Калі жывуць яго сябры і сын?
Пакінуў жа нябожчык Юлій Цэзар,
Чый цень з'явіўся Бруту пры Філіпах,
Сваіх заступнікаў — вы адплацілі.
Чаму адважыўся сумленны Брут
Суполона з Касіем і гуртам рымлян
Пайсці на змову у імя свабоды
I акрапіць крывёю Капітолій[26]?
Бо не хацелі, каб падняўся дэспат
I сеў адзін на шыю чалавецтву.
З такой жа мэтай я сабраў свой флот
I, ўспеніўшы глыбіні вадзяныя,
Плыву, каб справядліва пакараць
Няўдзячны Рым за бацьку.
Не спяшайся.
Не запужаеш флотам нас, Пампей.
Мы і на моры спуску не дадзім,
Ну, а на сушы ведаеш ты сам,
Хто з нас мацнейшы.
О, прыбраў да рук
Сабе ты шмат чаго! Прысвоіў нават
Дом майго бацькі. Што ж, трымай пакуль што.
Зязюля век свайго гнязда не мае.
Бліжэй да справы. Гавары адразу,
Ці згодзен ты на нашы прапановы?
Чакаем, адкажы.
Прасіць не будзем.
Узваж, якія выгады табе.
I што ты можаш страціць, захацеўшы
Мець больш таго, што мы гатовы даць.
Вы дазваляеце мне ўзяць сабе
Сіцылію з Сардзініяй пры ўмове,
Што я ачышчу мора ад піратаў
I буду забяспечваць Рым пшаніцай,
Вось вашы прапановы. Іх прыняўшы,
Маглі б мы разысціся па-сяброўску,
Мячоў не падымаючы?
Ну так.
Дык ведайце, што я прыйшоў з намерам
На гэта згоду даць і не пярэчыць.
Але мяне абурыў Марк Антоній.
I хоць, падкрэсліўшы сваю заслугу,
Я зменшу ёй цану, але напомню,
Каб ты, Антоній, знаў. Калі твой брат
Паўстаў на Цэзара, мяне знайшла
Ў Сіцыліі твая старая маці,
I я ёй даў прытулак.
Чуў пра гэта.
Сардэчна дзякую табе, Пампей.
Зрабіў ты добра.
Ну, то дай руку,
Не думаў я, што тут цябе пабачу.
На Ўсходзе, дружа, мяккія пасцелі,
I маладзец ты, што мяне прымусіў
Раней вярнуцца, чым я сам збіраўся.
Я ў выйгрышы.
Даўно цябе не бачыў.
Даўно, даўно... Змяніўся ты, Пампей.
Суровы лёс мне мог змаршчыніць твар,
Але не здолеў перайначыць сэрца.
Трымаюся.
Сустрэча удалася.
Ну, а раз так, калі між намі згода,
Напішам дагавор і узаконім Яго пячацямі.
І неадкладна.
Я прапаную, перш чым развітацца,
Банкет наладзіць гучны, запрасіць
Адзін другога ў госці. Хто пачне?
Я дам банкет.
Чакай, Антоній, друг мой.
Пацягнем жэрабя, так будзе лепш,
Ці ты пачнеш ці іншы хто — ўсё роўна:
У гэтай справе апярэдзіш ты.
Там, у Егіпце, нават Юлій Цэзар,
Я чуў, ад смачнай ежы растлусцеў.
Ці не замнога чуў ты?
Я жартую.
I я таксама.
Людзі так гавораць.
Яшчэ, я чуў, Апаладор прыносіў...
Не ўспамінай, маўчы!
А ўсё ж цікава,
Што ён прыносіў?
У мяшку з пасцеллю
Прыносіў Цэзару адну царыцу[27].
А я цябе пазнаў. Ну, як жывеш?
Жыву цудоўна, што ні дзень, то лепей:
Наперадзе банкетаў чарада.
Ну, што ж, давай паціснем рукі, воін:
Табе я ворагам не быў ніколі,
А храбрасці тваёй зайздрошчу нават.
Каб я любіў цябе, я не скажу.
Хваліць даводзілася, хоць, па-мойму,
Хвала табе, што муха для асілка.
За шчырасць дзякую, лягчэй на сэрцы.—
Прашу ўсіх да мяне на карабель.
З прыемнасцю. Вядзі нас.
Калі ласка.
Усе, апроч Энабарба і Менаса, выходзяць.
Менас (убок) Што ты робіш, Пампей! Мірыцца з імі? Твой бацька ніколі б гэтага не дазволіў. (Энабарбу) Мы недзе сустракаліся? Энабарб Здаецца, на моры. Менас Ну так. Энабарб На моры ты быў герой. Менас А ты на сушы. Энабарб Люблю, калі мяне хваляць, аднак нельга адмаўляць, што на сушы я ўсё ж нешта зрабіў. Менас А я на моры. Энабарб Ну, вядома. Але глядзі, не прызнавайся ва ўсім, а то ўліпнеш. На моры ты быў разбойнік, і даволі страшны. Менас А ты на сушы. Энабарб Ну вось, і знайшлося агульнае. Дай руку, Менас. Каб нашы вочы былі суддзямі, яны б схапілі тут двух галаварэзаў, што, абняўшыся, цалуюцца. Менас Што рукі брудныя, не бяда, абы твар быў чысты. Энабарб Гледзячы ў каго. Скажам, жанчына. I чысценькая і прыгожанькая... Менас Ой, не кажы! Гэта нож для мужчынскага сэрца. Энабарб Мы ішлі сюды, каб з вамі ваяваць. Менас А давядзецца спаборнічаць у п'янстве. Сягоння Пампей будзе з рогатам прапіваць сваё шчасце. Энабарб А заўтра слязьмі абальецца. Толькі шчасця плачам не вернеш. Менас Твая праўда. Ніхто з нас не чакаў, што Марк Антоній з'явіцца сюды. Ён што, ажаніўся з Клеапатрай? Энабарб Сястру Цэзара завуць Актавіяй. Менас Я ведаю. Яна была замужам за Каем Марцэлам. Энабарб А цяпер яна жонка Марка Антонія. Менас Што ты гаворыш? Энабарб Тое, што ты чуеш. Менас Значыць, цяпер яны звязаны з Цэзарам навекі? Энабарб Сцвярджаць такое — у мяне язык не павернецца. Менас Я думаю, тут больш палітыкі, чым кахання. Энабарб I я так думаю. Вось пабачыш, гэты шлюб не ўмацуе дружбы, пятлёй на шыі павісне. Актавія набожная, халодная, маўклівая. Менас Кожны хацеў бы мець такую жонку. Энабарб Можа, хто і хацеў бы, толькі не Марк Антоній. Яму не халоднае, а гарачае падавай, яго пацягне зноў да егіпецкіх ласункаў. Ну, а Цэзар ад уздыхаў Актавіі запалае, як факел. I тады, напэўна кажу, уся іх дружба лопне з трэскам. Антоній будзе шукаць пяшчотаў там, дзе іх пакінуў. А жонку ўзяў дзеля выгады, няйначай. Менас I я так думаю. А ці не пайсці нам, дружа, з табой на карабель? Хачу выпіць за тваё здароўе. Энабарб Падтрымаю ахвотна. У Егіпце мы прамывалі горла амаль штодня. Менас Дык пойдзем.
Выходзяць.
СЦЭНА 7
На караблі Пампея каля гары Мізенскай. Музыка. Уваходзяць некалькі слуг з віном і закускай.Першы слуга Зараз яны будуць тут. Некаторыя з гэтых дубоў ужо карэннем за зямлю не трымаюцца. Лёгкі ветрык — і лягуць покатам. Другі слуга Лепід чырвоны як рак. Першы слуга Усё недапітае ў яго злівалі. Другі слуга Як толькі яны пачынаюць падкусваць адзін аднаго, ён адразу ў крык: «Годзе вам!» Іх супакойвае, а сам віно жлукціць. Першы слуга I ў жываце ў яго вайна. Нутро пратэстуе, бурчыць, не хоча прымаць лішняга. Другі слуга Вось што значыць пішчом улезці ў кампанію выдатных людзей, быць у іх затычкай! Які толк ад цяжкага кап'я, калі не можаш яго падняць,— гэта табе не дубчыкам ляскаць. Першы слуга Папасці ў асяродзішча вялікіх, не маючы на гэта права,— тое, што бяльмо ў воку: карысці ніякай, а твар пакалечаны.
Трубы. Уваходзяць Цэзар, Антоній, Лепід, Пампей, Агрыпа, Мецэнат, Энабарб, Менас і іншыя военачальнікі.
Антоній (Цэзару)
Заведзена ў іх так — на пірамідах
Ёсць знакі вышыні разліваў Ніла:
Калі вада высока — ураджай,
А нізка — засуха і недарод.
А як вада спадзе, адразу ж сеюць.
Спрыяе росту глеістая глеба,
I хутка набліжаецца жніво.
Пампей, на пару слоў.
А што такое?
Ты мне шапні.
Давай убок адыдзем. Справа ёсць.
Адстань. Я зараз.
Не лезь! Чаго ты хочаш? Адчапіся!
Ідзі адсюль, кажу!
Падайце кубак!
Няўжо не варты я тваёй увагі?
Служу аддана. Выслухай мяне.
Ты нейкі дзіўны. Што ў цябе такое?
Ну так, аддана служыш. Што далей?
Перад тваёй фартунай я гатовы
Укленчыць і маліцца на яе.
Чаго прыціхлі? Весялей, сябры!
Лепід, ты што? Як у пясках зыбучых?
Глядзі, не ўгрузні. Ногі падымай.
Ці хочаш ты сабе ўвесь свет прысвоіць?
Ты звар'яцеў!
Пытаюся яшчэ раз:
Ці хочаш ты забраць сабе ўвесь свет?
А як гэта зрабіць?
Згадзіся толькі.
I хоць мяне ты лічаш бедняком,
А я ўвесь свет магу табе аддаць.
Ты п'яны?
Не, Пампей, зусім цвярозы.
У межах акіяна і нябёс
Ты мог бы стаць Юпітэрам зямным,
Каб толькі захацеў.
Якім жа чынам?
Тры ўладары дзяржавы найвялікшай,
Твае сапернікі — на караблі.
Я адсяку канат, у мора выйдзем
I трыумвірам горла перарэжам...
I ўсё тваё.
Вось і зрабіў бы так:
Употай, ціха, і мяне б не ўблытваў.
Ты ўмееш, і твая такая служба,
А мне прымаць удзел у змове — подласць.
Я не хачу свой гонар абняславіць
Дзеля карысці. Вінаваць язык!
Я мог бы вынікі адобрыць потым,
Але задуму мушу адхіліць.
Забудзь пра гэта. Пі!
Даволі, хопіць
Ісці услед за гэтай бляклай зоркай!
Таго, хто хоча, але ўзяць баіцца,
Фартуна ўзнагароджвае няўдачай.
Сябры, прашу! Лепід, тваё здароўе!
На бераг занясіце. Хай праспіцца.
Я за яго дап'ю.
Кульнём, Менас!
Здароў будзь, дружа!
Налівай паўней.
Менас, глядзі, глядзі! Які асілак!
З чаго ты ўзяў?
Нясе ў руках трэць свету.
Перапілася, бачу, гэта трэць.
А каб жа цэлы свет набраўся гэтак?
Вось карусель была б!
Вядома! Вып'еш —
Даведаешся.
За тваё здароўе!
Банкет — нішто, але яму далёка
Да вечароў александрыйскіх.
Не,
Не так далёка. Зараз мы прыблізім.—
Тваё здароўе, Цэзар!
Я не буду.
Палошчам мы мазгі свае, палошчам,
А бруду не адмыць! Дарэмны клопат.
Эпоха так дыктуе. Прывыкай.
Цэзар
Мне раіш прыстасоўвацца. Не выйдзе.
Па-мойму, лепш чатыры дні пасціць,
Чым выпіць мора цэлае адразу.
Дазволь, начальнік, распачаць нам скокі,
Егіпецкі вясёлы карагод
У гонар Бахуса.
Давай, салдат!
Хутчэй сюды! Бярыцеся за рукі!
Кружыцца будзем, аж пакуль наш розум,
Спавіты хмелем, не засне ў абдымках
Пяшчотнай Леты.
Гэй, рабіце кола!
Узрушвай сэрцы, музыка! Грымі!
За рукі! Дружна! — Хлопчык, запявай!
А мы падхопім. Не шкадуйце сілы,
Хай рэха адгукаецца вакол!
Музыка. Энабарб кіруе скокамі.
Песня
Бахус, Бахус бог віна,
Просьба да цябе адна:
Чашы поўныя налі,
Нашу смагу наталі,
Нашы сэрцы акрылі.
Нашы сэрцы акрылі!..
Пара спыніць.— Пампей, спакойнай ночы! —
Хадзем, сваяк. Дазволь цябе праводзіць.
З дакорам пазіраюць на разгул
Пакінутыя намі абавязкі.
Палаюць шчокі ад віна.— Канчайце!
Трывалы Энабарб і той размяк.
Я сам кірую языком з натугай.
Ад выпіўкі празмернай мы як блазны.
Ды што тут разважаць! Спакойнай ночы! —
Антоній, дай руку.
Банкет адновім
На беразе.
А як жа! Дай руку!
Мой дом бацькоўскі ты ў мяне забраў,
Антоній, помні!.. Але я твой друг.
Спускайся ў лодку.
Ціха, не ўпадзіце!
Я застаюся тут.
Прашу ў каюту.
Трубіце ў трубы, біце ў барабаны!..
Музыкі, грайце, каб Нептун пачуў,
Як салютуем мы героям свету.
Іграйце, вісельнікі, рэж ваўсю!
Трубы і барабаны.
Гэй, шапкі ўгору! Гэй!..
Ура! Хадзем.
Выходзяць.
АКТ ТРЭЦІ
СЦЭНА 1
Раўніна ў Сірыі. Уваходзяць урачыста Венцідзій, Сілій, іншыя рымскія военачальнікі і войска. Наперадзе нясуць цела забітага парфянскага царэвіча Пакора.Венцідзій
Разбіта Парфія, край вострых стрэл,—
Адпомсціў я за гібель Марка Краса[29].
Хай кожны воін паглядзіць на труп
Парфянскага царэвіча. Арод,
Твой сын Пакор аддаў жыццё за Краса.
Венцідзій, ты герой. Пакуль твой меч
Яшчэ гарачы ад крыві парфянскай,
Не патурай уцекачам, гані іх
З мідзійскіх стэпаў, з берагоў Міжрэчча,
Знішчай па ўсіх кутках. I твой Антоній
За подзвігі табе трыумф наладзіць,
Вянок лаўровы дасць.
О Сілій, Сілій,
Даволі мне таго, што маю. Ведай,
Не варта падначаленаму лезці
На грэбень гучных спраў. Часамі слава,
Здабытая без санкцыі вышэйшай,
Пашкодзіць можа болей, чым правал.
I Цэзар і Антоній шмат разоў
Сабе прысвойвалі чужыя ўдачы.
А здольны Сосій, папярэднік мой,
У Сірыі пачаў так вылучацца,
Што трапіў у Антонія ў няласку,
Не засланяй начальніка, салдат!
