Дрэва вечнасці [Уладзімір Сямёнавіч Караткевіч] (fb2) читать онлайн
- Дрэва вечнасці (пер. Янка Брыль, ...) (а.с. Бібліятэка школьніка) (и.с. Бібліятэка школьніка) 1.81 Мб скачать: (fb2) - (исправленную) читать: (полностью) - (постранично) - Уладзімір Сямёнавіч Караткевіч - Вацлаў Ластоўскі - Людміла Іванаўна Рублеўская - Эліза Ажэшка - Сяргей Кавалёў
[Настройки текста] [Cбросить фильтры]
[Оглавление]
Шата Руставэлі Віцязь у тыгравай шкуры
УСТУП
Той, хто сілаю магутнай даў Сусвету існаванне,
Хто з нябёс паслаў дыханне для істоты нежывой,—
Падарыў зямлю нам гэту, ўсю ў шматколерным убранні,
А царам зямным надаў ён уладарны выгляд свой.
Бог адзіны! Даў ты вобраз целу кожнага стварэння,
Дык пашлі мне моц і дужасць сатану перамагчы.
Дай мне палкасць закаханых, жыць да скону ў захапленні,
А памру — грахі зямныя на тым свеце аблягчы!
Льва, якому так пасуюць меч і шчыт, кап'ё і стрэлы,
Хараство Тамары-сонца — кос агаты, лалы шчок —
Ці ж адважуся я ўславіць, склаўшы гімн хвалы нясмелы?
Асалоду піў, хто бачыць мог яе хаця б здалёк.
Дык уславім жа Тамару, спалучыўшы кроў і слёзы!
Я складаў хвалення гімны ад душы калісьці ёй.
З воч-азёраў браў атрамант, браў стыло я з ніцых лозаў.
Раніць сэрца песня гэта, нібы вострае кап'ё.
Загадалі мне царыцу ўславіць вершам мілагучным,
Косы чорныя ўславіць, вочы з бляскам агнявым,
Цесны рад зубоў крыштальных, як зара — рубіны-вусны.
Хоць і з волава кавадла — камень крышыцца на ім!
Пачуцця, майстэрства, слова прагну я, пясняр, нястрымна.
Дай жа мне, маё натхненне, розум, сілу палкіх слоў!
Тым паможам Тарыэлю, што дастойны славы гімна,
Тым праславім трох герояў, дружбе верных трох сяброў!
Дык сядайма і аплачам мы пакуты Тарыэля.
Хто з народжаных на свеце да яго падобны быў?
З сэрцам, што працята жалем, сеў складаць я, Руставелі,
Нібы перлы, нізкі вершаў пра паданняў даўніх быль.
Вершатворац Руставелі, ўзяўся я за гэту справу
З-за тае, хто стаў над войскам, як адзіны валадар,
І па кім, вар'ят, сумую я ў знямозе і ў няславе,
Хай пашле мне ці збавенне, ці зямлю ў магільны дар.
Я персідскаму паданню даў жыццё ў грузінскай мове,
Хай, нібыта перл дзівосны, па руках хадзіць пачне.
Я знайшоў яго і ў вершы пераклаў, вар'яцтва повен,
Ласкай велічнай красуня блаславіць няхай мяне!
Прагну зноў яе пабачыць, хоць і слепяць вочы любай,
Толькі, спалены каханнем, не схаваюся нідзе.
Я малю: душу пакінь мне, асудзіўшы плоць на згубу!
Як уславіць трох герояў, сілы мне набрацца дзе?
Прымем тое мы без крыўды, што паслаў нам лёс ад роду:
Хай арэ зямлю араты, воін б'ецца на вайне,
Хай шалее закаханы, ў тым знаходзіць асалоду,—
Хто нікога сам не судзіць, суд людскі таго міне!
Дар паэзіі спрадвеку — яснай мудрасці праява,
У напеўнасці чароўнай воля божая відна.
Здольны слухаць — будзе ўсцешан асалодай гэтай з'явы.
Сказ даўгі зрабіць кароткім — вось паэзіі цана!
Для каня выпрабаванне — шпаркі бег і шлях далёкі,
Для таго, хто ў мяч гуляе,— пільны зрок і трапны ўдар.
Гэтак вось і для паэта — дум спыніць узлёт высокі,
Калі сіла верша чэзне і пачуццяў гасне жар.
Вы зірніце на паэта і на верш яго няроўны,
Калі слоў агонь марнее і радкі губляюць строй,—
Ён скароціць красамоўства, ён не здасца ўсё роўна,
Ён чагана ўдарам трапным бой закончыць, як герой.
Той не можа быць паэтам, хто сяк-так дзве рыфмы звяжа,
Хоць сябе ўяўляе роўным ён сапраўдным песнярам,
Хоць убогай думкі немач вершам кволым перакажа,
Хоць крычыць «Мой верш найлепшы!», нібы мул, упарты сам.
Дробны верш — паэтаў дробных уласцівасць і прызванне,
Не пратне людскія сэрцы сцёртых слоў нязграбны лад.
Параўнаў бы я іх з тымі, хто, йдучы на паляванне,
Звера буйнага баіцца — б'е адважна зверанят!
Верш у іншых для забавы, ці прысвечаны дзяўчатам,
Ці для кпінаў над сябрамі, ці для іншых дробных мэт.
І такі пацешыць можа, калі думкаю багаты,
Але толькі ў значным творы вызначаецца паэт!
Не, пясняр не мае права марнаваць сваё натхненне,
Сэрца хай аддасць адзінай, ахвяруе для яе —
Лепшай з лепшых ва ўсім свеце — вершаў палкіх зіхаценне
І на струнах сэрца песні пра яе адну пяе.
Пра сябе скажу вам шчыра: услаўляў я і ўслаўляю
Тую, што ў адно звязала гонар, шчасце і жыццё;
Хоць яна, нібы пантэра, ў гневе літасці не мае,
Для яе ў наступных песнях аддаю ўсё пачуццё!
Сутнасць вечная кахання горды дух наш уздымае,
Пра яго ў звычайнай мове слоў высокіх нестае.
Воля неба ў тым каханні, хоць зямныя скрухі мае,
Хто дасяг яго — хай гоніць прэч сумненні ўсе свае.
Ахапіць не ў сілах розум тых пачуццяў сэнс глыбокі,
Бо язык стаміцца можа, вушы — страціць востры слых.
Хоць і блізкі ён да плоці, ўсё ж кахання дух высокі,—
І распусны хоча ўзняцца да вышыняў чыстых тых.
Закаханы да вар'яцтва называецца «міджнурам»,
Бо, разлучаны з каханай, вар'яцее ад тугі.
Той імкнецца да вышыняў, супярэчыць грозным бурам,
Ласкай пышнае красуні хутка ўсцешыцца другі.
Быць міджнурам — значыць трэба ззяць красою, нібы сонца,
Сеяць мудрасць, красамоўства, шчодра ласку ўсім дарыць,
Быць свабодным і цярплівым, быць бязлітасным у бойцы,—
Той не можа быць міджнурам, хто пазбаўлен гэтых рыс.
Сэнс кахання для міджнура — прыгажосці свет таемны.
Бедны той, хто на распусту маладосць змяняў сваю.
Ёсць багаты свет кахання, ёсць распусты свет нікчэмны —
Іх не блытайце ніколі — я параду вам даю!
Быць міджнурам — значыць вернасць захаваць сваёй каханай,
Каб падчас разлукі доўгай сэрцам палкім не астыць,
Быць адданым ёй адзінай, прэч адкінуўшы заганы.
Ганьба ўсім спакусам танным, пацалункам іх пустым!
Той памыліцца, хто скажа, што міджнур на гэта хцівы:
Сёння з гэтай, заўтра з тою, дзе жанчына, нібы рэч.
Не, залётніцтва такое ветрагонам уласціва.
Толькі той міджнур сапраўдны, хто спакусы гоніць прэч!
Закаханаму перш-наперш трэба ўмець хаваць пакуты,
Аб каханай штохвіліну ў адзіноце ўспамінаць,
Ад разлукі невыцерпнай палымнець душою скутай,
Часам гнеў сцярпець пакорна той, што між усіх адна!
Не павінен ён нікому адкрываць імкненняў мэты,—
Можа любую зняславіць і сляза, і горкі стогн,—
Не даваць заўважыць людзям пачуцця свайго прыкметы,
Быць гатовым, калі трэба, за яе пайсці ў агонь.
Як таму паверыць можна, хто кахання не шануе,
Хто на людзі ўсё выносіць, шкодзіць любай і сабе?
Як яе праславіць можа, калі ўжо зняславіў тую,
Боль каму прынёс і сорам, даўшы волю злой журбе?
Я дзіўлюся з тых няшчырых, хто пляткарыць аб каханні,
Хто дарэмна ганьбіць тую, што ўсхваляў сто раз на дню.
Не кахаеш — дык навошта знеслаўляць яе дазвання?
Але злыдзень вельмі любіць абгаворы і хлусню!
Плач і слёзы па каханай — для міджнура не загана,
Адзіноцтва і блуканні хай спазнае ён да дна,
Вобраз любай хай заўсёды сэрца будзіць несціхана,—
Толькі людзям не павінна быць душа яго відна!
ПРА РАСТЭВАНА, АРАБСКАГА ЦАРА
У Аравіі ўладарыў, з ласкі божае шчаслівы,
Правадыр магутнай раці Растэван — арабскі цар.
Сціплы, велічны і шчодры, красамоўны, справядлівы,
Воін мужны і выдатны, меў ён розум мудраца.
Не было ў яго нашчадкаў, апрача дачкі адзінай,
Што красою зіхацела, нібы сонечным святлом.
Хто яе хоць раз пабачыў, той душой і сэрцам гінуў,
Усхваліць яе не мог бы і мільён прыгожых слоў.
Цінацін — царэўну звалі, ведаць гэта мусіць кожны!
Падрасла — ярчэй за сонца расцвіла сваёй красой.
Неяк цар сваіх візіраў у палац сабраў раскошны
І пачаў гаворку ветла, пасадзіўшы іх з сабой:
«Ад супольнай гэтай рады слова мудрага чакаю.
Калі вяне ружа — значыць, адцвітаць прыйшоў ёй час;
Але ж ёй на змену ў садзе расцвітае ўжо другая,—
Гэтак ноч ступае ў цемры, калі светлы дзень пагас.
Я сваё аджыў, а старасць — ёсць найгоршая хвароба.
Я памру не сёння — заўтра, кажа так жыцця закон,
Бо святло свяціць не можа, калі з цемрай ходзіць побач;
Хай дачка — надзеі сонца, уладарны прыме трон!»
«Цар,— візіры адказалі,— ты здзівіў усіх нямала.
Дакараць не трэба старасць — мудрасць кажа з даўніх пор.
Пах яшчэ танчэйшы ў ружы, калі ў росквіце завяла.
Месяц, нават і шчарбаты, свеціць лепш, чым сотні зор.
Не кажы, о цар, пра гэта,— ружа кветка не завяла,
Даражэй чужой парады слова нам твайго закон!
Згодны мы: рабі па-свойму, так, як сэрца падказала,—
Хай на троне будзе тая, сонца шле каму паклон!
Хай яна — жанчына, рады бачыць мы яе царыцай!
Без ліслівасці сцвярджаем: ёй да твару твой вянец,
Бо й цяпер дабром учынкаў, як праменнем, твар свіціцца,—
Дзеці льва на льва падобны, хоць саміца, хоць самец!»
Аўтандзіл — спаспет адважны, сын аміра-спасалара,
Станам роўны кіпарысу, тварам — месяцу раўня,
Хоць і быў юнак бязвусы, адчуваў царэўны чары,
Без яе стральчатых веек ён не мог пражыць і дня.
Ён хаваў глыбока ў сэрцы жар кахання патаемны
Ад разлукі доўгай вянуць пачыналі ружы шчок,
Палымнеў агнём пакутным, калі бачыў зноў царэўну,—
Спачування варты кожны, хто каханню даў зарок.
З той часіны, як царэўна атрымала трон дзяржаўны,
Аўтандзілу, боль змяніўшы, засвяціў надзеяй лёс.
Ён сказаў: «Часцей убачу стан і твар яе крыштальны,
Можа быць, бальзам гаючы я знайду цяпер ад слёз!»
Разаслаў па ўсёй краіне Растэван ганцоў з загадам:
«Цінацін — царыца ваша, трон ёй свой перадаю.
Хай жа свеціць, нібы сонца, хай ёй кожны будзе рады!
Дык прыходзьце і ўслаўляйце валадарку вы сваю!»
Тут сышліся ўсе арабы, мноства госцяў знакамітых:
Аўтандзіл — ваеначальнік яснатвары быў між іх,
І Саграт — візір прыдворны, самы першы з царскай світы.
Трон паставілі раскошны, што здзіўляў цаною ўсіх.
Цінацін падвёў да трона бацька ў шчасным захапленні
І сваёй рукою ўласнай на чало карону ўсклаў,
Скіпетр даў, надзеў на плечы пурпуровае адзенне.
Ліўся з воч царыцы-дзевы бляск праменнага святла.
Адступілі і з паклонам цар-дзяўчыну прывіталі
І, на царства блаславіўшы, асыпалі пахвалой.
Трубы гучна заігралі, гулка грукнулі кімвалы.
Слёзы дзевы не схавала веек чорнае крыло.
«Быць не варта я царыцай»,— дзеву мучыла здагадка
І слязамі арасіла шчокі — ружаў дзіўны сад.
Цар даводзіў ёй: «Павінны замяняць бацькоў нашчадкі,—
Не зрабіўшы гэта, быў бы я жыццю свайму не рад!»
Загадаў: «Даволі плакаць, лепш маю параду слухай:
Аравійскаю царыцай ты прызначана цяпер,
У тваіх руках дзяржава — будзь заўсёды мудрай духам,
Сціплай, шчодрай і разважнай, толькі чыстай праўдзе вер!
І дзядоўніку і ружы сонца лье праменне роўна,—
Будзь жа й ты ласкавай роўна да вяльмож і да рабоў!
Шчодрасць неслуха ўтаймуе, а пакорны й так пакорны,
Шчодрай будзь: што возьме мора, ўсё аддасць назад прыбой!
Шчодрасць так цару ўласціва, як Эдэму кіпарысы,
Падначаліцца ёй можа і двудушны чалавек.
Што здабыў — спажыць разумна, хцівы ж копіць бескарысна,
Што аддаў — тваё заўсёды, што схаваў — згубіў навек!»
Словы бацькавай навукі мудра слухала дзяўчына,
Іх у памяці хавала, нібы іскры залацін.
Цар наладзіў баль вялікі, з ім гуляла ўся дружына;
Цінацінай сонца стала, сонцам стала Цінацін.
Загадала, каб з'явіўся скарбнік, змалку ёй адданы,
І сказала: «Ўсе пячаці з куфраў-скарбніц паздымай;
Што належыць мне па праву, ўсё нясі сюды дазвання,
Як царыца, ўсе багацці я хачу раздаць сама!»
Раздарыла ўсе багацці, некранутыя ніколі,
Абдарыла ўсіх нязнатных, надзяліла шчодра знаць;
І сказала: «Ўсё раблю я згодна з бацькаваю воляй,
Забірайце ўсё, нічога мне не трэба пакідаць!
Стайні ўсе паадмыкайце! — загадала слугам строга.—
Скакуноў маіх гарачых разбірайце — не шкада!»
Раздавала ўсё да рэшты, не шкадуючы нічога...
І грабла багацці чэлядзь, быццам дзікая арда.
Зграя тая ўсё хапала, быццам туркаў рабавала,—
І стаеннікаў арабскіх, і заморскіх жарабіц.
Як завея, там царыца ўсіх дарамі асыпала,
Ні мужчыну, ні жанчыну не магла яна забыць.
Першы дзень мінуў. Ракою ўсё ліліся віны, стравы,
Безліч войска балявала на бяседзе пышнай той.
Раптам штосьці зажурыўся цар, пакінуўшы забавы.
«Што з ім сталася?» — шапталі госці ціха між сабой.
На пачэсным месцы быў там Аўтандзіл непараўнаны —
Галава і гонар войска, смелы, спрытны, быццам леў;
Побач з ім Саграт паважны нечым быў усхваляваны.
Гаварыў адзін другому: «Што з царом? Чаму збялеў?»
Разважалі: «Цар, напэўна, повен сумных успамінаў,
Бо інакшых для маркоты мы не знойдзем тут падстаў».
Аўтандзіл сказаў Саграту: «Трэба высветліць прычыну.
Запытаем, пажартуем, каб на сэрцы лёд растаў».
Тут Саграт стары і мудры, Аўтандзіл, прыгожы станам,
Падышлі, наліўшы кубкі, да пахмурнага цара
І, ўсміхаючыся ветла, пакланіліся з пашанай.
Красамоўную прамову распачаў візір Саграт:
«Повен смутку ты, ўладар наш, спахмурнеў сваім абліччам.
Маеш рацыю: дашчэнту ўся спустошана казна,—
Што дачка параздавала, дык таго цяпер не злічыш.
Лепш не быць бы ёй царыцай, чым табе бяду зазнаць!»
Усміхнуўся цар. Ніколі не чакаў ён ад Саграта,
Што пасмее той так дзёрзка церушыць у вочы пыл,
І сказаў яму: «Ты добра ўзычыў мне, мудрэц заўзяты!
Толькі брэша той, хто лічыць, што арабскі цар скупы!
Не, візір, не гэтай думкай сэрца я сваё ўстрывожыў;
Праляцелі дні юнацтва, старасць я сустрэў сваю.
Хто ж у справах ваяўнічых пераняць мой гонар зможа?
Перадам каму я зброю, славу ратную маю?
У пяшчотах і раскошы я дачку сваю выхоўваў,—
Не дало мне сына неба — лёс такі паслаў мне бог,—
Каб, як я, з мячом і лукам быў заўсёды ў бой гатовы.
Аўтандзіл — мой выхаванец — замяніць мяне б тут мог».
Словы тыя слухаў віцязь, галаву схіліўшы нізка,
Усміхнуўся — асвятліўся твар дзівоснай пекнаты,
Рад зубоў, як жэмчуг белых, з-за пунсовых вуснаў бліскаў.
Цар спытаў: «Чаго сумеўся і чаму смяешся ты?»
І дадаў: «Маю гаворку можа лічыш недарэчнай?»
«Цар,— сказаў пачціва віцязь,— адказаць табе гатоў,
Толькі слова дай, што ў гневе не адплоціш мукай вечнай,
За абразу не палічыш гэтых дзёрзкіх маіх слоў!»
Цар сказаў: «Не буду ў крыўдзе, калі й скажаш крыўды слова».
І пакляўся Цінацінай — сонца яркаю красой.
«Цар,— тады прамовіў віцязь,— праўду р сказаць гатовы:
Не хваліся ўмельствам збройным, славай лучніка былой.
Аўтандзіл — твой прах, аднак жа лепш, чым ты, страляць умее,
Войска сведкаю паклічам — хто мастак у справе той.
Загадзя, як ты, хваліцца я, вядома, не пасмею,—
Лук і стрэлы ў ратным полі хай рассудзяць нас з табой!»
Цар сказаў «Прымаю выклік. Жартаваць я не дазволю.
Слоў сваіх ты не зракайся — адступаць назад не дам!
Лепшых воінаў у сведкі возьмем — праўду скажа поле,
Хто з нас варты гучнай славы, той убачыць гэта сам!»
Пакарыцца волі царскай давялося Аўтандзілу.
Зноў гучалі песні, жарты — кожны змене той быў рад.
Смеючыся, цар і віцязь так нарэшце парашылі:
Хай тры дні без шапкі ходзіць, хто прайграе свой заклад!
Цар сказаў: «Дванаццаць лоўчых хай за намі ўслед паверне.
Столькі ж для паслуг старанных разам з намі каб ішлі.
Замяніць адзін іх можа Шармадзін — слуга твой верны.
Сочаць хай за паядынкам і вядуць здабычы лік».
Загадаў ён паляўнічым: «Аб'язджайце луг і поле,
Выганяйце нам насустрач зграі дзікія звяругі»
У паход сабрацца войску — абвясціў ён тут жа волю.
Скончан баль і разамкнуўся весялосці шумны круг.
ЦАР РАСТЭВАН І АЎТАНДЗІЛ НА ПАЛЯВАННІ
Віцязь зграбны, як лілея, ў царскі двор пад'ехаў рана.
Як рубін, гарэлі вусны, крышталём свяціўся твар.
У адзенні пурпуровым, у парчы залататканай,
На кані сняжыста-белым ён чакаў, каб выйшаў цар.
Неўзабаве цар са світай прыскакалі ў стэп квяцісты,
Ачапілі ўсю прастору паляўнічыя наўкруг,—
Гон пачаўся ўрачысты з крыкам, гіканнем і свістам,
Паляцелі шпарка стрэлы ў спалоханых звяруг.
Выбраў цар дванаццаць лоўчых, быць пры ім сказаў сярдзіта:
«Падавайце лукі, стрэлы, каб не траціў час дарма,
І сачыце пільным зрокам, колькі звера кім забіта»,
Паляўнічыя тым часам панагналі звера шмат.
Назбягалася ад страху безліч рознае дзічыны —
Лані, сарны і алені, і куланаў табунок.
Цар і віцязь пасылалі стрэлы шпаркія няспынна,
Не стамляліся ў іх рукі, не слабеў арліны зрок.
Пыл, падняты капытамі, захінуў праменне хмарай,
Кроў гарачая лілася ў здратаваным мурагу,
Слугі стрэлы падавалі, зноў валіліся ахвяры,
Звер падбіты ратаваўся ў прырэчным трыснягу.
Праімчаліся праз поле, ўсю дзічыну разагналі,
Прагнявілі бога ў небе, арасіўшы кроўю дол.
Крыкі радасці будзілі ўстрывожаныя далі,—
Райскім дрэвам Аўтандзіла называлі ўсе вакол.
Поле скончылася. Скалы прыпынілі гон шалёны
Там, дзе беглі па каменні хвалі шпаркае ракі,
Дзе змаглі звяры схавацца, што ўцалелі ад пагоні,
Дзе спыніліся ў знямозе два сапернікі-стралкі.
Выхваляліся з усмешкай, паўтаралі: «Я адолеў!»,
Побач ехалі павольна, жартавалі хто як мог.
Слуг паклікалі нарэшце, паслухмяных царскай волі.
«Вы скажыце,— цар спытаўся,— хто каго з нас перамог?»
«Уладар! — сказалі слугі.— Слухай праўды наша слова:
Аўтандзіл — адважны віцязь — пераможца твой цяпер.
Тут нічым мы не паможам, хоць карай ты нас сурова:
Ад яго дакладных стрэлаў не ўцалеў ніводзін звер!
Сто разоў па дваццаць вамі ўсяго звяроў забіта,
Ды забітых Аўтандзілам больш на дваццаць штук было.
Без прамашкі віцязь цэліў, а тваіх — не будзь сярдзіты! —
Стрэл нямала неслухмяных на зямлю дарма лягло!»
Весткай гэтай быў усцешан цар, нібы гульнёй ў нарды,
Перамозе выхаванца ад душы быў рады ён,
Бо любіў яго, як ружу салавей у час прынадны;
І з вачэй нядаўні смутак ён развеяў, быццам сон.
Злезлі з коней, селі ў засень, дзе шапталі ціха травы,
Пачало збірацца войска, быццам безліч каласоў,
І прыйшлі дванаццаць лоўчых, самых спрытных, самых жвавых,
І ўглядаліся на рэчку і на сіні цень лясоў.
ЯК АРАБСКІ ЦАР УБАЧЫЎ ВІЦЯЗЯ Ў ТЫГРАВАЙ ШКУРЫ
Раптам глянулі: паблізу віцязь плакаў каля рэчкі,
Быў адзін той леў-асілак з вараным канём сваім,
Белы жэмчуг упрыгожваў і даспехі і вуздэчку,
Слёзы шэранню застылі на абліччы маладым.
Шкурай тыгравай стракатай стан прыгожы быў убраны,
З той жа самай шкуры шапка прыкрывала галаву,
У руцэ трымаў нагайку з рукаяткаю чаканнай.
Цар здзівіўся: што за дзіва, скуль ён, віцязь, чым славут?
І паслаў слугу дазнацца, ў чым прычына горкай долі,
Ды з паніклай галавою віцязь вочы не падняў,—
З-пад агатаў веек чорных дождж крыштальны падаў долу.
Падышоў слуга — ні слова той яму не адказаў.
Забаяўся раб спытацца, ад чаго ў гароце віцязь,
Доўга моўчкі ён вагаўся, покуль страх не перамог,—
Падышоў, сказаў нясмела: «Цар загадвае з'явіцца!»
Ды не бачыў яго віцязь і пачуць яго не мог.
Так ні слова не пачуў ён, безуважны і пануры,
Нават гоман тлумны войска, што было непадалёк.
У агні смылела сэрца, у грудзях кіпелі буры,
І з крывёй зліліся слёзы, нібы гаць прарваў паток.
Ён лунаў крылатай марай дзесь далёка ў іншым краі,
І калі, царом пасланы, паўтарыў слуга загад,
Віцязь нават не азваўся, ўвесь ахоплены адчаем,
Ружы вуснаў пабялелі, нібы іх крануўся град.
І, адказу не пачуўшы, ў царскі стан слуга вярнуўся
І сказаў: «Відаць, не хоча з вамі знацца ён зусім.
Хараством, як сонца бляскам, страціць зрок мяне ён змусіў;
Ты даруй, што не ўдалося мне вярнуцца разам з ім!»
Цар здзівіўся з той нагоды, закіпела сэрца гневам,
Клікнуў ён дванаццаць лоўчых — лепшых воінаў і слуг,—
Загадаў: «Бярыце зброю і сілком дастаўце мне вы
Непакорнага чужынца, што да царскай волі глух!»
Людзі рушылі. Пачуўшы нечаканы бразгат зброі,
Ачуняў на момант віцязь, слёзы горкія суняў,
Азірнуўся і заўважыў войска шмат перад сабою.
«Гора мне!» — прамовіў толькі, больш нічога не сказаў.
Выцер ён рукою слёзы з воч пакутлівых і горных,
Меч на поясе паправіў, за плячо закінуў лук,
Моўчкі сеў на варанога — што там слухаць косці чорнай?!
І спакойна прэч паехаў ад назолы і дакук.
Затрымаць яго хацелі слугі спрытныя царовы.
Жах, што іх спаткала — вораг нават ім бы спагадаў:
Забіваў ён іх няшчадна, біў галовы аб галовы.
Некаторых жа па грудзі рассякаў нагайкі ўдар.
Цар, да рэшты раззлаваны, наўздагон паслаў дружыну.
Віцязь ехаў задуменны, не аглядваўся назад,
Хто ж яго схапіць імкнуўся — ад рукі асілка гінуў.
Ён людзьмі ў людзей кідаўся. Пацямнеў цара пагляд.
І тады на коней селі цар з адважным Аўтандзілам.
Той жа ехаў горда, толькі ў сядле гайдаўся стан,
Конь яго, як сам Мерані, слаўся віхрам буйнай сілы.
Тут цара заўважыў віцязь і варожай раці стан.
Пазбягаючы сустрэчы, сцебануў каня нагайкай
І, нібыта прывід дзіўны, знік з вачэй, растаў, як дым,—
Ці то ў бездань праваліўся, ці то ў неба ўспырхнуў чайкай.
Марна гойсала пагоня — пыл замёў яго сляды.
Доўгі час сляды шукалі, ўсіх здзіўленне ахапіла:
Толькі дэвы-злыдні могуць гэтак знікнуць на вачах.
Па забітых галасілі, хто паранен быў — лячылі.
Цар сказаў: «Мінае радасць, калі сэрца цісне жах.
Я жыццём сваім шчаслівым, пэўна, богу надакучыў,
Што пазбавіў весялосці, надарыў душу тугой.
Дзе, паранены смяротна, я знайду бальзам гаючы?
Што ж, хай будзе гэтак! Божа, згодзен, з воляю тваёй!
І, сказаўшы гэта, рушыў спахмурнелы цар дадому,
На рысталішча не клікаў, ехаў моўчкі, уздыхаў.
Паляваць не давялося з той прычыны анікому.
Той казаў: «Цар праўду кажа», той маліўся ад граха.
Спахмурнелы і пануры, цар падыбаў у пакоі,
Аўтандзіла ўзяў з сабою, бо як сын лічыўся ён.
Людзі х выйшлі, і змяніла ціша гоман неспакою,
Гукі арфы мілагучнай і кімвалаў перазвон.
Пра бяду і гора бацькі Цінацін вядома стала.