Начальніку начальнікаў не трэба.
I гонар воінскі і дысцыпліна
Дыктуюць часам: лепей адступіць,
Чым выйграць бой, правадыра зацьміўшы.
Я для Антонія зрабіў бы многа,
Але ён прыме гэта за знявагу
І не даруе мне маіх заслуг.
Венцідзій, у цябе ёсць сіла духу,
А гэта болей, чым прывычны меч.
Што ж ты цяпер Антонію напішаш?
Я напішу, што іменем сваім
Ён нас натхніў, падрыхтаваў да бітвы,
Што пад яго арламі легіёны,
Ім згуртаваныя, разбілі ўшчэнт
Непераможных коннікаў парфянскіх.
Дзе ж ён цяпер?
Адправіўся ў Афіны.
Хоць мы і абцяжараны здабычай,
Але і нам туды спяшацца трэба,
З'явіцца без спазнення.— У паход!
Выходзяць.
СЦЭНА 2
Рым. Пярэдняя ў доме Цэзара. Уваходзяць з розных бакоў Агрыпа і Энабарб.Агрыпа
Ну, развіталіся там сваякі?
Справадзіўшы Пампея, трыумфіры
На дагавор прыкладваюць пячаці.
Перад разлукай з дарагім ёй Рымам
Актавія рыдае. Цэзар змрочны.
Лепіда ж, як расказваў мне Менас,
Пасля банкета нудзіць пачало —
Ледзь выцерпеў.
Лепід такі сардэчны!
Прыветлівы! А Цэзара як любіць!
Антонія не менш. Вачэй не зводзіць!
«Актавій Цэзар — на зямлі Юпітэр!»
«I для Юпітэра Антоній — бог!»
«Няма на свеце Цэзару раўні!»
«О Марк Антоній! О крылаты Фенікс[30]!»
«Быць Цэзарам — вяршыня ўсіх вяршынь!..»
Абодвум падпускаў ляшча Лепід.
Але больш Цэзару. Антонія таксама
Не забываў. Паэт, мастак, трыбун
Не змогуць ні апець, ні апісаць,
Ні выказаць яго пачуццяў палкіх
К Антонію. Ну, а на Цэзара
Ён проста моліцца.
Абодвух любіць.
Ён — жук, яны — бліскучыя надкрыллі.
Паеду я. Бывай, Агрыпа слаўны!
Шчаслівае дарогі, храбры воін.
Адыходзяць убок. Уваходзяць Цэзар, Антоній, Лепід і Актавія.
Антоній (Цэзару)
Далей нас не праводзь.
Душы маёй часціцу ты бярэш.
Прашу, не крыўдзі, будзь ласкавы з ёю.—
Сястра, будзь добрай жонкай, апраўдай
Мае надзеі і умовы шлюбу.—
Не дапусці, шаноўны мой Антоній,
Каб слуп, што падпірае нашу дружбу,
Мацуе нашу сувязь, стаў таранам
I крэпасць разваліў. Лепш сябраваць,
Не парадніўшыся, калі не ўмеем
Аберагаць свой скарб.
Ты недавер'ем
Мне прычыняеш боль.
Я ўсё сказаў.
Вышукваеш дарэмна ты, падстаў
Для падазрэнняў і трывог не знойдзеш,
Няхай цябе ахоўваюць багі!
Хай сэрцы рымлян горнуцца ў твой бок!
А нам пара ў дарогу.
О любая сястра мая, бывай!
Няхай пяшчотамі цябе атуляць
Усе стыхіі. Сумаваць не трэба
Шчаслівай будзь, сястра!
Мой любы брат!..
Вясна ў яе вачах, вясна любві,
I слёзы — майскі дождж.— Не засмучайся!
Глядзі, каб мужаў дом быў цэлы і...
Яшчэ што? Гавары.
Скажу на вуха.
Язык яе не слухаецца сэрца,
А сэрца слоў ніяк не падбярэ.
Так лебядзіны пух на хвалях зыбкіх
Не ведае, ў якім кірунку плыць.
Ці не збіраецца заплакаць Цэзар?
Нахмураны стаіць.
Нядобра гэта
I конь, калі нахмурыцца, брыдчэе,
А чалавек тым больш.
Усяк бывае.
Калі ляжаў забіты Юлій Цэзар,
Антоній плакаў, галасіў над ім,
А потым слёзы ліў над трупам Брута
У бітве пры Філіпах.
У той год
Ён быў прастуджаны, не разбіраўся,
Цякло ў яго тады з вачэй і з носа.
Вось калі я заплачу — мне павер.
Актавія, цябе я не забуду,
Маіх пачуццяў не развее час.
Не задавайся, Цэзар. Я магу
Любіць не горш. Пабачым, хто каго...
Абдымемся мацней, і я паеду,
Пакінуўшы цябе багам.
Бывай!
Няхай усе нябесныя сузор'і
Твой асвятляюць шлях.
Бывай, сястра!
Жыві, красуйся, радуйся!
Бывайце!
Трубы. Усе выходзяць.
СЦЭНА 3
Александрыя. Палац Клеапатры. Уваходзяць Клеапатра, Харміяна, Ірада і Алексас.Клеапатра
А дзе ж ганец?
Баіцца увайсці.
Гаворыш глупства!
Уваходзіць ганец.
Алексас
Падыдзі сюды.
О найяснейшая царыца наша,
Калі ты ў гневе, Ірад Іудзейскі
І той зірнуць бы не пасмеў.
Шкада —
Няма Антонія загад мой здзейсніць,
Адсек бы Іраду ён галаву.—
Бліжэй, бліжэй!
О грозная царыца!..
Актавію ты бачыў?
Бачыў.
Дзе?
У Рыме, найяснейшая царыца.
У твар ёй паглядзеў. Яе вялі
Антоній з Цэзарам.
Якога росту?
Яна высокая? Як я?
Ніжэй, царыца.
А голас чуў? Гаворыць гучна? Ціха?
I голас чуў. Слабенькі галасок.
Ага! Ну вось!.. Любіць такую доўга
Не будзе ён.
Яе любіць? Як можна!
Няўклюда, значыць. Я такой жа думкі.
Ні языка не мае, ні фігуры.
Ну, а паходка? Веліч ёсць у ёй?
Якое там! Паўзе як чарапаха.
Няма агня ў ёй. Цела без душы.
Як статуя халодная.
Так, так...
А ты не маніш?
Я на вочы зоркі.
I трое так не высачаць, як ён.
Так, так, ён мае спрыт. Пустышка, значыць...
Разумна разважае.
Нават вельмі.
А як, па-твойму, колькі ёй гадоў?
Яна была ўдава.
Як? Удава? —
Ты чуеш, Харміяна?
А гадоў,
Я думаю, ёй так за трыццаць.
Твар доўгі ці акруглы?
Як гарбуз.
З падобным тварам найчасцей дурніцы.
А колер валасоў?
Звычайны, цёмны.
I нізкі лоб, насунуты на вочы.
Вось золата, бяры. I не крыўдуй,
Што я цябе сурова так сустрэла.
Паедзеш зноў туды ж, за імі следам.
Ганец ты кемлівы. Ідзі, збірайся.
Я пісьмы напішу.
Ганец выходзіць.
Xарміяна
Ён — маладзец.
Ну, так. Шкадую, што была з ім строгай.
Я ўпэўнілася, што жанчына гэта
Не пагражае мне.
Ні ў якім разе.
Жанчын выдатных бачыў ён нямала,
Адрозніваць павінен.
Дзіва што!
Не першы год табе аддана служыць...
Ах, Харміяна, праўду ты гаворыш.
Яшчэ хацела б выведаць я нешта...
Але няхай... Прышлеш ганца мне потым.
Магчыма, ўсё наладзіцца.
Напэўна.
Выходзяць.
СЦЭНА 4
Афіны. Пакой у доме Антонія. Уваходзяць Антоній і Актавія.Антоній
Не, не, Актавія, не толькі гэта —
I гэта і ўсё іншае такое
Я б мог прадбачыць. Але ён пачаў
Ізноў вайну з Пампеем; абвясціў
Народу завяшчанне, у якім
Мяне стараўся абысці, а там,
Дзе абмінуць ніяк не выпадала,
Ён скупа прыгадаў мае заслугі,
Без пахвалы належнай, з непавагай,
Хоць подзвігі мае вядомы ўсім.
Мой любы муж, не ўсё бяры на веру,
А хоць і верыш, не на ўсё крыўдуй,
Бо калі выбухне між вамі сварка,
Пакутніцай-ахвярай стану я.
Маліць багоў за вас — мой абавязак,
Але багі пачнуць з мяне смяяцца,
Пачуўшы першую маю малітву:
«Благаславіце, уратуйце мужа!»
А следам і другую: «Уратуйце,
Благаславіце брата!» Дык каго ж
Ім ратаваць? Хто б з вас ні перамог,
Ці ты ці ён, маё жыццё разбіта —
Між двух агнёў сярэдзіны няма.
Актавія, аддай любоў сваю
Таму, хто больш дастойны. Калі я
Свой гонар страчу, сам сябе я страчу.
Лепш мне не быць тваім, чым быць тваім,
Згубіўшы гонар. Хочаш памірыць нас?
Намер пахвальны. Паспрабуй. А я
Ўсё ж буду рыхтавацца да вайны.
Твой брат мяне на гэта падбівае.
Дык не адкладвай. Выязджай хутчэй.
Жадаю ўдачы.
Дзякуй, дарагі!
Няхай Юпітэр, уладар нябесны,
Мне, кволай і бяссільнай, дапаможа
Між вамі мір і дружбу аднавіць,
Вайна — няшчасце, трэшчына ў зямлі,
Напоўненая трупамі людскімі.
Нездавальненне выкажаш таму,
Хто ў гэтым вінаваты, хто парушыў
Умовы нашы. Не змяншай віны
I не дзялі на двух свайго кахання.
Збірайся. Світу выбераш сама,
Ні ў чым сябе не абмяжоўвай.
Выходзяць.
СЦЭНА 5
Там жа. Іншы пакой. Уваходзяць з розных бакоў Энабарб і Эрос.Энабарб Ну як там, дружа Эрос? Якія навіны? Эрос Дзіўныя навіны, начальнік. Энабарб А што? Эрос Цэзар і Лепід ізноў ваююць з Пампеем. Энабарб Гэта ўжо не навіна. I хто перамог? Эрос Цэзар адолеў Пампея. Лепід яму памагаў. А цяпер Цэзар не прызнае яго роўным, прысвоіў сабе славу і, мала таго, абвінаваціў Лепіда ў зносінах з ворагам, выкарыстаўшы яго даўнія пісьмы да Пампея. Небараку схапілі, і сядзіць трыумвір наш у турме і будзе сядзець там, аж пакуль яго не вызваліць матухна-смерць. Энабарб
Цяпер на свеце толькі два звяры —
I колькі ежы ў пашчу ім ні сунь,
Адзін другога загрызе нарэшце.
Антоній дзе цяпер?
Па садзе ходзіць —
Туды, сюды; нагою топча голле,
Крычыць: «Лепід — даўбежка», пагражае
Распяць гадзюку, што забіў Пампея.
Увесь наш флот даўно напагатове...
На Цэзара ў Італію. Дык вось што:
Антоній па цябе мяне паслаў,
А пра навіны мог бы я і потым.
Няма чаго расказваць! Будзь што будзе.
Вядзі мяне к Антонію.
Хадзем.
Выходзяць.
СЦЭНА 6
Рым. У доме Цэзара. Уваходзяць Цэзар, Агрыпа і Мецэнат.Цэзар
Што робіцца ў Александрыі! Ганьба!
На люднай плошчы на ўзвышэнні срэбным
На залатыя троны селі разам
Антоній з Клеапатрай, а ў нагах —
Цэзарыён[31], якога лічаць сынам
Таго, хто быў маім названым бацькам,
I некалькі пазнейшых байструкоў,
Плады іх сужыцця, і там Антоній
Ёй перадаў уладу над Егіптам
I абвясціў царыцай Палесціны,
I Лідзіі, і Кіпра.
Як? Публічна?
Усенародна, на галоўнай плошчы.
А два яго сынкі — цары цароў:
Парфян, мідзян аддаў ён Александру,
Арменію яму ж, а Пталамею —
Сірыйцаў, кілікійцаў, фікікіян.
А Клеапатра ў вопратцы Ізіды[32]
Была ў той дзень, ды і раней не раз
Ахвотна строіла з сябе багіню.
Пра гэты здзек павінен ведаць Рым.
Дазнаўшыся, узрушаны народ
Сваю прыхільнасць ад яго адверне.
Яго нахабства ўжо вядома Рыму:
Прыслаў сенату спіс сваіх прэтэнзій.
Каго ж абвінавачвае?
Мяне.
Сцвярджае, што, Сіцылію забраўшы
Ў Пампея, я не выдзеліў яму, Антонію,
належнай долі, кажа,
Што я сабе прысвоіў караблі,
Якія ён, Антоній, мне пазычыў;
Нарэшце, абураецца, што мы
Лепіда выгналі з трыумвірата,
Канфіскаваўшы ўсю яго маёмасць.
На гэта, Цэзар, трэба даць адказ.
Адказ напісаны. Ганец пасланы.
Паведамляю я, што стаў Лепід
Занадта жорсткім, злоўжываць пачаў
Уладаю і скінуты законна,
Што мной заваяваным падзяліцца
Гатовы я, калі ён мне аддасць
Палову царстваў, ім заваяваных.
На гэта ён не згодзіцца ніколі.
Тады і я не ўступлю ні ў чым.
Уваходзіць Актавія са світай.
Актавія
Здаровы будзь, мой уладар і брат!
А, гэта ты, адхіленая мужам!
Так называць мяне няма падставы.
Чаму ж так ціхенька ты увайшла?
Сястры маёй і жонцы трыумвіра
З'яўляцца так убога не да твару.
Яе суправаджаць павінна войска,
Каб коні загадзя іржаннем гучным
Апавяшчалі пра яе прыезд.
Павінны дрэвы гнуцца ад цікаўных
I пылу воблакі ўзлятаць увысь.
А ты з'явілася, як парабчанка,
I гэтым самым не дала раскрыцца
Любві народнай да цябе як след.
Нявыяўленая ж любоў зачахне.
Нам трэба было сустракаць цябе
На моры і на сушы, каб усюды
Народ мог з радасцю цябе вітаць.
Мой мілы брат, прыехала сюды я
Па добрай волі. Муж мой, Марк Антоній,
Дачуўшыся, што ты вайну рыхтуеш,
Са мною падзяліўся сумнай весткай.
I папрасіла я ў яго дазволу Вярнуцца ў Рым.
I ён табе дазволіў.
Хутчэй прагнаў! Ты ж лішняя пры ім.
Яму распуста даражэй за жонку.
Не гавары так, брат.
За ім сачу я.
Мне нават вецер весткі шле аб ім.
Дзе ён цяпер?
Ён зараз у Афінах.
Няпраўда. У Афінах, кажаш? Не!
Сястра, табе ён здрадзіў. Клеапатра
Кіўнула пальцам, і ён там, пры ёй,—
Яго імперыю ўхапіла шлюха.
Намерыўшыся ваяваць са мною,
Яны сабралі ўсіх цароў усходніх:
Там Бокх — лівійскі цар, Адал — фракійскі,
Панційскі цар, цар аравійскі — Малх,
Кападакійскі — Архелай, цар Ірад,
Цар пафлагонскі Філадэльф, яшчэ
Цар камагенскі Мітрыдат, яшчэ
Цары лікаонійскі і мідзійскі
Амінт і Палемон і процьма іншых.
Няшчасная! Я сэрца падзяліла
Між двух сяброў. I вось... дзе ж тая дружба?
Варожасць — там і тут.
Вітаю ў Рыме.
Твае лісты прымусілі мяне
З разрывам не спяшацца, але я
Пераканаўся — ён нас ашукаў:
I ты і я, усе мы ў небяспецы.
Сястра, уцешся! Смутак прагані,
Не паўставай супроць цячэння часу,
Чакай таго, што лёс наканаваў.
Будзь госцяй. Ты мне даражэй за ўсіх,
З табой ён абышоўся нізка, подла.
За крыўду мы разлічымся спаўна.
Багі нас выбралі сваёю зброяй,
Каб ліхадзея пакараць. Мы рады,
Што ты вярнулася.
Мы вельмі рады.
Няхай радзіма зноў цябе прытуліць!
Тваёй бядзе мы шчыра спачуваем,
I сэрцам кожны рымлянін з табой.
Адзін Антоній, шалапут юрлівы,
Сумленную жанчыну адштурхнуўшы,
З распусніцай нахабнай муціць свет.
Паверыць цяжка, мілы брат.
Павер.
Жахлівы, але факт. Заходзь, сястра.
Ніякіх слёз! Цябе мы любім моцна.
Выходзяць.
СЦЭНА 7
Лагер Антонія каля мыса Анцыума[33]. Уваходзяць Клеапатра і Энабарб.Клеапатра
Табе я не дарую, будзеш ведаць!
За што? За што? За што?
Ты выступаў супроць мяне: хацеў,
Каб я не заставалася пры войску.
А што табе рабіць тут?
Але ж нам
Аб'яўлена вайна, і дзе ж мне быць,
Як не пры войску?
Так-то яно так...
Але калі ў конніцу пусціць
Дзесяткі два кабыл, усё прапала:
Здурнеўшы, коні не туды паскачуць.
Што ты сказаў?
Маўчу, маўчу, царыца.
Але я думаю — твая прысутнасць
Антонію нічым не дапаможа.
Не на цябе павінен траціць ён
Адвагу, час і розум. Дакараюць
Яго і так ужо за легкадумнасць.
А ў Рыме ходзяць чуткі, што вайну
Вядуць твой еўнух і твае служанкі.
Хай згіне Рым! Хай языкі адсохнуць
У тых, хто гэта кажа! Бач, паскуды!
Кірую царствам я, мой абавязак
Прымаць удзел у баявых паходах,
З мужчынамі нароўні. Не пярэч!
Тут буду я, і ўсё.
Маўчу, царыца.
Вось правадыр наш.
Чужая спрытнасць —
Нядбайнаму навука.
Маладзец!
Разумным словам трапіла у цэль.
Канідзій, бой дадзім яму на моры.
На моры. А то дзе ж!
Чаму на моры?
Таму што Цэзар выклікае нас
Памерацца з ім сіламі на моры.
Вось які ён! Ты ж выклікаў раней!..
Збіраўся бой даць пры Фарсале[37], там
Дзе Юлій Цэзар перамог Пампея.
Твой выклік вораг адхіліў, знайшоў
Нявыгадным. Ты гэтак жа зрабі.
Што за народ на караблях тваіх:
Ратаі, мукамолы, пастухі,
Наспех навербаваны ўсякі зброд.
У Цэзара ж правераныя людзі,
Пампея Секста разграмілі ўшчэнт.
Яго флот лёгкі, твой — цяжэйшы значна.
I ганьбы тут ніякай, калі ты,
Адмовіўшыся ад марскога бою,
Праявіш здольнасці свае на сушы.
Так будзе лепш.
На моры, я сказаў.
О доблесны Антоній, не згаджайся!
У невядомым славы не шукай!
На сушы ты непераможны воін,
І практыка твая, тваё майстэрства
Узор і прыклад легіёнам нашым.
Не рызыкуй!
На моры будзе бой.
Я маю шэсцьдзесят пяць караблёў
Не горшых, чым у Цэзара.
Мы спалім
Каторыя з іх лішнія, матросаў
Размесцім на астатніх і сустрэнем
Пры Акцыуме ворага як след.
А не патопім мы яго у моры,
Адолеем на сушы.
Што ў цябе?
Пацвердзілася вестка, уладар:
Тарына ўзята Цэзарам. Ён там.
Хто? Цэзар? Быць не можа! Так раптоўна!
Людзей пагнаў і сам туды з'явіўся.—
Канідзій, дзевятнаццаць легіёнаў,
Таксама коннікаў дванаццаць тысяч
Перадаю табе. Кіруй на сушы.
А мы — на караблі свае.— Хадзем,
Мая Фетыда[38]!
З чым прыйшоў, салдат?
Вялікі уладар і палкаводзец,
Нам непрывычна біцца на вадзе.
Не вер трухлявым дошкам, вер мячу.
Глянь на рубцы мае! Хай фінікійцы,
Хай егіпцяне плюхаюцца ў моры,
Нам, рымлянам, радней зямля. На ёй
Стаім мы цвёрда.
Вось як! — Адплываем!
Выходзяць Антоній, Клеапатра і Энабарб.
Салдат
Ды гэта ж так, клянуся Геркулесам.
Гаворыш праўду, ветэран, але
Начальнік наш сваёй не мае волі:
Камандуе Антоніем жанчына.
Мы — войска бабскае.
Як гэта так?
Твая ж і конніца і ўся пяхота.
Ну, я на сушы. Але ж ёсць і флот:
А там Марк Юстый, Марк Антоній, Цэлій,
Публіка. Ніхто ж не мог прадбачыць,
Што Цэзар прыплыве сюды так хутка.
Яшчэ ў Рыме быў ён, а ўжо войскі
Свае паслаў наперад ураздроб,
Каб ашукаць разведку.
Хто ў іх там
За камандзіра?
Кажуць, нейкі Таўр.
А! Ведаю. Яго я знаю добра.
Уваходзіць ганец.
Ганец
Канідзія галоўны патрабуе.
Канідзій
Наш смутны час багаты на падзеі,
I кожны міг прыносіць навіну.
Выходзяць.
СЦЭНА 8
Раўніна каля Акцыума. Уваходзяць Цэзар і Таўр з воінамі.Цэзар
Таўр!
Слухаю, ўладар.
Наказ такі:
На сушы ў бой не ўвязвайся. Чакай,
Пакуль не пераможам мы на моры.
У гэтым скрутку мой загад. Выконвай.
Наш лёс павінен вырашыцца тут.
Выходзяць.
СЦЭНА 9
Другая частка раўніны. Уваходзяць Антоній і Энабарб.Антоній
Паставіш конніцу за тым узгоркам,
Каб войска Цэзара было на воку.
Адтуль убачыш і варожы флот
I нашы баявыя караблі.
Сачы уважна. Будзь напагатове.
Выходзяць.
СЦЭНА 10
Другая частка раўніны. Уваходзіць Канідзій з войскам. Праходзяць маршам з аднаго боку сцэны. Уваходзіць Таўр з войскам. Праходзяць маршам з другога боку. Чуваць шум марской бітвы. Трывога. Уваходзіць Энабарб.Энабарб
Усё загінула. Канец! Канец!
Малюнак жудасны! О ганьба, ганьба!
«Антаніяда», судна Клеапатры,
Руль крута павярнуўшы, мчыцца прэч,
I чарада егіпецкіх галер
За ёю следам. Лепш бы мне аслепнуць!
Уваходзіць Скар.
Скар
О гнеў багоў! О духі апраметнай!
Чаго разбушаваўся? Што з табой?
Па дурасці мы страцілі паўсвету,
Параскідалі ўсе нашы набыткі,
Працалавалі царствы.
Як там бой?
Не бой, а пошасць, чорная чума.
Няма ратунку; смерць вісіць над намі.
Егіпецкая шылахвостка, сцерва,
Каб на яе праказа! — у момант схваткі,
Калі між перамогай і разгромам
Нам пачала ужо свяціць надзея,
Задрала парус — і хутчэй наўцёкі,
Як тая ашалелая карова,
Якую абляпілі авадні.
Я гэта бачыў, але больш глядзець
Не мог, заплюшчыліся з болю вочы.
Калі яна памчалася наперад,
Ахвяра чар магічных гэтай ведзьмы,
Антоній следам, як за качкай качар,
Заляпаў крыламі і драла даў,
Пакінуў бітву і людзей сваіх,
Адвагу, гонар, вопыт растаптаўшы.
Адступніцтва і сораму такога
Не назіраў я век.
О гора, гора!
Уваходзіць Канідзій.
Канідзій
Ледзь дыхае наш воінскі запал,
У морытопіцца. Каб наш галоўны
Такі быў, як раней, мы б іх разбілі.
Сваім ганебным здрадніцкім учынкам
Ён даў нам прыклад.
Што? I ты ўцякаць?
Тады нам сапраўды канец прыходзіць.
Яны ў Пелапанес[39] плывуць абое.
А гэта недалёка. Я туды ж.
Пабачу, што далей.
Я з маім войскам
Да Цэзара прыстану. Шэсць цароў
Здаліся ўжо, і гэта ім не ў шкоду.
А я Антонія ўсё ж не пакіну,
Не адвярнуся ад яго ў бядзе,
Хоць вецер розуму і гоніць прэч.
Выходзяць.
СЦЭНА 11
Александрыя. Палац Клеапатры. Уваходзіць Антоній са світай.Антоній
Сама зямля насіць мяне не хоча —
Ёй брыдка, сорамна. Сябры мае,
Сюды, бліжэй! Не ў час я нарадзіўся,
Навокал змрок, і выйсця мне няма.
Ёсць золата на караблі маім.
Бярыце скарб, дзяліце між сабою
I хто куды! Да Цэзара бяжыце!..
Нам бегчы? Нізашто!
Я сам уцёк,
Сам спіну выставіў і паказаў
Дарогу баязліўцам. Уцякайце!
Я выбраў шлях, і вы больш не патрэбны.
Ратуйцеся! У гавані мой скарб.
Бярыце, аддаю. О ганьба, ганьба!
Хвіліна слабасці — і ўсё прапала.
Спляліся ў гневе валасы мае:
Каторы сівы — асуджае дурасць,
Каторы чорны — познюю любоў.
Сябры, бяжыце! Я вам дам лісты,
Якія ў небяспецы вам памогуць,
Не спачувайце мне і не сумуйце!
Рабіце так, як раіць вам мой боль.
Хто здрадзіў сам сабе, той варты здрады.
Бяжыце к міру і на карабель:
I золата маё і судна — вашы.
Прашу, мяне пакіньце. Вам загадваць
Я больш не маю права. Калі ласка,
Прашу вас. Мы пабачымся яшчэ.
Уваходзіць Клеапатра. Яе вядуць пад рукі Харміяна і Ірада. Следам — Эрос.
Эрос
Царыца, падыдзі, уцеш яго.
Уцеш, царыца!
Падыдзі, уцеш!
Я сяду. О Юнона[40]!
Не, не, не, не, не!
Зірні, мой уладар.
О сорам, сорам!
Царыца!
Найяснейшая царыца!
Мой уладар!
О сорам, сорам, сорам!
Што гэты Цэзар! Драбяза! Сапляк!
Ён пры Філіпах як цвыркун скакаў,
Мяча трымаць не ўмеў. Я ж у той дзень
Худога Касія праткнуў наскрозь
I ашалелага прыкончыў Брута.
А ён без падначаленых ні кроку,
Рукамі іншых славу здабываў.
I вось цяпер... Ды што я? Мне ўсё роўна.
Слабею. Памажыце!
Уладар,
Царыца тут. Перад табой царыца.
Пагавары з ім, мілая царыца,
Ён сам не свой ад сораму.
Ну добра.
Ды што ж вы? Падтрымайце! О!..
Устань, высакародны ўладар,
Ідзе царыца, галаву схіліўшы;
Яна памрэ, калі яе не ўцешыш.
Я абняславіў сам сябе навекі.
Паплыў? За кім? Чаго?
Царыца тут.
О, егіпцянка! Давяла мяне...
Любуйся, як пакутуе Антоній!
Усё, чым ганарыўся ён, разбіта.
Даруй пужлівым ветразям маім,
Мой абаронца! Ці ж магла я думаць,
Што кінешся ты ўслед.
Не, егіпцянка,
Ты ведала, што сэрца майго руль
Трымаеш у руках, што маеш сілу
Адным кіўком сваім мяне прымусіць
Парушыць волю і наказ багоў.
Даруй!
Цяпер мне трэба слаць паслоў
Да хлапчука з паклонам і пакорай,
Хітрыць, крывіць душою, уніжацца? —
Ды я ж паўсвету меў, я кіраваў
Народамі!.. Ты ж ведала, ты знала,
Што я ў тваім палоне і мой меч,
Аблытаны каханнем,— твой слуга.
Даруй мне, любы!..
Не плач, не плач! Адна твая сляза
Мне даражэй маіх былых багаццяў.
Што тыя скарбы! Пацалуй мяне.
Твой пацалунак апраўдае ўсё.—
Адправіў я да Цэзара паслом
Настаўніка, што быў пры нашых дзецях.
Ён не вярнуўся? — Любая мая,
Нібы свінцом маё наліта цела.—
Гэй, вы! Хутчэй! Віна сюды, закусак!
Хай крыўдзіць лёс! Няхай фартуна шкодзіць!
Хто шчасця хоча, той яго знаходзіць.
Выходзяць.
СЦЭНА 12
Лагер Цэзара ў Егіпце. Уваходзяць Цэзар, Далабела, Тырэй і іншыя.Цэзар
Пасла прыслаў Антоній. Прывядзіце!
Хто ён такі?
Настаўнік іхніх дзетак.
Антонія, як пеўня, аблупілі.
Ад пышнага свайго хваста прыслаў
Мізэрную пушынку. А нядаўна ж
Прымаў на пабягушках гурт цароў.
Уваходзіць Еўфроній.
Цэзар
Ну, падыдзі. Што скажаш?
Уладар,
Я чалавек ад спраў вайны далёкі,
Як той лісток у акіяне бурным,
Але, які б ні быў, я ўсё ж пасол Антонія.
Ну, гавары... пасол.
Гаспадара жыцця свайго і лёсу
Вітае ён і просіць аднаго:
Дазволу заставацца у Егіпце.
А калі нельга, ён аб меншым просіць,
Дазволь яму зямным паветрам дыхаць,
Дажыць свой век дзе-небудзь у Афінах
Прыватнаю асобай. Клеапатра,
Тваю прызнаўшы веліч і магутнасць,
Заступніцтва шукае у цябе,
Жадае, каб кароны Пталамеяў
Не адбіраў ты ад яе дзяцей.