Падышла да спачывальні, тварам сонца прыгажэй.
«Спіць мой бацька,— запытала,— ці бяссонніца напала?»
Адказаў візір: «Смуткуе, нават з твару паблажэў.
Аўтандзіл адзін з ім толькі. Іх нягода напаткала:
Віцязь дзіўны іх абразіў, і таму туга ўзяла».
«Я пайду,— яна сказала,— мне заходзіць не прыпала.
Запытаецца — скажыце, што царыца тут была».
Неўзабаве цар спытаўся: «Дзе дачка, мой белы лебедзь,
Жыватворная крыніца і дзівосных ружаў сад?»
Адказалі: «Тут нядаўна ласку мела вас наведаць,
Ды пра гора ваша ўчула і вярнулася назад».
Загадаў: «Дачку паклічце, без яе няма спакою.
І скажыце ёй: «Навошта ты вярнулася назад?
Ты прыйдзі развеяць гора, падзялюся я з табою,
Дзе прычына тая злая, што жыццю я стаў не рад».
І, паслухаўшыся бацькі, Цінацін прыйшла ахвотна,
Твар яе свяціў, як месяц, змрок наўкола праяснеў.
Цар, дачку пацалаваўшы, ушчуваў яе пяшчотна:
«Ты чаму без запрашэння не прыйшла сама раней?»
Адказала цар-дзяўчына: «Калі ты ў журбе ці гневе,
Самы горды не пасмее перайсці за твой парог!
Смутак твой і роспач могуць патушыць і зоркі ў небе.
Чым журыцца — добрай справай ты б сябе суцешыць мог!»
Адказаў ёй цар: «Дачушка! Гора, скруха ці назола
Гінуць — толькі твой ласкавы погляд сэрца закране.
Боль душы маёй ты гоіш, як настой чароўных зёлак.
Раскажу пра ўсё — не будзеш дакараць тады мяне.
Віцязь дзіўны невядомы напаткаўся мне ў дарозе.
Ад вачэй яго праменных далягляд вакол яснеў.
Плакаў горка і няўцешна, ў адзіноце ліў ён слёзы.
Я паклікаў — не прыйшоў ён, моцна ўгневаўшы мяне.
А калі мяне заўважыў — верхам сеў і прэч паехаў.
Загадаў яго прывесці — шмат людзей панішчыў ён.
Не сустрэўшыся па-людску, знік ён д'яблу на пацеху.
І няўцям: было ўсё гэта ці прымроіўся мне сон?
Я дзіўлюся: хто ён? Прывід? І з якой такой уроды?
Перабіў маю дружыну, дол заліў крывёй людской.
Не ўявіць таго істотай, хто, як здань, знікае з ходу.
Быў шчаслівы я, карае бог цяпер сваёй рукой!
Асалоду існавання ён змяніў мне на атруту,
Весялосці дні мінулі, як чароўнай казкі сон.
Мне цяпер усё няміла, мне жыццё — адна пакута,
Колькі б я ні жыў на свеце, не пабачу светлых дзён».
Адказала дзева смела: «Цар, дазволь сказаць мне праўду:
Наракаеш ты дарэмна і на бога, і на лёс!
Слаць нашто таму дакоры, хто дае жыццё і радасць?
Зло тварыць не можа творца, што дабро для ўсіх прынёс!
Вось табе мая парада: над царамі цар уладны,
Ты валодаеш краінай, найвялікшай між краін,
Дык пашлі ганцоў старанных, хай дазнаюцца дакладна,
Чалавек той віцязь дзіўны ці нячыстай сілы сын».
Цар паслаў ганцоў адборных у чатыры часткі свету.
Загадаў ім: «Смела йдзіце, не пужайцеся нягод,
А свавольніка знайдзіце, хоць нялёгка будзе гэта.
Шліце пісьмы, дзе няўдасца вам адолець перашкод».
Абышлі ганцы паўсвету, не спаткала іх удача.
Год шукалі. Знік той віцязь, як былінка ўначы.
Не маглі знайсці нікога, хто б хоць раз яго пабачыў,
І вярнуліся дадому, лёс пракляты кленучы.
«Уладар,— яны сказалі,— мы прайшлі зямную сушу,
Не знайшлі, каго шукалі, хоць заўжды былі з людзьмі,
Апыталі ўсіх сустрэчных, самі выматалі душы
І табе не дагадзілі,— іншы захад ты прымі!»
Цар прамовіў: «Як сказала ты, дачушка, так збылося:
Д'ябал тут зрабіў падкопы, насланнё паслаўшы нам;
З неба зрынуты, з'явіўся помсціць ён людскому лёсу.
Хай прыходзіць радасць — гора не да твару ўладарамі»
Так сказаўшы, цар наладзіў баль вялікі, нечуваны.
Спевакі, музыкі, блазны вычваралі хто што мог.
Шчодра ён усіх адарваў, хто быў званы і нязваны.
Гэткіх шчодрых і гасцінных не ствараў ніколі бог!
ЦІНАЦІН ПАСЫЛАЕ АЎТАНДЗІЛА НА ПОШУКІ ВІЦЯЗЯ Ў ТЫГРАВАЙ ШКУРЫ
Аўтандзіл, адзеты лёгка, быў адзін у спачывальні,
Песні ён спяваў пад гукі струнаў арфы залатой.
Чорны раб з'явіўся раптам — Цінацін слуга адданы —
І сказаў: «Вас месяц ясны запрашае ў свой пакой».
Быў узрушаны прыемна Аўтандзіл жаданай весткай,
З лепшых лепшае адзенне на сябе надзеў хутчэй.
Як прыемна быць сам-насам з незраўнанай ружай-кветкай,
Як прыемна быць з каханай, бачыць бляск яе вачэй!
Аўтандзіл ішоў паважны, з горда ўзнятай галавою,
Да тае, па кім так часта ў адзіноце слёзы ліў.
Цінацін, як бліскавіца, ззяла юнаю красою,
Перад ёю нават месяц непрыкметнай зоркай быў.
Тонкі стан чароўнай дзевы гарнастай укрыў пушысты,
Мармур белых плеч ахутаў шаль нябачанай цаны.
Праціналі сэрца стрэлы веек чорных, воч агністых,
Змеі доўгіх кос краналі шыю чыстай белізны.
Твар нахмураны адценьваў тонкі вэлюм пурпуровы.
Запрасіла сесці поруч ціха віцязя яна.
Крэсла раб яму паставіў. Не гаворачы ні слова,
Сузіраў ён твар прывабны, шчасця міг п'ючы да дна.
Дзева віцязю сказала: «Я прызнацца не жадала,
Што душу маю трывожыць, ды маўчаць не маю сіл.
Але ты ці здагадаўся, для чаго цябе прызвала,
І чаму сяджу я ў смутку, і чаму мне свет не міл?»
Адказаў ён: «Што скажу я, калі сэрца страх сціскае?
Ад сустрэчы з сонцам ясным меркне месяц-маладзік;
Так і я, цябе сустрэўшы, ясны розум свой губляю,—
Ты сама мне дай параду, чым змагу я дагадзіць?»
Далікатна і прыхільна дзева віцязю сказала:
«Хоць дагэтуль быў далёка ад мяне ты, віцязь мой,
І хоць шчырасцю маёю зараз здзіўлены нямала,—
Ўсё ж паслухай, што за немач точыць скрытна мой настрой.
Прыгадай, як з Растэванам вы былі на паляванні,
Як чужынца напаткалі, што над рэчкай слёзы ліў.
З той часіны ўспаміны раняць сэрца несціхана,
Дык знайдзі яго, а трэба — абыдзі абшар зямлі!
Ад цябе хаця й не чула я прызнання слоў гарачых,
Але ж сэрцам адчувала жар кахання я твайго;
Не таіся: раніў шчокі градам слёз ты ў горкім плачы,—
Ты пакораны каханнем, ты ў палоне ў яго!
Мне служыць ты абавязан — ёсць на гэта дзве прычыны:
Ты, па-першае, адважны — не знайсці такіх нідзе;
Па-другое, ты — міджнур мой, верыць мне заўжды павінны,—
Дык ідзі, знайдзі, дзе віцязь — на зямлі ці на вадзе!
Здзейсніш гэта — і каханне акрыяе сілай дужай,
Ты мяне пазбавіш скрухі, змёўшы духа волі злой.
Пасадзі ж надзей фіялкі, прыгарні да сэрца ружу
І вяртайся, леў; як з сонцам, лёс я свой злучу з табой!
Тры гады шукай чужынца, ўсё аддаўшы гэтай мэце,
І вяртайся з перамогай, смелы воін і спаспет;
А не знойдзеш — дык паверу, што няма яго на свеце.
Ты ж, вярнуўшыся, сустрэнеш незавялай ружы цвет.
Я табе клянуся, любы: калі іншы хто прыветны,
Будзь хоць сонцам ён у плоці, стане мужам для мяне,—
Хай пазбавяць мяне раю, хай згару я ў апраметнай,
Хай, як меч, тваё каханне сэрца помстай мне пратне!»
Віцязь ёй сказаў: «Як сонца не схаваць агатам-вейкам,
Так і мне свае пачуцці не схаваць перад табой!
Смерці я чакаў — вярнула ты мне вобраз чалавека.
Я гатоў, як раб слухмяны, век служыць табе адной!»
І яшчэ сказаў ёй віцязь: «Бог, цябе стварыўшы сонцам,
Падначаліў зорак скопы,— я ж пясчынка паміж іх.
Хоць не варты шчодрай ласкі, ўдзячны я табе бясконца:
Ружа сэрца не завяне ў праменні воч тваіх!»
Узаемна пакляліся не парушыць запавету,
І салодкая размова пацякла, нібы ручай.
Знікла гора, што сціскала сэрцы юныя дагэтуль,
І ўсмешак белы жэмчуг бліскавіцамі блішчаў.
Селі поплеч. Адказала сэрца сэрцу на каханне.
Воч крышталь, рубіны вуснаў доля шчасцем абвіла.
Ён сказаў: «Вар'ятам стане, хто табе ў вочы гляне.
Твой агонь з маім сустрэўся — сэрца мне спаліў датла».
Віцязь выйшаў, хоць пакутай апякала развітанне,
Азіраўся ўслед каханай, апантаны, як вар'ят,
Ружу шчок студзілі слёзы — град крыштальны несціханы,
Сэрца сэрцу аддалося, ўзяўшы вернасць у заклад.
Ён сказаў сабе: «О сонца, без цябе і ружа вяне!
Як рубін, раней іскрыўся, як бурштын, пачаў я цьмець.
Што ж рабіць, калі разлука дух кране пякучай ранай?
Мой закон: дзеля каханай я гатоў ісці на смерць!»
Лёг на ложак, горка плакаў. Сон не браў да самай ночы.
Трапятаў, нібы асіна ў навальніцу ад вятроў;
Засынаў — красой дзівоснай прывід мілы песціў вочы;
Прачынаўся — боль пакутны вырастаў у сто разоў.
Так пазнаў упершыню ён смак разлукі і ўцехі,—
Жэмчуг слёз на ружы твару дыяментамі іграў.
На світанні ён прачнуўся, апрануўся, ўзяў даспехі,
Моўчкі сеў на варанога і паехаў да цара.
Да цара паслаў эджыба ён з такою прапановай:
«Цар, асмелюся прасіць я думку выслухаць маю:
Падуладны край бязмежны і мячу твайму, і слову,—
Я жадаю, каб прызналі ўсе краіны моц тваю!
Я пайду ў паход вялікі, абвяшчу на ўсіх граніцах,
Што царыцай нашай стала Цінацін — твая дачка.
Тым узрадую пакорных, непакорных пакарыцца
Я прымушу. З добрай весткай ты ганцоў маіх чакай!»
Цар удзячнасць Аўтандзілу перадаў у цёплым слове:
«Льву ўласціва быць бясстрашным у крывавай барацьбе.
Шчодры дар — твая парада, ёй вядома бою мова,—
Дык ідзі і ведай — сумна будзе нам чакаць цябе!»
І тады з'явіўся віцязь да цара ў палац з паклонам:
«Уладар, не заслужыў я пахвалы высокіх слоў.
Калі зноў цябе пабачу, значыць бог збярог ад скону,
Каб, шчаслівы, ўбачыць мог я ў шчасці царскае чало!»
Цар абняў яго за шыю, цалаваў яго, як сына,—
Выхавацель з выхаванцам мудрай пары ўзор сплялі.
Развітаўшыся, нарэшце Аўтандзіл палац пакінуў;
Мудры, добры і сардэчны цар слязу з вачэй праліў.
Віцязь рушыў у дарогу горды, смелы і шчаслівы.
Дваццаць дзён змяняла сонца серабрысты морак зор.
Радасць свету, скарб чароўны — вобраз любай зіхатлівы
Распаляў у сэрцы юным палымяных дум касцёр.
Вось нарэшце ён убачыў свайго царства край прыгожы.
З падарункамі насустрач выйшла радасная знаць.
Толькі віцязь — месяц ясны — заспяшаўся ў падарожжа,
Не схацеў яго надоўга на радзіме прыпыняць.
Меў ён замак старажытны — ад варожых зграй заслону,
Што цвярдыняй непрыступнай уздымаўся, як скала.
Паляваў тры дні там віцязь у лясах, лугах зялёных
І слугу па Шармадзіна на чацвёрты дзень паслаў.
Шармадзіна ўспаміналі мы раней. Для Аўтандзіла
Быў ён другам і слугою, да канца адданы быў.
Ды не ведаў ён, што друга дзева-зорка асляпіла,—
Толькі зараз юны віцязь праўду ўсю яму адкрыў.
«Шармадзін,— прамовіў віцязь,— друг мой даўні і паплечнік,
Сорам мне, што не сказаў я праўду ўсю табе раней,
Колькі я спытаў гароты, колькі слёз і мук сардэчных
Ад тае, што зараз шчодра дорыць радасць, шчасце мне.
Цінацін агонь кахання ў юным сэрцы запаліла;
І з нарцысаў-воч сачыўся кіпень слёз на ружы цвет.
Не хацеў, каб таямніцу людзі гэтую раскрылі,
А цяпер прамень надзеі асвятліў мне цэлы свет.
«Ты дазнайся, дзе той віцязь,— загадала строга дзева,—
А як вернешся дадому, стану жонкаю тваёй,—
Непатрэбен муж мне іншы, хай ён будзе райскім дрэвам!»
І бальзамам слоў гаючых ажывіла мой настрой.
Як васал, свайму патрону я служыць перш-наперш мушу,—
Быць адданымі павінны мы сваім уладарам;
Па-другое, ласкай дзевы ў сэрцы жар агню патушан;
Дзе напасць і небяспека, віцязь быць павінен там.
Паміж знатных і залежных толькі мы сябры з табою,
Дык паслухайся мяне ты, шчыра я прашу аб тым:
Ты кіруй маёй краінай, будзь над войскам галавою,
Бо давер мой спраўдзіць здольны ў гэтай справе толькі ты.
Да народу і да войска строгі будзь і справядлівы,
Праз ганцоў старайся ўведаць, як жыве там царскі двор;
Ад мяне дары і пісьмы шлі і шчодра і пачціва,
Каб цару маю адсутнасць не стаўляў ніхто ў дакор.
Быць, як я, ва ўсім старайся: у баі, на паляванні,
Захаваўшы тайну гэту, тры гады мяне чакай!
Я вярнуся, калі стан мой кіпарысам не завяне,
Не вярнуся — плач няўцешна, добрым словам памінай!
І тады цару абвесціш ты пра лёс мой нежаданы
І, глыбей стаіўшы гора, пра маю раскажаш смерць;
Растлумач яму, што доля гэта ўсім наканавана.
Скарбы ўсе раздай галоце: срэбра, золата і медзь.
Вось тады стараннай справай давядзі сваю адданасць,
Не губляй адразу памяць — успамінам волю дай.
Ты аплач мой дух малітвай, як гаворыць звычай даўні,
І, як маці, зарыдаўшы, справы юных дзён згадай».
Шармадзін, пачуўшы гэта, анямеў, скаваны жалем,—
Слёз гарачых перлы градам пакаціліся з вачэй.
Ён сказаў: «Ад горкіх думак сэрца болем задрыжала,—
Не спыню цябе ўсё роўна, горш хіба зраблю яшчэ.
За намесніка застацца загадаў ты мне ахвотна,—
Дык хіба ж магу хоць кропляй быць падобным да цябе?
Лепш няхай зямля прыгорне, чым пусціць цябе самотным!
Едзем разам. Я з табою буду ў шчасці і ў журбе!»
У адказ прамовіў віцязь: «Слухай ты мяне ўважна.
Гэта ісціна: міджнуру быць належыць аднаму.
Толькі ў цяжкасцях і працы жэмчуг робіцца дасяжным.
Хто ж свайму сумленню здрадзіў — смерць хай шле кап'ё таму.
Я табе даверыў тайну, ад якой душа згарала,
Дык каму другому ўладу я б яшчэ даверыць мог?
Ты мацуй граніцы царства ад ліхой варожай зграі;
Спадзяюся я вярнуцца, калі мне паможа бог!
Лёс няшчадны без разбору нішчыць сотні і адзінкі;
З ласкі ж божай і адзінка пераможа ў барацьбе.
Тры гады чакай,— не буду, дык спраўляй тады памінкі!
Дам загад, што знаць і войска падначалены табе».
ПІСЬМО АЎТАНДЗІЛА ДА СВАІХ ПАДДАНЫХ
Склаў пісьмо: «Бацькі і дзеці, выхаванцы спраў адменных,
Хто правераны на вернасць, гартаваны барацьбой,
Хто ўслед маім жаданням, нібы цень, ішоў сумленна,
Вам, хто ў цесны гурт сабраўся, абвяшчае голас мой:
Слухайце, што вам пішу я — Аўтандзіл — ваш прах нікчэмны.
Мой загад —пасланне гэта — склаў я ўласнаю рукой.
Вас я сёння пакідаю — час гульбы мінуў дарэмны.
Хлеб і ежу я здабуду лукам, трапнаю стралой.
Справы клічуць на чужыну, родны край я пакідаю,
У самотных вандраваннях я прабуду цэлы год;
І таму ўсёй душою вас малю і ўпрашаю:
Бараніце наша царства ад нападу і нягод!
Пакідаю Шармадзіна даглядаць мае ўладанні,
Покуль вестку не пачуе — я жывы ці дзесьці згніў.
Хай ён песціць вас, як сонца сад у веснім красаванні,
А злачынцаў хай растопіць, як вашчыну на агні.
Вам вядома: быў ён змалку мне за сына ці за брата,
Дык служыце безадказна, быццам сам ён — Аўтандзіл.
Грымнуць трубы — з ім ідзіце ў бой на ворагаў праклятых;
Прападу — не смех, а гора бог зазнаць вам прысудзіў».
Красамоўна і сурова так закончыў ён пасланне;
Залаты надзеўшы пояс перад ростанню дарог,
«На каня я сяду ў полі»,— ён сказаў сваім падданым
І, не бавіўшыся доўга, сумны выйшаў за парог.
Загадаў: «Мяне пакіньце, без аховы я паеду».
Адпусціўшы праважатых і застаўшыся адзін,
Павярнуў каня і рушыў без дарогі і без следу,
Несучы ў разбітым сэрцы светлы вобраз Цінацін.
Аддаліўся ён ад войска, што было на паляванні,—
Ні адна душа жывая не магла спыніць яго.
З ім была адна надзея — меч яго недасягальны
Ды цяжар журбы вялікай па каханай дарагой.
Надышоў канец забавам. Прыпынілі паляванне.
Не знайшоўшы Аўтандзіла, ўсе адчулі неспакой,
І вялікую іх радасць падмяніла хваляванне,—
Абшукалі стэп на конях, абхадзілі пехатой.
«Дзе такога льва мы возьмем? Ён пасланы быў нам богам».
Зноў аб'ездзілі абшары, ды не злітаваўся лёс:
Не дазналіся, дзе ехаў і куды лягла дарога.
Войска, ўзрушанае горам, шмат ліло гаручых слёз.
На нараду знаць паклікаў Шармадзін усхваляваны,
Аўтандзілава пасланне ім уголас прачытаў.
Хто пачуў наказу словы, той адчуў у сэрцы рану,
Кожны біў сябе ў грудзі, валасы ад гора рваў.
Шармадзіну ўсе сказалі: «Без яго нялёгка людзям.
Толькі ты адзіны здольны заступіць цяпер на трон.
Мы тваіх загадаў сілу шанаваць заўсёды будзем».
І, слугу прызнаўшы панам, аддалі зямны паклон.
АЎТАНДЗІЛ НАКІРОЎВАЕЦЦА НА ПОШУКІ ВІЦЯЗЯ Ў ТЫГРАВАЙ ШКУРЫ
Выклікае смутак ружа, што замерзла ў кіпцях сцюжы,—
З Дыаносам мудрым Эзрас з даўніх пор сцвярджаюць мне.
Варты жалю, хто схіліўся, як трысцінка, станам дужым,
Хто, пакінуўшы радзіму, на чужыне змізарнеў.
Аўтандзіл праехаў шпарка стэпы, горы і лагчыны,
Прамінуў ён край арабскі, па чужыне ехаў скрозь.
Успамін жа аб каханай — смутку горкая прычына,—
Ўсё шаптаў: «Сустрэча з ёю разагнала б вэлюм слёз».
Зноў і зноў туга бяліла, нібы снег, яго аблічча,
Неаднойчы меч свой востры прыстаўляў ён да грудзей,
Наракаючы: «Хто безліч мук маіх гаротных злічыць?
Хто пад гукі струн вясёлых верне шчасным да людзей?»
Так завяла б ружа сэрца пад чужым халодным сонцам,
Ды сказаў ён: «Будзь цярплівым!» і, сабраўшы сілы, зноў
Па краінах невядомых рушыў далеччу бясконцай,
Пра асілка ўсіх пытаўся, хто б ні ехаў, хто б ні йшоў.
Слёз ягоных не змясціла б перапоўненае мора,
Спаў ён там, дзе зваліць змора, на ўзгалоўі ўласных рук.
Думаў думку: «О каханне, колькі шлеш ты мук і гора!
Для цябе гатоў зрабіць я ў небыццё апошні рух!»
Абхадзіў ён свет шырокі, ўсе зямныя далягляды,—
Не было пад небасхілам больш нязведаных прыгод,—
Ды не мог сустрэць ні ў кога ён жаданае спагады;
Так тры месяцы вандровак засталося да трох год.
І нарэшце апынуўся ён у той краіне дзікай,
Дзе не стрэнеш чалавека паміж пустак доўгі час.
Ні Рамін, ні Віс не зналі боль журбы такой вялікай,
Ад якой наш віцязь юны дзень і ноч паволі гас.
Так, шукаючы начлегу, ён дасяг гары каменнай,
А за ёю ўбачыў роўнядзь, што за тыдзень не прайсці,
Пад гарой крынічка гнала срэбраструннае струменне,
Паабапал сіняй стужкай задуменна лес прыціх.
І, на строму ўзышоўшы, стаў лічыць ён дні, гадзіны:
Трэці год ужо канчаўся, працінала боль суздром,
Страх шаптаў: «Загад не здзейсню — што скажу сваёй адзінай?
Двойчы ж нельга нарадзіцца, а са зла стварыць дабро!»
Беглі думкі чарадою ў трывозе, ў неспакоі:
«Як вярнуцца зноў дадому, праблукаўшы тры гады?
Што сказаць мне зорцы яснай? Што спаткаўся я з бядою?
Што завеяны вятрамі невядомага сляды?
Вандраваць далей па свеце — вынік быць той самы можа,
Бо дагэтуль не сустрэўся невядомы віцязь мне.
Не вярнуся ў тэрмін — з горам Шармадзін цару даложыць,
Што загінуў, верны клятве, я ў далёкай старане.
Вестку гэтую пачуўшы, цар нахмурыць з жалем бровы,
Плач жалобны ўсё навокал нечакана скалане.
Як жа мне тады вярнуцца ў палац жывым, здаровым?» —
Разважаў скрозь слёзы; думкай, як маланкай, палымнеў.
Гаварыў ён: «Божа мілы, будзь хоць трошкі справядлівы.
Паслухмяны тваёй волі, я бадзяўся марна скрозь.
Сэрца шчасця ты пазбавіў, каб застаўся нешчаслівы
Я, твой пасынак гаротны, кленучы свой цяжкі лёс».
Суцяшаў ён сэрца: «Сціхні, я адолею пакуты,
Грэх загінуць не па часе, зброю склаўшы ў барацьбе.
Не памогуць плач і слёзы, ўсе мы воляй божай скуты,
Што прызначыць лёсу воля — не мінуць таго табе!»
Гаварыў: «Чым жыць у ганьбе, лепш няхай жыццё загіне!
Як на вочы пакажуся яснатварай дзеве той?
Што пра віцязя скажу я, як спытае Цінаціна?»
Так, згрызотай апантаны, ехаў ён травой густой.
«Марна я, відаць, аб'ездзіў ледзь не ўсе зямныя далі,
Бо пра віцязя дазнацца не ўдалося мне нідзе.
Каджам хцівым і падступным нездарма яго назвалі;
Так ці йначай плач і слёзы не памогуць у бядзе!»
Аўтандзіл пакінуў горы, прамінуў лясы і рэкі,
Ехаў долам, ехаў логам; грудзі чорны жаль сціскаў,
Пацямнеў яскравы позірк, зморы цень лёг на павекі,
На крыштальны твар агаты чорны зараснік паклаў.
Ён у родныя мясціны ўжо вярнуцца быў гатовы,
Аглядаў бязлюддзе пусткі, што наперадзе лягла;
Месяц ён не чуў, не бачыў ні жывой душы, ні слова,
Нават звера не кранула быстралётная страла.
І хоць сам здзічэлым зверам ён блукаў адзін, без дому,—
Як звычайны сын Адамаў, жыць без ежы ўсё ж не мог.
Дзіка ён забіў стралою, што даўжэй рукі Растома,
Злез з каня; агонь расклаўшы, сеў спачыць на свежы мох.
Адпусціў каня на пашу, покуль смажылася страва,
Раптам бачыць ён: шасцёра конных скачуць на дымок.
«То зладзеі,— ён падумаў,— хто ж па іншай будзе справе?
Бо ніколі чалавечы не ступаў тут, пэўна, крок».
Лук і стрэлы падхапіўшы, зрыхтаваўся ён для ўдара.
Бачыць: юны пасяродку, двое сталых па баках;
Ледзь жывы сярэдні едзе, запяклася кроў на твары,
Па чалу збялелым бачна — смерць пільнуе юнака.
Аўтандзіл гукнуў: «Гэй, хто вы? Ці шукаеце разбою?»
Адказалі тыя: «Віцязь, ты ў бядзе нам памажы.
А калі не можаш — частку смутку нашага з сабою
Ты вазьмі; і мох на шчоках не галі, а зберажы!»
І на роспыт Аўтандзілаў з сумам тыя адказалі
(Слёз няпрошаных расінкі прабягалі паміж слоў):
«Мы — браты, з нас кожны мае ратных подзвігаў нямала,
Нашы замкі ў Хатаэці — ад варожых зграй заслон.
Край, дзічынаю багаты, дух узрушыў паляўнічы,
З войскам мы прыйшлі. Наш лагер каля рэчкі быў разбіт.
Трыццаць дзён мы палявалі. І багатая здабыча
Нам была ўзнагародай за адвагу і за спрыт.
Спрытам тым мы ўсіх пабілі і ад гонару пустога
Між сабою спрэчку-сварку завялі зусім дарма:
«Я палюю лепш!», «Ты хлусіш!» — абражаць адзін другога
Пачалі, хоць ведаў кожны: праўды ў спрэчках тых няма!
Парашылі мы, што войска павязе дамоў здабычу,
Мы ж без лоўчых застанёмся самі спрэчку вырашаць;
Паасобку будзе кожны і стралок, і паляўнічы,
Хто з нас лепшы — скажа вынік, а не сварак марны шал.
Адаслалі ўсіх дадому са здабычаю багатай,
Трох жа верных збраяносцаў мы пакінулі з сабой.
Доўгі час мы палявалі і адважна, і заўзята:
Падаў звер ці птах, падбіты ў лёце трапнаю стралой.
Раптам нам насустрач едзе віцязь сумны і пануры,
Нецярпліва капытамі б'е зямлю гарачы конь.
Галава і стан спавіты дзіўнай тыграваю шкурай,
Твар дзівоснай прыгажосці. Ён збянтэжыў наш спакой.
Быў ярчэй маланкі зыркай, гарачэй праменяў сонца
Позірк смелы і рашучы ў даль устромленых вачэй.