Яві ім ласку, Цэзар.
Бач, ён просіць!
Не чую я, чаго Антоній просіць,—
Глухі. А што датычыцца царыцы —
Магу уважыць, але патрабую,
Каб неадкладна выгнала з Егіпта
Свайго дружка зладзюгу. А яшчэ лепш,
Схапіць яго і галаву адсеч.
Вось мой адказ ім абаім. Запомні.
Няхай багі пашлюць табе удачу!
Праводзьце цераз лагер пасланца.
Табе заданне ёсць. Гаворыш складна.
Цяпер для красамоўства самы час.
Нам трэба Клеапатру разлучыць
З Антоніем. Паабяцай усё ёй,
Што б ні прасіла, ад майго імя.
I ад сябе прывабнае што-небудзь
Прыдумай і шапні ёй далікатна.
Жанчыны — нетрывалыя і ў шчасці,
Калі ж бяда каторую прыцісне,
Тут і весталку можна спакусіць.
Будзь хітрым і напорыстым, Тырэй.
Узнагароду сам сабе прызначыш —
Я не адмоўлю. Што сказаў — закон.
Я згодзен, Цэзар.
I звярні ўвагу,
Як гэты крах свой перанёс Антоній,
Як ён трымаецца, і зробіш вывад
Паводле ўчынкаў аб яго намерах.
Усё сваё старанне прыкладу.
Выходзяць.
СЦЭНА 13
Александрыя. Палац Клеапатры. Уваходзіць Клеапатра, Энабарб, Харміяна і Iрада.Клеапатра
Хачу ў цябе спытацца, Энабарб...
Што нам рабіць?
Падумаць і памерці.
Хто ж вінаваты з нас? Я ці Антоній?
Антоній. Толькі ён. Сваім пачуццям
Ён падначаліў розум. Ты ўцякала,
Убачыўшы жахлівы твар вайны,
Напужаная лютасцю звярынай.
А ён чаго памчаўся? Страсць пагнала.
Забыў пра абавязкі палкаводца
Ў той час, калі дзве палавіны свету
Ілбамі стукнуліся праз яго.
Глядзець было балюча і агідна,
Калі ён за тваёй кармою мчаўся,
Пакінуўшы ў разгубленасці флот.
Ні слова больш!
Уваходзяць Антоній і Еўфроній.
Антоній
Дык вось яго умовы!..
Няўжо ён так сказаў?
Так і сказаў.
Паабяцаў царыцы ўсе выгоды,
Калі мяне прадасць?
Я не маню.
А ты ёй паўтары.
Што ж, пасылай
Удачліваму Цэзару ў падарак
Сівую галаву маю. Юнак
Цябе за гэта царствамі асыпле.
Мяне? За галаву тваю?
Ідзі
Ізноў да Цэзара. Скажы яму,
Што ён расцвіў, як веснавая ружа,
I мог бы праявіць сябе героем,
Не прыкрываючыся славай іншых.
Не сам ён, палкаводцы ваявалі,
А на чале стаяць мог і хлапчук.
Я выклікаю скрыжаваць мячы
Са мной на паядынку, без падмогі,
I свет здзівіць адвагай асабістай.
Я зараз напішу яму. Хадзем.
Антоній і Еўфроній выходзяць.
Энабарб (убок)
Так ён і згодзіцца! Магутны Цэзар
Растопча шчасце, выйдзе на арэну
Махаць мячом, як варвар-гладыятар!..
Апору страціўшы, мы трацім розум,
Гатовы ухапіцца за саломку,
Калі нас доля пакаціла ўніз.
Знайшоў раўняцца з кім! Пустыя мары!
З разгромленым не будзе біцца Цэзар,
Ён не здурнеў.
Уваходзіць прыдворны.
Прыдворны
Ад Цэзара пасол.
Як проста, бедненька, без цырымоній!
Царыцу што, не паважаюць болей?
Калісьці на каленях падпаўзалі...
Няхай увойдзе.
Прыдворны выходзіць.
Энабарб (убок)
Спрэчка у мяне.
З маім сумленнем зараз: так ці гэтак.
Служыць у дурня — ліха набярэшся.
Калі ж захоўваць вернасць да канца,
З правадыром сваім загінуць разам,
Учынак мой гісторыя прызнае.
Уваходзіць Тырэй.
Клеапатра
Чаго жадае Цэзар?
Я хацеў бы
Сказаць табе адной.
А ты не бойся.
Са мною тут мае сябры.
Але ж
Яны сябры Антонія таксама.
Іх мала у Антонія, а вось
У Цэзара цяпер іх вельмі многа.
Калі дазволіць Цэзар, гаспадар наш
З ахвотаю адновіць дружбу з ім,
А значыцца, і мы.
Намер пахвальны.—
О найслаўнейшая з усіх царыц,
Не думай пра бяду сваю — так просіць,
Так раіць Цэзар, помні аб адным,
Што Цэзар будзе Цэзарам заўсёды.
Па-царску сказана. I што далей?
Ён ведае, што не каханне, страх
Штурхнуў цябе к Антонію ў абдымкі.
О!
Гонар твой — драпежніка здабыча,
I пляма ганьбы — не твая віна.
Табе наш Цэзар шчыра спачувае.
Ён бог і праўду ведае. Мой гонар
Узяты гвалтам, сілаю.
Ого!
Цікава б у Антонія спытацца.—
Эх, правадыр наш, і папаўся ж ты!
Твая каханка ад цябе ў кусты.
Цячэ твой карабель. Пара і нам
На бераг бегчы, каб не даць нырца.
Што Цэзару сказаць, чаго ты просіш?
Табе жадае Цэзар дагадзіць.
Ён быў бы задаволены, каб ты
Свае надзеі ўсклала на яго,
Любімца і абранніка Фартуны.
Ён быў бы рад пачуць паведамленне,
Што ты, Антонія прагнаўшы прэч,
Схілілася да ўладара паўсвету.
Як зваць цябе?
Завуць мяне Тырэй.
Пасол пачцівы, Цэзару скажы,
Што я пры сведках, на калені стаўшы,
Цалую шчодрую яго руку,
Што я гатова свой вянец пакласці
Да ног яго і выслухаць прысуд
Егіпту ад цара цароў.
Цудоўна!
Калі ўдача з мудрасцю не ў згодзе,
Мудрэй за ўсё здавольвацца малым —
Спакой жыцця тады не пахіснецца?
Яві мне ласку за маё старанне —
Дазволь прыпасці да тваёй рукі.
Не раз, не раз нябожчык Юлій Цэзар,
Калі ў паход збіраўся, цалаваў
Маю руку злашчасную!.. Любіў ён...
Уваходзяць Антоній і Энабарб.
Антоній
Дамовіліся ўжо!.. Гром і маланкі! —
Хто ты такі?
Я выканаўца волі
Уладара магутнейшага ў свеце,
Таго, хто вырашае лёс людскі.
Энабарб (убок)
Ой, дасць табе ён зараз, дасць!
Гэй, слугі!
Ах, шэльма, вырадак! — Ды дзе ж яны!
Бывала, крыкну: «Гэй!» — і чарадой
Бягуць цары, глядзяць лісліва ў вочы.
Вы што, аглухлі?
Я яшчэ Антоній.
Узяць раба і бізунамі!..
Вось як!
Прыемна гладзіць ільвяня малое,
А леў, і паміраючы, ўсё ж леў.
Прыпоўз, нягоднік!.. Адхвастаць яго!
Ды каб хоць дваццаць з Цэзаравай світы
З'явілася вяльмож, я б загадаў
За дзёрзкі дотык да яе рукі...
Чыёй? Яе? Яна не Клеапатра.
Вядзіце прэч раба! Усыпце гаду,
Пакуль, скрывіўшы морду, не заенчыць
I не папросіць літасці!
Антоній!..
Вядзіце, адлупцуйце і сюды
Дастаўце на карачках. Блазен гэты
Ад нас да Цэзара з пісьмом паскача.
Ты ж напалову адцвіла ужо,
Калі я ўзяў цябе. Пакінуць жонку,
Што аздабляла Рым, як дыямент,
З якой я мог бы мець дзяцей законных,
Каб здзекавалася з мяне пасля
Распусніца з прыдворным дармаедам!
Мой уладар!
Прадажная істота!
Але, калі па вушы мы ў грахах,
Багі нам пасылаюць слепату,
Узбаламучваюць свядомасць нашу
I, прывучыўшы нас рабіць памылкі,
Глядзяць са смехам, як ляцім мы ў прорву,
Шукаем самі гібелі сабе.
О, да чаго дайшло!
Мне Юлій Цэзар
Цябе як недаедак свой пакінуў,
I Гней Пампей кавалак свой урваў,
А колькі іншых, ім канца няма,
З табою разам цешылі свой юр.
Я ўпэўнены, што стрымлівацца ты
Не ўмееш, не прывыкла.
Не кажы так!
Дазволіць, каб паскудны паслугач
Лізаў руку маёй сяброўкі любай,
З царыцаю запанібрата быў!
Каб гэта ўбачыў я з вышынь Базанскіх,
Рыкаў мацней бы, чым рагаты гурт[41]!
Ёсць у мяне прычына азвярэць,
Быць зараз далікатным усё роўна,
Што дзякаваць з пятлёй на шыі кату,
Пад шыбеніцай стоячы.
Ага!..
Ну як, усыпалі?
I нават добра.
Крычаў? Прасіўся?
Дараваць прасіў.
Калі жывы твой бацька, хай ён плача,
Што не дачка ў яго, а дурань сын.
Да Цэзара выслужвацца палез!
Што ж, атрымаўшы шчодры пачастунак,
Не будзеш болей ласа паглядаць
На беленькія ручкі, пабаішся.
Да Цэзара вяртайся, раскажы,
Як тут цябе прымалі. Перадай,
Што я злуюся на яго страшэнна:
Хвалько, зазнайка, трубіць на ўвесь свет,
Якім я стаў, забыўшы, кім я быў.
Цяпер мой гнеў распальваецца лёгка,
Бо зоркі тыя, што свяцілі мне,
З арбіт сышоўшы, падаюць у бездань.
Калі ж твой задавака гаспадар
Не ўпадабае слоў маіх і ўчынкаў,
Дык мой вольнаадпушчанік Гіпарх
Там у яго пад вартай. Цэзар можа
Караць яго, як хоча: мучыць, вешаць,
Каб мне адпомсціць за твае рубцы.
Чаго чакаеш, падла? Вон адгэтуль!
Тырэй выходзіць.
Клеапатра
Усё сказаў?
Мая зямная поўня,
У зацьменні ты, а гэта ўжо адно
Антонію падзенне прадвяшчае.
Яшчэ што?
Цэзару каб дагадзіць,
Гатова ты прылашчыць і халопа,
Які падвязвае яму сандалі.
Мяне ты дрэнна ведаеш.
Астыла!..
Няма агню. Астыла да мяне.
А калі так, мой любы, хай жа сэрца
Халоднае маё народзіць град,
Атрутаю ўсярэдзіне наліты!
I першай градзінаю хай багі
Заб'юць мяне, а потым знішчаць, спляжаць
Маіх дзяцей і слаўны мой народ!
А як прамчыцца бура ледзяная
I град растане, трупы хай згніюць
Без пахавання! Хай іх смаліць сонца
I пажыраюць нільскія маскіты!
Не гавары так! Веру я. Дык вось:
У Цэзара намер Александрыю
Узяць асадай. Я не дапушчу.
Мы будзем біцца. Наша войска ў сіле,
А флот рассыпаны ізноў сабраўся,
Чакае ў гавані. О мужнасць, дзе ты?
Я мужнасці не страціў! I калі
Жывым вярнуся да цябе, каб смагу
З тваіх ласкавых вуснаў наталіць,
Мой меч, акроплены варожай кроўю,
Праславіцца ў паданнях на вякі.
Яшчэ надзея ёсць!
Герой мой любы!
Мне дух уздыме палкая нянавісць,
Бязлітасны у бітве буду я.
Бывала, ў дні удач маіх ранейшых
Праціўнік жартам выкруціцца мог,
Жыцця не адбіраў я, а цяпер
У Тартар, сцяўшы зубы, паскідаю
Усіх, хто стане на шляху маім.
Няхай вясёлай будзе гэта ноч!
Хадзем! — Военачальнікаў паклічце! —
Панурасць прэч! Ізноў напоўнім чашы,
Каб ліха адкаснулася ад нас.
А у мяне дзень нараджэння сёння.
Я думала, што буду сумаваць,
Але раз ты, ўладар мой, зноў Антоній,
Я зноў твая навекі Клеапатра.
Ну вось і адсвяткуем.
Палкаводзец
Склікае камандзіраў да сябе.
Антоній
Так, так. Аб'явім ім сваё рашэнне.
А ўвечары такі банкет наладзім —
Зазіхацяць іх шрамы ад віна.
Хадзем, мая царыца! Ёсць яшчэ
Жывыя сокі ў нас. Змагацца будзем,
Аж пазайздросціць смерць з яе касою
Майму мячу.
Выходзяць усе, апрача Энабарба.
Энабарб
Цяпер, каб ляснула маланка нават,
Ён не маргнуў бы вокам. Гнеў вялікі
Ад страху вызваляе. У запале
I голуб можа на арла напасці.
У палкаводца нашага адвага,
Як бачу я, з'ядае розум. Храбрасць
Без розуму — пустое спадзяванне.
Пара, відаць, і мне яго пакінуць.
Выходзіць.
АКТ ЧАЦВЁРТЫ
СЦЭНА 1
Лагер Цэзара каля Александрыі. Уваходзяць Цэзар, Агрыпа, Мецэнат і воіны. У Цэзара ў руцэ пісьмо.Цэзар
Мяне ён называе хлапчуком,
Палохае, што выкіне з Егіпта.
Паслу майму дубцоў даць загадаў
I выклікаць асмеліўся, нахабнік,
Мяне на паядынак! Смех, дый годзе!
Антоній — Цэзара! Пара яму,
Старому грубіяну, зразумець,
Што, калі я памерці пажадаю,
Знайду дарогу без яго паслуг.
Калі шалее гэтакі асілак,
Дык, значыць, ён загнаны. Не давай
Яму апамятацца, наступай:
Раз'юшаны хутчэй трапляе ў пастку.
Военачальнікаў апавясціць:
На заўтра прызначаю бой апошні.
У войску ў нас нямала ўцекачоў,
Што кінулі Антонія, няхай
Яны яго цяпер хапаюць самі.
За гэтым прасачыць. Пачаставаць
I ўволю накарміць усіх салдат.
Прыпасы ёсць. Няўдачнік ты, Антоній!
Выходзяць.
СЦЭНА 2
Александрыя. Палац Клеапатры. Уваходзяць Антоній, Клеапатра, Энабарб, Харміяна, Ірада, Алексас і іншыя.Антоній (Энабарбу)
Ёсць што? Адмовіўся ад паядынку?
Ну так.
Чаму?
Сябе шчасліўцам лічыць,
Мацнейшым за цябе разоў у дваццаць.
Адзін і дваццаць — не раўня.
Ах, так!
Дык заўтра я на сушы і на моры
Яму дам бой. Альбо жывым вярнуся,
Альбо, сваёю кроўю змыўшы плямы,
Праслаўленым, сыду у неўміручасць.