Паланіць мы захацелі маладога незнаёмца,
І таму за дзёрзкасць нашу кроў юнацкая цячэ.
Сілай віцязя адолець думаў я, з братоў старэйшы,
Брат сярэдні авалодаць вараным хацеў канём,
А малодшы прагнуў бойкі — мы яго пусцілі першым.
Паляцелі мы насустрач, нібы тое вараннё.
На крыштальным яго твары пунсавелі вуснаў лалы,
Задуменны, безуважны, воч на нас ён не падняў.
Толькі вокліч наш пачуўшы, што працяў раптоўна далі,
Прыпыніў, нагайку ўзняўшы, шпарканогага каня.
Апярэдзіўшы астатніх, брат малодшы, нібы сокал,
Падляцеў да незнаёмца і адважна крыкнуў: «Стой!»
Той за меч не ўзяўся нават, абізун узняў высока,
Сцебануўшы так, што ў момант захлынуўся брат крывёй;
І з сядла зваліўся вобзем ад страшэннага ўдара
Брат малодшы, бездыханны і з прабітай галавой.
Горды ж віцязь, што за дзёрзкасць адплаціў нам жорсткай карай,
Знік, палаючы ад гневу незвычайным хараством.
Вунь, зірні, нібыта сонца, едзе ён непадалёку!» —
Так сказалі Аўтандзілу горам скутыя браты.
Ён зірнуў у далеч. Бачыць, вараны паважным крокам
На сабе вязе героя незвычайнай пекнаты.
Слёзы зніклі ў Аўтандзіла, як пабачыў з'яву гэту:
Нездарма блукаў па свеце ён тры доўгія гады.
Так заўсёды: чалавеку, што дасяг жаданай мэты,
Ўспамінаць няма патрэбы дні мінулае бяды.
Ён сказаў: «Браты, бадзягай доўга быў я нешчаслівым.
Я пакінуў край свой родны, каб на ростанях дарог
Віцязя, што вас пакрыўдзіў, адшукаць мне памаглі вы.
Хай ад ліха і бядоты сцеражэ вас добры бог!
Хай, як мне, ён вам паможа дасягнуць жаданай мэты,
Хай загоіць раны брату, буду я маліць яго.
Скарыстайце для спачыну мой прытулак сціплы гэты,
Цень параненаму дайце, каб не пёк яго агонь».
Развітаўся і прышпорыў ён каня, што ўзвіўся ўгору,
Нібы сокал легкакрылы, рушыў смела ў свой палёт.
І здавалася: імчыцца ён да сонца і да зорак,
Растапіўшы шчасцем сэрца, што скаваў няшчасця лёд.
Ехаў, думаў неспакойна: «Як сустрэнуся з сугнеем?
Бо адным няўдалым словам можна выклікаць бяду.
Толькі розум чалавечы можа сцішыць выбух гневу,
Апантаных думак безладзь сцішыць толькі волі дух.
Ён, відаць, прывычны гойсаць у самоце і бязлюддзі,
Ўсё жывое зненавідзеў, лёс цяжкі свой кленучы.
Гэта значыць, бой смяротны паміж намі, мабыць, будзе,
З нас адзін загінуць мусіць, як скрыжуюцца мячы.
Не, не марна я змагаўся, ідучы цярністым шляхам,—
Прыпыніцца ж ён павінен хоць удзень, хоць уначы.
За сцяной каменнай нават я без боязі і страху,
Калі зробіць ён засаду, мушу ўсё ж перамагчы».
Двойчы дзень змяняўся ноччу. Не спынялася пагоня.
Не рабілі перапынку ні для сну, ні для яды.
Голым стэпам, пусткай дзікай беглі змораныя коні,
А у коннікаў ліліся слёзы з гора і нуды.
На змярканні прыскакалі да абрыву кручы стромкай,
Дзе над рэчкаю пячора ззяла ў чэраве скалы.
Трыснягі шапталі нешта, а струменне пела звонка,
Дрэў рады да небасхілу горда голавы ўзнялі.
Віцязь, рэчку перасекшы, не змяніў свайго кірунку.
Аўтандзіл, што ехаў следам, прыпыніўся ля ракі.
Сам на дрэва ўзлез, рукою адхінуўшы хвой карункі,
Назіраў, як рушыў віцязь да пячоры нацянькі.
Толькі да скалы пад'ехаў апрануты ў тыгра шкуру,
Як з пячоры выйшла дзева ў чорным з галавы да ног.
На вачах блішчалі слёзы. Віцязь злез з каня пануры,
Прытуліў яе да сэрца, слова ж вымавіць не мог.
Ён сказаў: «Асмат, сястрыца, мост надзей размыла мора,
Дні сплылі, а дзеву-сонца мы й дагэтуль не знайшлі».
І сябе ў грудзі ўдарыў. Слёзны дождж паліўся з гора.
Віцязь з дзеваю маўкліва рукі ў роспачы сплялі.
Валасы свае ірвалі, аж гусцеў гушчар лясісты,
Абдымаліся з рыданнем, як з сястрою родны брат;
Адгукаліся ім рэхам сцены скалаў крамяністых.
Аўтандзіл здалёк дзівіўся, хоць не быў той з'яве рад.
Апрытомнеўшы, дзяўчына рухам спрытным і ўмелым
Раскілзала варанога, зняўшы збрую і сядло.
Віцязь ёй аддаў даспехі — востры меч свой, лук і стрэлы;
І схаваліся абое ў той пячоры пад скалой.
Аўтандзіл падумаў: «Многа таямніц тут тояць скалы!»
На світанні выйшла дзева ў тым жа чорным, што й была.
Засядлала варанога і абцерла сваім шалем,
Моўчкі віцязю сабрацца ў шлях-дарогу памагла.
Як заўсёды, у той пячоры сумны віцязь быў нядоўга.
У слязах Асмат рыдала, валасы рвучы свае.
Развітаўся з ёю віцязь, прытуліў перад дарогай
І памчаўся ў даль. Стаяла дзева сумна на скале.
Бачыў віцязя паблізу Аўтандзіл зачараваны,—
Той мільгнуў, як промень сонца, што заззяла ў імгле,—
Быццам ветры водар міртаў неслі з сонечнай паляны.
Думаў: «Гэткі льва задушыць, як казла драпежны леў».
Той жа ўчорашняй сцяжынкай ехаў некуды павольна,
Праз лагчыну, па ўзлессі, у нязмераны прастор.
Аўтандзіл глядзеў здалёку і шаптаў сабе міжвольна:
«Гэта, мабыць, бог ласкавы нада мной руку прасцёр!
Шчасце мне паслала неба, дык чаго ж яшчэ мне трэба?
Я прымушу дзеву гэту праўду ўсю мне расказаць;
Ёй сваю раскрыю тайну, і тады не будзе глебы
Пры сустрэчы шматчаканай зброю з ножан даставаць».
ГУТАРКА АЎТАНДЗІЛА З АСМАТ У ПЯЧОРЫ
Злез ён з дрэва і адразу, не марудзячы й хвіліны,
Верхам сеў і да пячоры скіраваў каня ўраз.
Стуль з заплаканым абліччам хутка выбегла дзяўчына,
Спадзявалася: вярнуўся той, хто быў красой акрас.
Але ўбачыўшы, што віцязь быў не той, каго чакала,
З крыкам кінулася дзева, не змагла адолець страх.
Ён схапіў яе, як птушку, што сіло не распазнала,
І дзявочы тонкі лямант слаўся рэхам у гарах.
Вырывалася дарэмна, трапятала ў лютым гневе,
Нібы кволая ахвяра ў арліных кіпцюрах,
І якогась Тарыэля ўсё на помач заклікала.
На калені стаўшы, віцязь упрашаў пакінуць страх.
«Не пужайся,— гаварыў ён,— чалавек я — не драпежнік,
Бачыў я таго, хто ружай адцвітае без пары,
Твар — як месяц, стан — таполя, у вачах — агонь мяцежны;
Хто ён? Гэту таямніцу я малю цябе адкрыць».
Адказала тая з плачам: «Звар'яцеў ты, пэўна, віцязь,—
Немагчымага ты просіш, шчыра я скажу табе,
Бо таму, аб чым ты марыш так упарта, век не збыцца,
І не вырваць гэтай тайны ні пагрозе, ні мальбе.
Апісаць пяро не зможа лёс ягоны і пакуты;
Ты ж пра гэта не пачуеш ані слова ад мяне.
Хоць смяяцца лепш, чым плакаць,— не змяню на радасць гора.
Просіш раз: Давер мне тайну»; сто разоў скажу я — «Не!»
Віцязь ёй: «Калі б ты знала, колькі выцерпеў я мукі,
Колькі гойсаў я па свеце, каб знайсці, каго хачу,
Ты б інакш мне адказала. Вось табе мая зарука:
Ад мяне не адкаснешся, покуль праўды не пачуў».
Запытала дзева: «Хто ты, і адкуль ты родам будзеш?
І за што мяне ты крыўдзіш? Бачыш — гіну без яго.
Ад шматслоўя мала толку, дык кароткі сказ мой будзе:
Не пачуеш ані слова ты пра віцязя майго!»
Ён маліў яе, упрошваў, ён укленчыў перад ёю.
Марна ўсё! Ні кроплі праўды не дазнаўся ўсё адно.
Наліліся ў лютым гневе вочы віцязя крывёю,
Ён схапіў яе за косы і паднёс да горла нож.
І сказаў: «За бездань гора, што прыпала мне на долю,
За патокі слёз пякучых, што прымусіла праліць,
Я адпомшчу. Праўду скажаш — не крану цябе ніколі.
А не скажаш — бог мне сведка — больш ні дня табе не жыць!»
Адказала: «Ты ў вар'яцтве дасягнуў мяжы астатняй.
Не заб'еш — я застануся ўсё такою ж, як была,—
Праўду сілаю не возьмеш, будзь ты ў бойцы самы здатны,—
А заб'еш — схавае праўду невядомасці імгла.
Я не ведаю ні мэты, ні агню тваіх жаданняў.
Ні аб чым табе дазнацца не ўдасца ад мяне.
Падуладны ўсе мы смерці, я гатова да сканання.
Што напісана мне лёсам — застанецца тое мне!
Не чакай, што, страхам скуты, розум мой баіцца смерці.
Ты мне зробіш лепш — пазбавіш ад пакуты і ад слёз.
Што мне свет жыцця? Салома. Ў пыл яе не цяжка сцерці.
Ты — чужы мне. Як на слова я даверу тайны лёс?»
Зразумеў нарэшце віцязь — не дабіцца так нічога.
Каб дабіцца праўды, трэба спосаб тут інакшы ўжыць.
З рук яе пусціў, укленчыў, слёзы ліць пачаў нябога:
«Я цябе пакрыўдзіў моцна, як цяпер на свеце жыць?»
І яна прысела моўчкі, хоць і крыўда не астыла.
Аўтандзіл рыдаў няўцешна — слова вымавіць не мог.
Шчок дзявочых сад ружовы слёз паводка затапіла,
Не ўтрымалася дзяўчына, бо спагада збіла з ног.
І хоць быў на мілым твары недаверу след адзначан,
Нахілілася спагадна — утрымацца не змагла.
Схамянуўся віцязь бедны, прадчуваючы ўдачу,
Зноў укленчыў перад ёю і сказаў, стрымаўшы плач:
«Я дарма цябе пакрыўдзіў, я згубіў тваю павагу.
Ты даруй, хоць быў да просьбы я і сам нібы глухі,
Будзь спагадлівай і добрай — прагані згрызоты смагу,—
Нават грэшніку даруюць сем разоў яго грахі!
І хоць, злосцю апантаны, ледзь не стаў я ліхадзеем,
Пашкадуй міджнура трошкі, спачуваннем супакой.
У каханні нешчаслівым можаш ты вярнуць надзею.
Я ж аддам душу за сэрца — гэта скарб апошні мой!»
Сэрца дзевы растрывожыў сказ міджнура пра каханне,
Зноў слязамі залілася ў горкай роспачы яна.
І праз плач яе няўцешны ён адчуў, што ўсе жаданні
Воляй неба можа здзейсніць — знікла перашкод сцяна.
Ён заўважыў, як збялела тварам сумная дзяўчына,
Думаў: «Хтосьці мучыць жалем сэрца беднае яе».
І сказаў ёй: «Вораг нават закаханым зла не чыніць,
А міджнур і сам шукае часта гібелі свае.
Вось міджнур перад табою, звар'яцелы ад кахання.
Сонцам-любай след асілка адшукаць пасланы я.
Праз надхмарныя вышыні я прайшоў, каханнем гнаны,
Ды, знайшоўшы вашы сэрцы, ад надзеі акрыяў.
Я таго, хто ў шкуры тыгра, вобраз бачу дні і ночы.
Я бадзяюся. Нашу я не святло ў душы, а змрок.
Мне палон ці вызваленне даць ты можаш, калі схочаш,—
Ад цябе адной залежыць — смерць або да шчасця крок».
Адказала яму дзева больш ласкава і лагодна:
«Добрым словам і ўчынкам ты хутчэй кранеш мяне,
Чым нянавісцю і злосцю, як лязо нажа халоднай.
Што ж, цяпер табе я буду роднае сястры радней.
Калі ты міджнур сапраўдны з сэрцам чыстым і адважным,
Мой нязменны абавязак ува ўсім дапамагаць.
Не хацела я сустрэчы, а цяпер для мэты важнай
Я жыццё аддаць гатова, што ж яшчэ магу аддаць?
Калі ты да слоў парады будзеш шчыры й паслухмяны,
Ты таго, каго шукаеш, зможаш стрэць, як брата брат.
Не паслухаешся — будзеш свае сілы траціць марна,
Наракаць на ўсё ты будзеш — не жыццю, а смерці рад».
Ён сказаў: «Ты прыгадала мне мінулае здарэнне:
Два вандроўнікі аднойчы йшлі дарогаю адной.
Раптам бачыць першы: ў студню друг зваліўся вокамгненна.
Ён хутчэй падбег да студні, крыкнуў, гледзячы на дно:
«Не пужайся, друг сардэчны, пачакай мяне хвіліну:
Я знайду вяроўку зараз і сюды прывалаку!»
Той, што ў студні, засмяяўся, захлынаючыся цінай:
«Калі б нават не чакаў я, дык куды ж я ўцяку?»
Як вяроўку, мой ратунак ты ў руках сваіх трымаеш,
Без цябе ніхто на свеце мне не зможа памагчы.
Я цяпер на ўсё гатовы, ўсё зраблю, што загадаеш,
Бо каб хворы быў здаровы, дык нашто яго лячыць?»
Адказала: «Твае словы пакарылі маё сэрца.
Бачу я, ты віцязь, варты і хвалы і добрых спраў.
Дык, зазнаўшы столькі ліха, абмінуўшы кіпці смерці,—
Вер маім парадам шчырым — знойдзеш тое, што шукаў!
Тут пра віцязя ні слова аніхто табе не скажа,
Калі сам ён не захоча аб сабе загаварыць.
Пачакай, пакуль прыедзе, моцны вузел сам развяжа,—
Хай не студзяць болей ружу сцюжай сібернай вятры!
Хочаш ведаць, дык гатова я назваць імёны нашы:
Пра каго так многа дбаеш — той завецца Тарыэль,
Я — Асмат, яго служанка, п'ю пакут агнёвых чашу,
Раняць сэрца мне шточасна дзесяць тысяч вострых стрэл.
Больш нічога не скажу я, хоць прасі, хоць не прасі ты.
Ён блукае па прасторах, падружыўшыся з тугой.
Я жыўлюся той дзічынай, што, палюючы, ў здабытак
Мне прыносіць, хоць не знаю, ці пабачу зноў яго.
Дык прашу я: ты застанься, можа вернецца ён скора.
На яго маліцца буду, каб здружыўся ён з табой.
Я звяду вас, ён раскажа пра сваю бяду і гора.
З весткай гэтай і паедзеш да каханае сваёй».
Віцязь хутка пагадзіўся быць дзяўчыне паслухмяным.
Раптам плёск і конскі тупат цішу зрушылі здалёк.
І з'явіўся невядомы зданню светлаю з туману.
Ледзь паспелі віцязь з дзевай у пячорны знікнуць змрок.
І сказала дзева: «Неба шле табе сваю патолю.
Толькі зараз ты схавайся, каб убачыць ён не мог,
Бо ісці яму насупар не пасмеў ніхто й ніколі.
Як найлепш усё зраблю я, абы толькі бог памог».
Павяла яго, схавала ў глыбіні пячоры цёмнай,
Выйшла конніку насустрач, зброю з рук яго ўзяла;
На вачах блішчалі слёзы, сам ён быў, як непрытомны...
Аўтандзіл за той падзеяй назіраў адзін здаля.
Доўга плакаў віцязь з дзевай, быццам некага згубілі.
Лёгкі колер бурштыновы ім на твары сум паклаў.
Супакоіліся ўрэшце. І Асмат, сабраўшы сілы,
Рассядлала варанога і ў пячору павяла.
Аўтандзіл глядзеў, як вязень: бачыць — тыгравую шкуру
Для спачыну разаслала свайму віцязю Асмат.
Той прысеў са стогнам, бровы, нібы дугі, ўзняў панура,
З-пад агатаў веек пырснуў слёз крывавых буйны град.
Іскру крэсівам здабыўшы, развяла агонь дзяўчына
І, падсмажыўшы, дзічыну Тарыэлю падала.
Той, адрэзаўшы кавалак, пажаваў адну хвіліну
І адкінуў прэч, бо ежа і галоднаму не йшла.
Лёг на шкуру і на момант задрамаў, скаваны зморай,
Схамянуўся раптам з крыкам і забегаў, як вар'ят,
Біў сябе ў чало і ў грудзі, дзіка трызнячы ад гора,
І над ім рыдала горка, валасы рвучы, Асмат.
«Што з табой?» — яна спытала. Адказаў ёй віцязь сумны:
«Напаткаўся мне аднойчы са шматлікай світай цар.
Паляванне йшло, ў прасторы чуўся брэх і галас тлумны,
Сотні лоўчых гналі звера, што схаваўся ў гушчар.
Мне журба сціскала сэрца, калі чуў вясёлы гоман,
І, каб з імі не сустрэцца, я паехаў стараной;
Лес дрымучы быў прытулкам мне і звыклым родным домам,
А на досвітку рашыў я зноў узяць кірунак свой».
І тады Асмат сказала, зноў заліўшыся слязамі:
«Ты бадзяешся па свеце, ты цураешся людзей,
Панібратам стаў звяругам, прападаеш дзесьці днямі
І дарэмна губіш сілы. Што ж каханай прыпадзе?
Па зямным абшары вечна ты блукаеш у самоце.
Дык няўжо ніхто не варты другам верным стаць тваім,
Хто б з табой заўсёды поплеч быў пад сонцам ці ў слоце?
А памерці ў злосці хіжай — што з таго вам абаім?»
Адказаў: «У добрых словах я тваю спагаду чую,
Ды якія зёлкі могуць рану вылечыць маю?
Як знайду я чалавека, што на свеце не існуе?
Толькі смерць, што дух і цела разлучае, прызнаю!
На зямлі няма істоты, каб з маёй зраўняцца доляй.
Дзе той друг, які б са мною поплеч у бядзе стаяў,
Падзяляў са мной пакуту, браў бы частку майго болю?
Не, такіх няма. Адна ты — суцяшальніца мая!»
Тут адважылася дзева: «Ты не злуйся, будзь цярплівы,
Небам мне наканавана, каб тваім візірам быць:
Не ўтаю, што мне вядома — блізка гэты міг шчаслівы.
Хто вагаецца празмерна, можа той усё згубіць».
Віцязь ёй: «Скажы мне проста, не тамі душу здагадкай,
Друга добрага мне з неба бог, як бачыш, не паслаў.
Дый й даўно забыт я богам — шлях няшчасця — шлях не гладкі.
Са звярамі я сябрую, сам як звер драпежны стаў».
Зноў адважылася дзева: «Праўду ўсю табе адкрыю:
Віцязь ёсць такі, гатоў ён лёс дзяліць твой папалам,
Поплеч быць з табой заўсёды — ў добры час і ў дні ліхія,—
Што таго дарэмна крыўдзіць, хто цябе не крыўдзіць сам!»
Адказаў ёй віцязь: «Згодзен я з тваёю прапановай
І клянуся той адзінай, без якой святла няма,
Што яго не закрану я ні мячом, ні дрэнным словам
І што чэсць адданай дружбы да канца гатоў трымаць!»
СУСТРЭЧА ТАРЫЭЛЯ З АЎТАНДЗІЛАМ
Прасвятлеўшая, пабегла тут Асмат па Аўтандзіла
І шапнула: «Не хвалюйся, не злуецца ён зусім».
І пайшоў ён, нібы сонца ўсю пячору асвяціла,—
Так здалося Тарыэлю, калі той спаткаўся з ім.
Як два сонцы ў яркім бляску, як два месяцы на небе,
Так два віцязі заззялі светлым водбліскам вачэй.
Стройным станам іх зайздросціць і таполі стройнай трэба,
Сем планет свяціць не могуць залацісцей і ярчэй.
Пацалунак моцны братні знітаваў сустрэчу гэту,—
Праз пялёсткі вуснаў-ружаў белы жэмчуг заблішчаў.
Скрыжаваліся ў абдымках рукі дужыя прыветна,
Кроплі слёз, як дыяменты, зіхацелі на вачах.
За руку ласкава ўзяўшы, віцязь сеў з названым братам.
Доўга так яны сядзелі, слёзы ж падалі на дол,
Суцяшала іх дзяўчына, іхні боль ёй сэрца кратаў:
«Не цямніце змрокам сонца, а жыцця свайго — бядой!»
Ружы шчок у Тарыэля не адзела ў шэрань сцюжа.
Ён спытаў: «Якую ж тайну ты хаваеш у душы?
Хто ты будзеш? Скуль ты родам? Па якому краю кружыш?
Па мяне, скажу з адчаем, смерць і тая не спяшыць».
Аўтандзіл сказаў на гэта красамоўна і пачціва:
«Тарыэль, адважны віцязь, паміж львоў магутны леў!
Я — араб і на радзіме ў сваім замку жыў шчасліва,
Покуль полымем кахання аж на прысак не сатлеў.
Я гару каханнем палкім да красы — дачкі царовай,
Што цяпер прызнаў царыцай царскі двор і знаці круг.
Хоць не ведаеш мяне ты, але бачыў выпадкова:
Памятаеш, сек няшчадна ты нагайкай царскіх слуг?
Мы цябе сустрэлі ў полі аднаго ў зацішным месцы,
Ты на вокліч не азваўся, быў да царскай волі глух.
Цар угневаўся і войску загадаў сілком прывесці,
Ты ж, як пурпурам, крывёю арасіў зямлю наўкруг.
Да мяча не дакрануўся, сек нагайкаю пагоню,
Цар, раз'юшаны няўдачай, сам пагнаўся за табой;
Нібы кадж, ты знік раптоўна, перагнаўшы лепшых коней,
Мы ж зусім павар'яцелі, кленучы няўдалы бой.
Зажурыўся цар. Свавольства ўладарам заўжды ўласціва.
Загадаў сваім указам, дзе б ні быў, цябе знайсці.
Ні старым, аднак, ні юным не пашчасціла на дзіва,—
З іх ніхто цябе не ўбачыў. Іншы лёс мяне спасціг.
Загадала мне царыца — летуценняў чараўніца:
«Знойдзеш віцязя — і сэрца заваюеш ты маё!»
Тры гады дала на пошук — тры гады ў слязах нудзіцца,
Сам дзіўлюся, што жывы я без каханае сваёй.
Не спаткаў, аднак, нікога, хто б цябе хоць раз пабачыў;
Толькі тых, што захацелі ў палон цябе забраць.
Аднаго ты так параніў, што сканаў ён, не іначай,
Два астатніх расказалі, як цябе мне адшукаць».
Тарыэль згадаў пра бойку, што нядаўна адбылася:
«Памятаю той выпадак, ваяўнічы іх запал;
І цябе з царом згадаў я, хоць з вачэй тады лілася
Рэчка слёз па той, чый вобраз у душу маю запаў.
Што штурхнула вас раптоўна распачаць пагоню тую?
Вы з ахвотай палявалі, вочы мне пякла сляза.
Цар нявольнікаў за мною гнаў, як хортаў зграю злую,—
Давялося ж не са мною — з мерцвякамі йсці назад.
Пакараць я мог бы жорстка ўладара твайго старога,—
Царскі сан пашкадаваў я і схаваў у ножны меч;
Ані слова не сказаўшы, прыпусціў я варанога
І, растаўшы, нібы прывід, наўгалоп памчаўся прэч.
Нібы віхар легкакрылы, конь панёс мяне далёка,—
Ад зласліўцаў ён заўсёды выратоўвае мяне;
Як хатайцаў тых, караю ўсіх я караю нялёгкай,
Хто мне чыніць перашкоды, хто пагрозы слаць пачне.
Ты ж прыйшоў, як друг жаданы, з сэрцам чыстым і адкрытым,
Станам роўны кіпарысу, ўсе нягоды перамог,
Хоць пакут замнога бачыў; хоць нямала перажыў ты,—
Ды не знойдзеш чалавека, на каго б забыўся бог!»
Аўтандзіл сказаў: «О віцязь, я не варты слоў узнёслых,
Мне з табой не зраўнавацца, хоць таго й хацеў бы я,—
Ты ж, як вечны вобраз сонца, што ўзняло заранку вёслы,
Свеціш людзям, бо й пакутам не зламаць цябе ніяк!
Я парву сягоння чары той, аб кім так летуценіў,
Я служэнне ёй пакіну, ты вядзі з сабой мяне;
Не, крышталь чысцей заўсёды, чым каштоўнае каменне,—
Быць з табой да самай смерці — больш нішто не міла мне!»
Тарыэль прамовіў: «Сэрца ты маё крануў спагадай,
За любоў тваю і ласку чым аддзякаваць змагу?
Ёсць закон: міджнур міджнуру — дапамога і парада,
Адарваўшы ж ад каханай — чым табе дапамагу?
Ты шукаў мяне па свеце, як царыца загадала,
І знайшоў, да гэтай мэты ідучы смялей за ўсіх;
Як пра лёс мой расказаць мне, поўны горкасці і жалю,
Як мне полымя пакуты ў сэрцы бедным пагасіць?»
Тут Асмат сказала ціха: «Ручаіна слёз не зможа
Патушыць агонь кахання. Вось паслухайце, прашу:
За цябе гатоў памерці віцязь слаўны і прыгожы,
Дык, параненую цяжка, ты адкрый яму душу.
Ён прасіў мяне аб гэтым, шчырай думкаю сагрэты,
Каб, уведаўшы прычыну, памагчы ў бядоце мог.
Можа ўцеху прынясе ён, да тваёй наблізіць мэты,—
Хараство не слепіць вока, калі шле яго нам бог!»
Тарыэль маўчаў, хоць сэрца несціхана палымнела,
А пасля сказаў: «Была ты мне заўжды радней сястры.
Толькі вылечыць не можна дух, не падуладны целу;
Мне шкада, што й гэты віцязь, як і я, ў агні гарыць.
Як знайсці людское шчасце, калі бог яго не творыць?
Ад тугі дранцвее сэрца, як успомню пра яе;
Я даўно са шляху збіўся, сеткай лёг на вочы морак,
Бурка ды бярэмя сена — вось здабыткі ўсе мае.
Але той, хто шле нам сонца, надзяляе мужнай сілай,
Двойчы дар мне пасылае з недасяжнай вышыні:
Першы: я злучу навекі Цінацін і Аўтандзіла;
Па-другое: сам, быць можа, не згару ў тым агні».
І сказаў ён: «Слухай, віцязь, хто сабрату стаў сабратам,
Смерці той не пабаіцца, не разгубіцца ў імгле.
Слухай жа расказ мой сумны, так пакутамі багаты,—
Бог адным даруе шчасце, а другім няшчасце шле.
Сядзь і ты, мая сястрыца, набяры вадзіцы чыстай,
Апануе непрытомнасць — акрапі сваёй рукой.
А сканаю — не журыся, памяні слязой агністай,
Закапай глыбей, калыскай будзе хай зямля бацькоў».
Расхінуў каўнер на шыі, скінуў з плеч магутных шкуру
І сцямнеў, нібыта сонца, што схавалі зграі хмар,
Вусны сціснуў, скамянеўшы, доўга так сядзеў пануры
І, глыбока ўздыхнуўшы, слёз пякучых не стрымаў.
«О каханая,— рыдаў ён,— дзе цябе я адшукаю?
Ты жыццё маё і шчасце, ты вачэй маіх краса!