Скажы мне, Энабарб, за мною ўслед
Ты ў бітву кінешся?
А як жа. З крыкам:
«Эгей! Згінь, прападзі усё!»
Не жартуй! —
Збярыце слуг маіх. Усіх сюды!
Рыхтуйце нам багатую вячэру.—
Дай мне руку, ты мне служыў аддана.—
I ты.— I ты.— I ты.— Служылі добра,
Лепш, чым цары зямныя.
Што ён кажа?
Калі бушуе гора ў чалавеку,
Язык гатовы плесці абы-што.
I ты сумленны быў.— Хацеў бы я
Змяніць сваё становішча на ваша:
Ператварыцца ў гурт руплівых слуг,
А вас Антоніем зрабіць адным,
Каб паслужыць вам гэтак жа, як вы
Служылі мне.
Багі, не дапусціце!
Сябры, са мною будзьце ў гэты вечар.
Як чашы апарожнім, налівайце,
Віна не шкадаваць! Што загадаю,
Выконвайце адразу, каб я думаў:
Імперыя, як вы, яшчэ мне служыць.
Чаго ён дамагаецца?
Спагады.
Не адыходзьце ад мяне... Магчыма,
На гэтым абарвецца ваша служба
I вы мяне не ўбачыце, сябры,
Альбо убачыце мой труп. Магчыма,
Ў вас будзе заўтра новы гаспадар,
I сёння я развітваюся з вамі.
Я не ганю вас, я прывык да вас,
I разлучыць нас можа толькі смерць.
Дык паслужыце мне з усім стараннем
Яшчэ гадзіны дзве, і вас багі
За гэта ўзнагародзяць.
Не кажы так,
Не растрывожвай сэрцаў. Людзі плачуць,
I нават я, дурны, слязу пусціў,
Нас бабамі ты робіш. Сорам! Сорам!
Не, не! Клянуся! Мой намер быў іншы,
А слёзы вашы — шчырасці адзнака.
Сябры мае, не прычыніць вам боль
Хацеў я словам, а падняць ваш дух,
Святлом паходняў гэту ноч развеяць.
Не сумнявайцеся ва мне, я веру
Ў дзень заўтрашні і павяду народ мой
Змагацца за шчаслівае жыццё,
I смерць ад нас адступіць. Дык хадзем,
Адзначым дружбу і любоў банкетам,
Утопім думкі змрочныя ў віне.
Выходзяць.
СЦЭНА 3
Там жа. Перад палацам. Уваходзяць два салдаты-вартавыя.Першы салдат
Здароў, браток! Ну, заўтра нешта будзе.
Павінна вырашыцца. Каб жа добра!
Нічога ты не чуў?
Ды не. А што?
Ды так! Гавораць рознае... Дабранач!
Жадаю і табе таго ж. Дабранач!
Уваходзяць яшчэ два салдаты.
Другі салдат
Браткі, трымайцеся: усё можа быць.
Не ўздумайце і вы драмаць. Дабранач!
Першы і другі салдаты становяцца на варту каля палаца.
Чацвёрты салдат
А мы тут станем.
Калі заўтра флот
Не падвядзе, не здрэйфіць, то на сушы
Мы іх адолеем, кажу напэўна.
Салдаты нашы во! Умеюць біцца.
Гукі габояў пад сцэнай.
Стой ціха! Нейкі шум.
Увага! Чуеш?
А як жа.
Музыка...
Як з-пад зямлі.
А гэта добры знак?
Наўрад ці добры.
Прыслухайся... Цішэй! Што гэта значыць?
Бог Геркулес, Антонія любімец,
Апеку зняўшы, маршыруе прэч[42].
Хадзем, спытаем, як у іх.
Падыходзяць да другога паста.
Другі салдат
Вы чулі?
Ну так. I вы. I мы. Іграюць недзе.
Ага, іграюць. Вам гэта не дзіўна?
Вы чуеце, браткі?
Праверыць трэба
У межах нашай варты. Што такое?
Адкуль бярэцца гэты шум?
Дзівосы!
Выходзяць.
СЦЭНА 4
Там жа. Пакой у палацы. Уваходзяць Антоній, Клеапатра, Харміяна і іншыя прыбліжаныя.Антоній
Эрос, нясі даспехі мне!
Паспаў бы.
Пара, мая любоў. Эрос, даспехі!
Адзень мяне ў жалеза, дружа мой.—
Калі Фартуна ў бітве не паможа,
Сабе паможам самі.— Надзявай!
Дай мне. Я памагу. За што тут брацца?
Не, не, о збраяносец майго сэрца,
Не ўмееш ты. Не так, не так, не так.
Ага! Ну вось... Твой панцыр на табе.
Так, так. Цяпер мы ім пакажам, злыдням.
Вучыся, дружа. Бачыш. Сам збірайся.
Я мігам.
Вось. Ну, як я зашпіліла?
Цудоўна. Вельмі добра. Паляціць,
Задраўшы пяты ўгору, той нягоднік,
Які адважыцца мяне крануць.—
Марудны ты, Эрос. Глядзі, як спрытна
Ўвіхаецца мой новы збраяносец —
Царыца наша. Што ж ты так?.. Хутчэй! —
Каб ты, мая любоў, магла зірнуць
На сённяшні наш бой вачамі знаўцы,
Маё майстэрства ацаніла б ты.
Здароў, салдат. Храбрэц, адразу бачу.
Калі нам справа даспадобы, мы,
Да сонца ўстаўшы, за яе бяромся.
Дакладваю, ўладар: хоць час і ранні,
Узброеныя тысячы ўжо ў зборы.
На беразе цябе чакае войска.
Крыкі. Гукі труб. Уваходзяць военачальнікі і салдаты.
Военачальнік
Дзень надышоў. Жыві, наш правадыр!
Жыві, жыві, жыві!
Я рад, сябры.
О ранне светлае! У гучных крыках
Адчуў я подых вашай маладосці.—
Падай мне гэта. I яшчэ... Ну, ўсё.
Шчаслівай будзь, царыца, што б са мной
Ні здарылася. Я загартаваны.
Браня перашкаджае быць пяшчотным,
І доўга гаварыць няма калі.
Цалую моцна, як салдат. Бывай! —
За мною, воіны мае! Наперад!
Антоній, Эрос, военачальнікі і салдаты выходзяць.
Харміяна
Я правяду цябе ў твае пакоі.
Вядзі. Пайшоў ён. Бой гарачы будзе.
Антоній Цэзара ў адзінаборстве
Напэўна перамог бы. А цяпер...
Не ведаю, чым кончыцца. Хадзем.
Выходзяць.
СЦЭНА 5
Лагер Антонія каля Александрыі. Трубы. Уваходзяць Антоній і Эрос, насустрач ім стары салдат.Салдат
Няхай багі пашлюць табе удачу!
О, каб тады твае рубцы і шрамы
Мяне натхнілі бітву даць на сушы!
Каб так было, цароў рахманых зграя
Не адвярнулася б і ўранні сёння
Не збег бы ад цябе саратнік твой.
Уранні сёння? Хто ж гэта?
Хто быў за ўсіх бліжэйшы. Энабарб.
Пакліч яго, цябе ён не пачуе.
Хіба што рэха данясе адтуль,
Ад Цэзара: «Табе больш не служу».
Што ты гаворыш? Быць не можа?
Праўда.
У Цэзара ён зараз.
Уладар,
Яго ўсе скарбы тут, не ўзяў нічога.
Няўжо і гэты здрадзіў мне?
Ну так.
Дык вось, Эрос, адпраў яму туды
Услед за ім і ўсю яго маёмасць.
I напішы, я падпішу пісьмо,
Што я развітваюся з ім сардэчна,
Жадаю поспехаў і спадзяюся,
Што больш яму не прыйдзецца мяняць
Гаспадара свайго. О лёс мой горкі,
Ты і сумленнага разбэсціў нават,—
Зрабі, як я сказаў.— Эх, Энабарб!
Выходзіць.
СЦЭНА 6
Лагер Цэзара каля Александрыі. Трубы. Уваходзяць Цэзар, Агрыпа, Энабарб і світа.Цэзар
Агрыпа, пачынай. Каманда: к бою!
Апавясці, што мы павінны ўзяць
Антонія жывым.
Апавяшчу.
Выходзіць.
Цэзар
Жаданы мір ужо нам свеціць з неба.
Мы пераможам. I тры часткі свету
З'яднаюцца пад засенню аліў.
Уваходзіць ганец.
Ганец
Антоній выступіў.
Скажы Агрыпе,
Каб перабежчыкаў усіх паставіў
У першыя рады, няхай Антоній
Сячэ сваіх, шалеючы ад злосці.
Выходзяць. Застаецца адзін Энабарб.
Энабарб
Алексас прагадаў. Па пільнай справе
Адпраўлены паслом у Іудзею,
Падгаварыў ён Ірада-цара
Парваць з Антоніем і далучыцца
Да Цэзара. А Цэзар у падзяку
Паслужлівага здрадніка распяў.
Канідзія і розных іншых Цэзар
Трымае ў войску, але ім не верыць.
Я ж подласць учыніў — і вось пакута,
Мучэнне страшнае.
Уваходзіць салдат Цэзара.
Салдат
Гэй, Энабарб!
Прыслаў табе Антоній скарб вялікі,
Увесь набытак твой і нават больш.
Ідзі хутчэй. Каля тваёй палаткі
Скідае куфры з мулаў пасланец.
Бяры сабе.
Не верыш мне стары?
Я не падманваю. Правесці трэба
Слугу назад. Зрабіў бы гэта я,
Але мне нельга, на пасту стаю.
А твой былы начальнік, як Юпітэр,
Аберагае гонар свой — ого!
Выходзіць.
Энабарб
Нягоднік я, зямлю сабой паганю
I гэта бачу сам. О Марк Антоній,
Дзе мера шчодрасці тваёй! Што б даў ты
За службу верную, калі цяпер
Мяне узнагароджваеш за здраду!
Ты мне параніў сэрца, і яно
Не выцерпіць, парвецца хутка з гора.
А калі выцерпіць, ёсць іншы сродак!
Ды што шукаць? Заб'е, задушыць роспач.
Быць ворагам Антонію? О не!
Пайду, знайду вадой заліты роў
I здохну там, у брудзе захлынуся.
Я лепшага канца не заслужыў.
Выходзіць.
СЦЭНА 7
Поле бою паміж двума берагамі. Шум бітвы. Трубы і барабаны. Уваходзяць Агрыпа з камандзірамі.Агрыпа
Мы надта ўрэзаліся. Адступіць!
Сам Цэзар кіраваў. Хто мог чакаць
Такога моцнага супраціўлення?
Выходзяць. Шум бітвы. Уваходзяць Антоній і паранены Скар.
Скар
Вось гэта бой! Адразу б так ударыць,
З іх юшку выпусціць, даўно прагналі б.
А ты ў крыві.
Ды секанулі трошкі,
Але нічога, мне не ўпершыню.
Шум адступлення.
Антоній
Я чую, адступаюць.
Дзе ім дзецца.
У ямы іх смярдзючыя загонім.
Няхай на мне слядоў вайны, як бобу,
Знайду і цаліны рубцоў на шэсць.
Уваходзіць Эрос.
Эрос
Яны бягуць, мой уладар, а значыць,
Мы выйгралі і перамога наша.
Як зайцаў гнаць! Мы ім распішам спіны.
Ды гэта ж радасць, гэта асалода
Правучваць баязліўцаў!
Маладзец!
Цябе я ўзнагароджу за дасціпнасць,
Твая ж адвага — ёй цаны няма.
Хадзем, мой верны воін.
За табою
Хоць на адной назе гатоў скакаць.
Выходзяць.
СЦЭНА 8
Пад сценамі Александрыі. Шум бітвы. Уваходзяць Антоній і Скар з войскам.Антоній
Мы іх адкінулі назад у лагер.—
Гэй, хто з вас там,— апавясціць царыцу.
Яшчэ і сонца не паспее заўтра
Зірнуць на нас, як з гэтых недабіткаў
Мы выпусцім апошнюю іх кроў.—
Падзяка ўсім. Выдатна ваявалі.
Натхненнем абавязак акрыліўшы,
З'яднаныя са мной агульнай мэтай,
Былі вы Гектарамі[43]. А цяпер
Хутчэй у горад, абдыміце жонак,
Сяброў сваіх і раскажыце ім
Пра вашы подзвігі. Няхай абмыюць
Шчаслівымі слязамі вас жывых
I пацалункамі загояць раны.
Дай мне руку.
Вялікай чараўніцы
Я пра тваю адвагу раскажу,
Яе падзяка дарагога варта.—
Істота незямная! Абдымі
Маю жалезам сціснутую шыю,
Ва ўборах царскіх пад браню пранікні,
Да сэрца прытуліся і паслухай,
Як радуецца за цябе яно.
О волат мой! Храбрэйшы з храбрацоў,
Увасабленне годнасцей высокіх,
З усмешкаю адолеў ты падкопы
Каварных злоснікаў.
Мой салавей!
На ложак смерці мы паклалі многіх,
Каханая, хоць галава мая
Кранута сівізной, але мой розум
Яшчэ не здаўся: сілай і здагадкай
Спаборнічаць магу я з юнаком.
Вось ён. Зірні на гэтага героя
І паднясі ў знак найвялікшай ласкі
Сваю руку к яго губам.— Цалуй! —
Крышыў ён ворагаў з такім запалам,
Нібы ў яго ўсяліўся бог вайны.
Я дам табе даспехі залатыя,
Што некалі належалі царам.
Ды каб яны былі і ў дыяментах,
Блішчалі так, як калясніца Феба,—
Ён варты ўзнагароды. Дай руку.
Мы пройдзем маршам праз Александрыю,
Падняўшы з гордасцю свае шчыты,
Пасечаныя ў бітве. Каб палац наш
Быў больш прасторны і ўмясціць мог войска,
Мы б селі разам за шырокі стол
I выпілі за сённяшні наш поспех
I за ўдачу заўтрашняга дня.
Гэй, трубачы, хай зычны голас медзі
I грукат барабанаў баявых
Аглушыць горад. Неба і зямля
Хай радуюцца перамозе нашай.
Выходзяць.
СЦЭНА 9
Лагер Цэзара. Салдаты стаяць на варце.Першы салдат
Калі праз паўгадзіны нас не зменяць,
Наказ такі — вярнуцца, не чакаць.
Ноч месячная. Кажуць, бой пачнецца
У дзве гадзіны раніцы.
Учора
Далі нам дыхту, браце,— о-ё-ёй!
Уваходзіць Энабарб.
Энабарб
О ноч, будзь сведкаю!..
Хто гэта там?
Маўчы, паслухаем...
О месяц ясны,
Вартуеш ты і неба і зямлю,
Калі мяне з пагардаю растопчуць,
Успомні, што няшчасны Энабарб
Пакаяўся перад табой.
Ты чуеш?
Ды гэта ж Энабарб.
Маўчы і слухай.
О месяц, цар людской тугі і смутку!