Хто падсек цябе пад корань, быццам дрэва ў шатах раю,
Хто спустошыў маё сэрца, спапяліўшы думак сад?»
ТАРЫЭЛЬ РАСКАЗВАЕ АЎТАНДЗІЛУ ПРА СВАЁ ЖЫЦЦЁ
«Расказаць пра ўсё гатоў я, хоць язык мой і нямее;
Будзь жа ўважлівы і слухай споведзь сумную маю!
Я спагады не чакаю ад тае, па кім шалею
І па кім у скрусе цяжкай горкіх слёз патокі лью.
Сем цароў было ў індаў — гэта кожнаму вядома;
Над шасцю ўладарыў спраўна ўсемагутны Парсадан.
Горды, шчодры і багаты, ён даваў адпор любому,—
Меў запал ён ваяўнічы, твар, як сонца, львіны стан.
Сёмым быў, на страх зласліўцам, шанаваны ўсімі бацька;
Сарыданам непахісным называўся ўсюды ён.
Не асмельваўся з ім стрэцца вораг яўна ці знянацку.
Паляванню і забавам аддаваў ён многа дзён.
Толькі быць заўжды ў самоце не хапала бацьку моцы,
Ён сказаў: «Зямель нямала змог я ў ворага забраць.
Ёсць і слава і багацце, а жыву я ў адзіноце.—
Вось і вырашыў я ўладу Парсадану перадаць».
Загадаў адразу ж ехаць ён паслу да Парсадана,
Перадаць яму: «Уладар мой, зычу век у славе жыць.
Прызнаю тваю магутнасць і над Індыяй ўладанне,
І, як верны твой падданы, я хачу табе служыць».
Цар бясконца быў шчаслівы незвычайным тым здарэннем,
Адказаў: «Я, цар краіны, сёння славіць бога рад,
Што прыняў, са мною роўны, ты мудрэйшае рашэнне,—
Прыязджай — і ты мне будзеш госць найпершы, родны брат!»
Атрымаў мой бацька царства разам з чынам амірбара,
Амірбар жа ў індыйцаў разам з тым і спасалар.
Кіраваў і жыў шчаслівы, меў усё, аб чым ні марыў,
Толькі кесарам не быў ён — а ў астатнім той жа цар.
Парсадан сябе паводзіў з бацькам так, як роўны з роўным;
Гаварыў: «Найлепшы ў свеце амірбар дастаўся мне!»
Быў ён першы ў паляванні, з перамогай вёў ён войны,
Да яго я непадобны, як ніводзін да мяне.
Цар з царыцай гаравалі — пераемнік не радзіўся,
І народ увесь і войска гаравалі горам тым.
Хай пракляты дзень той будзе, калі я на свет з'явіўся!
Цар сказаў: «Не маю сына — будзе сынам ён маім».
Стаў я жыць у іх палацы. Мудрацы мяне вучылі,
Дзе быць добрым і ласкавым, дзе выказваць царскі гнеў,
Каб, дарослым стаўшы, быў я ўладаром у поўнай сіле.
Так і рос я, смелы й горды, тварам — сонца, станам — леў.
Сведкай будзь, Асмат, я праўду ані словам не парушыў:
Быў я хлопчыкам прыгожым, пунсавеў, як ружа, твар:
Забаўляючыся, тыграў я душыў, як дробных птушак,
Любаваўся кожны мною, задаволены быў цар.
Ты, Асмат, пацвердзіць можаш, як марнею я з адчаю;
Быў яснейшы я за сонца, як за ноч яснейшы дзень.
Мне, зайздросцячы, казалі: «Зграбны, як таполя раю».
Ад таго, кім быў раней я, зараз бачыш толькі цень.
Пяць гадоў было мне. Раптам зацяжарала царыца.
Неўзабаве ж нарадзіла і наследніцу цару...»
І самлеў. Яго ў прытомнасць прывялі вадой з крыніцы.
Ён дадаў: «Я ўбачыў змалку ў ёй бліскучую зару.
За пісьмом ляцелі пісьмы: нарадзілася царэўна!
За ганцом ганец імчаўся вестку гэту расказаць.
Сонца з месяцам ад шчасця асвятлялі дол нядрэмна.
Ахапіла ўрачыстасць двор і войска, люд і знаць.
Хараство яе ўславіць не знайду я слоў прыгожых.
Парсадан у гонар свята пышны баль апавясціў.
Папрыходзілі з дарамі і цары і іх вяльможы.
Цар жа ўласнымі дарамі шчодра ўсіх узбагаціў.
Мы выхоўваліся разам з той дзяўчынкай-чараўніцай.
Трэцяй часткай бляску сонца ўжо тады яна была.
Абаіх, як роўных родных, нас любілі цар з царыцай.
Назаву цяпер я тую, з-за якой згарэў датла».
І, сказаўшы гэта, віцязь паў, самлелы, долу ніцма;
Аўтандзіл заплакаў следам,— жаль у сэрцы забуяў.
Тут Асмат яму на грудзі ўзліла вады з крыніцы.
Апрытомнеўшы, сказаў ён: «Блізка, мабыць, смерць мая!
Дараджан-Нестан дзяўчынка называцца хутка стала,
Сем гадоў было, а розум віўся казачным руном,
Месяц ясны ёй зайздросціў, сонца нават раўнавала.
Не стрымаць разлукі сэрцу, хоць алмазам будзь яно!
Стала дзева ўжо дарослай, я ж хадзіў на подзвіг ратны,
Цар заўважыў, што царэўна ўжо царыцай можа быць,
І вярнуў мяне да бацькі. Я ж да гульняў вельмі здатны,
Мог хадзіць на паляванне, як ката, ільва забіць.
Безааравую вежу па загаду Парсадана
Для красуні збудавалі ў квітнеючым садку,
Дзе журчалі несціхана каляровыя фантаны,
Дзе пад шатамі царэўна спачывала ў халадку.
У курыльніцах курыўся мірт пахучы. Птахі пелі.
То сядзела ў вежы дзева, то гуляць ішла ў сад.
А Давар — сястра царова, што ў Каджэці аўдавела,
Мудрай мудрасці вучыла, берагла ад чорных звад.
Аксаміт залататканы пры ўваходзе быў заслонай,
Каб ніхто яе не ўбачыў з-за расквечаных тых шат.
Харашэла дзева станам, нібы пальма Габаона,
Ёй прыслужвалі старанна дзве служанкі і Асмат.
Мне пятнаццаць год мінула, цар лічыў мяне за сына,
Быў я з ім удзень і ўночы, ён дамоў не адпускаў.
Кіпарыс садоў Эдэмскіх — уладаў я сілай львінай,
І дакладна цэліў з лука, і адменна ў мяч гуляў.
Я збіваў стралою птаха ці драпежніка ляснога,
А на плошчы ўсіх прысутных я здзіўляў гульнёю ў мяч,
За бяседаю застольнай марнаваў я часу многа,—
А цяпер крышталь рубінаўзамяніў мне жаль і плач.
Нечаканае раптоўна ўсё закрыла чорнай хмарай:
Бацька мой памёр. Забавы загадаў нам цар спыніць.
Быў бязмежна рады вораг, што баяўся спасалара,
Войска ж вернае ў жалобе стала слёз патокі ліць.
Цэлы год не мог пакінуць я жалобнага адзення,
Гараваў я дні і ночы, розум мой у цемры гас.
Атрымаў ад Парсадана раптам я паведамленне:
«Тарыэль, пакінь самоту, скончан твой жалобны час!
Як і ты, мы ў смутку цяжкім, што загінуў з намі роўны».
Абяцаў ён мне сто скарбніц, загадаў жалобу зняць.
«Сын,— сказаў,— заняць павінен месца бацькава на троне,
Амірбара сан таксама я загадваю прыняць!»
Сэрца жальбаю смылела, апякалі ўспаміны.
Я скарыўся волі царскай — дзень над цемрай развіднеў.
Быў наладжан баль вялікі з гэтай радаснай прычыны,
Абдымалі, цалавалі цар з царыцаю мяне;
Пасадзілі каля трона, шанавалі пры народзе,
Тут жа мне прапанавалі месца бацькава заняць.
Не згаджаўся я спачатку — боль за бацьку не праходзіў,
Ды прымушан быў згадзіцца амірбарам верным стаць.
Год нямала прамінула, шмат пра што даўно забыта.
Вось табе мая аповесць, хоць і цяжка гаварыць!
Свет хлуслівы зло заўсёды творыць скрыта і адкрыта,—
Іскрай ён апёк калісьці, а й цяпер душа гарыць».
ТАРЫЭЛЬ РАСКАЗВАЕ, ЯК ЁН УПЕРШЫНЮ ПАКАХАЎ
Сказ далей працягваў віцязь, перамогшы сэрца мукі:
«Неяк едзем з палявання, раптам мне гаворыць цар:
«Пойдзем, віцязь, да царэўны разагнаць яе дакуку».
І цяпер, як толькі ўспомню,— ахіне смяротны жар.
Сад з чароўнай прахалодай бачыў я перад сабою,
Мілагучны хор птушыны гучна славіў наш прыход,
Вока вабілі басейны з чыстай пахкаю вадою,
Аксамітам у пакоі быў. заслонены ўваход.
Цар сказаў аддаць царэўне настраляную дзічыну,
Апаліў чароўны позірк бліскавіцаю мяне.
З тых часін плачу я моўчкі смутку горкую даніну.
Бо хіба кап'ё з алмазу сэрца з каменю пратне?!
Прыгадаўшы, што царэўну цар хавае, нібы скнара,
Затрымаўся я наводдаль, цар жа полаг адхінуў
І сказаў рабыні строга ўзяць здабычу ў амірбара.
Я знямеў, нібы знянацку ў бездань раптам зазірнуў.
Тут Асмат насустрач выйшла. За заслонай расхінутай
Я на міг пабачыў тую, позірк чый працяў кап'ём.
Узяла Асмат дзічыну, я ж стаяў, здзіўленнем скуты.
Гора мне! З часіны гэтай сэрца ў полымі маё!
Дзе ж яна, што воч мігценнем блікі сонца засланяла?»
І, падкошаны ўспамінам, віцязь галаву схіліў.
Аўтандзіл з Асмат рыдалі — абуджала рэха далі:
«О пакуты, як аслабіць сілу дужых рук змаглі?»
Тут Асмат вадой крынічнай твар змярцвелы асвяжыла:
Ачуняў ён, хоць тугою сэрца сціснута было.
І, з зямлёй змяшаўшы слёзы, ён прамовіў цераз сілу:
«Мне згадаць яе — пакута, для якой замала слоў.
Той, хто верыць безразважна ў свет жыцця, ў яго праявы,
Паспытае неаднойчы горыч здрадніцтва спярша;
Хто ж ідзе на бой са здрадай, той адчуе слодыч славы.
Дык паслухай, покуль цела не пакінула душа.
Я аддаў Асмат дзічыну, а ў самога змерклі вочы,
І, самлеўшы нечакана, ніцма я ўпаў на дол;
Апрытомнеў: чую лямант, галашэнне, плач дзявочы,
Між натоўпу сам, як човен, што абкружаны вадой.
Я ляжаў у пышным ложку пасярод вялікай залы.
Цар з царыцаю няўцешна галасілі нада мной,
З гора дзерлі свае шчокі; мукраў склікалі. Сказалі
Тыя хорам: «Д'ябал, мусіць» заўладаў яго душой!»
Толькі я расплюшчыў вочы, цар абняў мяне, як бацька,
І сказаў: «Сынок, жывы ты? Слова мне скажы адно».
Я ж дрыжаў, як апантаны, моўны дар згубіў знянацку,
Адказаць не змог нічога, бо прытомнасць страціў зноў.
Абступілі тут мой ложак магі-мукры і мулімы
І радкі свяшчэннай кнігі ўсё гамзалі ў вушы мне,
Каб нячыстага адолець заклінаннямі пустымі;
Я тры дні без перапынку лютым жарам палымнеў.
Зрэшты лекары сказалі: «Тут не маюць сілы лекі,
Бо ў яго баліць не цела, а душа агнём гарыць».
Як вар'ят, кідаўся з ложка я ў трызненні дзікім нейкім
Слёзы, што ліла царыца, мору не змясціць.
Так тры дні ў гарачцы гэтай я прабыў зусім змярцвелы
І, нарэшце ачуняўшы, авалодаў сам сабой.
Я падумаў: «Божа мілы, калі я застаўся цэлы,
Памажы цяпер акрэпнуць мне параненай душой!»
Я сказаў уголас: «Божа, дай мне сілы стаць на ногі
І пазбаў пакут сардэчных, каб пакінуць мог палац.
Сам сябе магу я выдаць, калі зваліць зноў знямога».
І пачуў мяне ўсявышні — сталі сілы прыбываць.
Сеў на ложак я... І слугі ўраз цару аб тым сказалі;
Бачу — подбегам царыца да мяне хутчэй спяшыць,
А за ёю цар без шапкі сам з'явіўся ў пышнай зале,
Услаўляў ён літасць бога на ўвесь голас, ад душы.
Пасядалі каля ложка, з рук сваіх пітво давалі.
Я сказаў цару: «Ўладар мой, стаў здаровы я зусім.
Я б хацеў праехаць верхам, беражком у стэпаў далеч».
Падвялі нам добрых коней і паехалі мы з ім.
Мы праехалі праз поле, каля рэчкі, па ўзбярэжжы.
Цар мяне дамоў праводзіў, сам жа прэч каня пагнаў.
Дома горш мне стала — сэрца зноў заныла ранай свежай.
Я сказаў: «Ратунак можа даць мне толькі смерць адна».
Твар крыштальны стаў шафранным, бо абмыты быў слязою,
Дзесяць тысяч вострых коп'яў сэрца мне пратнулі зноў.
Вартавы прыйшоў, паклікаў ён дварэцкага з пакоя;
Я падумаў: «Той ці гэты, хто з іх прыйдзе з навіной?»
Ад Асмат слуга з'явіўся. Я ў палац яго паклікаў.
Увайшоў і даў мне ў рукі ён любоўнае пісьмо.
Прачытаў яго — здзівіўся, сум на сэрцы быў вялікі:
«Як дзяўчыне гэтай сэрца я спаліць знянацку мог?»
Дзівам дзіўным мне здалося гэта смелае прызнанне.
Прамаўчаць жа — непачцівым быў бы гэткі ўчынак мой.
Ды ці мог губіць надзею я ў тым сэрцы на каханне?
І ў адказ паслаў адразу я прыязнае пісьмо.
Дні міналі. Разгараўся пачуцця агонь спякотны,
Не выходзіў я да войска, пазбягаў зусім людзей;
Не з'яўляўся да цара я, скуты хворасцю маркотнай,—
Так, знясілены, даніну я плаціў жыццю штодзень.
Лекары мне ўсе абрыдлі. І ніхто не мог дазнацца,
Што каханнем — не хваробай я захоплены ў палон.
Кроў пусціць мне цар параіў. З ім не мог я не згаджацца,—
Мне сапраўдную прычыну так хаваць лягчэй было.
Кроў пусцілі. Ў спачывальні я ляжаў, журбой скаваны.
Раптам зноў ганец з'явіўся. Загадаў яго прыняць.
Ад Асмат ён быў. Здзівіўся я з тае, кім быў пасланы
Той слуга. «Навошта,— думаў,— ёй такая мітусня?»
Ён аддаў пісьмо мне ў рукі. Прачытаў яго: дзяўчына
Неадкладна запрашала на спатканне ў ім мяне.
Адказаў я: «Да спаткання я гатовы штохвілінна.
Загадай — і я з'яўлюся, толькі змрок гусцець пачне».
Сэрцу ж я сказаў: «Выходзіць гэта ўсё не вельмі складна.
Мне, цару і амірбару, чэсць за ўсё вышэй мая.
Сто разоў мой грэх правераць і, закону падуладны,
За знявагу царскай чэсці ў выгнанні буду я».
Ад цара слуга з'явіўся пра здароўе запытацца.
Ведаць цар хацеў, парада мне ці памагла яго.
Адказаў я, што здаровы, што лічыць буду за шчасце
Быць заўжды перад вачамі ў заступніка свайго.
Цар сустрэў мяне вясёлы: «Ну,— сказаў,— хварэць даволі!»
На каня дазволіў сесці без даспехаў і без стрэл.
Сакаліным паляваннем загудзела наваколле,
Кожны там сваю ўдачу з крыкам радасці сустрэў.
А пасля ўладар паклікаў на застольную бяседу.
Там ліліся гукі струнаў, песні лепшых спевакоў.
Падарункаў гэткіх шчодрых рой прыдворны йшчэ не ведаў,
Што раздаў усім дазвання Парсадан сваёй рукой.
А туга сціскала сэрца, не давала мне спакою,
Вобраз мілы і каханы бачыў я перад сабой.
Запрасіў сяброў я блізкіх да сябе тады ў пакоі,
Каб за келіхам сяброўскім заглушыць сардэчны боль.
Раптам мне шапнуў дварэцкі: «Ваша мосць, ля агарожы
Незнаёмая жанчына вельмі хоча бачыць вас,
Хоць пад вэлюмам схаваны, але ж твар такі прыгожы...»
Загадаў я ў пакоі незнаёмую пазваць.
Тут збянтэжаныя госці пачалі дамоў збірацца.
Я сказаў ім: «Вы гуляйце, зараз я вярнуся зноў».
Рушыў сам у спачывальню. Ля дзвярэй рабу застацца
Загадаў. І, баючыся, каб не ўпасці ў грэх, пайшоў;
У дзвярах спыніўся. Дзева прытуліла рукі к персям.
«Слава той,— сказала, ўстаўшы,— хто паслаў мяне сюды!»
Я здзівіўся, што міджнуру дзева кланяецца першай,
Парашыў: нязграбнасць гэта ўласціва маладым.
На тахту прысеў я, дзева ж адышла ўбок з пашанай,
Паказаўшы, што нягожа быць нароўні ёй са мной.
Я сказаў: «Чаму ўцякаеш, ты ж хацела быць каханай?
Што ж маўчыш? Скажы мне праўды ты слаўцо хаця адно!»
Адказала: «Засцілае мне дзявочы сорам вочы:
Ты падумаў, што каханай захацела быць тваёй?
Бог, відаць, мяне бароніць, пакараць дарма не хоча,
Бо трымаешся пачціва ты, як з роўнаю, са мной.
Я хвалююся ад страху перад веліччу тваёю.
Не сама прыйшла — царэўны да цябе загад прывёў.
Гэта сэрца гаспадыні поўна смеласцю такою.
Вось пісьмо: яно даскажа ўсё, на што не маю слоў».
ПЕРШАЕ ПІСЬМО НЕСТАН-ДАРАДЖАН ДА СВАЙГО КАХАНАГА
«Я ад той пісьмо ўбачыў, што агнём спаліла сэрца.
Мне пісаў праменьчык: «Леў мой, раны боль схавай глыбей;
Я твая, але ж ты ведай: хто ў вар'яцтве прагне смерці,—
Вораг мне. Асмат раскажа пра астатняе табе.
Смерць і роспач за каханне — ў гэтым выхад твой адзіны?
Не! Для любай лепш, калі ты — мужны воін і герой!
Падуладны край хатайцаў зрокся нам плаціць даніну,—
Ты свавольства непакорных пакарай сваёй рукой!
Быць тваёй шчаслівай жонкай — пешчу я даўно жаданне,
Ды не мела я выпадку, каб цябе спаткаць раней.
Я цябе з-пад балдахіна неяк бачыла нядаўна
І адразу зразумела: вар'яцееш ты па мне!
Вось і праўда і парада — слухай ты маю гаворку:
Руш у бойку на хатайцаў, сілай іх перамажы!
Гэта лепш, чым ружу-кветку паліваць слязою горкай!
Жджэш чаго яшчэ ад сонца, што прагнала змрок імжы?»
Сарамлівасць адагнаўшы ўсё Асмат мне расказала.
Што сказаць? Душу без меры радасць хваляй заліла!
Сэрца білася, трымцела і ад шчасця замірала;
Твар мой стаў чысцей крышталю, шчокі сталі нібы лалі»
ПІСЬМО ТАРЫЭЛЯ ДА СВАЁЙ КАХАНАЙ
«Тым пісьмом я вочы ўсцешыў, даў адказ усхваляваны:
«О мой месяц, хіба сонца вобраз твой перасягне?
Бог не шле няхай мне тое, што з табой не знітавана.
Я ажыў і сам не веру, што існую не ўва сне».
Я Асмат сказаў: «Як мог я, так і выказаў пачуцці.
Перадай ёй: «Ты, як сонца, што світаннем гоніць змрок,
Да жыцця мяне вярнула з небыцця падманнай муці;
Аддаю з хвіліны гэтай я табе свой кожны крок!»
Мне Асмат сказала: «Слухай, вось загад ад Дараджаны:
«Ты на людзях сцеражыся, лішніх слоў не гавары;
Прытварыся, каб лічылі, што ў Асмат ты закаханы.
Тайна сэрцаў нашых зможа прычакаць сваёй пары».
Быў я рад парадзе мудрай той, адзінай ва ўсім свеце,
З кім спрачацца нават сонца і на момант не магло,
Ад каго пачуў я радасць, паслухмяны яснай мэце,
Перад кім і поўдзень светлы разгубіў сваё святло.
Даў Асмат я поўны кубак даражэйшага камення.
«Не,— яна мне адказала,— я такога маю шмат».
Узяла пярсцёнак толькі, што вагою драхмы меней,
На ўспамін, каб не забыўся я — сардэчных спраў вар'ят.
Так, кап'ё з грудзей дастаўшы, залячыла маю рану
Дзева юная, што знікла, асвятліўшы смутку змрок.
Я ж вярнуўся на бяседу да гасцей маіх зазваных,
Раздаваў ім падарункі, частаваў, чым толькі мог».
ПІСЬМО ТАРЫЭЛЯ ДА ХАТАЙЦАЎ
«У Хатай з пісьмом памчаўся мой ганец на ўсходзе сонца.
Я пісаў: «Пасланы богам на зямлю індыйскі цар.
Для галодных — ён карміцель, для адданых — абаронца,
А для здраднікаў падступных — кары грознае цяжар.
Цар і брат! Каб не з'явіцца паміж нас і ценю звады,
Прыязджайце неадкладна, як загад вяшчае мой.
Калі ж не — прыедзем самі, хоць не будзеце вы рады,—
Лепш згадзіцца, чым заліцца вам уласнае крывёй».
Адаслаў ганца, і сэрцу весялей адразу стала,
І пагас агонь нясцерпны, і настрой узняўся сам.
Свет жыцця майго мне шчасце зырка ў час той азарала,
А цяпер са мной, вар'ятам, нудна нават і звярам.
Я імкнуўся ў вандраванні, ды спыняў развагі голас;
Я з сябрамі ў пагулянках неаднойчы бавіў час,
Ды агонь пачуццяў палкіх пазбаўляў уцех вясёлых,
І ў тузе вялікай долю праклінаў каторы раз».
НЕСТАН-ДАРАДЖАН ЗАПРАШАЕ ДА СЯБЕ ТАРЫЭЛЯ
«Неяк я прыйшоў з палаца, увайшоў у спачывальню,
Лёг і, любую згадаўшы, я заснуць ніяк не мог,
Перачытваў з асалодай змест чароўнага паслання.
Раптам следам за дварэцкім хтось ступіў на мой парог.
Гэта быў слуга з пасланнем ад Асмат. Яна пісала,
Што мяне чакае тая, нож чый сэрца мне працяў.
Радасць цемру з воч сагнала, смутку путы разарвала;
Я ішоў, маўчаў, скаваны паўнатою пачуцця.
Увайшоў я ў засень саду. Там Асмат мяне чакала;
Усміхнуўшыся, сказала, як насустрач падышла:
«Я адважна з твайго сэрца дзіду вострую дастала,—
Увайдзі, зірні на ружу, што не звяла — расцвіла».
Адхінуўшы цяжкі полаг, прапусціла мяне ў залу,
Дзе ў рубінах бадахшанскіх узвышаўся балдахін;
Там пад ім сядзела тая, што наўкол праменне слала,—
З воч-азёраў бліснуў позірк, як з агатавых глыбінь.
Доўга я стаяў маўклівы. Не сказала мне ні слова,
Толькі ветліва глядзела з цёплай ласкай на мяне.
«Ты ідзі,— Асмат шапнула,— не чакай дарма размовы».
І ад слоў тых нечаканых я ізноў запалымнеў.
Сумны я пакінуў залу, ўслед Асмат пайшла за мною.
Я падумаў: «Свет імклівы, толькі што ты даў бальзам,—
Ты надзеяй сэрца ўсцешыў, дык нашто разбіў журбою?
Дзве душы злучыў — навошта ж зноў рассек іх папалам?»
Мы ішлі праз сад. Сказала мне Асмат спагады словы:
«Расчыні для шчасця дзверы, гора стогны заглушы;
Ты не муч сябе дакорам, што была яна суровай,—
Сарамлівасць прыкрывае гордасць юнае душы!»
Я сказаў: «Бальзам для сэрца маеш толькі ты, сястрыца,
Дык не дай з душой расстацца, весткі шлі штодзённа мне;
Боль душы яны суцішаць, як гаючая крыніца.
Што пачуеш — вестка тая хай мяне не абміне».
Ехаў верхам я дадому, слёзы беглі, як расінкі.
Увайшоў у спачывальню ды не мог заплюшчыць воч.
Спахмурнеў крышталь аблічча — стаў сіней, чым колер сінькі;
Стаў нямілы мне заранак, стала мне ратункам — ноч».
ПІСЬМО, НАПІСАНАЕ ЦАРОМ ХАТАЙЦАЎ У АДКАЗ ТАРЫЭЛЮ
«Пасланец вярнуўся ў тэрмін, ён прывёз адказ хатайцаў.
З ганарыстаю пагардай перадаў хатайскі цар:
«Мы зусім не баязліўцы, крэпасць наша вам не здасца,
Мы не хочам нават ведаць, хто такі ваш гаспадар».
Ён пісаў: «Шле Тарыэлю свой адказ Рамаз Вялікі:
Я чытаў пісьмо, здзіўляўся з непачцівасці тваёй,—
Як пасмеў ты слаць загады мне, цару дзяржаў шматлікіх?
Не жадаю болей бачыць пісьмаў, пісаных табой!»
Я намеснікаў адданых разаслаў сабраць дружыны.
Раць індыйская сышлася — неба мае меней зор! —
З месцаў блізкіх і далёкіх войскі йшлі ды йшлі няспынна:
Занялі палі, даліны і цясніны дзікіх гор.
Без затрымкі, без дакору пакідалі сем'і, хаты;
Я агледзеў на парадзе строй атрадаў баявых,
Пахваліў байцоў бадзёрых, выгляд смелы, зухаваты,
Зброю сталі харазмійскай, шпарканогіх коней іх.
Я высока ўзняў над плошчай царскі сцяг чырвона-чорны,
Загадаўшы войску рушыць, як пачне займацца ўсход.
Сам жа месца не знаходзіў — так было на сэрцы горна:
«Калі сонца не пабачу, як змагу ісці ў паход?»
А прыйшоў дамоў — заныла сэрца, сціснутае скрухай,
Пацяклі струменнем слёзы, быццам хваля змыла гаць.
«Што ты робіш, доля злая? — паўтараў я, паўшы духам.-
Што ўздыхаць таму па ружы, хто не змог яе сарваць?»
СУСТРЭЧА ТАРЫЭЛЯ З НЕСТАН-ДАРАДЖАН
«У пакой слуга з пасланнем увайшоў неспадзявана,
Мне, ахопленаму смуткам, ад Асмат пісьмо ўручыў.
«Ты прыходзь,— яна пісала,— кліча месяц твой жаданы,—
Гэта лепш, чым горка плакаць, лёс няўдалы кленучы».
Быў я рады так, як можа гэта толькі закаханы,
Зноў пайшоў у сад знаёмы, хваляванне ледзь трываў;
І Асмат на тое ж месца падышла ў час чаканы
І з усмешкаю сказала: «Месяц там чакае льва!»
Павяла мяне па ўсходах, дзе ўзвышаліся тэрасы;
Глянуў: выйшаў месяц ясны, ўсё наўкол заліў святлом;
Шоўк зялёны ўбораў пышных ахінаў дзівос акрасай
Стан дзявочы непаўторны. Быў узрушан я суздром.
На дыван ступіў нясмела. Пачала згасаць трывога,
Знік сумнення морак; радасць узышла, як слуп святла:
Там сядзела дзіва-дзева, сонца хто ярчэй намнога,
Твар схавала, толькі ў бок мой мелькам вокам павяла.
І прыслужніцы сказала: «Дай прысесці амірбару».
Мне Асмат дала падушку, сеў я побач каля той,
Хто магла быць сонцу парай, перад кім знікалі хмары.
Я дзіўлюся, як дагэтуль не расстаўся я з душой.
«Ты даруй,— яна сказала,— мне за гонар мой дзявочы,
Што прымусіла маўчаннем стрэчы шчасны міг забыць,
Што лілі ад крыўды гэтай слёз паток нарцысы-вочы,—
Але ж дзеве з амірбарам вельмі сціплай трэба быць.
І хоць стрыманай жанчына быць павінна пры мужчыне,
Але горш хаваць пачуцці, калі гора ў сэрцы шмат.
Так і я прыкрыла ўсмешкай гора тайнага прычыну;
Вось таму я і паслала да цябе сваю Асмат.
З тых часін, як пакахалі мы з табой адзін другога,
Аднаму табе належу — клятвы слоў не забывай!
І на тым стаяць нязменна буду я па волі бога;
Калі ж здраджу — хай мне пекла дасць прытулак, а не рай!
Дык ідзі, мой віцязь мілы, ў бой рашучы на хатайцаў;
Дай жа бог, каб з перамогай ты вярнуўся, як герой.
Як мне выцерпець разлуку, як цябе мне дачакацца?
Сэрца мне сваё пакінь ты, а маё вазьмі з сабой!»
Адказаў: «Дзеля цябе я галаву гатовы скласці;
Ты жыццё мне захавала, каб з нуды не спапялеў;
Ты вачэй маіх свяцільня, ты нязгасны промень шчасця!
Дык пайду я на хатайцаў, як адважны грозны леў!
Так, як я табой адоран, не пасмеў ніхто б і марыць,
Бог цябе паслаў, каб вечна быў пазбаўлен я трывог,
Ты вачэй агністым бляскам разагнала ў сэрцы хмары,
Твой я — покуль не разверзне ў гневе нетраў бездань бог!»
Мы над кнігай вечнай клятвы пакляліся з ёю разам,
А яна ў сваім каханні прысягнула двойчы мне:
«Калі я парушу вернасць, хай абрушыцца адразу
Кары грозная дзясніца гневам божым на мяне!»
Хутка час прабег кароткі ў гаворцы задушэўнай,
Паміж слоў салодкіх елі мы салодкія плады.
У хвіліну развітання грудзі боль сціскаў страшэнны,
Ліўся ў сэрца бляск праменны з воч каханай маладых.
Цяжка мне было не бачыць твар з крышталю і рубінаў.
У шточасным аднаўленні лашчыў вока свет дзівос,
Мне эфір струменіў сонца праз блакітныя глыбіні.
Сам дзіўлюся, што разлуку перанёс, як буру ўцёс».
ПАХОД ТАРЫЭЛЯ Ў ХАТАЙ І ВЯЛІКАЯ БОЙКА
«На каня я сеў уранку, загадаў: «Трубіце ў трубы!»
Апісаць табе не ў сілах, як ішлі мы ў той паход.
Нібы леў, я з войскам рушыў,— не мінуць хатайцам згубы! —
Мы ішлі па бездарожжы, не збаяўшыся нягод.
За індыйскія ўладанні перайшлі мы неўзабаве.
Хан Рамаз паслаў насустрач нам ліслівага пасла;
Ён сказаў, каб гнеў наш зменшыць, той штукар у хітрай справе:
«Можа пасці воўк хатайскі ад індыйскага казла!»
Ад Рамаза перадаў ён падарункі дарагія
І сказаў: «Хан слёзна просіць: не знішчай ты нас усіх!
Мы ж і так сваёй пакорай моцна скручаны за шыі,—
Згодны мы аддаць без бою скарб увесь, дзяцей сваіх.
Ты даруй за грэх. Схіляем мы павінныя галовы:
Не вядзі, пабойся бога, войскі ўсе свае сюды!
Каб унікнуць руйнавання, мірным шляхам здаць гатовы
І малому твайму войску нашы замкі, гарады».
Склікаў я сваіх візіраў, пасадзіў усіх з сабою.
Мне сказалі: «Віцязь юны, ты старых паслухай нас:
Вораг хітры — смерць-расправу ён рыхтуе над табою,—
Сцеражыся, каб наўперад папярэдзіць здрады час.
Ты збяры найбольш адважных, з імі руш у край варожы,
Войска пойдзе следам. Весткі хай ганцы шточасна шлюць.
Будуць шчырымі хатайцы — хай клянуцца імем божым,
Калі ж не — хай помста спаліць непакорную зямлю!»
Спадабаліся парады, што далі мае візіры.
Адказаў: «Рамаз, я згодзен з прапановаю тваёй:
Лепш, чым ад мяча загінуць, жыць у злагадзе і міры;
Да цябе іду без войска, я з аховаю адной».
Трыста воінаў надзейных у паход я ўзяў з сабою,
Войска ззаду прыпыніўшы, сам падаўся ў добры час.
Загадаў: «Куды б ні йшоў я, вы ідзіце ўслед за мною,
А падыдзе небяспека, я адразу клікну вас».
Мы тры дні ішлі. Сустрэўся нам другі пасол ад хана;
Ён прыслаў шаўкоў нямала і пярсцёнкаў залатых.
Перадаў Рамаз: «Сустрэцца вельмі з вамі пажадана,
Вас чакае тут багата падарункаў дарагіх».
І дадаў: «Пасол гаворыць ад майго імя ўсю праўду.
Сам табе насустрач еду я без воінаў адзін».
Адказаў я: «Бог мне сведка, прапанове гэтай рады,—
Мы сустрэнемся з табою так, як з бацькам родны сын».
Спачывалі мы аднойчы на густым лясным улонні;
Зноў паслы прыйшлі з пашанай нізка-ўгодлівай сваёй,
Мне прыгналі ў падарунак маладых стаенных коней.
«Сапраўды,— сказалі,— прагне цар пабачыцца з табой!»
І дадалі: «Дакладае цар табе: «Я дом пакінуў
І насустрач еду, шчасны заўтра ўбачыцца з табой».
Я паслоў прыняў гасцінна, даў шатры ім для спачыну,
Дываны паслаў, увагай ашчаслівіўшы сваёй.
Справа добрая падзякі заслугоўвае звычайна,—
З тых паслоў адзін употай у шацёр пракраўся мой:
«За дабро,— сказаў, і ласку я табе адкрыю тайну,—
Хай яна цябе ўратуе ад пагібелі ліхой.
Выхаванцам твайго бацькі быў калісь я паслухмяным.
Зараз я пачуў пра змову і сказаць табе прыбег.
Ці ж магу цябе, як ружу, бачыць мёртвым, растаптаным?
Ты паслухай — падрабязна раскажу я ўсё табе:
Ведай, віцязь, хан хатайскі для цябе рыхтуе здраду,—
Ён схаваў у лесе дзесьці свой стотысячны атрад,
Трыццаць тысяч жа схавана ў іншым месцы ў засаду,—
Калі ты не будзеш пільным, дык не вернешся назад.
Цар цябе сустрэне з ласкай — ты прыемны для пагляду,—
Будзе сыпаць лёсткі; сам жа з войска вылучыць свайго
Лепшых воінаў. Па знаку тыя рынуць для нападу,—
Калі тысяча насядзе — перамогуць аднаго!»
Я сказаў, удзячны вельмі за такую засцярогу:
«Азалочаны ты будзеш, калі смерць мяне міне.
Каб не выклікаць здагадак, ты сваіх трымайся строга.
Калі ж я цябе забуду — пракляні тады мяне!»
Не даверыў я нікому той сакрэтнае размовы:
Што павінна быць, дык будзе, ўсе парады тут дарма!
Толькі ўсё ж ганца паслаў я: войску быць напагатове
І кірунак свой адразу мне на выручку трымаць.
Склікаў я ганцоў хатайскіх і паслаў адказ Рамазу:
«Выязджай насустрач госцю — да цябе, як брат, іду!»
Зноў паўдня ішоў паходам, страху не адчуў ні разу:
Дзе падзецца, калі доля на цябе нашле бяду?
На пагорак стаў: за пылам войска ўбачыў я адразу
І падумаў: «Хан падступны расстаўляе мне сіло;
Дык няхай кап'ё і меч мой знішчаць здрадніка Рамаза!»
І пра ўсё сказаў я войску, што вядома мне было.
Я сказаў: «Браты, адолець хоча вораг нас падманам!
Хай не слабнуць вашы рукі лютых здраднікаў сячы!
За цара хто смерць сустрэне, той святым на небе стане!
Дык у бой! Хіба дарэмна носім мы з сабой мячы?!
Гучна даў загад я строгі: ўсім надзець кальчугі, латы;
Хутка ўзброенай стаяла ўся шматтысячная раць.
Шчыльным строем я павёў іх на пачвару-супастата,—
Давялося яму ў дзень той сілы нашай паспытаць.
Як заўважылі хатайцы, што да бою мы гатовы,
Дык ганца прыслалі ў момант. Перадаў з ім хан Рамаз:
«Мы да вас з адкрытым сэрцам, вы ж на нас пайшлі вайною,—
Вельмі прыкра і балюча, што маной сустрэлі нас!»
Я паслаў адказ: «Вядомы мне намер твой таямнічы;
Толькі збыцца змове чорнай не дазволю аніяк.
Лепш ідзі ў бой адкрыта, як гаворыць даўні звычай,
Я ж падняў свой меч, каб знішчыць вас, раз'ятраных ваяк!»
Пасланец да іх вярнуўся, а другіх не слалі болей.
Дым падняўся ў іхнім стане, як сігнал ісці на бой.
Тут з засады выйшла войска, хваляй хлынула на поле,
З двух бакоў на нас населі, ды ўстаў наш мужны строй.
Я кап'ё узняў высока і надзеў шалом ваяцкі;
Як зацяты, я заўзята распачаць імкнуўся бой,
Каб шалёна ў іх калоны лавай ўрэзацца знянацку,—
Ды стаяла іх навала непарушнаю сцяной.
Уварваўся я ў шарэнгі іх атрада галаўнога.
«Ён вар'ят!» — крычалі людзі, і ў вачах іх жах застыў.
Я кап'ё зламаў, пратнуўшы і каня і верхавога,
Меч схапіў. Я слаўлю майстра, што цябе, мой меч, вастрыў!
Я зваліўся на хатайцаў, як каршун на курапатак,
Клаў людзей і коней горы, на адных кідаў другіх;
Той круцёлкаю круціўся, калаціўся той да пятак,—
Знішчыў цалкам два атрады войскаў іх перадавых.
Толькі вораг не здаваўся, зноў трапляў я ў гушчу кодла,
Хоць і сек няшчадна злыдняў, аж плыла крыві рака;
Недабітыя хатайцы, як мяхі, звісалі з сёдлаў;
Дзе я толькі не з'яўляўся — ўсюды вораг уцякаў.
Надвячоркам дзесь з узвышша закрычаў дазор варожы:
«Уцякайце, не марудзьце,— бог, відаць, нас пакараў;
Пыл курыцца скрозь — пагібель ён напэўна наварожыць;
Безліч войска падыходзіць — ратавацца нам пара!»
Гэта йшлі мае атрады, што надоечы пакінуў,
Што, загад мой атрымаўшы, спехам рушылі ўначы.
Не ўмяшчала іх даліна, занялі між гор цясніну;
Пераможна трубы йгралі, грозна бразгалі мячы.
Іх пабачыўшы, ад страху вораг кінуўся наўцёкі,
Па скрываўленым абшары мы ляцелі наўздагон.
Скінуў я з каня Рамаза, апусціўшы меч звысоку.
Хто не знішчан быў, той трапіў войску нашаму ў палон.
Даганялі верхавыя тых, што беглі, нібы зайцы,
На хаду скідалі з коней, каб ніхто ад нас не ўцёк.
За бяссонне ночы цалкам атрымалі доўг хатайцы,—
Далятаў шалёны лямант ад пабоішча здалёк.
Злезлі з коней мы нарэшце адпачыць на полі бою;
У руку я быў паранен, выступала з раны кроў.
Абступілі мяне людзі, услаўлялі, як героя,
Не маглі ад захаплення падшукаць хвалебных слоў.
Каб засведчыць мне пашану, падыходзіў ледзь не кожны:
Хто здалёку слаў вітанні, хто абняць жадаў мяне;
А настаўнікаў калішніх знакаміты рой вяльможны
Ўсё здзіўляўся, колькі меч мой ссек галоў у той вайне.
Войска шмат па ўсёй краіне разаслаў сабраць даніну;
А вярнуліся з багаццем — даў ім волю для забаў,
Кроў праліць я ім дазволіў тых, хто ў здрадзе быў павінны.
Браў я крэпасці без бою, гарады без бою браў.
Я сказаў Рамазу: «Ведаў, што рыхтуеш ты мне здраду;
Зараз ты ў мяне ў палоне, дык загладзь свой грэх цяжкі:
Без змагання ўмацаванні здай усе пад нашу ўладу,—
А іначай — сам наклічаш гнеў караючай рукі!»
Адказаў Рамаз панура: «Пакарыцца мушу сіле.
Мне з былых маіх прыдворных аднаго вяльможу дай,—
Я пашлю яго з загадам, каб змаганне ўсе спынілі.
Аддаю табе ўсё ханства, ты — герой, ты і ўладай!»
Даў Рамазу я вяльможу. З ім байцоў паслаў адборных.
Хутка з крэпасцяў хатайскіх знаць сабралі да мяне.
Гарады і ўмацаванні — ўсё здалі яны пакорна,—
Тых здабыткаў не падлічыш, што здабыў я на вайне.
Па зямлі заваяванай я праехаў пераможна,
Скарбы скрозь бясконца неслі, аж мігцела ўваччу.
Абвясціў я ўсім хатайцам: «Хай жыве без страху кожны!»
І дадаў: «Я — ваша сонца і спаліць вас не хачу!»
Я агледзеў падрабязна ўсю казну, ўсе склепы-сховы,—
Падлічыць усе багацці не хапіла б сіл маіх:
Бачыў там я шаль дзівосны, горы ўбораў пурпуровых,—
Ты б вачам сваім не верыў, калі б сам пабачыў іх!
Зразумець я быў няздольны, дзе і кім яны сатканы,
Кожны, ўбачыўшы, здзіўляўся, божым цудам называў.
Не відаць было ні нітак, ні парчы залататканай,
Нібы хто тканіны тыя ў агні загартаваў.
Іх я ўзяў у падарунак для сваёй непараўнанай.
З лепшых лепшыя здабыткі ўласнаручна адабраў
І на тысячу вярблюдаў пагрузіў для Парсадана
І з прыемнай весткай тут жа ў знак пашаны адаслаў».
ПІСЬМО ТАРЫЭЛЯ ДА ІНДЫЙСКАГА ЦАРА І ВЯРТАННЕ З ПЕРАМОГАЙ
«Напісаў цару: «Ўладар мой, лёс цябе спаткаў шчаслівы!
Рыхтаваў мне вораг здраду — заплаціў сваёй крывёй.
Ты даруй, што я спазніўся з весткай гэтаю праўдзівай,—
Хан хатайскі, скарбаў безліч ляжа ніц перад табой».
Пакарыўшы край хатайскі, я бязладдзе хутка знішчыў,
Іх зямлёй і ўсім багаццем назаўсёды заўладаў.
Не хапіла мне вярблюдаў, на валах я вёз здабычу.
Славу, гонар, перамогу — ўсё здабыў, чаго жадаў.
Хан палонны ехаў следам, апусціўшы вочы долу.
Поўны радасці вялікай, нас індыйскі цар страчаў.
Колькі славы і пашаны на маю прыпала долю!
Парсадан рукою ўласнай рану мне перавязаў.
Стракацела плошча людам, каляровымі шатрамі.
Каб убачыць пераможцу, шмат прыйшло туды людзей.
Баль вялікі цар наладзіў, весяліўся разам з намі,
Пасадзіў мяне з сабою, з ласкай цёплаю глядзеў.
Балявалі да світання, разлягаўся гоман гучны,
Ранкам рушылі ў горад. Слугам цар сказаў сваім:
«Войска ўсё сюды паклічце, каб з'явіўся кожны лучнік,—
Пакажыце ўсім Рамаза і палонных разам з ім!»
Зганьбаванага палонам да цара прывёў я хана;
Цар сустрэў яго ласкава, быццам хлус той быў дзіцём,
З крывадушным ліхадзеем абышоўся ён з пашанай:
Пераможца не пакрыўдзіць тых, хто скрыўджаны жыццём.
У размове далікатнай спраў не кратаў недарэчных,
Частаваў цара хатайцаў, быў гасцінным перад ім.
А на золаку паклікаў і спытаў мяне сардэчна:
«Ці даруеш ты хатайцу, што быў ворагам тваім?»
Адказаў яму з павагай: «Бог даруе грэх любому,—
Будзь таксама міласэрны да знясіленых душой!»
Цар сказаў Рамазу: «Ведай, адпушчу цябе дадому,
Толькі больш сябе не ганьбі крывадушнаю маной!»
Дзесяць тысяч драхмаў мусіў хан плаціць цару ў даніну,
Звыш таго — тканін багата, і атласу і парчы;
Цар адзенне даў Рамазу, загадаў адзець дружыну
І пусціў усіх на волю, не зрабіўшы зла ні ў чым.
Галаву схіліўшы ўдзячна, адказаў Рамаз пакорны:
«Уладар, мяне за здраду бог сурова пакараў.
Калі зноў табе я здраджу, адплаці мне смерцю чорнай!»
І, сабраўшы сваю світу, рушыў ён у родны край.
Ледзь развіднела, з'явіўся чалавек, царом пасланы:
«Ўжо тры месяцы мінула, як ты знік з маіх вачэй,
Я не еў даўно дзічыны, я не быў на паляванні,—
Хоць і стомлены ты, пэўна, аль ўсё ж прыходзь хутчэй!»
Я ў палац з'явіўся хутка. Бачыў там гепардаў зграю,
Хоць і стомлены ты, пэўна, але ўсё ж прыходзь хутчэй!»
Цар чакаў, калі на выйсце ў трубы лоўчыя зайграюць,
Рады быў майму з'яўленню, пахваліў мой сціплы ўбор.
Ціха, так, каб не пачуў я, ён шапнуў на вуха жонцы:
«Бачыць люба Тарыэля, цешыць вока ён сабой,
Цемру скрухі і журботы разганяе, нібы сонца,
Дык, прабач, дакучу просьбай неадкладнаю сваёй.
Расказаць хачу: задумаў без цябе адну я справу.
Як вядома ўсім, царыцай быць прызначана дачка;
Хай жа ўбачаць дрэва раю і красу ўсяе дзяржавы,—
Палявалі мы з ахвотай у даліне і міжгор'і,—
Ды нядоўга йшлі забавы, пачалі трубіць да збору,—
Гульні ўсе спыніць, вяртацца — быў загад цара такі.
Каб мяне пабачыць, людзі ўсё запоўнілі сабою,
Быў на мне, як пераможцу, шыты золатам каптан;
Тварам бледны быў, як ружа, што абмыты рос слязою;
Захапляў сабою ўсіх я — гэта праўда, а не зман.
З дарагой тканіны ўборам, што здабыў я ў хатайцаў,
Я чало сваё ўпрыгожыў. Скрозь грымела мне хвала.
Цар з каня сышоў, і разам мы пайшлі ў яго палацы;
Раптам я абмёр: на троне ясназорая была!
Зіхацела, быццам сонца, у аранжавым адзенні,
Цэлы рой прыслужніц юных дагаджаць быў дзеве рад;
Ад яе святло лілося, прэч збягалі з вуліц цені;
Між каралаў губ свяціўся белых перлаў роўны рад.
Быў паранены ў руку я і прыйшоў на баль з павязкай;
Гэта ўбачыўшы, царыца ўстала з трона, падышла,
Абняла, пацалавала і сказала з цёплай ласкай:
«Не пасмее болей вораг ні вайны ўчыніць, ні зла!»
Пасадзілі мяне побач цар з царыцаю прыветна,
А насупраць ззяла сонца, апаляла пачуццё.
Пераглядваліся з ёю мы ўзаемна непрыкметна;
Ад яе адводзіў позірк — меркла ўраз маё жыццё.
Быў багаты пачастунак, як вялося ў той краіне;
Балю гэткага раскошу дзе і хто пабачыць мог?
Кожны келіх быў аздоблен бірузою ці рубінам.
Баль ніхто не мог пакінуць, хоць бы п'яны падаў з ног.
Быў вясёлы і шчаслівы між гасцей тых гаманлівых,
Паглядаў я на красуню і згасаў сардэчны жар.
Пачуццё сваё хаваў я ад старонніх палахліва.
Даражэй за ўсё на свеце — сузіраць каханай твар!
«Ціха!» — цар сказаў, і змоўклі гукі музыкі і спеваў.
«Тарыэль,— працягваў,— сын мой, ты ўсцешыў вельмі нас:
Мы спраўляем урачыстасць — вораг чэзне ў ганьбе й гневе.
Ганарыцца слушна кожны, хто цябе ўбачыў раз.
Як вяртацца будзем, выйдзі разам з ёю сустракаць!»
Мы цябе адзець павінны ў адзенне дарагое,
Толькі больш да твару тое, што авеяна ў баях;
Дык прымі сто поўных скарбніц, што заслужаны табою,—
Сам пашый, чаго захоча пажадаць душа твая!»
Сто ключоў ад сотні скарбніц мне паднеслі ўрачыста;
Я з пашанаю ўславіў і царыцу і цара.
Абнялі мяне абое — сонцы сонцаў прамяністых,
Раздарылі шчодра войску безліч рознага дабра.
Цар, ізноў за стол засеўшы, стаў смяяцца, весяліцца,
Загучалі лютні, ліры, песень гукі паплылі;
А як дзень сустрэўся з цемрай, нас пакінула царыца.
Да паўночы мы ў бяседзе заліхвацкі рэй вялі.
Разышліся, калі рукі не маглі ўтрымаць бакалы.
Я ўвайшоў у спачывальню, зноў мой розум памутнеў.
Пачуцця свайго нявольнік, я не мог стрымаць запалу
Да тае, чый позірк ясны ўспамінам пёк мяне».
ПІСЬМО НЕСТАН-ДАРАДЖАН ДА СВАЙГО КАХАНАГА
«Да мяне слуга з'явіўся і сказаў неспадзявана:
«Вас пытаецца жанчына, шалем твар прыкрыўшы свой».
Здагадаўся я адразу, хто прыйшоў і кім пасланы,—
Усхапіўся і ўбачыў, як Асмат ішла ў пакой.
Рад я быў сустрэць вястунку ад тае, па кім згараю,
Пацалункамі прывеціў твару мілага абрыс,
Пасадзіў з сабою поплеч, запытаў: «Ці дома тая,
З кім раўняцца не пасмее самы стройны кіпарыс?
Пра яе мне ўсё расказвай, а пра іншае не трэба».
Адказала: «Толькі праўдзе я заўжды служу адной:
Так запаў ты дзеве ў сэрца, што была на сёмым небе;
Загадала зараз вестку аб табе прынесці зноў».
І пісьмо дала; зірнуў я, і заззяла ўсё навокал,—
Мне пісала дзева: «У сэрцы я схавала вобраз твой,
Калі ехаў ты з паходу, ратаборац яснавокі,—
Не шкада мне слёз прычыны, што наклікана табой.
Бог мне ўклаў у вусны мову, каб цябе я ўслаўляла;
Толькі глухне ў час разлукі анямелы голас мой.
Для цябе, мой леў жаданы, кветнік руж узгадавала,—
Я клянуся вечным сонцам назаўсёды быць тваёй!
Недарэмна ліў ты слёзы, бо дамогся спачування;
Дык не плач і не журыся, прэч гані ты чорны жаль!
Спрэчка — хто красой з нас першы — толькі часу марнаванне.
Той убор, з якім прыехаў, падары ты мне на шаль.
Ён чало тваё ўпрыгожваў, той убор на дзіва рэдкі;
Як на мне яго пабачыш, будзеш радасцю цвісці.
Ад мяне ж вазьмі на памяць дар мой сціплы — бранзалетку.
Хай такой, як гэта, ночы не спаткаць табе ў жыцці!»
ПЛАЧ ТАРЫЭЛЯ І ЯГО НЕПРЫТОМНАСЦЬ
Тут, як рык звярыны, ўзнікла Тарыэлева рыданне.
Гаварыў: «Вось дар каханай — ён і радасць, ён і боль!»
Зняў з рукі ён бранзалетку — неацэнны знак кахання —
І прыклаў яе да вуснаў, і, самлеўшы, ўпаў на дол.
Так ляжаў ён нерухомы, як мярцвяк у дамавіне,
На грудзях ягоцямнелі два вялікіх сінякі,
І ад гора быў скрываўлен кіпцюрамі твар дзяўчыны,
І на твар яго сцякалі з рук Асмат вады цуркі.
Непрытомнасць друга, брата засмуціла Аўтандзіла;
Град агнёвых слёз дзяўчыны прапякаў граніт наскрозь.
Ачуняў ён, бо вадою той агонь яна згасіла.
«Я ажыў,— сказаў,— каб нанаў кроў смактаў абрыдлы лёс!»
Ён устаў, прысеў на ложак, паглядзеў навокал дзіка;
Быў, як ружа, твар юначы, стаў жаўцейшы, чым шафран.
Не прамовіў ён ні слова, скуты ўвесь тугой вялікай,
Бо шукаў збавення ў смерці, не прайшоўшы лёсу грань.
Ён сказаў: «Даслухай, дружа, гэту сумную аповесць
Пра мяне, пра дзеву тую, што ў труну мяне звядзе;
Хоць не бачыўся ты з ёю, сэрца друга ўчуе споведзь.
Я дзіўлюся, як застаўся я жывы сярод людзей?!
Так Асмат сястрой мне стала і загойвала мне раны.
Аддала мне бранзалетку ў дадатак да пісьма.
На руку яе надзеў я і ў адказ паслаў каханай
Чорны шаль, які прасіла ў развітальны час сама!»
ПІСЬМО ТАРЫЭЛЯ Ў АДКАЗ СВАЁЙ КАХАНАЙ
«Напісаў ёй: «Сонца свету, ты праменнем апаліла
Крылы мужнасці і спрыту, сэрца зраніўшы наскрозь;
Ты красой і зграбным станам паланіла розум, сілу,—
Чым аддзякую за шчасце, што мне погляд твой прынёс?!
Ты аднойчы ласкай мілай адвяла ад сэрца згубу.
Гэты дзень з тым днём шчаслівым ці ж магу не параўнаць?
Атрымаў я бранзалетку, на руцэ нашу, а губы
Шэпчуць словы дарагія, дзе са мною ты адна!
Чорны шаль, што ты прасіла, шлю табе з Асмат-сястрою,
Шлю ўбор чароўны — ў свеце больш такога не знайсці.
Ты прыйдзі, мой дзень наступны асвятлі сваёй красою!
Ты адна — маё каханне, зорка ясная ў жыцці!»
Адаслаў з пісьмом Асмат я. Сон заплюшчыў мае вочы.
Вобраз любай непаўторны растрывожыў сны мае,—
Я прачнуўся — светлы прывід знік раптоўна ў цемры ночы,—
Не заснуў я, не пачуўшы гукаў голасу яе».
НАРАДА НАКОНТ ЖАНІХА ДЛЯ НЕСТАН-ДАРАДЖАН
«Рана, толькі развіднела, у палац мяне пазвалі.
Я пайшоў; і адляцелі мараў чары пакрысе.
Цар з царыцай, тры вяльможы засядалі ў троннай зале,
Запрасілі на размову, я наводдаль іх прысеў.
Цар сказаў: «Гады мінулі, час ісці на адпачынак,
Непапраўныя прыкметы бачым старасці сваёй.
Бог паслаў дачку-красуню, ды не даў для ўцехі сына,—
Мы не тужым: як за сынам, наглядаем за дачкой.
Дзе знайсці царэўне мужа — вось што нас турбуе сёння,—
Каб да нас ён быў падобен, каб не спляміў царскі трон,
Каб дзяржавай уладарыў згодна з мудрасцю закона,
Каб на страх варожай сіле меч трымаў высока ён».
Я сказаў: «Хоць сэрцу прыкра, што няма ў вас спадкаемца,
Але ёсць дачка-царэўна — сонцам ёй над намі ззяць!
Хто з цароў аддасць вам сына — таму сонца ўсміхнецца.
Што яшчэ скажу? Глядзіце, хто для вас найлепшы зяць».
Пачалі нараду. Сэрца разрывалася ад болю.
Я падумаў: «Што зраблю я? Без мяне знайшлі тут лад».