Збяры усю атруту з нетраў ночы
І ўлі ў мяне, каб вузел сіл жыццёвых,
Што з воляю ў разладзе, ўраз распаўся.
Раструшчы сэрца кволае аб камень
Майго злачынства, пакладзі канец
Маім пакутам жудасным. Антоній!
Твая велікадушнасць, як гара
Над нізасцю маёй. Даруй, Антоній!
Даруй мне ты, а іншыя няхай
Мяне клянуць як здрадніка і гада.
Антоній! О Антоній!..
Я аклікну?
Маўчы. А раптам скажа ён такое,
Што Цэзару карысна будзе ведаць.
Так, так. Паслухаем. Але ж ён спіць.
На сон малітвы брыдкай не чытаюць.
Тут іншае. Ён, мабыць, непрытомны.
Давай падыдзем.
Гэй, прачніся! Чуеш?
Ану, ўставай! Ачухайся!
Ён мёртвы.
Ну вось. I ў барабаны б'юць. Пабудка.
Даставіць трэба ў каравульню труп.
Відаць, не з простых. Важная асоба.
Хадзем. А можа, ён яшчэ прачнецца?
Выходзяць, выносячы труп.
СЦЭНА 10
Паміж двума лагерамі. Уваходзяць Антоній і Скар з іх войскам.Антоній
Яны рыхтуюцца даць бой на моры.
На сушы страшнавата ім цяпер.
На моры і на сушы, уладар.
А хоць бы і ў паветры ці ў агні!
Мы не адступім ні на крок. Да справы!
Пяхоту пад камандаваннем нашым
На ўзгорках каля горада пакінем,
А флоту загадаў я выйсці ў мора.
З узгоркаў можна будзе прасачыць
За рухам караблёў.
Выходзяць.
СЦЭНА 11
Там жа, але ў іншым месцы. Уваходзіць Цэзар з войскам.Цэзар
Мы выстаім. Напагатове будзьце.
Мяркую, не адразу нападуць.
Ён лепшых воінаў на флот адправіў.
Больш вытрымкі — і перамога наша.
Выходзяць.
СЦЭНА 12
На ўзгорках каля Александрыі.
Уваходзяць Антоній і Скар.
Антоній
Збліжаюцца варожы флот і наш.
Пад той сасною ўсё як на далоні.
Пайду я, гляну і назад вярнуся.
Выходзіць.
Скар
Гавораць, ластаўкі зляпілі гнёзды
На суднах Клеапатры. Знак трывожны.
Аўгуры як вады набралі ў рот,
Асцерагаюцца бяду прадказваць.
Антоній то храбрыцца, то сумуе,
То спадзяецца аднавіць былое,
То скардзіцца на лёс.
Здалёку шум марской бітвы. Вяртаецца Антоній.
Антоній
Прапала ўсё!
Прададзены я подлай егіпцянкай.
Флот здаўся ворагу. Хто б мог паверыць!
Угору шапкі кідаюць і п'юць,
Як даўнія сябры пасля разлукі.
О тройчы нізкадушнае стварэнне,
Мне здрадзіла, купляеш навічка!
Дык ведай, чарадзейка, абвяшчаю
Табе адной вайну, табе адной.
Распусціш войска. А мая задача —
Адпомсціць ведзьме, і тады канец.
Распусціш войска. I ратуйся сам.
Мне больш не бачыць узыходу сонца!
З Фартунай разлучаецца Антоній:
Бывай навек. Няўжо так павялося?
Прыхільнікі мае, што, як сабакі,
За мною бегалі, хвастом вілялі,
Якім ніколі я не адмаўляў,
Цяпер панеслі роем свой нектар
На кветку Цэзара. А той, хто быў
За іх вышэй, ім не патрэбны болей,
Стаіць адзін, як абадраны дуб.
Ілжывая егіпецкая шлюха!..
Ты сілай чар маё ўхапіла сэрца
1 мной і маім войскам кіравала.
Твае пяшчоты, пацалунак твой
Былі вянцом усіх маіх жаданняў,
I ты, цыганскі вырадак, мяне
Нахабна падманула, абыграла,
Пазбавіўшы ўсяго.— Эрос, сюды!
Што гэта? Ява? Сон? Згінь, ведзьма, згінь!
Чаму разгневаўся так, уладар мой,
Ты на любоў сваю?
Прэч! Згінь, пачвара!
А то я па заслугах адплачу
I Цэзараў трыумф ушчэнт спаганю.
А трэба было б выставіць цябе
На здзек і рогат азвярэлай чэрні,
Каб ты плялася ўслед за калясніцай,
Паскудная, абмазаная ў бруд,
Якім запляміла ўвесь пол жаночы,
Каб разявакі, заплаціўшы грош,
Глядзелі на цябе, як на страшыдла;
I каб Актавія, цябе спаткаўшы,
Ўсадзіла кіпці ў твой агідны твар.
Жыць хоча, сцерва. Жыць, вядома, лепей.
Але не ўсім. Каб я забіў цябе,
Я б тысячы уратаваў ад смерці.—
Эрос, Эрос! — На мне сарочка Неса[44]!
О Геркулес, пазыч сваю мне лютасць!
Хачу Лікаса я шпурнуць на месяц,
Хачу дубінай цяжкаю тваёй
Раструшчыць найдарожшае на свеце.
Смерць ведзьме! Прадала мяне сапліўцу.
Бач, маладзенькі ўпадабаўся! Змова!
Ёй суджана памерці.— Гэй, Эрос!
Выходзіць.
СЦЭНА 13
Александрыя. Палац Клеапатры. Уваходзяць Клеапатра, Харміяна, Ірада і Мардзіян.Клеапатра
А ты бяжы ў грабніцу і схавайся,
Замкніся ў склепе царскім і сядзі.
Антонію мы скажам — ты памерла.
Лягчэй душы ад цела адарвацца,
Чым страціць сваю сілу ўладару.
Прытулак мой — грабніца. Мардзіян,
Скажы Антонію, што Клеапатра
Пакончыла з сабой і перад сконам
Прамовіла ў апошні раз: «Антоній!»
Старайся словам і яго расчуліць,
А потым вернешся і мне раскажаш,
Як успрыняў ён смерць маю. Ідзі! —
А мы ў грабніцу ўсе. Хутчэй!
Выходзяць.
СЦЭНА 14
Там жа. Іншы пакой. Уваходзяць Антоній і Эрос.Антоній
Эрос, ты пазнаеш мяне? Эрос!..
О так, мой уладар.
Бывае часам,
Што воблака здаецца нам драконам,
Туман — ільвом, мядзведзем, стромкай вежай,
Нахіленай скалой ці сінім мысам,
Што ў мора ўрэзаўся ў шчаціне дрэў.
Лунае ашуканства у паветры.
Ці бачыў калі-небудзь ты такое
На схіле дня, калі згусціўся змрок
I сцёр мяжу між вымыслам і праўдай?
О так, мой уладар.
Быў, скажам, конь,
Выразна вырысоўваўся ў тумане,
І раптам гэты вобраз страціў форму,
Расплыўся, знік, як у вадзе вада.
Бывае, уладар.
Ах, мой Эрос,
Перад табою не ўладар, а прывід.
Яшчэ Антоній я, але няма ўжо
Ва мне ранейшай велічы і сіл.
Я за Егіпет ваяваў. Царыца ж,
Якой паверыў я, аддаўшы сэрца
I безліч падуладных мне людзей,
Дамовілася з ворагам паціху,
Мяне і маю славу прадала,
А Цэзару трыумф падрыхтавала.
Не плач, мой дружа, я яшчэ жывы,
А прыйдзе час, канец знайсці не цяжка
Гэй, ты! Твая паскудная царыца
Меч у мяне украла.
Не, Антоній.
Мая царыца свой звязала лёс
Навек з тваім. Яна цябе кахала.
Маўчы, нахабны еўнух! Вон адгэтуль!
Яна мне здрадзіла — за гэта смерць!
Жыццём мы не расплачваемся двойчы,
Яна ўжо аддала сваю пазыку,
Тваё жаданне без цябе збылося.
Сказаўшы з ласкай, з болем невыказным:
«О мой Антоній, любы мой Антоній!» —
Яна памерла, пахавала ў сэрцы
Сваім тваё імя.
Яна памерла?
Памерла.
Скончыўся мой доўгі дзень.
Я ўсё зрабіў. Пара на адпачынак.—
Эрос, прашу, здымі з мяне даспехі.
Багам падзякуй, што застаўся цэлы,
Што не забіў цябе ніхто. Ідзі.
Здымай! — I сяміслойны шчыт Аянса
Не абароніць ад такога ўдару —
Не вытрымаюць, разарвуцца грудзі.
О сэрца, цвёрдым будзь, натужся, сэрца!
Хай пырсне кроў праз абалонку цела! —
Хутчэй, Эрос! — Наваяваўся. Досыць.
Бывай, браня, пасечаная ў бітвах,
Я з гонарам насіў цябе, бывай.
Іду ўслед за табою, Клеапатра,
Каб са слязьмі сказаць табе: даруй.
Адкладваць, доўжыць мукі?.. Нізашто!
Мая паходня згасла, спаць пара,
А не блукаць у цемры. Марны пошук!
Няма ратунку. Што ж, пячаць пастаўлю
І завяршу свой шлях.— Сюды, Эрос! —
Іду, мая царыца.— Гэй, Эрос! —
Я даганю цябе, мая любоў.
I увойдзем мы, узяўшыся за рукі,
У край шчаслівых душ, дзівіцца будзе
Цудоўнай пары рой вясёлых духаў,
I світа ад Дыдоны і Энея[47]
Пераляціць да нас.— Эрос! Эрос!
Вяртаецца Эрос.
Эрос
Чаго жадае уладар мой?
Смерці!
Яна сышла, а я пакрыты брудам.
Багі без жалю топчуць маладушных.
Як? Той, хто перакроіў свет мячом,
Хто на спіне зялёнай у Нептуна
Плывучых крэпасцей набудаваў,
Не мае болей мужнасці? Дазволіў
Жанчыне слабай вырвацца наперад?
Абраўшы смерць, яна перамагла,
I выхваляцца Цэзару няма чым.
Эрос, ты кляўся, што ў мой чорны дзень,
Калі, загнаны ганьбаю і жахам,
Я папрашу, каб ты забіў мяне,
Ты зробіш гэта. Гэты дзень настаў.
Ды не блядней, не бойся, не мяне
Загубіш ты, а Цэзару адпомсціш.
Ратуйце нас, багі! Не дапусціце!
Калі яны цябе абаранілі
Ад тысяч стрэл парфянскіх, як магу я
Падняць руку на ўладара свайго?
Ты што? Хацеў бы ў Рыме праз акно
Глядзець, як за ўрачыстай калясніцай
Мяне павалакуць у ланцугах,
А Цэзар, ап'янелы ад удачы,
Мае пакуты будзе смакаваць!
Каб я глядзеў? О не!
Тады канчай.
Забі мяне. Маё збавенне ў гэтым.
Дык вымі меч, якім ты праслаўляў
Зямлю бацькоў.
Прабач мне, уладар мой!
Калі цябе я адпусціў на волю,
Ты прысягнуў, што выканаць гатовы
Усё, што загадаю. Дык выконвай!
Іначай нуль цана тваім заслугам,
Няма ў цябе сумлення. Вымі меч!
Дык адвярні свой твар, перад якім
З пашанаю схіляліся народы.
Хай будзе так.
Меч у руках.
Канчай!
Рашуча і адразу!
Уладар,
Начальнік любы, імператар мой,
Дазволь сказаць табе, перш чым нанесці
Смяротны ўдар, сардэчнае «бывай».
Ты ўжо сказаў. Бывай, мой друг!
Бывай!
Ты патрабуеш, каб ударыў?
Так.
Дык вось!..
Адзінае, што засталося мне,
Каб нежывым Антонія не бачыць.
Не я, не я, а ён!.. Мой збраяносец
Мне паказаў, як трэба паміраць.
Мая царыца і Эрос мой верны
Пакончылі з сабой высакародна,
Але ж і я заручаны са смерцю,
I гэта будзе мой апошні шлюб.
Эрос, твой уладар і правадыр
Узяў тваю навуку на ўзбраенне
I робіць так, як ты...
Што? Я жывы?
Гэй, вартавыя! Дзе вы? Дабівайце!..
Уваходзяць Дэркет і варта.
Першы вартавы
Хто тут крычыць?
Няскончаная справа!
I ў гэтым не шанцуе! Дабівайце!
Другі вартавы
Упала зорка.
Цемра скрозь.
О гора!..
Калі вы любіце мяне, сябры,
Няхай хто-небудзь з вас мяне прыкончыць.
Я не магу.
Я гэтак жа.
Ніхто з нас.
Вартавыя выходзяць.
Дэркет
Твой люты лёс і гібель прымушаюць
Тваіх прыхільнікаў шукаць ратунку.
А гэты меч і вестка аб падзеях
Адчыняць мне да Цэзара ўваход.
Уваходзіць Дыямед.
Дыямед
Дзе Марк Антоній?
Вось ён, бачыш сам.
Жывы? Памёр? Ты што маўчыш? Адказвай.
Дэркет выходзіць.
Антоній
О Дыямед, дабі мяне хутчэй.
Славуты уладар, мяне паслала
Царыца Клеапатра да цябе.
Калі?
Ды толькі што.
А дзе яна?
Схавалася ў магільным склепе царскім.
Няшчасце прадчуваючы, яна
Спужалася, што ты ў вялікім гневе
Пачнеш яе ва ўсім абвінавачваць,
I да цябе ганца накіравала
З паведамленнем, што памерла. Потым,
Спалохаўшыся вынікаў падману,
Мне загадала праўду расказаць.
Баюся, што спазніўся я.
Спазніўся.
Зрабі мне ласку, добры Дыямед,
Пакліч сюды ахоўнікаў маіх.
Гэй, хто там з асабістае аховы!
Усе сюды! Вас кліча ўладар.
Уваходзяць салдаты аховы Антонія.
Антоній
Сябры мае, прашу вас, занясіце
Мяне да Клеапатры. Занясіце,
Прашу я вас.
О смутак невыказны!
Чаму ты пакідаеш нас, гатовых
Аддаць жыццё дзеля твайго дабра?
Жахлівы дзень!
О воіны мае,
Ганіце прэч тугу. Ліхога лёсу
Не пацяшайце смуткам і слязьмі,
З усмешкаю яму зірніце ў твар,
Каб ведаў, што салдаты не здаюцца.
Бярыце, падымайце. З вамі я.
Я вас вадзіў. Я вас любіў. Выносьце.
За ўсё, за ўсё вам дзякуй.
Выходзяць, выносячы Антонія.
СЦЭНА 15
Там жа. Грабніца. З'яўляюцца наверсе Клеапатра, Харміяна і Iрада.Клеапатра
Не суджана адгэтуль выйсці мне.
Ах, Харміяна!..
Не сумуй, царыца.
Уцешся, дарагая!
Не хачу.
Гатова я найгоршае сустрэць.
Уцехай пагарджаю. Што мне ўцеха!
Вялікай ране — найвялікшы боль.
Кажы, ён мёртвы?
Не, яшчэ жывы,
Але, відаць, канчаецца. Глядзі,
Вось ён. Яго нясуць сюды салдаты.