Цар сказаў: «Калі з Харэзма шах да нас увойдзе ў долю
І аддасць у прымы сына, буду я бязмерна рад!»
Не было між імі спрэчак, гаварылі ўсе дарэчы,
Бачыў я па іхняй згодзе: ўсё дамоўлена раней.
Што я мог? Пярэчыць — значыць страціць гонар чалавечы.
Прах і попел — вось што ў час той засталося ад мяне!
Тут прамовіла царыца: «Над вялікаю дзяржавай
Мае ўладу шах. Найлепшым зяцем будзе сын яго».
Хіба ж мог я перашкодзіць, калі вырашана справа?
Гэты дзень паклаў пачатак дню канца жыцця майго.
Цар паслаў ганца да шаха, каб хутчэй прыслаў той сына.
«Без наследніка,— пісаў ён,— зараз трон застаўся мой.
Ёсць дачка; аддаўшы замуж, на каго я трон пакіну?
Хай твой сын ёй стане мужам і царом зямлі маёй!»
Чалавек вярнуўся хутка, шмат прывёз ён падарункаў.
Навіне той нечаканай быў бясконца рады шах.
Ён пісаў: «Я ў захапленні справы мудрае кірункам,—
Пасылае бог нам тое, чым усцешыцца душа!»
Зноў ганцоў яны паслалі, запрашалі маладога:
«Не марнуйце часу, едзе віцязь юны хай сюды!»
Я пайшоў у спачывальню — не хацеў страчаць нікога;
Засмылела сэрца смуткам у прадбачанні бяды».
ГУТАРКА ТАРЫЭЛЯ З НЕСТАН-ДАРАДЖАН І ІХ РАШЭННЕ
«Сэрца, зраненае сумам, я хацеў прабіць кінжалам,
Ды Асмат прыслала вестку, акрыліла мой настрой.
«Ты, чый стан зграбней таполі,— мне ў пісьме яна пісала,—
Неадкладна быць павінен у каханае сваёй».
На каня я сеў, паехаў, прыпыніўся каля брамы,
Сад мінуў, дайшоў да вежы і Асмат заўважыў там:
Слёзны след звільгоціў шчокі, цень цямнеўся пад вачамі,—
Ні аб чым я не спытаўся, спахмурнеўшы тут жа сам.
Першы раз за ўсе сустрэчы я Асмат такою бачыў:
Не ўсміхалася дзяўчына мне прыветна, як раней,
Не сказала ані слова,. лівень слёз ліла гарачы
І, замест палёгкі, сэрца больш разверадзіла мне.
Потым думкі-палятункі павяла мае далёка;
Потым дзверы адчыніла да адзінае-адной.
Я ўвайшоў, я ўбачыў месяц — з воч зляцела павалока,—
І хоць бляск мне ў сэрца хлынуў — не растала ўсё ж яно.
Позірк дзіўнае красуні ўжо не веяў цеплынёю;
Плечы шаль яе ахутваў, што з Хатая я прывёз.
На тахце адпачывала, ўся ў сваіх дзівосных строях;
Твар, асветлены маланкай, арасілі кроплі слёз.
Як між скал тыгрыца, грозна бліскавіцы з воч кідала;
Не маглі зраўняцца з ёю сонца, месяц, кіпарыс.
Сеў наводдаль я, а сэрца зрэнкі-стрэлы праціналі.
Паднялася — гнеў ружовіў твару мілага абрыс.
Мне сказала: «Я дзіўлюся з баязліўца-пустаслова!
Здраднік, клятвы парушальнік, злосным злыдням родны брат!
Бог няхай цябе за гэта знішчыць караю суровай!»
Я спытаў: «Як павініцца ў тым, у чым не вінават?»
Я сказаў ёй: «Растлумач жа, дзе схавана сутнасць справы?
Што злачыннага зрабіў я, ў чым мой грэх перад табой?»
Зноў сказала: «Хлус нікчэмны, ты мой гонар абняславіў!
Як магла я гэтак схібіць? Сорам паліць розум мой!
Як не ведаў ты, што хочуць мне сасватаць сына шаха?
Сам жа быў ты на нарадзе, сам на гэта згоду даў!
Ты парушыў слова клятвы, стаў слугой хлусні і страху!
Хай жа здрадніка спасцігне гневу божага бяда!
Ты забыўся, як стагнаў ты, як ты слёзы ліў без меры?
Як прыносіў мукра лекі, як прыходзіў кастапраў?
З кім я хлуса параўнаю, да каго згубіла веру?
Зрокся ты — і я зракуся, будзем бачыць, хто прайграў!
Хто б ні быў царом індыйскім, застануся я царыцай,—
Хоць бы праўдай ці няпраўдай прабіраўся ён на трон;
Мне належаць будзе ўлада, іншы ж можа памыліцца,—
Хто падкоп другому робіць, на змяю падобен ён!
Жыць ты ў Індыі не будзеш, покуль я жывая буду;
Застанешся — разлучыцца могуць цела і душа.
Дзе, як я, такую знойдзеш, хоць на неба лезь з аблуды»
Зарыдаў тут віцязь горка — загарэўся ў зрэнках шал.
Ён сказаў: «Пачуўшы гэта, абудзіў я зноў надзею.
Хараства яе бліскучасць распазнаць я змог ізноў.
А цяпер згубіў усё я. Як, спытай, не вар'яцею?
Свет маны, дакуль ты будзеш з жыл маіх высмоктваць кроў?
Фаліянт свяшчэннай кнігі я заўважыў на ўзгалоўі,
Ўзяў яго, уславіў бога, ўславіў дзеву ўсёй душой.
Я сказаў: «О сонца праўды, паліш ты пачварства злое,
Дай жа мне, пакуль жывы я, адказаць на закід твой!
Калі тое, што скажу я, будзе хітраю хлуснёю,
Хай памеркне сонца ў небе, хай заб'е мяне пярун.
Будзь суддзёю справядлівым — чысты я перад табою!»
«Гавары!» — І голас мілы загучаў, як гранне струн.
Я адважыўся: «О сонца, калі зрокся абяцання,
Хай маланкі навальніцы спапяляць мяне ў агні!
Назаву каго я сонцам, кіпарысам хто мне стане?
Толькі ты. Скрывіў душою — сэрца мне кап'ём пратні!
Цар мяне ў палац паклікаў, там наладзіў ён нараду:
Пагадзіліся царэўну з сынам шаха павянчаць.
Што сказаць я мог на гэта? Як давесці да разладу?
Я падумаў: лепш часова сваю згоду паказаць.
Як пярэчыць бацьку мог я, раз не мог ён здагадацца,
Што прастола пераемнік аддае яму паклон,
Што адзін я маю права ўладаром індыйскім звацца,—
Хто б сюды ні йшоў, ні ехаў — ён не ўбачыць гэты трон!
Я падумаў: так я толькі сам сябе дарэмна збэшчу,—
Згуртаваць патрэбна думкі і разумней і шчыльней.
Нібы звер, рыкала сэрца, сто разоў хацеў я збегчы.
Не, не дам цябе нікому, калі ты не здрадзіш мне!»
Я прадаў душу за сэрца, крэпасць дум зрабіў я рынкам,—
Дождж, што ў садзе пляжыў ружу, сціх раптоўна нездарма:
Між каралаў заблішчэлі перлы-зубы, як расінкі,
І яна сказала: «Веру, тут віны тваёй няма!
Я цяпер не веру ў здраду, ў крывадушнасці загану,
Як не веру, што няўдзячны ты ў пачуццях быў сваіх.
Ты прасі рукі і трона ў майго бацькі Парсадана,
Непатрэбны жаніхі мне, трон падзелім мы ўдваіх».
Стала зноў яна ласкавай, злосць на літасць замяніла —
То свяціла нібы сонца, то як месяц малады.
Першы раз мяне з сабою поруч блізка пасадзіла,
Задушэўнаю гаворкай разагнала здань бяды.
Гаварыла так: «Разумны не спяшаецца ніколі,
Ён на свет глядзіць спакойна, бачыць зорку ў цемнаце.
Жаніха таго не пусціш — цар не дасць тады патолі,
Гнеў раз'юшаны дашчэнту славу Індыі змяце.
Калі ж пусціш харазмійца — павядуць мяне да шлюбу
І жалобы чорны колер зменіць барвы шчасця скрозь.
Ім — вяселле, нам жа — мукі, што звядуць да чорнай згубы.
Не, не будзе перс ніколі вырашаць індыйцаў лёс!»
Я сказаў: «Хай моліць бога той жаніх з усёю світай!
Толькі ў Індыю ўступяць, я сустрэну іх як след;
Пакажу ім сілу зброі, меч, крывёю іх заліты,
Пакажу я ім такое, што з аўчынку здасца свет!»
Адказала так: «Жанчына разважае па-жаноцку:
Не хачу я быць прычынай непатрэбнае крыві.
Жаніха забі, як прыйдзе, не зрабіўшы шкоды войску,—
Суд праўдзівы здольны часам нават дрэва ажывіць!
Леў, з табой схапіцца можа той, каму жыццё абрыдла.
Жаніха забі ўпотай — не бяры з сабой байцоў,
Не знішчай яго дружыны, гэта людзі, а не быдла,—
Цяжка жыць таму на свеце, хто пралье бязвінных кроў!
Жаніха ж таго забіўшы, з бацькам так вядзі размову:
«Персам Індыю ў здабычу аддаваць я не хачу.
Я — ўладальнік, драхмы нават не аддам чужому. Слову
Вер майму. А не — паўстану, усё аддам агню й мячу!»
Аб каханні нашым толькі не згадай намёкам нават,
І тады любому будзе правата твая відна.
Цар цябе ўпрошваць будзе ўзяць стырно ўсяе дзяржавы,
Ажаніўшыся са мною. Трон да твару будзе нам!»
Той парадаю натхнёны, я адчуў прыбытак сілы,—
Меч мой востры быў гатовы для распраў і перамог.
Я хацеў ісці — застацца дзева знакам папрасіла,
Я абняць яе памкнуўся, ды адважыцца не мог.
Там пабыўшы з момант, выбег, як вар'ят, я з пышнай залы.
Я з Асмат ішоў да брамы, быў разлукі горам скут.
Неахвотна йшоў адтуль я, думка розум свідравала:
«За адну хвіліну шчасця плоціш тысячай пакут!»
ПРЫЕЗД СЫНА ХАРЭЗМШАХА Ў ІНДЫЮ НА ВЯСЕЛЛЕ І ЯГО ЗАБОЙСТВА ТАРЫЭЛЕМ
«Вось ганец прымчаўся з весткай: «Цар, жаніх з Харэзма едзе!»
Ды не ведаў той нябога, што рыхтуе бог яму!
Цар вясёлы быў, прыветны, ён здалёк мяне ўгледзеў,
Падазваў кіўком. Пашану я аддаў цару свайму.
Ён сказаў: «Хай будзе сёння дзень вялікай весялосці,
Справім пышнае вяселле, бо дачка ў мяне адна.
Расчыніце сховы скарбніц, хай адчуюць нашы госці
Нашу шчодрасць і даброты — не да твару скупасць нам!»
Я паслаў людзей усюды, каб багацці ўсе сабралі.
Вось ужо й жаніх з'явіўся без затрымкі ў царскі двор.
Нашы выйшлі ім насустрач, цырымонна госці сталі.
Войска столькі сабралося, што сцямнеў увесь прастор.
Цар сказаў: «Застаўце плошчу ўсю прыгожымі шатрамі,
Хай са світаю сваёю адпачне пакуль жаніх,
А пакуль пастройце войскі ганаровымі радамі.
Ты ж,— сказаў ён мне,— ў палацы асабіста прымеш іх!»
Настаўляў шатроў атласных на майдане я нямала.
Злез жаніх з каня. Дзень гэты не нагадваў дзень паста.
Знаць вяльможная ступала па дварцовай чыстай гале,
Люд вайсковы паатрадна нерухомым строем стаў.
Быў я стомлен той мітрэнгай і дадому ехаў рыссю.
Ледзь наважыўся прылегчы, стому сном сагнаць з вачэй,
Як з пісьмовым даручэннем ад Асмат ганец з'явіўся:
«Кіпарыс чароўны кліча, каб з'явіўся ты хутчэй!»
Падначалены загаду, я памчаўся да каханай.
Запытаў Асмат, сустрэўшы: «Ў чым прычына слёз тваіх?»
Адказала: «Ты — прычына слёз і плачу несціханых.
Колькі мне цябе апраўдваць? Не хапае сіл маіх!»
Мы ўвайшлі. Як дзве маланкі, вочы бліснулі з-пад броваў,—
Не змагло б спрачацца сонца з сілай гэтага агню!
Я стаяў. Яна сказала: «Надышоў іспыт суровы!
Ці ізноў задумаў здраду, зноў падносіш мне хлусню?!»
Апякла душу мне крыўда. Адказаў я не адразу.
Толькі крыкнуў: «Мы пабачым, хто каго кахае больш!»
Злосны я ішоў дадому, гонар мучыла абраза:
«Стаў хіба такі я кволы, што штурхае дзева ў бой?!»
Сто байцоў сабраў. Сказаў ім: «Быць усім напагатове!»
І на конях прыскакалі мы да табара таго.
Жаніха ў шатры знайшоў я. Страшна выказаць у слове:
Не ў адкрытым паядынку, а ва сне забіў яго!
Я шацёр мячом разрэзаў, юнака схапіў за ногі
І, зацяты ў лютым гневе, ў слуп ударыў галавой.
Варта ўскочыла са страху, падала сігнал трывогі.
Я прабіўся некрануты пад кальчугаю сваёй.
Паляцела пагалоска, а за ёю ўслед пагоня.
Я ўцякаў. Хто гнаўся шпарка — паплаціўся галавой.
Меў я замак непрыступны, і калі прысталі коні,
Я схаваўся ў ім надзейна за каменнаю сцяной.
Перадаў ганцам загады, каб ішло падмацаванне:
«Той, хто верны мне застаўся, хай спяшыць пад сцяг мой стаць!»
Цэлы дзень ішла пагоня аж да самага змяркання,
Ды, мяне пазнаўшы, збегла, каб галоў не пагубляць.
Я на досвітку прачнуўся і сабраўся ў шлях-дарогу,
Ды заўважыў трох вяльможных пасланцоў майго цара.
Ён пісаў: «Ты быў як сын мне, ды ўгнявіў цара старога,
Ты пакінуў толькі гора, радасць ты маю ўкраў.
Ты нявіннаю крывёю спляміў гонар майго дому,
Да маёй дачкі пачуцці ты навошта ўтаіў?
Атруціў жыцця астачу ты настаўніку старому,
Так зрабіў, каб і да смерці на вачах маіх не быў».
Адказаў я: «Цар вялікі! Я цвярдзей, чым крэмень цвёрды,
І таму не можа сорам сіл маіх скрышыць агнём.
Цар павінен быць заўсёды справядлівы, мудры, горды,—
Не кахаў дачку, клянуся тваім сонцам і жыццём!
Колькі тронаў ні існуе ў нашай Індыі дзяржаўнай,—
Мне яны ўсе належаць — так гаворыць наш закон!
Пераемнікаў не маеш ты, апошні цар наш слаўны,
Я па праву твой наследнік, толькі мне належыць трон!
Я клянуся, абышоўся вельмі дрэнна ты са мною.
Сына ты, ўладар, не маеш, дык скажы мне, я прашу,
Харазмійцу трон аддаўшы, што пакінуў мне, герою?
Не пушчу на трон чужынца, покуль меч я свой нашу!
Аддавай дачку любому — я абраў другую мэту:
Індыя — мая, нікому я другому не аддам!
Хто паквапіцца — заплаціць той жыццём сваім за гэта!
Мне не трэба дапамогі — знішчу ворагаў я сам!»
ТАРЫЭЛЬ ДАЗНАЕЦЦА, ШТО НЕСТАН-ДАРАДЖАН ЗНІКЛА
«Трох вяльмож я тых адправіў, сам жа быў, як звар'яцелы:
Пра Нестан ніводнай весткі ніадкуль не мог пачуць.
Я ўзышоў на вал аднойчы, ў далеч глянуў і, змярцвелы,
Прыпыніўся, жахам скуты, нібы здань была ўваччу.
Два стамлёных падарожных ледзь пляліся па дарозе.
Пасяродку я заўважыў змардаваную Асмат:
Кроў на твары запяклася, стан хістаўся ў знямозе,
Не ўсміхнулася прыветна — ад спякоты рот асмяг.
Устрывожаны дазвання, я падбег да беднай дзевы
І спытаў: «Напасць якую стрэла ты ў нядобры час?»
Адказала тая з плачам: «Не ліхія ліхадзеі —
Шле разгневанае неба кару боскую на нас!»
Я наблізіўся, спытаўся: «Ў чым бяды такой прычына?»
Тая, сцішыўшы рыданні, расказаць мне не змагла
Усяго, што адбылося, і дзесятае часціны...
І сачылася па кроплі кроў з пабляклага чала.
«Раскажу табе я праўду, ні аб чым благім не змоўчу.
Чым парадую цябе я, тым і ты мне адплаці:
На жыццё, што мне абрыдла, памажы заплюшчыць вочы,
Памажы спакой магілы мне ад роспачы знайсці.
Як загінуў харазміец, цар дазнаўся неўзабаве
І, раз'юшаны страшэнна, строга варце загадаў
Адшукаць таго забойцу, што ўладарны род зняславіў,
Каб суровым пакараннем доўг свавольніку аддаць.
Толькі быў дарэмны клопат — знік бясследна ты з палаца.
Цар сказаў, ганцоў прагнаўшы: «Мне вядома ўсё цяпер;
Ён кахаў дачку-царэўну, з ёю ён не мог расстацца
І другога побач з ёю, кроў праліўшы, не сцярпеў.
А цяпер, гатоў бажыцца, я распраўлюся з сястрою,
Бо яна, забыўшы бога, д'яблу душы прадала
Тых, каго спакусай згубнай апляла, нібы змяёю.
Перад богам я клянуся: знішчу здрадніцу датла!»
У цара быў звычай строгі — не кідаў ён слоў без мэты.
Калі даў аднойчы клятву — да канца яе трымаў.
Да сястры Давар адразу хтось данёс пагрозу гэту,
Хоць вядзьмарка-чарадзейка лёс свой ведала сама.
Ёй сказаў пра ўсё бязбожнік той, што сам паходзіў з каджаў:
«Пагражаў твой брат пры людзях, што цябе чакае кат».
«Бачыць бог, не вінавата перад братам. Добра зладжан
Нагавор ліхі. Мне бачна тут паклёпніка рука!»
Як пакінуў ты царэўну, засталася ў тым жа стане,
З-пад падоранага шалю вочы бліскалі яе.
Тут Давар прыбегла раптам з крыкам дзікім, апантаным:
«Ты, распусніца, падкопы распусціла тут свае?!
На забойства ты, пачвара, падштурхнула амірбара!
І за гэта паплаціцца я павінна галавой?
Ты зрабіла, каб сястрыца стала братавай ахвярай!
Дык жа ведай: Тарыэлю не спаткацца век з табой!»
І, царэўну паваліўшы, стала біць яе няшчадна,
Шаль сарвала, выскубала ў дзікім гневе валасы.
Моўчкі ўсё цярпела дзева, не чакала слоў спагадных,
Заступіцца ж за царэўну я зусім не мела сіл.
Тут з'явіліся на вокліч два рабы чарней ад сажы,—
Гэткіх вырадкаў ніколі не было йшчэ на зямлі! —
Ў паланкін штурхнулі груба сонца-дзеву тыя каджы,
Не зважаючы на стогны, прэч яе павалаклі.
Ім Давар сказала: «Кіньце вы яе ў бяздонне хваляў.
Хай вады не ўбачыць чыстай, смагу з вуснаў каб сагнаць».
Тыя ж, вышчарыўшы зубы, нешта глуха мармыталі.
Скамянела я ад страху, хоць было мне лепш сканаць.
І павезлі яе морам у нязнаныя краіны.
Кадж-Давар тады сказала: «Засталося мне адно:
Чым сканаць ад царскай помсты, лепей мне самой загінуць!»
І ад роспачы вялікай усадзіла ў сэрца нож.
Дык чаму ж цябе не дзівіць, што жывой я засталася?
Што вястункаю няшчасця я стаю перад табой?
Разлучы з душою цела, бо ад гора я змаглася».
Горка плакала дзяўчына, працінаў мне сэрца боль.
Я сказаў: «Не плач, сястрыца, ты ні ў чым не вінавата.
Я знайду сваю царэўну, не схаваць яе нідзе —
Ні на моры, ні на сушы, ні ў пячорах гор пакатых!»
Так сказаў — і маё сэрца стала каменя цвярдзей.
І хаця, працяты горам, я дрыжаў, бы ў ліхаманцы,
Сэрцу я сказаў: «Даволі! Ты абдумайся, вар'ят!
Лепш яе шукаць бясконца, пакараць тых ашуканцаў.
Дык збяры сяброў, што змогуць за цябе гарой стаяць!»
Сотні паўтары адважных я сабраў сабе ў дружыну
І, надзеўшы ўсе даспехі, сеў на шпаркага каня.
Смела рушылі ў дарогу мы, пакінуўшы цвярдыню,
І дамчаліся да мора на змярканні ціхім дня.
Селі ў судна мы з дружынай, паплылі далёка ў мора.
Я дапытваўся дарэмна ўсіх, хто нам насустрач плыў.
Не сустрэў нідзе і следу я царэўны ў тым прасторы,—
Міласэрны бог, напэўна, пра мяне зусім забыў.
Год мне здаўся, нібы дваццаць — быў такім бясконца доўгім.
Той, хто бачыў дзеву-сонца, не прысніўся і ўва сне.
Смерць дружыну ўсю скасіла, не было канца дарогі.
Насланнё, відаць, ад бога — дык чаго пярэчыць мне!
Вандраванні мне абрыдлі, і да берагу прыстаў я,
Стала сэрца, нібы ў звера, пазбягаць я стаў людзей.
Разышліся ўсе, хто выжыў. Не аддаўся я адчаю —
Не пакіне бог стварэння, што гібее ў бядзе!
Двое слуг, Асмат дзялілі долю горкую, цяжкую,
Мне былі яны ўцехай і падмогаю маёй.
Вестачкі ж вагою з драхму пра каханую не чуў я,
Толькі слёзы, боль і смутак замянялі мне спакой!»
СКАЗ ПРА НУРАДЗІН-ПРЫДОНА, ЯКОГА СУСТРЭЎ ТАРЫЭЛЬ
«Ехаў я аднойчы ноччу. Ўранку ўбачыў сад над морам.
Горад быў відаць здалёку. Тут жа — рад пячор між скал.
Я людзей не прагнуў. Сэрца мне спаліў пакуты горан.
Дрэвы ўбачыў, злез з каня я і спыніўся на прывал.
Падсілкоўваліся слугі. Я ж заснуў — зваліла стома.
Абудзіўшыся, адчуў я ў сэрцы жаль, у зрэнках змрок,
Бо ні чуткі, ні пагудкі доўгі час не чуў я з дому,
Бег па полі, бег па долу слёз нястрыманы паток.
Раптам крык пачуў я, глянуў і заўважыў верхавога,—
Ён імчаўся каля мора, ён стагнаў ад цяжкіх ран,
Ён трымаў мяча абломак, арашаў крывёй дарогу,
Пагражаў камусьці злосна і кагосьці дакараў.
Падганяў ён варанога,— конь той зараз пада мною,—
Ён раз'юшанай віхурай стараною праляцеў.
Я паслаў слугу спытацца: хто разгневаў так героя?
Перадаць «Хачу сустрэцца я з табой, адважны леў!»
Не схацеў размову весці ён, відаць, з маім слугою.
На каня тады я ўскочыў, сам памчаўся даганяць.
Крыкнуў: «Віцязь, прыпыніся, раскажы мне, што з табою?»
Слоў маіх адчуўшы шчырасць, ён спыніў свайго каня.
Глянуў: «Бог цябе, напэўна, надзяліў такой красою!»
І сказаў: «Цяпер паслухай споведзь сумную маю:
Львом мой вораг аказаўся,— я ж лічыў яго казою!
Здрадай ён мяне адолеў — быў бяззбройны я ў баю!»
Адказаў я: «Не хвалюйся, адпачнем у гэтым гаі.
Віцязь мужны не сагнецца пад ударамі мяча!»
Дружна, быццам бацька з сынам, побач ехалі ў тым краі;
Я здзіўляўся прыгажосці і агню ў яго вачах.
Паміж слуг маіх быў лекар. Ён агледзеў пільна раны
І, дастаўшы стрэл асколкі, іх абмыў і завязаў.
Я спытаўся: «Хто ты будзеш? Хто параніў? Кім ты гнаны?»
І тады з журбой і скаргай ён пра ўсё мне расказаў.
«Я не ведаю,— сказаў ён,— хто ты, слаўны спадарожнік.
Ад чаго, як воск, растаў ты? І які раней ты быў?
Ружы шчок чаму зжаўцелі, змерк агатаў зірк трывожны?
Запаліўшы, нібы свечку, бог чаму цябе згасіў?
Я жыву ў Мульгазанзары — горад гэты недалёка.
Нурадзін-Прыдон завуся, я — ўладар над краем тым.
Па маёй зямлі мы едзем — хараство чаруе вока,—
Хоць малое царства гэта, ды жывуць шчасліва ў ім!
Між сынамі дзед мой мудры падзяліў сваю дзяржаву,
Востраў той, што ў моры бачыш,— гэта спадчына мая!
Дзядзька ж мой з сынамі разам захапіў яго без права,—
З імі біўся я сягоння і паранен імі я.
Сакаліным паляваннем сёння я рашыў заняцца,
І таму людзей і лоўчых я нямнога ўзяў з сабой.
Пяць сакольнічых з іх выбраў, рэшце загадаў застацца
І чакаць, калі вярнуся са здабычаю сваёй.
Сеў я ў човен і на востраў пераплыў цераз пратоку.
«Хіба ж могуць,— я падумаў,— мне пашкодзіць сваякі?»
Хоць было іх больш намнога, я не здаў назад ні кроку;
Паляваў. На вокліч гучны мне адказвалі стралкі.
Незалежнасцю такою раззлаваў радню я скора:
Аблажылі яны войскам і мяне й маіх людзей
І, на коней пасядаўшы, шлях адрэзалі да мора,—
Ад пляменнікаў і дзядзькі не чакаў я гэткіх дзей!
Я пачуў іх крык, заўважыў, як мячы ўгары блішчалі,
Сеў я ў човен, ды не ў сілах быў ад берагу адплыць,—
Насядалі іх ваякі на мяне, як буры хвалі,
Затаптаць мяне хацелі, я ж стаяў цвярдзей скалы.
Зноў пайшлі ў наступ войскі, як чмялі, ізноў населі,
Абступілі, бо адолець не маглі, б'ючыся ў лоб;
Адбіваўся ад пярэдніх, сталі ў спіну кідаць стрэлы.
Я за меч — зламаўся меч мой. Стрэл таксама не было.
І калі ўжо так абселі, што не мог абараняцца,—
На кані сваім у мора я з адчаю сігануў.
Тых, хто быў са мной, пабілі. Пачалі за мною гнацца,—
Праглынулі хвалі мора галаву іх не адну.
Бог кіруе ўсімі намі. Будзе так, як ён захоча.
Я за кроў адпомшчу злыдням — хопіць мне на гэта сіл:
Будуць клясці свет нямілы, цемра ім засцеле вочы.
Груганы зляцяцца зграяй на пагоркі іх магіл!»
Спадабаўся мне той віцязь, ён прывабіў маё сэрца.
Я сказаў яму: «Не трэба ў бой спяшацца аднаму.
Я пайду з табою разам — не пазбегне вораг смерці,
Мы адплацім поўнай мерай супраціўніку твайму!»
І дадаў: «Калі б ты ведаў, што гняце мяне журбою!
Раскажу пра ўсё спакойна, як надыдзе лепшы час».
Ён сказаў: «Якая радасць, што сустрэўся я з табою!
Аддаю табе да смерці сілу дружбы і мяча!»
Увайшлі мы ў дзіўны горад — апісаць не знойдзеш слова,—
Выйшлі войскі,— я не бачыў больш нідзе такіх сустрэч:
Ў знак пашаны шчокі дралі, попел клалі на галовы,
Цалавалі ўсе Прыдона і яго зламаны меч.
Тут і я прыпаў да густу — галасы ў адно зліліся:
«Сонца, ззяй, сваёй яснотай нам святло жыцця льючы!»
Мы ішлі — людское мора затапляла ўсю сталіцу,
Ззялі золатам уборы з пурпуровае парчы».