З'яўляюцца ўнізе салдаты з Антоніем на руках.
Клеапатра
О сонца, спапялі абшар нябёс!
Хай цемра вечная агорне свет!
Антоній! О Антоній! О Антоній!
Ірада, Харміяна, памажыце!
Сябры, сюды яго, сюды наверх!
Ды падымайце ж, падымайце!
Ціха!
Антонія не Цэзар перамог,
Ён сам сябе сваёй рукой адолеў.
О, гэта так! Антонія асіліць
Антоній толькі мог. О гора нам!
Мая царыца! Смерць мяне чакае.
Я на хвіліну затрымаў яе,
Каб да былых шматлікіх пацалункаў
Апошні развітальны далучыць.
Я не магу спусціцца ўніз, мой любы,—
Мяне там схопяць. Не магу. Даруй!
О не. Шчаслівы Цэзар свой трыумф
Не упрыгожыць мной. Не давядзецца!
Пакуль ёсць у кінжала вастрыё,
У яду моц і зубы у змяі,
Не дамся я. Актавія-ціхоня
Не будзе перамогу святкаваць.
Антоній, да мяне. О мой Антоній! —
Дзяўчаты, воіны, ўсе разам, дружна,
Наверх яго!
Хутчэй. Я паміраю.
Які ты цяжкі, мой Антоній любы!
Твой моцны дух свінцом разліўся ў целе,
I не маім рукам цябе насіць.
Каб я магла загадваць, як Юнона,
Цябе падняў бы ў неба бог Меркурый,
З Юпітэрам бы побач пасадзіў.—
Бліжэй! Сюды!..— Адны дурніцы мараць
Мець немагчымае.— Бліжэй, бліжэй!
Вось так... Вось так... Я прытулю цябе.
Ты жыў з любоўю і памрэш з любоўю.
Каб я магла агністым пацалункам
Вярнуць табе жыццё, я б смерць прагнала,
Спаліла б смерць.
О гора, гора, гора!
Дай мне глынуць віна. Я паміраю...
Хачу сказаць...
Не плач, не плач... У Цэзара прасі,
Каб гонар і жыццё табе пакінуў. О!..
Гонар і жыццё? ён разлучыў іх.
Яшчэ два словы... Любая царыца,
Будзь асцярожнай. З Цэзаравай світы
Ты можаш верыць толькі Пракулею.
Сваім рукам я веру, больш нікому.
Не засмучайся, не бядуй па мне,
Успомні нашы радасныя дні,
Калі я быў магутнейшым з магутных,
Уладаром народаў і краін...
Я паміраю не як баязлівец,
Што шлем паклаў да ног чужой удачы,
Не ў ганьбе, а як рымлянін, што ў бітве
Ад рымляніна смерць сваю прыняў.
Мой дух слабее... Болей не магу...
Ды што ж гэта? Ты паміраеш, любы?
А я? А я? Адной мне заставацца
На гэтым нудным свеце? Без цябе —
Ён хлеў свіны.
Дзяўчаты, гляньце, гляньце!
Вянец зямлі завяў. Сышоў герой.
Упаў на дол сцяг воінскае славы.
Няма майго Антонія!.. Цяпер
Пачнуць угору лезці недаросткі.
Сумуе месяц, плывучы па небе...
Пустыя скрозь, няма на што глядзець!..
Царыца, што з табою?
Ой, памерла!..
Царыца дарагая!
Уладарка!
Акраса наша! Гаспадыня наша!
Царыца! Найяснейшая царыца!
Харміяна Маўчы! Маўчы!
Я не царыца больш.
Жанчына я, і толькі. I пачуцці
Мае мізэрныя кіруюць мною,
Як наймічкай астатняй. О, шпурнуць бы
У твар багам нядобрым скіпетр мой
I крыкнуць ім, што я ў маім Егіпце
Багіняю была, пакуль яны
Не ўкралі у мяне мой дыямент!..
Усё навокал — дрэнь! Цярпенне — глупства!
Ну, а пакуты — ім канца няма:
Сабакамі шалёнымі грызуць.
Ці ж гэта грэх раптоўна увайсці
Нязванай госцяю ў пакоі смерці?
Ірада, што з табою? Харміяна?
Дзяўчаты, што ж вы гэтак затужылі?
Трымайцеся! О, мілыя мае!..
Няма яго. Пагасла сонца наша.
О воіны, напагатове будзьце,
Правадыра мы пахаваем потым,
Як патрабуе звычай мужных рымлян,
Прымусім смерць з пашанай нас прыняць.
Халодны ён. Дух вылецеў магутны.
Дзяўчаты мілыя, сканаў наш друг.
Хутчэй за ім у неразлучны круг!
Выходзяць, выносячы цела Антонія.
АКТ ПЯТЫ
СЦЭНА 1
Лагер Цэзара каля Александрыі. Уваходзяць Цэзар, Агрыпа, Далабела, Мецэнат, Гал, Пракулей і іншыя.Цэзар
Скажы, каб ён здаваўся, Далабела.
Супраціўленне вынікаў не дасць:
Ушчэнт разбіты.
Слухаю, ўладар.
Выходзіць. Уваходзіць Дэркет з мячом Антонія ў руках.
Цэзар
Хто ты такі? I як ты смеў з'явіцца
Да нас з мячом?
Завуць мяне Дэркет,
Дагэтуль я Антонію служыў.
Ён, як ніхто, быў добрай службы варты.
Каманда — і мы кідаліся ў бой.
Але яго няма ўжо. Вольны я.
Калі мяне на службу прымеш, Цэзар,
Табе я верны буду, як яму.
А не — маё жыццё ў тваіх руках.
Як разумець цябе?
Антоній — мёртвы.
Не можа быць. Абвал такой гары
Па свеце пракаціўся б гулкім рэхам.
З пячор бы павыскаквалі ільвы,
А людзі паўцякалі б у пячоры.
Імя Антонія пакрыта славай,
Ён кіраваў паўсветам і не можа
Сысці ў нябыт, як дробная істота.
I ўсё ж памёр. Сканаў. Не ад кінжала
Забойцы-найміта, не ад сякеры
Слуг правасуддзя, ўласнаю рукой,
Што подзвігі ў гісторыю ўпісала,
Ён абарваў жыццё сваё, мячом
Праткнуўшы сэрца. Вось ён, гэты меч,
Крывёй высакароднаю абліты.
Сябры, усе вы, бачу, ў засмучэнні.
Бяру багоў у сведкі, гэта вестка
I вочы царскія залье слязьмі.
Як гэта дзіўна! Мы перамаглі,
Сваёй жаданай мэты дасягнулі,
I нас прырода прымушае плакаць.
Заган і вартасцей ён безліч меў,
Таго і гэтага у роўнай меры.
Выдатны быў, выключны чалавек.
Заганы ж нашы — дар багоў раўнівых,
Каб людзі не рабіліся багамі.
О, як узрушан Цэзар!
Перад ім
Як бы вялізнае паўстала люстра,
Ён там сябе убачыў.
Ах, Антоній!
Цябе загнаў я ў бездань, але ж мы
Павінны язвы з цела выразаць.
Не я цябе, дык ты мяне зваліў бы:
Нам двум было зацесна на зямлі.
I ўсё ж дазволь мне плакаць па табе
Слязьмі гарачымі, крывёю сэрца.
Дазволь, мой брат, мой друг, супольнік мой
У справах кіраўнічых і грамадскіх,
Саратнік мой і сябар на вайне,
Палова цела і душы маёй,—
Дазволь мне выявіць маю тугу,
Што нас з табой навечна разлучылі
Непрымірымыя сузор'і нашы.—
Хачу вам нагадаць, сябры мае...
Не, не цяпер, як-небудзь іншым разам.—
З чым гэты чалавек прыйшоў да нас,
Напісана ўжо на яго абліччы.
Хто ты? Адкуль?
З Егіпта. Пасланец.
Царыца-уладарка Клеапатра,
Замкнуўшыся ў грабніцы, у сваім
Апошнім сховішчы, мне наказала
Спытаць у Цэзара, чаго чакаць ёй,
На што ёй спадзявацца.
Скажаш ёй:
Няхай адкіне недарэчны страх.
Нам блізкая асоба неўзабаве
Абвесціць ёй прынятае рашэнне,
Засведчыць нашу ласку і любоў.
Недалікатным Цэзар быць не можа.
Няхай багі ва ўсім табе спрыяюць.
Выходзіць.
Цэзар
Адразу ж, Пракулей, ідзі туды,
Скажы: нічога ёй не пагражае,
Уцеш царыцу, абяцай, што хочаш,
Каб з гордасці не налажыла рук,
А то парушацца ўсе нашы планы.
Калі мы ў Рым жывой яе даставім,
Трыумф наш будзе памятны ў вяках.
Ідзі і не затрымлівайся доўга,
Хутчэй нясі адказ.
Зраблю ўсё, Цэзар.
Выходзіць.
Цэзар
Ідзі і ты з ім, Гал.
Дзе Далабела?
Няхай і ён таксама.
Далабела!
Няма яго. Ну так, успомніў я:
Пасланы з даручэннем іншым. Прыйдзе.
А зараз да мяне прашу ў палатку.
Я дакажу вам пісьмамі сваімі,
Што гвалтам быў уцягнуты ў вайну,
Што дзейнічаў я стрымана, тактоўна
I падбухторшчыкам не быў. Хадзем.
Выходзяць.
СЦЭНА 2
Александрыя. Грабніца. Уваходзяць Клеапатра, Харміяна і Ірада.Клеапатра
Няшчасце вучыць нас, як трэба жыць.
Што Цэзар? Волат? Бог? Кіруе лёсам?
Бн толькі служка лёсу, раб пакорны,
Які выконвае чужы загад.
Вялікі ж той, хто воляю уласнай
Парваў усё, адолеў выпадковасць,
Аковы скінуў і навек заснуў,
Каб больш не смакаваць зямнога бруду,
Што корміць і казявак і цароў.
Да дзвярэй грабніцы падыходзяць Пракулей, Гал і салдаты.
Пракулей
Царыцу егіпцян вітае Цэзар,
Даведацца жадае неадкладна,
Якія будуць просьбы у царыцы.
Як зваць цябе? Хто ты?
Я — Пракулей.
Антоній ўспамінаў цябе, казаў:
Ты — чалавек, якому можна верыць.
А што з таго? Калі твой уладар
Намерыўся царыцу абабраць,
Зрабіць жабрачкай, дык скажы яму,
Што Клеапатра міласціны меншай,
Чым царства, не прымае. Калі ён
Аддасць заваяваны ім Егіпет
Мне і маім нашчадкам, я гатова
Укленчыць перад Цэзарам пачціва
I дзякаваць за дар велікадушны,
За тое, што маё ён мне вярнуў.
Не бойся і даверся. Ты ў руках
Найласкавейшага з уладароў.
Да абяздоленых ён літасць мае
I крыўдзіць не збіраецца. Дазволь
Я перадам яму, што ты прымаеш
Яго апеку і бацькоўскі клопат,
I пераможца твой цябе падыме,
Прыблізіць да сябе і ашчаслівіць.
Скажы, што я схіляю галаву
Перад вялікасцю яго дзяржаўнай,
Майстэрству паслухмянасці вучуся
I буду рада Цэзара пабачыць.
Скажу, скажу, царыца дарагая.
Уцешся. Не бяры да сэрца блізка.
Усё будзе добра.
Пракулей і два салдаты, прыставіўшы драбіны, улазяць праз акно на другі паверх грабніцы і акружаюць Клеапатру. Іншыя салдаты адсоўваюць завалы і расчыняюць дзверы грабніцы.
Гал
Схапілі лёгка, без супраціўлення.
Не адпускаць, пакуль не прыйдзе Цэзар.
Выходзіць.
Iрада
Царыца любая!
Што яны робяць?
Ды гэта ж ворагі твае!..
Не дамся.
Хутчэй, рука!
Царыца, не спяшайся!
Нашто ты так? Сама сабе нашкодзіш.
Даручана мне берагчы цябе,
I я збярог, уратаваў ад смерці.
Уратаваў? Ды нават і сабаку,
Калі здыхае ў муках, смерць — збавенне.
Раптоўным самагубствам, Клеапатра,
Зняважыла б ты Цэзараву шчодрасць,
А ён — крыніца дабраты. I свет
Павінен бачыць гэта. А памрэш ты,
I ўсё агорне змрок.
Прыходзь жа, смерць!
Прыходзь, прыходзь! Вазьмі мяне, царыцу,
Як забіраеш старцаў і дзяцей.
Нашто так хвалявацца? Супакойся.
Пустыя словы! Я не буду піць,
Не буду есці, спаць, а разбуру,
Раскідаю смяротны схоў майго жыцця.
I як бы ні натужваўся твой Цэзар,
Я звязанаю перад ім не стану,
Каб на мяне Актавія-тупіца
Зларадна пазірала спадылба.
Не дапушчу, каб рымская галота,
Падняўшы лямант, бегала за мной
I мне плявала ў вочы. Не дазволю!
Ды лепш няхай мой труп у роў укінуць
Ці пакладуць, раздзеўшы, ў нільскі глей,
Каб я, аб'едзеная машкарой,
Страшыдлам стала! Лепш няхай мяне
Ў пустыні на высокай пірамідзе
У ланцугах павесяць!
Не пужай
Сама сябе. Навыдумляла жахаў.
Няма ж падстаў ніякіх.
Уваходзіць Далабела.
Далабела
Пракулей,
Што адбылося, Цэзару вядома.
Цябе ён адклікае, а царыцу
Перадае пад мой нагляд.
Так, так...
Будзь з ёю далікатны, Далабела.
Дык што ж мне Цэзару сказаць цяпер?
Чаго хацела ты?
Хачу памерці.
Пракулей і салдаты выходзяць.
Царыца найяснейшая, ці чула
Ты пра мяне?
Не помню.
Але ж ты
Мяне павінна ведаць?
А якое
Значэнне мне: ведаю ці не?
Вы ж насміхнецеся, калі вам
Расказваюць жанчыны альбо дзеці
Свае лятункі-сны.
Не разумею.
Мне сніўся сон: жыў некалі на свеце
Антоній, імператар-палкаводзец.
Заснуць хачу, каб мне ізноў прысніўся
Такі ж цудоўны чалавек!..
Царыца!..
Яго аблічча, як прасторы неба,
Дзе сонца з месяцам свой робяць круг,
Каб асвятляць маленькую зямлю,
Якая прагне ласкі.
Уладарка!..
Ён мог бы акіян пераступіць,
Яго рука, узнятая высока,
Зямлю ўпрыгожвала, як грэбень шлем,
А голас — музыка сфер незямных,
Калі вакол яго былі сябры.
Калі ж ішоў на ворага, дык голас
Яго, як гром, грымеў, наводзіў жах.
Скупой зімы не ведаў ён, быў шчодры,
Як восень у вясёлы час жніва.
Гуляць умеў, да дна мог чэрпаць радасць
I, як дэльфін, вынырваць з глыбіні.
Цары, царэвічы яму служылі,
Ён раздаваў, як драбязу з кішэні,
Правінцыі і астравы!