ДАПАМОГА ТАРЫЭЛЯ ПРЫДОНУ
«Акрыяўшы хутка, ўзяўся цар Прыдон ізноў за зброю;
Склікаў войска і да плаву аснасціў свае чаўны,—
Захапленне і здзіўленне выклікаў ён сам сабою.
Раскажу цяпер пра вынік пераможнай той вайны.
Вораг плыў у бой рашучы на васьмі чаўнах вялікіх,—
Латы воінаў блішчэлі, кожны з іх у шлеме быў,—
Падплывала раць чужая. З ваяўнічым грозным крыкам
Я штурхнуў нагой і першы човен тут жа патапіў.
За карму другі схапіўшы, я пусціў яго ў прадонне,
Сеяў смерць я тым, хто выплыў, хто шукаў ратунак свой.
Вораг кінуўся наўцёкі, а здалёк з чаўноў Прыдона
Крыкі радасці ляцелі. Заціхаў павольна бой.
Ледзь да берагу прысталі, вораг нас сустрэў мячамі.
Зноў пачаўся бой крывавы, кроў ракой лілася з ран.
Захапляўся я Прыдонам, ён маланкі слаў вачамі,—
Сам, як леў, з аблічча — сонца, тапаліны меў ён стан.
Прагай помсты апантаны, ён братоў пакідаў долу,
Загадаў у знак адплаты рукі ім да плеч адсеч
І, звязаўшы іх, прымусіў праклінаць няволю-долю,
Сам жа ў радасці вялікай свой паклаў у ножны меч.
Раць разбітая ўцякала, мы іх гналі да знямогі,
Без адзінае ахвяры горад з ходу ўзялі;
Перабілі ім калені, як саф'ян памялі ногі,
Захапілі столькі скарбаў, што сабраць іх не маглі.
Цар Прыдон сваёй рукою апячатаў сховаў дзверы,
Сваякоў сваіх няшчасных у палон цяжкі забраў.
Так за кроў крывёй варожай заплаціў ён помсты меру.
Мне сказаў: «Нам бог на шчасце, кіпарыс, цябе паслаў!»
Мы вярнуліся ў свой горад, люд сустрэў нас урачыста,
Штукары ўсіх пацяшалі здольнай спрытнасцю сваёй.
Услаўлялі нас з Прыдонам песняй-гімнам галасістым:
«Вы сябе пакрылі славай, рукі ж — ворагаў крывёй!»
«Цар Прыдон! — крычалі.— Слава!» Да мяне ж ляцелі крыкі:
«Над асілкамі — асілак, над царамі — першы цар!»
Толькі я па ружы мілай у журбоце быў вялікай
І не мог згасіць прызнаннем сэрца змучанага жар».
НУРАДЗІН-ПРЫДОН РАСКАЗВАЕ ПРА НЕСТАН-ДАРАДЖАН
«Запрасіў мяне аднойчы цар Прыдон на паляванне.
Узняліся мы на строму, што над морам пралягла;
Раптам ён сказаў мне ціха: «Прыгадаў я з хваляваннем,—
Дзівы-дзіўныя хавае гэта чорная скала».
І на роспыт нецярплівы расказаў Прыдон павольна:
«Неяк гэтаю мясцінай праязджаў я на кані,
Што ляціць хутчэй, чым сокал, што плысці, як качка, здольны,—
Тут заўважыў каршуна я, што лунаў у вышыні.
Кінуў позірк я на мора са скалы вось гэтай стромай:
Штось гайдалася на хвалях, ды здалёк не распазнаць,—
А яно плыло ўсё бліжай зданню даляў невядомых;
Сам не ведаў, што падумаць,— прыпыніўся, стаў чакаць.
Я прыгледзеўся і ўбачыў, што не зверам і не птахам —
З'ява гэтая звычайным аказалася чаўном;
А на ім была схавана, пабялелая ад страху,
Сонца яснае — дзяўчына за стракатым палатном.
Бачу: выйшлі два мужчыны чарнатварыя на бераг,
Пасяродку йшла дзяўчына — даўгакосая краса.
Хараству яе дзівіўся я бясконца і без меры,—
Перад бляскам воч-маланак сонца промень пагасаў.
Затрымцела маё сэрца, як пабачыў чараўніцу,
Што была, нібыта сцюжай некрануты ружы цвет.
«Адаб'ю яе з палону,— парашыў,— а варту знішчу».
Думаў: «Знікнуць не паспеюць, калі конь мой рыне ўслед».
Наўгалоп каня пусціў я, толькі голле затрашчала;
Не паспеў, аднак, бо варта апярэдзіла мяне:
Сонца яснае знікала — човен зноў гайдалі хвалі,
Адплыла мая надзея назаўжды на тым чаўне».
Словы гэтыя Прыдона мне былі балючай ранай,
Я на дол упаў ад гора, кулакамі ў грудзі біў,
Шчокі сам сабе скрывавіў і крычаў, як апантаны:
«Горш за смерць, што ў гэты момант я на беразе не быў!»
Я здзівіў цара Прыдона сваім горам нечаканым,
Засмуціўся ён абліччам, у вачах свяціўся жаль.
Суцяшаў мяне, як родны, кляўся другам быць адданым,
І на вейках, я ўбачыў, дыямент слязы дрыжаў.
«Гора мне! — Прыдон усклікнуў.— Я параніў тваё сэрца!»
«Супакойся, цар,— сказаў я,— ты ні ў чым не вінават.
Месяц мой — дзяўчына тая, ёй служыць гатоў да смерці.
Раскажу пра ўсё я шчыра, бо цяпер ты мне, як брат».
І Прыдону расказаў я ўсё пра лёс свой шматпакутны.
«Як не мог я здагадацца,— тут усклікнуў цар Прыдон,—
Што ў няшчасці мне спаткаўся над царамі цар магутны,
Каму лёсам звыш прызначан скіпетр і дзяржаўны трон!
Бог захоча, дык былінку зробіць гонкім кіпарысам,
Ад параненага сэрца адвядзе лязо нажа,
Гаруна адорыць ласкай, ператворыць лёд у прысак,
Гора радасцю заменіць, ясным шчасцем — горкі жаль».
Асушыўшы слёз крышталі, мы ўвайшлі ў Прыдонаў замак.
Я сказаў: «Адважны віцязь, ты ў бядзе мне дапамог,
Ты сваёй высокай дружбай даў жыццю майму напрамак,
Бо такіх высакародных не ствараў на свеце бог.
Назаўсёды тваім другам я застацца буду рады,
А цяпер пакліч свой розум і ў бядзе дапамажы:
Як спаткацца мне з каханай, дай разумную параду,
Бо без той, каго кахаю, не змагу на свеце жыць!»
Адказаў мне цар: «Паслана гэта шчасце мне ад бога,
Што ўладар вялікі індаў — сёння госць пачэсны мой;
Дык ці мог, яму ўдзячны, шчасця я чакаць другога,—
Я стаю, служыць гатовы, нібы раб перад табой.
Горад наш стаіць ля мора, ўсе шляхі сюды прыводзяць
Караблі купцоў заморскіх, процьму чутак і навін;
Можа, вестка аб каханай сцежку ў сэрца тваё знойдзе,
Можа,той пакут пазбавіць, хто глядзіць на нас з вышынь?!
Накіруем мараплаўцаў у заморскія краіны,
Адшукаць ім загадаем неацэнны твой крышталь.
А пакуль — развеяць трэба смутак даўніх успамінаў,—
Так вядзецца: жаль змяняе весялосці гучны баль!»
Загадаў ён тут жа людзям: «Абшукайце ўсе краіны
І знайдзіце тое сонца, што павінна нам свяціць.
Вы не ў сем разоў ці восем павялічыць спрыт павінны,
Можа, ў тысячу і болей ён павінен узрасці!»
Караблі за караблямі паплылі па морскай гладзі,
Каб у землях невядомых адшукаць дзівосны перл.
Вестку добрую чакаўшы, з весялосцю я паладзіў.
Бестурботнасць тую ўспомню — чырванею і цяпер.
Быў пастаўлены ў палацы пышны трон царом Прыдонам.
Ён сказаў: «Прабач сляпому, што раней не распазнаў
Я ў табе цара ўсіх індаў, хто ўладаць вось гэтым тронам
Мае права. Дзе падданы, хто б служыць табе не стаў?»
Сумна мне далей расказваць. Караблі прыйшлі дадому.
Быў дарэмны шлях далёкі вандраванняў тых цяжкіх,—
Не знайшлі, каго шукалі ў краінах невядомых;
Паліліся несціхана слёзы зноў з вачэй маіх.
Я сказаў цару Прыдону: «Цяжка вымавіць мне слова,
Але сам ты бачыш добра, зноў скаваны я журбой.
Без цябе мне поўдзень ясны здасца поўначчу суровай,
Мне астудзяць ветры сэрца, абагрэтае табой.
Раз царэўна не знайшлася, што ж сядзець дарма без справы?
Мне з табою развітацца, уладар і брат, дазволь!»
Цар Прыдон, пачуўшы гэта, абдымаў мяне ласкава:
«Чым жа нашае разлукі загаю сардэчны боль?»
Абкружыла мяне войска і, укленчыўшы, прасіла:
«Мы служыць табе гатовы, віцязь добры, да канца».
І, расчулены ўвагай, адказаў я цераз сілу,
Што іх ласку не забуду, колькі бог пашле жыцця.
Я сказаў ім: «Разлучацца з вамі мне зусім нялёгка,
Ды разлука з любай сэрцу цяжкім каменем гняце:
Як жа кіну паланянку на чужыне дзесь далёкай?
Як магу застацца з вамі і ад смутку вар'яцець?»
І тады на развітанне падвялі мне варанога.
Цар сказаў: «Сонцападобны, гэты сціплы дар прымі.
Мне вядома — ты не возьмеш падарунка дарагога,
Хай хоць конь паслужыць верна, сум разгоніць хоць на міг».
Твар слязамі арасіўшы, развітаўся я з Прыдонам,
Абняліся ў пацалунку, нібы з братам родны брат.
Моўчкі воіны стаялі, гора іх было бяздонным.
Гэтак дзеці пакідаюць родны кут бацькоўскіх хат.
Так пачаў я вандраванні, з краю ў край імкліва рушыў,
Не пакінуў ні куточка, дзе б хоць раз не пабываў.
Не знайшоў я след жаданы ні на моры, ні на сушы,
Жывучы ў звярыным царстве, сам як звер драпежны стаў.
І падумаў я аднойчы, чорнай роспаччу закуты:
«Між звяроў пустэльні дзікай застануся лепш адзін».
І сказаў Асмат і слугам: «Я давёў вас да пакуты,
Вы былі са мною ўсюды, невядом вам быў спачын.
Дык цяпер мяне пакіньце, аб сваёй вы дбайце долі,
Хай не раняць вашы душы слёзы горкія мае».
Адказалі: «Не пакінем мы цябе ў бядзе ніколі,
Будзе хай, што мы не чулі словы гэтыя твае.
Мы не хочам над сабою ўладаром каго другога,
Хай жыццёвай вехай будуць нам каня твайго сляды.
Смерць і тая не разлучыць, бо адна ў нас дарога!»
Лёс зласлівы — зрынуць можа і асілка ў змрок бяды!
Так я зноў застаўся з імі, уступіўшы іх маленням,
І павёў у край пустэльны, дзе зусім няма людзей,
Дзе пасуцца па адхонах статкі дзікія аленяў,
Дзе людской душы не стрэнеш ані ўночы, ані ўдзень.
Так знайшоў пячору гэту, дзе жылі страшыдлы-дэвы.
Меч свой выхапіўшы грозны, рушыў я адразу ў бой.
Двух рабоў маіх забілі, самі ж падалі, як дрэвы.
Зноў адчуў я прывід чорны злога лёсу над сабой.
Крыкі, лямант тых страшыдлаў аж да неба даляталі,
Ад бязлітасных удараў скалануўся небасхіл,
Блякла сонца ў хмарах пылу, дрэў лістота трапятала,
Сотні кідаліся ў бойку — ўсе пагібель тут знайшлі.
З той пары жыву я, браце, у пячоры гэтай цёмнай,
То, як нелюдзень, блукаю, то згасаю ад нуды;
Толькі вось Асмат са мною — як сястра і друг нястомны.
Сам жа смерці я чакаю, каб хутчэй прыйшла сюды.
І таму, што вобраз любай мне нагадвае тыгрыцу,
Гэту тыгравую шкуру на сабе заўжды нашу.
Мне Асмат яе сшывае. Ёй Нестан таксама сніцца.
І з жыццём не ў сілах скончыць, смерці ў бога я прашу.
Сонца-дзеву не ўславіць з мудрых мудры поўнай мерай,
Не забыць мне паланянку, покуль я зямлю тапчу.
Дзе звяры блукаюць толькі — сам бадзяюся я зверам.
Толькі скорага скакання — гэта ўсё, чаго хачу!»
Змоўк і ў твар сябе ўдарыў — ружа шчок прыгожых звяла,
Лал бурштынам стаў раптоўна, пацямнеў крышталь вачэй.
Дзева стала на калені, вусны штосьці прашапталі,
Па абліччы Аўтандзіла слёз гарачых бег ручэй.
І, суняўшы боль сардэчны, Тарыэль сказаў сабрату:
«Расказаў табе я шчыра ўсё, што ведаць ты хацеў.
Ты дасяг жаданай мэты, дык ідзі хутчэй дахаты,
Дзе чакае тваё шчасце, нібы зорка ў цемнаце».
Аўтандзіл сказаў: «Цяжкою будзе гэтая разлука,
Будзе ў сэрцы горкім зеллем несціханая буяць.
Толькі ты мне вер, як другу,— не памогуць шчасцю мукі,
Смерцю, ты сваёй каханай не ўзычыш аніяк!
Так скажу я: калі лекар захварэе нечакана,
Ён хутчэй другога кліча, хоць вучоны мае сан;
Той праверыць пульс, раскажа, дзе хвароба, ў чым загана.
Немач лепш відаць другому, чым таму, хто хворы сам!
Слухай мудрую параду, што дае жыццё нам часта,
Сто разоў правер спачатку, перш чым выбраць хоць адну:
Той,хто верыць толькі сэрцу — рызыкуе страціць шчасце!
Я ж да той вярнуцца мушу, пра каго не сплю — а сню!
Разам з ёю быць павінен, каб каханне не астыла,
Пра тваю бяду і гора раскажу ўсё чыста ёй.
Дык дадзім адзін другому клятву, каб навек злучыла
Дружбай шчырай, непарушнай назаўсёды нас з табой.
Абяцай мне дачакацца, і сюды я зноў вярнуся,
Слову я свайму не здраджу, ў тым зарука — гонар мой.
Зноў табе я другам буду, і абодва мы прымусім
Слёзы высахнуць, а сэрцы не сціскацца больш тугой».
Адказаў другі: «Дзіўлюся. Ты чужому стаў як родны.
Мне з табою разлучацца горш, чым з ружай салаўю.
Век цябе я не забуду. Знаю — прыйдзе дзень пагодны
І цябе, мой горды сокал, да грудзей я прытулю.
Калі зноў галінкай дрэва да мяне свой твар ты схіліш,
Сэрца, як алень здзічэлы, не памчыцца ў стэпаў даль.
Калі я схлушу — хай буду знішчан неба грознай сілай!
Мне тваё вяртанне будзе — той бальзам, што гоіць жаль».
Пакляліся, што ніколі абяцанням тым не здрадзяць,
Бурштыном замест рубіну колер юных твараў стаў,
Ўсё злілося ў дружбе шчырай — боль разлук, спатканняў радасць,
Аж пакуль заранкі-зоркі бляск на золку не растаў.
На світанні абняліся ў астатнім развітанні,
Слёзы горкія змяшалі з пацалункамі сябры.
Тарыэль, скаваны горам, быў разгублены дазвання,
Слёзы ліў, пакуль друг верны не схаваўся ў гушчары.
Доўга йшла Асмат-сяброўка моўчкі ўслед за Аўтандзілам
І, праводзіўшы, прасіла, каб вярнуўся той назад,
І паніклаю фіялкай галаву сваю схіліла...
Адказаў ёй віцязь: «Сэрцам з вамі быць заўжды я рад.
Я вярнуся, не забуду. Доўга дома не прабуду.
Ты ж сачы, каб не бадзяўся Тарыэль між дзікіх скал.
Праз два месяцы, не болей, зноў шчаслівы з вамі буду,
Затрымаць мяне не зможа лёсу грозная рука!»
СКАЗ ПРА ВЯРТАННЕ АЎТАНДЗІЛА Ў АРАВІЮ
Аўтандзіл сяброў пакінуў і, тугою апавіты,
Ружы шчок сваіх скрывавіў — не стрымаў разлукі жах,—
І звяры лізалі прагна след яго, крывёй паліты,
Падганяў свайго каня ён, скарачаў дадому шлях.
Вось ён дома, дзе чакала ўся любімая дружына,
Адусюль спяшылі людзі прывітаць яго як след.
Пасланцы хутчэй пабеглі, перадалі Шармадзіну:
«Той прыехаў, без каго нам быў нялюбы гэты свет!»
Шармадзін насустрач выйшаў, а за імі і царадворцы;
Цалаваў ён, нібы сына, слёзы падалі, як град.
Ён сказаў: «Ці сон, ці яву ты паслаў, вялікі творца?
Я шчаслівы, што жывы ты, цар, вяртаешся назад!»
Віцязь шчыра прывітаўся, як з настаўнікам адданым,
І прамовіў: «Дзякуй богу, што пазбавіў нас бяды!»
Падыходзілі вяльможы, нагіналіся з пашанай,
Быў узрадаваны кожны — і стары, і малады.
Ля палаца люд сабраўся прывітаць яго ўрачыста,
Кожны рад яму засведчыць і пакору і любоў.
На бяседзе ён, як сонца, быў вясёлы, прамяністы.
Апісаць сустрэчу тую не хапае ў мове слоў!
Расказаў ён Шармадзіну, дзе пабыў і што пабачыў,
Як сустрэў ён Тарыэля, як ён другам стаў яму,
І, стрымаць не ў сілах слёзы, Аўтандзіл з тугой зазначыў:
«Без яго й палац раскошны мне нагадвае турму!»
Шармадзін пад час бяседы расказаў пра ўсе навіны;
«Твой ад'езд застаўся ў тайне — ўсё было, як загадаў».
Аўтандзіл, ахвяраваўшы дзень бяседзе і спачыну,
Рушыў конна ў дарогу, толькі золак залунаў.
Ехаў ён без адпачынку ўдзень і поўначчу бяссоннай,
Шармадзін—вястун нястомны — сам паперадзе ляцеў.
За тры дні адолеў віцязь доўгі шлях дзесяцідзённы,
Каб хутчэй спаткаўся з сонцам акрылёны марай леў.
Ён паслаў ганца з пасланнем: «Цар вялікі і магутны!
Зноў убачыцца з табою з ласкі бога зычыць лёс!
Дакладаю, повен шчасця: знойдзен віцязь той славутны,—
Вестку гэтую, як радасць, я табе ў дар прывёз!»
Перад мудрым Растэванам Шармадзін ступіў два крокі
І, схіліўшыся ў пашане, так цару ён дакладаў:
«Аўтандзіл гатоў з'явіцца, доўг ён выканаў высокі!»
Цар сказаў: «Я ўсё ад бога атрымаў, чаго жадаў!»
Цінацін, пачуўшы гэта, пунсавей світанку стала:
Шармадзін сказаў ёй: «Віцязь паспяшаецца да вас!»
І смялей, чым сонца ў небе, тая радасцю заззяла
І багата адарыла пасланца ў той жа час.
Верхам цар насустрач рушыў, каб як след сустрэць героя,
Той пашанаю крануты быў юнак да глыбіні.
Асыпаў адзін другога шчырай ласкаю сваёю,
Некаторых момант гэты нібы хмелем ап'яніў.
Аўтандзіл з каня саскочыў, пакланіўся Растэвану,
Той жа ў радасці вялікай Аўтандзіла цалаваў;
І вясёлыя абодва ў палац пайшлі прыбраны,
І натоўп людскі на плошчы гучна віцязя вітаў.
Пакланіўся сонцу сонцаў леў найпершы над ільвамі.
Ружы шчок, агаты зрэнак асвятліў пяшчот крышталь;
І ярчэй, чым сонца промні, дзева бляск ліла вачамі,
Стаў палац ім вельмі цесны, небасхіл ім дахам стаў.
Цэлы дзень банкетавалі, баль вясёлы йшоў гарою,
Цар, нібы ласкавы бацька, ўсё на віцязя глядзеў;
Ззялі: руж расой — юнацтва, старасць — снегам-сівізною.
Нібы драхмаў, жменю перлаў у гасцінец кожны меў.
Баль закончыўся нарэшце, госці рушылі дадому,
Пасадзіў з сабою побач цар героя і вяльмож.
Слухаў ён, як ездзіў віцязь па краінах невядомых,
Як сустрэў ён незнаёмца, што сабою быў прыгож.
Ён сказаў: «Сумую слёзна, як згадаю Тарыэля!
Дабраты ў ім — як у сонца невычэрпнага святла;
З незямной красой яго я параўнаю сёння смела,—
Толькі стаў ён нібы ружа, што пад восень адцвіла!
Калі блізкага няшчасця мы адчуем раптам крокі,
Дык крышталь шафранам стане, цвет красы з галін спадзе».
Аўтандзіл, згадаўшы друга, арасіў слязамі шчокі,
Як жыве той, расказаў ён, і ў якой цяпер бядзе:
«Ён пабіў пачвараў-дэваў і жыве ў іх пячоры,
З ім — прыслужніца каханай — верны сябра абаіх;
Ходзіць ён у шкуры тыгра, сам згараючы ад гора,
Ні парчы яму не трэба, ні адзенняў дарагіх».
Скончыў ён сваю аповесць пра нягоды Тарыэля,
Як спаткаў ён тое сонца, што чаруе ўсіх красой.
Слухачы яго ўсхвалялі, што знайшоў ён ружу смела:
«Найвышэйшаю адвагай ты пакрыў сябе, герой!»
Цінацін ад той размовы ўся была ў захапленні,
Аўтандзіл, адчуўшы гэта, яшчэ больш вясёлы стаў;
А калі прыйшоў дадому, раб з'явіўся з запрашэннем
Да яе прыйсці — такога шчасця віцязь не чакаў!
Ён пайшоў лагодны, ціхі, гнеў былы змяніўшы ласкай,
Часам так між зграі львінай ціхамірны крочыць леў.
Быў прыгожы ён, нібыта ззяў рубін дзівосным бляскам:
Сэрцу любай сваё сэрца ён аддаць хутчэй хацеў.
Быццам тая кветка рая з берагоў святых Еўфрата,
На раскошным царскім троне ззяла сонца-Цінацін.
Вуснаў лал, узоры броваў, шчок крышталь і кос агаты
Ухваліць пад сілу толькі мудрацам сівым Афін.
Дзева віцязю з сабою сесці побач загадала —
Гэтай радаснай хвіліны кожны з іх даўно чакаў,—
І лагодная гаворка паміж імі загучала;
«Ці знайшоў,— спытала дзева,— ты таго, каго шукаў?»
Адказаў ён: «Калі людзі дасягаюць пэўнай мэты,
Дык ці варта ўваскрошваць цень мінулае бяды?
Адшукаў я кіпарыс той, сонцам поўдня абагрэты,
Што на ружу быў падобны, а цяпер, як снег, бляды.
Ён пазбаўлены надзеі, марна вяне на чужыне,
Памутнеў крышталь аблічча, воч памеркла біруза.
З ім адным агнём палаю па адной і той прычыне».
І пра ўсё, што сам уведаў, віцязь дзеве расказаў.
Расказаў пра ўсе прыгоды, пра вандроўны шлях вялікі,
Як героя ў шкуры тыгра ён здзічэлага знайшоў:
«Свет жыцця яму агідны, ён як звер зрабіўся дзікі
І блукае, як шалёны, сам па стэпах між звяроў.
Хай цябе не дзівіць тое, што кажу пра Тарыэля,
Бо хто раз яго пабачыў, будзе памятаць заўжды,—
Дзіўны бляск яго аблічча позірк промнямі засцеле,
І хоць жоўкне ружа твару — воч святло чысцей вады!»
Расказаў ёй падрабязна, як жыве той валацугам,
Як, нібыта тыгр, пячору палічыў за родны кут,
Як Асмат жыццё з ім дзеліць, стаўшы служкаю і другам.
«Лёс пракляты,— ўсклікнуў,— колькі шлеш ты людзям слёз, пакут!»
Доўга слухала царэўна Аўтандзілаву размову,—
Быў, як месяц ясны ў небе, твар яе, чароўны стан.
«Чым змагу,— яна сказала,— памагчы яму гатова,
Адшукаць гатова лекі для яго балючых ран!»
Адказаў ён: «Легкадумным хто свой лёс даверыць здолен?
З-за мяне згарае віцязь, як яго я падману?
Я пакляўся, што вярнуся з ім дзяліць цяжкую долю,
Я сваім пакляўся сонцам, я табою прысягнуў!
Друг павінен дзеля друга і ў бядзе быць другам спраўным,
Сэрцам сэрцу адгукацца — другу ты, а друг табе!
Так міджнур з міджнурам гора дзеліць, як міджнур сапраўдны,
Калі ж дружбе сваёй здрадзіў, значыць здрадзіў сам сабе!»
Цінацін сказала: «Спраўдзіў сэрца ты майго жаданні:
Ты, па-першае, вярнуўся, чым прынёс мне радасць сам;
Па-другое, Тарыэля ты знайшоў; майму каханню,
Што ў грудзях агнём палала, даў гаючы ты бальзам!
Лёс наш зменлівы, нясталы, як асенняя пагода,—
То на небе сонца свеціць, то нахлыне хмараў тлум;
Зараз радасць паміж намі, зніклі гора і нягоды,—
Калі свет напоўнен шчасцем, дык навошта яму сум?
Добра тое, што ты клятву заўжды выканаць гатовы,—
Не пакіне друг сапраўдны друга добрага нідзе.
Дык усцеш яго надзеяй, падбадзёр сяброўскім словам!
Як жа, сонца, без цябе мне жыць самотнай у нудзе?»
Ён сказаў: «Да сёмай скрухі дорыш восьмую згрызоту
На ваду дарэмна дзьмухаць, дзе скаваў яе мароз;
Не сагрэе тое сонца, што ўжо страціла ясноту. •
Быць з табой — бяда; разлука ж — выклікае мора слёз!
Калі я цябе пакіну і ў бадзяннях буду крочыць,
Ад няшчасных стрэлаў лёсу як мне сэрца ўратаваць?
Дзень мой схіліцца да змроку і павее холад ночы,
І тады душы пакуты непатрэбна ўжо хаваць!
Закаханаму заўсёды зразумелы любай словы:
Дзіды ружы раняць сэрца, з раны свежай кроў цячэ!
Будзь жа сонцам мне ў дарозе, для цябе на ўсё гатовы,
Дай хоць знак якой надзеі ў падарунак мне яшчэ!»
Віцязь стрымана, пяшчотна просьбу выклаў сціплым словам,
Гаварыў ён дзеве-сонцу, поўны смутку і трывог,
І яна дала на памяць падарунак жамчуговы.
Юнаку і дзеве юнай хай даруе шчасце бог!
Як прыемна шчок рубіны сузіраць вачэй агатам,
З кіпарысам побач пальму пасадзіць у халадку!
Прыгажэе ўсё пад сонцам, дзе жыве кахання свята,
А цяжар разлукі гора шле міджнуру-юнаку!
Любаваўся віцязь дзевай, быў у шчасным захапленні,
Потым з любай развітаўся і тужлівы прэч пайшоў.
Праліваў ён у дарозе слёз крывавае струменне,
Гаварыў: «О свет няўмольны, зноў з мяне ты смокчаш кроў!»
Ехаў віцязь, поўны смутку, моцна біў сябе ў грудзі,
Бо каханне прымушае слёзы ліць, мякчэць душой;
Калі хмара ўкрые сонца, над зямлёю цемра будзе,—
Так разлука Аўтандзіла ўкрыла згаслаю зарой.
Слёзы, змешаныя з кроўю, па абліччы ўніз збягалі;
Ён казаў: «Не будзе сонца больш у вочы мне свяціць».
І скрываўленае сэрца вейкі любай праціналі:
«Без яе, о свет нікчэмны, як магу на свеце жыць?!
Быў падобны я на пальму, што расце ў эдэмскім садзе,
А сягоння лёс няшчадны сэрца мне працяў нажом,
Нібы ў вогненных цянётах яно тлее ў заняпадзе,
Тлен — усе людскія справы, марна лезці на ражон!»