Царыца!..
Як думаеш, падобны чалавек
Мог існаваць ці гэта толькі сон?
Не мог, о найяснейшая царыца!
Няпраўда, мог, багоў у сведкі клічу!
I ява — прыгажэйшая, чым сон.
Няма ў прыроды столькі матэр'ялу,
Каб наша уяўленне перагнаць.
Але Антоній быў вянцом прыроды,
I мары блякнуць перад ім.
Царыца,
Узрушаны я надзвычайна: страта
Ў цябе вялікая, твой боль вялікі.
I хоць сабой я вельмі рызыкую,
Але ўтаіць пачуццяў не магу.
Твая туга мне разрывае сэрца,
Гняце мяне і душыць.
Дзякуй, дружа.
Ты — добры чалавек. Скажы, будзь ласкаў,
Што Цэзар думае рабіць са мной?
Як мне ні сумна, папярэдзіць мушу...
Чаго ж ты змоўк?..
Велікадушныён,
Але
За трыумфальнай калясніцай
Мяне ўсё ж павядуць?
Абавязкова.
Трубы і крыкі за сцэнай: «Дарогу імператару! Дарогу!» Уваходзяць Цэзар, Гал, Пракулей, Мецэнат, Сялеўк і іншыя.
Цэзар
Дзе ж тая Клеапатра?
Гэта Цэзар.
Клеапатра падае на калені.
Цэзар
Не трэба станавіцца на калені.
Устань, царыца егіпцян, устань.
Схіляюся перад тваёю ўладай.
Богі жадалі гэтага.
Устань.
Нічога дрэннага пра нас не думай,
Табой нанесеныя нам абразы
Мы памятаем добра, але іх
Гатовы выпадковымі лічыць.
О гаспадар і самадзержац свету,
Я не апраўдваю сваіх памылак
І не наводжу глянцу на грахі.
Жанчына я — і шчыра прызнаюся
Ў жаночых слабасцях.
Тваю віну
Мы перабольшваць схільнасці не маем;
Хутчэй наадварот, яе мы зменшым.
Царыца Клеапатра, калі ты
Намераў нашых слушных не адхіліш,
Апеку прымеш, перамена будзе
Шчаслівай для цябе. Але калі
Па прыкладу Антонія ўскладзеш
На нашы плечы жорсткасці ярмо
I разварушыш абурэнне наша,
Ты ўсіх выгод сама сябе пазбавіш,
Асудзіш і дзяцей сваіх на гібель.
А я б іх падтрымаў... Бывай. Пайду.
Куды б ты ні пайшоў, усё тваё.
Ты — пераможца, мы — твае трафеі,
Набытак твой: дзе хочаш, там і стаў.
О наймагутнейшы ўладар, вось тут...
Разумна разважаеш, Клеапатра.
Прыемна чуць. Я слухаю.
Вось тут
Дакладны пералік майго багацця,
Запісана ўсё да драбніцы: грошы,
Каштоўны посуд, дыяменты, ўсё.
А дзе Сялеўк?
Я тут, царыца.
Гэта
Мой казначэй. Няхай ён паклянецца
Пад страхам смерці, што сабе нічога
Я не ўтаіла, не схавала. Праўду
Кажы, Сялеўк.
Я праўду і скажу.
Хлусіць, каб паплаціцца галавою?
Адсохні мне язык, калі не так.
Што ж я ўтаіла?
А даволі многа.
Схаванага табою хопіць з лішкам,
Каб выкупіць усё, што ёсць у спіску.
Не чырваней, царыца Клеапатра.
Запас бяды не чыніць. Добра робіш.
О Цэзар, глянь! Пераканайся сам:
Да славы людзі лепяцца, як мухі.
Хто мне быў верны, верным стаў табе,
А каб змяніўся лёс, твае набеглі б
Прыслужваць мне.— Сялеўк! Прадажны раб!
Баішся? Уцякаеш? Пачакай!
Я вочы выдзеру табе, сабака!
Зладзюга, здраднік, дрэнь! Якая подласць!.
Царыца, ціха, ціха!..
Ганьба! Сорам!
О Цэзар, у той светлы міг, калі
Мяне наведаў ты ў маім кутку,
З вяршынь дзяржаўных ласкаю сагрэў,
Уласны мой слуга, зайздроснік, скнара,
Абгаварыў мяне... Дапусцім нават,
Пакінула сабе я тое-сёе:
Ну, дробязь там з аздоб маіх жаночых,
Бірулькі розныя сябрам на памяць.
Дапусцім, ёсць і дарагія рэчы,
Якія я збіралася паднесці
Актавіі і Лівіі ў надзеі
На іх добразычлівасць і спагаду.
Няўжо халоп, які карміўся ў доме,
Мяне за гэта мае права бэсціць?
Багі-заступнікі! Дзе дно той прорвы,
Куды я падаю?
Прэч! Вон адгэтуль!
А то пад попелам маіх пакут
Вуголле гневу полымем успыхне,
О вырадак! Пакрыўдзіць так жанчыну!..
Ідзі, Сялеўк.
Сялеўк выходзіць.
Клеапатра
Цары нясуць адказнасць
За ўсё, што адбываецца пры іх,
Таму, калі мы падаем з гары,
Віну чужую ўскладваюць на нас,
I гэта нам балюча.
Клеапатра,
Што ёсць у спіску і чаго няма,
Трафеем нашым мы лічыць не будзем.
Свой скарб пакінь сабе і карыстайся.
Вядома ўсім, што Цэзар не гандляр
I не ў яго натуры таргавацца.
Гані ліхія думкі прэч, турмы
Сабе з іх не будуй. Жыві спакойна!
Чаго папросіш, тое будзеш мець.
I еш, і спі, царыца дарагая.
Тваёй бядзе я шчыра спачуваю
I клапачуся аб табе, як друг.
Бывай!
Мой уладар! Заступнік мой!
Не уладар, а друг. Да пабачэння!
Трубы. Цэзар і яго світа выходзяць.
Мяне ён хоча словамі аблытаць,
Каб страціла я волю над сабой.
Дык вось што, Харміяна...
Царыца любая, пара канчаць.
Наш дзень пагас, і цемра навакол.
Адразу ж і вяртайся. Аб усім
Дамоўлена. Хутчэй!
Усё зраблю.
Уваходзіць Далабела.
Далабела
Царыца дзе?
Яна перад табой.
Выходзіць.
Клеапатра
А! Далабела!
Я прыйшоў, царыца,
Бо слова даў табе. Мая любоў,
Спагада і сумленне вымагаюць
Праўдзівым быць і не таіць нічога.
Паведамляю: Цэзар дні праз тры
Цябе адсюль адправіць разам з дзецьмі,
А сам праз Сірыю паедзе следам.
Як хочаш выкарыстай гэту вестку.
Што мог, я ўсё зрабіў.
Ах, Далабела,
Чым я аддзякую?
Рад услужыць.
Пайду да Цэзара. Бывай, царыца.
Клеапатра Бывай, мой друг.
Далабела выходзіць.
Ну вось і ўсё, Ірада!
Сама ты чула: нас у Рым адправяць.
Цябе, як і мяне, мая Ірада,
Павалакуць, пацягнуць на памост
Рабы ў зашмальцаваных фартуках.
I чараватай чэлядзі натоўп
Абкружыць нас, разявіўшы раты,
I будзе дыхаць нам у твар смуродам.
Багі, абараніце!
Ах, Ірада,
Дзе тая абарона? Рукі нам,
Як шлюхам, звяжуць ліктары-звяругі,
I чарада паршывых рыфмачоў
Нас абсмяе у вершах непрыстойных.
Імправізатары-камедыянты
Разгул александрыйскі разыграюць:
Антонія як п'яніцу пакажуць,
А Клеапатру ў вобразе блудніцы.
Жаночае адзенне начапіўшы,
Юнец юрлівы голасам пісклявым
Пачне мяне перакрыўляць.
О жах!
Вось што чакае нас.
Я не бачу,
Сабе парэжу вочы кіпцюрамі.
Адзіны шлях, каб не папасці ў пастку!
Знайшлі дурніц! Не выйдзе. Не дапусцім.
Ну, як там, Харміяна? — Ах, дзяўчаты,
Нясіце царскія мае уборы,
Хачу адчуць, што я яшчэ царыца,
Ізноў плыву па Кідну, каб сустрэць
Свайго Антонія.— Ірада, чуеш? —
О Харміяна, любая, прашу
Мне паслужы ў апошні раз, а потым
Гуляй сабе хоць да сканчэння свету.
Карону і ўсё іншае сюды!
Шум за сцэнай.
Што там за шум?
Уваходзіць салдат-вартавы.
Салдат
Тут нейкі селянін
Царыцу хоча бачыць. Ён прынёс
Кашолку вінных ягад.
Хай увойдзе.
Для спраў вялікіх і малой прылады
Часамі досыць. Ён прынёс мне волю.
Я вырашыла цвёрда, і ва мне
Няма цяпер жаночага нічога...
Я — камень, мармур. Пераменны месяц
Не будзе больш маёй планетай.
Салдат-вартавы уводзіць селяніна з кашолкай.
Салдат
Вось ён.
Ідзі сабе, а ён хай застанецца.
Ну як? Прынёс ты міленькую змейку,
Што забівае хутка і без болю?
I шмат памерла ад яе укусаў?
Пакінь свой кош. Ідзі.
Жадаю вам усялякіх слодычаў ад змейкі.
Мы гэта ведаем. Бывай.
Не клапаціся. Будзем берагчыся.
Яна мяне не з'есць?
Бач ты які! Ідзі, ідзі. Бывай.
Выходзіць. Вяртаецца Iрада з царскай мантыяй, каронай і іншым.
Клеапатра
Падай мне мантыю. Надзень карону.
Хачу у несмяротнасць адысці.
О дар Егіпта, вінаградны сок,
Мяне ты болей весяліць не будзеш!
Хутчэй, хутчэй! Ірада! Харміяна!
Вы чуеце, мяне Антоній кліча!
Ён у вачах маіх, ён мне ківае,
Учынак мой адважны ухваліўшы,
Смяецца з Цэзара, з яго удач.
Што шчасце? Нам даюць яго багі,
Каб потым адабраць за гордасць нашу.
Антоній любы, муж мой, я іду!
Цяпер тваёю маю права звацца.
Агонь, паветра — вось мой новы свет,
Стыхіі іншыя — істотам дробным.
Гатова? Дык вазьміце ж з маіх вуснаў
Астатняе цяпло. О Харміяна!
Ірада любая! Навек бывайце!..
Упала? Мёртвая? Ад пацалунка?
Ці ж на губах маіх змяіны яд?
Калі з жыццём так лёгка расставацца,
Дык смерць — прыемны боль, любоўны дотык.
Ты знікла моўчкі, даказаўшы ўсім,
Што свет не варты развітальных слоў.
О хмара чорная, праліся ліўнем!
І я скажу: багі ад жалю плачуць.
Ірада падала мне прыклад. Сорам!
Яе сустрэне першаю Антоній,
Пачне распытваць і не мне, а ёй
Аддасць пяшчотны пацалунак свой.
Пара і мне.
Кусай, істота злая,
Перагрызі калючымі зубамі
Заблытаную ніць майго жыцця.
Кусай, дурнічка! Гаварыць не ўмееш...
А то б назвала Цэзара аслом;
Не ён, а мы яго перахітрылі.
Харміяна
О зорка ўсходу!
Ціха! Не крычы!
Ты ж бачыш, грудзі смокча мне дзіцятка,
Карміліцу ўкалыхвае на сон.
Парвіся, сэрца!
Як бальзам атрута,
Як подых ветрыку.— О мой Антоній! —
Цяпер твая чарга, другая змейка...
Нашто мне жыць...
Сярод зямное дрэні?
Бывай, царыца! Смерць, ты заўладала
Жанчынаю, якой няма раўні!
Дзяржаўныя заплюшчыліся вочы
I залатога сонца больш не ўбачаць.
Карона пахілілася твая...
Дазволь папраўлю. Паслужу з любоўю,
I служба скончана.
Уваходзяць вартавыя.
Першы салдат
Царыца дзе?
Цішэй! Будзіць не трэба.
Але ж тут
Пасол ад Цэзара.
Пасол спазніўся.
Хутчэй! Кусай! Што ж так кусаеш слаба?
Сюды! Знявага Цэзару! Падман!
Бяда! Паклікаць трэба Далабелу.
Што вы зрабілі? Што вы натварылі?
Зрабілі добра. Не магла ж царыца,
Наследніца вялікіх фараонаў,
Мірыцца з ганьбай. Зразумей, салдат!
Памірае. Уваходзіць Далабела.
Далабела.
Што здарылася?
Мёртвыя усе.
Прадбачыў гэта Цэзар і баяўся.
Ён зараз будзе тут і ўбачыць сам,
Што жудасная справа адбылася,
А ён жа так хацеў не дапусціць!
Крыкі за сцэнай: «Дарогу імператару! Дарогу!» Уваходзіць Цэзар са світай.
Далабела
О Цэзар, ты — аўгур і прадракальнік!
І страх твой спраўдзіўся!
Рашучы крок!
Яна, пранікнуўшы ў мае намеры,
Па-царску вырвалася з тупіка.
Прычына смерці ў чым? Крыві не бачу.
Тут нехта быў?
Ды нейкі селянін
Прыносіў вінных ягад. Вось кашолка.
Атрута!
Увайшоўшы, мы засталі
Яшчэ жывой служанку Харміяну.
Яна стаяла, гаварыла нешта,
На галаве нябожчыцы царыцы
Паправіла рупліва дыямент
I раптам, скалануўшыся, упала.
Пахвальная прыхільнасць! Але ж яд,
Калі ў нутро папаў, дае пухліну.
А тут слядоў ніякіх. Клеапатра
Нібы заснула, і ў яе красу
Яшчэ адзін Антоній закахаўся б.
О, ранка на грудзях! I на руцэ
Такая ж самая.
Змяя ўкусіла.
На лісці слізь. Няйначай нільскі аспід.
Калі яны вылазяць на спажыву,
Дык выпускаюць слізь.
Зусім магчыма.
Па ўсім відаць, прычына смерці ў гэтым.
Мне ўрач яе прызнаўся, што царыца
Пыталася ў яго не раз пра спосаб
Памерці без пакут.— Выносьце ложак!
Прыслужніц гэтаксама забірайце!
Мы пахаваем Клеапатру побач
З яе Антоніем. Яшчэ ніколі
Зямля ў свае абдымкі не прымала
Такой выдатнай пары. Горыч! Горыч!
Трагічныя падзеі гэтых дзён
Хвалююць нас, узрушваюць пачуцці.
I застануцца ў памяці патомкаў
I жаль да тых, хто без пары загінуў,
I наша слава, купленая кроўю.
Табе загад: прыкласці ўсё старанне,
Каб урачыста справіць пахаванне
З удзелам войск, з эскортам баявым.
Пасля чаго — назад, у родны Рым.
Выходзяць.
Последние комментарии
3 часов 34 минут назад
3 часов 37 минут назад
2 дней 10 часов назад
2 дней 14 часов назад
2 дней 16 часов назад
2 дней 17 часов назад