Разважаў ён так і плакаў і не мог заснуць да ранку.
Кляў ён злую волю неба, бо не знаў сваёй віны.
Час разлукі пасля стрэчы горш усякай ліхаманкі
Лёс цяжкі! Ніхто не ўнікне века ўласнае труны!
Так вярнуўся ён дадому, сум цяжкі па Цінаціне
Не даваў яму спакою, быў ён з ёю ў чадзе мар;
Твар бялеў, нібы на лісце слаўся сцюжы белы іней,
Вось як хутка ружа ўчула, што скаціўся сонца жар!
Вечна прагне асалоды сэрца прагнае людское,
Каб адолець скрухі мукі дзеля радасці жыцця,
І ніхто яго не спыніць, вечна ўладнае, жывое,
Ні багі ў высокім небе, ні цары без пачуцця!
Так, ахоплены гаркотай, ён схапіў, як апантаны,
Падарунак, што ад любай ён на сэрцы сваім нёс,
І прыклаў яго да вуснаў, быццам рад зубоў каханай,
І была рацэ падобна плынь яго гарачых слёз.
Пасланец прыйшоў уранку і ў палац яго паклікаў,
Віцязь рушыў паслухмяна, хоць хвіліны не паспаў.
Там натоўп ужо сабраўся, гоман там стаяў вялікі,
Рыхтавалі паляванне, гурт музык на трубах граў.
На кані сваім гарачым цар імчаўся стрымгалова,
Скрозь трашчалі барабаны, скрозь скуголілі рагі,
Ў небе сокалы луналі, псы брахнёй глушылі словы;
Шмат крыві звяроў забітых арасіла там лугі.
Цар паклікаў у палацы ўсіх, хто быў на паляванні,
Там былі князі, вяльможы і адважныя стралкі;
Перапоўнілі пакоі, што ў шаўкі былі прыбраны,
Загучалі арфы, лютні, ў лад запелі спевакі.
Цар і віцязь, сеўшы побач, задушэўна размаўлялі,
Пунсавелі вусны-лалы, ззяла перлаў прыгажосць.
Царадворцы і вяльможы ўкруг натоўпамі стаялі,
Аб адважным Тарыэлю тут успомніў кожны госць.
Вось дамоў вярнуўся віцязь, і зайшлося сэрца з гора,
Зноў каханую згадаў ён, як святло агню ўначы:
То ўставаў ён, то лажыўся,— не засне каханнем хворы!
Не знайсці на свеце лекаў, каб яму дапамагчы!
Думаў: «Што ты нарабіла з маім сэрцам, чарадзейка,
Прыгажосць садоў Эдэма, трапіў я к табе ў палон!
Позірк твой мне дорыць радасць, раняць сэрца стрэлы-вейкі,
Калі ў яве не пабачу, дык прыйдзі ты ў позні сон!»
Так, заліўшыся слязамі, ён шаптаў сабе ўпотай:
«Сэрца, будзь спакойна-мудрым, сціхні шалам палымнець!
Бо калі ж сцярпець не зможаш — не адчэпіцца сумота,
Калі ж мудрым быць жадаеш, навучыся перш цярпець!
Не спяшайся разарвацца, сэрца, з крыўды і папроку,
Трэба жыць і жыць для любай, ёй аддаць да кроплі кроў;
А сапраўднае каханне хай нябачным стане воку,
Толькі той кахае шчыра, хто не кажа пра любоў!»
АЎТАНДЗІЛ ПРОСІЦЬ РАСТЭВАНА АДПУСЦІЦЬ ЯГО. ГУТАРКА З ВІЗІРАМ
Развіднела. Апрануўся віцязь. Выйшаў з дому рана.
Думаў: «Як сваё каханне ад людзей стаіць крадком?
Божа, дай цярпення сілу, дух суціш мой звар'яваны!»
На каня ўскочыў спрытна і памчаў к візіру ў дом.
Той яму насустрач выйшаў: «Сонца мне сустрэць прыемна —
Шчасны лёс наваражыў мне ўбачыць госця ясны твар!»
І, схіліўшыся ў паклоне, прывітаў яго ўзаемна:
«Калі госць жаданы сэрцу — ў захапленні гаспадар!»
Дапамог з каня ён злезці, у палац павёў ён госця,
Дыванамі дарагімі ўсланы быў да ганка шлях.
Віцязь сонцам ззяў, святлелі і вяльможы-ягамосьці
І шапталі: «Сёння вецер нам прывеяў ружаў пах!»
Ён прысеў. Прысутных вочы чараваў красой дзівоснай,
Кожны, хто яго пабачыў, быў уражан тым святлом,
Праляталі па натоўпу сотні сот уздыхаў млосных,
Ды пакінуць дом візіра загадана ўсім было.
І, застаўшыся сам-насам, віцязь выклаў свае справы:
«Ты, візір,— цару дарадчык пры двары і на вайне;
Ён ва ўсім з табою згодзен, ты вяршыш усёй дзяржавай,—
Дык прашу твайго ратунку, памажы ў гароце мне!
Я адным агнём палаю з тым, хто мой спакой парушыў,—
Мне ў разлуцы з Тарыэлем свет бязрадасны наўкруг;
Ён душу сваю аддаў мне, адплаціць я тым жа мушу,—
Хто нас любіць бескарысна, той найпершы брат і друг!
Апляло, як сетка, сэрца мне жаданне той сустрэчы,
Сэрца там маё, дзе віцязь, хоць я сам перад табой.
Бог яго заместа сонца ўсім жывым стварыў дарэчы;
Стаў ён братам мне, Асмат жа — стала роднаю сястрой.
Ад'язджаючы, пакляўся быць вялікай дружбе верным:
«Я вярнуся, гляну ў вочы так, што й вораг не ўпікне;
Каб развеяць тваю скруху, я знайду тваю царэўну!»
Я гару агнём чакання — час туды вярнуцца мне!
Я табе скажу ўсю праўду, мне хваліцца не да твару:
Ён мяне чакае марна, я ж насустрач не іду.
Як вар'ят, вар'ята клятвы я не дам хлусні ў ахвяру,—
Бо хто раз парушыў клятву, тройчы трапіць у бяду!
Перадай жа Растэвану, што чакаць я больш не здольны,
Што яго я заклінаю, каб з двара мяне пусціў,
Бо калі не дасць мне волі, дык нашто яму нявольнік?
Будзь заступнікам, каб сэрца я агнём не спапяліў!
Ты скажы яму: «Хто зможа не назваць цябе славутым?!
Хай пакуты майго сэрца сам табе адкрые бог,—
Але ж віцязь той чакае, я ж братэрскай клятвай скуты,
Ад яго ўладарных чараў сваё сэрца не ўбярог!
Цар, без віцязя не міл мне свет з дабротамі сваімі,
Я аддаў яму свой розум, з ім цяпер душа мая!
Памагу яму, дык гэтым я тваё праслаўлю імя,
Не змагу — не здраджу клятве, хоць і сам загіну я!
Хай ад'езд мой не ўстрывожыць сэрца ваша болем злосці,
Хай са мною будзе тое, што жадае бог і час!
З перамогаю хай верне ён мяне да вашай мосці,
А не верне — хай заўсёды абмінае вораг вас!»
І яшчэ сказаў візіру: «Ўсё раскрыў перад табою,
Раскажы ж цару дакладна, што на сэрцы я нашу,
Атрымай дазвол высокі ад яго любой цаною,
Залатых манет сто тысяч я за гэта ўзяць прашу!»
Адказаў візір з усмешкай: «Мне не трэба ўзнагароды!
Хопіць мне й таго, што тайну мне даверыў аднаму!
Бо за тое, што скажу я, цар мяне адорыць шчодра,—
Не да твару, як вядома, скнарай быць цару майму!
Ён не дасць ступіць і кроку — ад рукі яго загіну,
Што мне золата, калі я сам зраблюся мерцвяком?
Дзе на свеце знойдзеш дурня, сам каб лёг у дамавіну?!
Не, нічога не скажу я, хоць забі мяне мячом!
З небыцця назад дарогі да жыцця не знойдзеш новай.
Ён мяне загубіць з крыкам: «Як сказаць мне гэта мог?
Як, вар'ят, паддацца мог ты здрады чорнай хітрай змове?!»
Не, чым быць забітым, лепей не губляць жыцця дарог!
Калі нават цар адпусціць, войска пэўна не захоча
Страціць сонца над сабою; а як здарыцца вайна
І сюды нахлыне вораг, землі нашыя патопча?
Не, не можа абярнуцца верабей у каршуна!»
Тут сказаў скрозь слёзы віцязь: «Нож мне ў сэрца ўстроміць трэба!
Ты, візір, не ўмееш, пэўна, сам каханнем даражыць;
Ты не ведаеш, напэўна, дружбы, што ясней, чым неба,
Бо інакш бы ты паверыў, што без друга мне не жыць!
Змеркла сонца нада мною, хто схаваў яго праменне?
Бляск яго вярнуць яскравы спосаб толькі я знайду!
Спраў маіх ніхто не можа ведаць лепш майго сумлення,
А парады люду злога толькі сеюць скрозь бяду!
Я цару ўжо не апора ні адзін, ні разам з войскам,
Бо ў журбоце безразважна і няспынна слёзы лью.
Толькі вернасцю няўхільнай правяраецца сяброўства,—
Я пайду, каб роспач друга мог адолець, як сваю!
Не магу, візір, мірыцца я са словамі тваімі;
Тут жалеза стала б воскам, а не цвёрдаю скалой,
Слёз героя не заменяць рэкі хвалямі сваімі;
Памажы,— аддзячу з часам я за ўчынак добры твой!
Калі ж цар мяне не пусціць, я ўпотай здзейсню мэту,
Хай згарыць за друга сэрца — больш няма для просьбы слоў!
Калі ты цару патрэбен, не зжыве цябе са свету;
Абяцай, што ўсе пакуты з-за мяне сцярпець гатоў!»
Адказаў візір: «Ахоплен я агнём тваім дазвання,—
Цяжка бачыць твае слёзы, меркне дня святло ў вачах;
Іншы раз — карысна слова, іншы — лепш за ўсё маўчанне:
Раскажу пра ўсё цару я, перамогшы смерці страх!»
І візір, сказаўшы гэта, у палац пайшоў адразу,
Там цара ў адзенні пышным ён вясёлага застаў;
Не хацеў псаваць настрою невясёлым сваім сказам
І збянтэжана ў задуме перад тронам ён стаяў.
Да маўклівага візіра цар уважна прыглядаўся
І спытаў: «З якой прычыны ўвесь аддаўся ты журбе?»
Адказаў візір: «Сказаў бы праўду ўсю, каб не баяўся,
Бо забіць мяне ты можаш, калі ўсё скажу табе.
Клопат мой мацней, чым гора, што мяне схіляе долу;
Хоць пасол быць мусіць смелым, страх душу маю скаваў:
Аўтандзіл твой двор пакінуць просіць царскага дазволу,
Бо ў разлуцы з Тарыэлем свет яму нямілы стаў».
Расказаў, хоць і нясмела, ўсё візір пра Аўтандзіла:
«Цар, калі б ты мог пабачыць, як хварэе ён душой,
Як ён лье няспынна слёзы, як губляе марна сілы!
Я сказаў усё. Што хочаш ты рабі цяпер са мной!»
Цар раз'юшыўся, насупіў у нястрымным гневе бровы,
Слаў з вачэй маланкі злосці, хмурыў гордае чало:
«Як адважыўся, няшчасны, ты сказаць такія словы?
Сам той злоснік або злодзей, хто спяшыць уведаць зло!
З чорнай весткай ты спяшаўся да мяне, як з добрым нечым,
Толькі здраднік ці забойца мне ўчыніў бы горшы здзек!
Як язык твой павярнуўся мне сказаць такія рэчы?
Не, візірам быць не варты несумленны чалавек!
Абмінуць благую вестку мусіць быць слуга гатовы,
Балбатаць лухту і глупства можа толькі баламут!
Лепш аглухлі б мае вушы, чым пачуць такія словы!
Я заб'ю цябе — за гэта не пашле мне бог пакут!
І калі б не Аўтандзілам да мяне ты быў пасланы,
Я, жыццём сваім клянуся, галаву б табе адсек!
Прэч адгэтуль, недарэка, дурань злосны і паганы!
Вось якім ты аказаўся, крывадушны чалавек?!»
Цар шпурнуў з размаху крэсла, ім хацеў візіра выцяць,
Ды не трапіў, хоць візіру здаўся моцным той удар.
«Як адважыўся сказаць мне, што ўцячы сабраўся віцязь?»
Слёз гарачыя струмені апяклі візіраў твар.
Слова вымавіць не мог ён, задрыжаў, як ліст у буру,
Выпаўз прэч хутчэй за дзверы, як падбітая ліса;
У палац ішоў вясёлы, а з палаца бег пануры:
Вораг так бы не нашкодзіў, як сабе нашкодзіў сам!
Ён шаптаў: «Цярпець знявагу богам мне наканавана.
Памыліўся я з-за глупства, не зазнаць мне больш уцех!
Як адважыўся так дзёрзка гаварыць я з гордым панам?
Што ж, плаціць павінен кожны, як і я, за ўласны грэх!»
Так ішоў візір няшчасны з ганьбай, сорамам і болем;
Спахмурнелы, пры сустрэчы Аўтандзілу ён сказаў:
«Як аддзякаваць табе мне; меў я радасці даволі,—
Вось прыйшоў я зганьбаваны, галаву амаль не склаў».
І, жартуючы скрозь слёзы, гаварыў далей ён другу,—
Сам з сябе ён кпіў нібыта, ледзь стрымаўшы злы папрок:
«Той губляе слуг, хто плаціць абяцанкай за паслугі;
Кажуць: даўшы добры хабар, з пекла нават чорт уцёк!
Зневажаў мяне і бэсціў цар, я ж быў, як апантаны;
Ён казаў, што я здзяцінеў, і бязглуздым абвясціў.
Дзе я сорам свой падзену, як у вочы людзям гляну?!
Я дзіўлюся сам дагэтуль, як мяне ён не забіў?!
Ведаў добра, што рабіў я, і прынёс сябе ў ахвяру,
Прадчуваў я кару злую, ўсё ж пайшоў да ўладара.
Хто пазбегнуць можа гневу, што ляціць з нябёс з-за хмары?!
За цябе гатоў хоць сёння я без страху паміраць!»
Адказаў візіру віцязь: «Мне не ехаць немагчыма.
Калі ружа вянуць стане, памірае салавей.
Жыватворную расінку ён шукае для любімай,
А не знойдзе, дык пагібель свайму сэрцу ён заве.
Не магу без Тарыэля ні сядзець, ні ў сне забыцца;
Каб знайсці яго, гатовы я бадзяцца між звяроў!
Цар дарма мяне схіляе ехаць з ворагамі біцца,—
Чым трымаць гвалтоўна сябра, лепш застацца без сяброў!
Хоць угневаны ён вельмі, ўсё ж цара я ўпрошваць буду,—
Зразумее, можа, зрэшты, як згараю сэрцам я;
Не адпусціць — дык употай волю вольную здабуду,
А калі памру, хай гіне доля горкая мая!»
Змоўклі. Віцязя паклікаў на абед візір гасцінны;
Частаваў ён госця шчодра, паднасіў яму дары,
Да гасцей старых і юных быў таксама дабрачынны;
Ад яго вярнуўся віцязь, як сцямнела на двары.
Дома ж кіпарыс чароўны тысяч сто адклаў чырвонцаў,
Трыста штук парчовых скруткаў ён са сховішча дастаў,
І, дадаўшы шэсць дзесяткаў лалаў зыркіх, нібы сонца,
Ён візіру ў падарунак са сваім ганцом паслаў.
Загадаў сказаць: «Не ў сілах адплаціць я за паслугу,—
Дык не дар, а доўг мой шчыра я прашу цябе прыняць!
Не памру — жыццё ў падзяку я табе аддам, як другу,
Я любоў сваю з тваёю пастараюся зраўняць!»
Каб уславіць Аўтандзіла, не хапае слоў на гэта,
Ён ва ўсіх сваіх учынках варты быў высокіх дум!
Памагаць павінен кожны дасягнуць другому мэты,
Верны друг не кіне друга, што патрапіў у бяду!
ГУТАРКА АЎТАНДЗІЛА З ШАРМАДЗІНАМ
Віцязь той, што сонцам ззяе, так прамовіў Шармадзіну:
«Гэта дзень маёй надзеі, сэрцу радасць ён нясе;
Ён пакажа, што ты зробіш для мяне з усіх адзіны!»
Дык знайдзі, чытач мой добры, ў дружбе іх глыбокі сэнс!
Ён сказаў: «Наконт ад'езду цар і слухаць не захоча,
Ён не ведае, што сэрцу толькі дружбы нестае
І што мне без Тарыэля ясны дзень здаецца ноччу!
Здраджу — бог на ліха згоды не даваў і не дае!
Цвёрда вырашыў быць з другам — не парушу я зароку,—
Той, хто здрадзіць свайму слову — вораг богу, танны хлус!
Сэрца ные і галосіць, бо сардэчны друг далёка,
Скасаваць нішто не зможа вечны сэрцаў двух хаўрус!
Каб давесці сваю дружбу, ёсць на свеце тры навукі:
Быць перш-наперш разам з другам, жыць у згодзе дзень у дзень;
Па-другое, ўсім дзяліцца, каб дарылі радасць рукі,
І, па-трэцяе, быць смелым, калі друг твой у бядзе!
Скарачаць размову трэба — кожны справе хай паслужыць.
Загаю я раны сэрца, калі ўдасца мне ўцячы.
Абяцай жа ў час разлукі, я прашу цябе, мой дружа,
Што выконваць будзеш шчыра ўсё, чаму цябе вучыў!
Перш за ўсё адданым службе будзь, як быць мы ўсе павінны,—
Пакажы сваю сумленнасць, непадкупнасць пакажы;
Войскам ты кіруй адменна, замак мой ахоўвай пільна;
Ты служыў дагэтуль добра, яшчэ лепш ты паслужы!
Барані свой край, каб вораг не пайшоў на нас паходам;.
Добрым будзь для добрых, злыдням не давай хады нідзе!
Як вярнуся — найвышэйшай надзялю ўзнагародай;
Служба спраўная ніколі задарма не прападзе!»
Шармадзін, пачуўшы гэта, поўны смутку, плакаў горка;
Ён сказаў: «Я не баюся заставацца сам з сабой,
Аднаго баюся: сэрца без цябе туга агорне!
Лепш у доўгую дарогу ты вазьмі мяне з сабой!
Не чутно было, каб віцязь быў адзін у падарожжы,
Не чутно было, каб кінуў у бядзе слуга яго.
Як адзін тут жыць я буду, аб табе гадаць трывожна?»
Адказаў на гэта віцязь: «Слова не змяню свайго!
Веру я ў тваю адданасць, мне любоў твая — не жарты,
Не магу з табой згадзіцца, свет варожы да мяне.
На каго я ўсё пакіну, замяніць мяне хто варты?
Супакойся, не магу я ўзяць цябе з сабою, не!
Шлях міджнура — вандраванні на чужыне ў адзіноце,
Кроў і слёзы закаханы мусіць моўчкі з гора ліць;
Лёс міджнура — ўцехі пошук, дні і ночы ў маркоце,—
Свет такім, павер мне, створан, і не нам яго змяніць!
Дзе б ні быў я, пастарайся не забыць мяне ніколі;
Сам сабе слугой я стану, да ўсяго знайду ключы.
Трэба мужным быць мужчыне і змагацца з лютай доляй,-
Той нікчэмны, спраў ганебных хто не змог перамагчы!
Я не з тых, хто ў свеце толькі агурком існуе спелым,—
Мне за друга дарагога не шкада жыццё аддаць!
Я спытаў дазволу ў сонца — ў шлях мяне пусціла смелы;
Калі я яе пакінуў, што мне дом свой шкадаваць?!
Перадаць хачу з табою запавет мой Растэвану,
Хай цябе шануе шчыра так, як я цябе любіў.
А памру — не паддавайся д'ябла хціваму жаданню,—
Плач па мне, але з адчаю сам сябе не загубі!»
АЎТАНДЗІЛАЎ ЗАПАВЕТ ЦАРУ РАСТЭВАНУ
Сеў пісаць ён запавет свой — словы сумныя ліліся:
«Цар, я змушаны таемна ехаць, каб знайсці таго,
Без каго агнём палаю, без каго жыцця не мыслю,—
Будзь жа літасцівы, гневу ты пазбаў мяне свайго!
Добра ведаю, што ўчынак для цябе мой нечаканы,
Што шукаць іду я друга — не такая ўжо віна.
Словы мудрыя Платона прывяду табе з пашанай:
«Разам з целам губяць душу і няшчырасць і мана!»
У мяне ляжыць пачатак і няшчасця й цяжкай страты, —
Ці ж забыць магу я друга, што за брата даражэй?!
Што бяздзейнаму навука філасофіі багатай?
Мэта ўсякага пазнання — стаць да ісціны бліжэй.
Што апосталы пісалі пра каханне — верыць трэба:
Сэнсу мудрых запаветаў у вяках не пастарэць.
«Нас каханне ўзвышае!» — звон іх слоў ляцеў да неба;
Калі ты не разумееш, як жа іншым зразумець?
Творца даў мне досыць сілы, каб нікому не скарыцца,
Бачыць ён усё на свеце, хоць не бачым мы яго;
На зямлі істоце кожнай вызначае ён граніцы,
Ён з адзінкі творыць сотню, з сотні робіць аднаго!
Што яму непажадана, дык таго павек не будзе.
Без прамення ружа звяне, ператворыцца ў асцё.
Ўсё прыгожае на свеце асалоду ў душах будзіць;
Мне без друга стане хутка немагчымасцю жыццё!
Ты прабач за неслухмянасць, не пазбаў сваёй увагі:
Я, палоннік дум агнёвых, твой не выканаў загад.
Мой ад'езд — бальзам гаючы, ён глыток вады ад смагі.
Дзе б ні быў я — вольнай волі я ўсё роўна буду рад!
Слёзы мне не дапамогуць, мужнасць — шлях цяпер адзіны,
Бо не ўнікнеш волі вышняй, што прызначана з нябёс.
Муж цярплівы быць павінен, не скарыцца злой гадзіне,—
Ні адна душа жывая не абыдзе ўласны лёс!
Што прызначыць бог — прыму я і пакорна і пачціва,
А вярнуся — будзе ў сэрцы хай не попел, а спакой.
Хай цябе я зноў убачу і багатым і шчаслівым;
Памагаць жа пабраціму — гэта ўвесь здабытак мой!
Цар, прыму любую кару, калі ў чым я вінаваты,
Хіба ж гэты мой учынак пакладзе на твар твой сум?
Калі здраджу Тарыэлю, буду я людзьмі пракляты,
Ён жа зганьбіць на тым свеце, як сустрэнем страшны суд!
Пра сяброў сваіх адданых клапаціцца трэба людзям.
Праклінаю бессаромных, што хаваюць здрады лёд.
Ці ж сапраўдны друг героя ў час цяжкі падводзіць будзе?
Горш няма таго ваякі, што спазніўся ў паход!
Хто ў бойцы забаяўся — асмяюць таго нашчадкі
Лепш не бачыць баязліўца, што бяжыць, схавацца дзе б.
Славу здабываць пачэсней, чым багацце і дастаткі,—
Баязлівец горш жанчыны, што на прасніцы прадзе!
Смерць не спыняць пуцявіны, што ляглі між кручаў горных;
Ці ваяка ты адважны, ці маленькае дзіця —
І старых і юных зрэшты да сябе зямля прыгорне,—
Смерць са славай лепш усё ж ткі зганьбаванага жыцця!
Цар, асмелюся нарэшце і такое я зазначыць:
Памыляецца, і двойчы, хто забыў смяротны час,—
Ходзіць смерць удзень і ўночы, хоць ніхто яе не бачыць!
Калі я цябе не ўбачу, значыць, я навек пагас!
Калі я сваю пагібель на чужыне напаткаю
І бадзягаю сканаю на чужой зямлі сырой,
Не загорнуць мяне ў саван людзі ў тым нязнаным краю,—
Ты ж згадай у сэрцы з жалем — выхаванец быў я твой!
Ты раздай маю маёмасць незаможнаму народу,
Хай багатым стане бедны, стануць вольнымі рабы;
Дай прытулак сіраціне, хто не бачыў шчасця зроду,—
Каб мяне благаслаўлялі, за мяне дабро зрабі!
Што тваіх не варта скарбніц, ты аддай таксама людзям,
Што сіротам на прытулкі, што на новыя масты.
Не шкадуй маіх здабыткаў, шчасця бедным хай прыбудзе.
Пагасіць агонь мой можаш на ўвесь свет адзіны ты!
Ад мяне ты болей вестак не чакай цяпер ніколі,
Я душу аддаў з даверам, я раскрыў свае шляхі.
Ні сябе, ні думак чыстых д'яблу я не дам адолець.
За мяне маліся богу, дараваў каб мне грахі!
Я прашу: ты Шармадзіна падтрымай сваёй увагай,
Шмат нягод яму паслала ў гэты год жыццё, як ноч.
Да яго, прашу, будзь ласкаў, не цвялі яго знявагай,
Каб дарэмна слёз не ліў ён са сваіх старэчых воч!
Запавет уласнаручны мой на гэтым я канчаю.
Пакідаю, мой настаўнік. Я ў трывозе і ў журбе.
Не смуткуй дарма, ўладар мой, ад душы табе жадаю,
Жыць на страх варожым злыдням зычу шмат гадоў табе!»
Скончыў ён і запавет свой даў у рукі Шармадзіну:
«Не марудзь, ідзі ў палацы, ўсё зрабі, як я сказаў!
Ты з усіх, адданых службе, быў дарадцам мне адзіным!»
І з крывавымі слязамі моўчкі ён слугу абняў.
МАЛІТВА АЎТАНДЗІЛА
Ён маліўся: «Бог вялікі, цар над небам і зямлёю,
Шлеш ты людзям і пакуты, шлеш ты людзям і дабро,
Непазнаны, невыказны, мудрай воляю сваёю
Памажы стрымаць каханне, што вар'юе ў жылах кроў!
Божа, ўсё табе пакорна: высі гор, прасцяг бясконцы,
Даў ты жар кахання сэрцу і стварыў яго закон.
Разлучае свет няўмольны зноў мяне з чароўным сонцам,—
Не губі ж кахання зерне, што ўзрасло з юнацкіх дзён!
Божа мілы! Без цябе я ў гэтым свеце — сіраціна.
Дзе б ні йшоў я, дзе б ні ехаў, ты мяне не пакідай:
Памажы мне знішчыць злыдняў, буру ў моры, д'ябла кпіны!
Адслужу, калі ўратуеш, прынясу ахвяру ў дар!»
Памаліўшыся, ускочыў на каня і — за вароты,
Развітаўся з Шармадзінам; той, нябога, зарыдаў,
Біць пачаў сябе ў грудзі, шчокі драць з тае гароты,—
Точыць сэрца жаль васалу, што пакінуў гаспадар!
РАСТЭВАН ДАВЕДВАЕЦЦА ПРА ТАЕМНЫ АД'ЕЗД АЎТАНДЗІЛА
Павяду цяпер расказ я пра знікненне Аўтандзіла.
Цар у гэты дзень нікога не схацеў зусім прыняць.
Раніцою ўстаў у гневе, аганькі ў вачах іскрылі;
Загадаў свайго візіра ў палац хутчэй пазваць.
Уваходзіць той нясмела, апусціўшы вочы долу.
Цар сказаў: «Забыць хачу я пра размову, што была.
Быў разгневаны я моцна ўчора, як раней ніколі,
І цябе зняважыў злосны, хоць цяпер не помню зла.
Чым я скрыўдзіў Аўтандзіла — адкажы мне проста ў вочы.
«Злосць дабра не родзіць» — мудрасць вучыць з даўняе пары.
Вось таму не злуй другога, калі сам быць добрым хочаш.
А цяпер скажы спачатку, што ты ўчора гаварыў?»
І візір, цару слухмяны, паўтарыў усё да слова.
Той праслухаў і спаспету перадаў, стрымаўшы гнеў:
«Буду я няхай лявітам, калі ты не безгаловы,
Бо, забыўшы пра пашану, супярэчыць смееш мне».
Ад цара візір пануры заспяшаўся да спаспета.
Тут ад слуг яго дазнаўся — знік таемна Аўтандзіл.
Ён сказаў: «Пайсці з дакладам — узлуецца цар за гэта;
Хай ідзе, хто больш смялейшы, каму свет ужо не міл».
Вестак цар не дачакаўся, слуг паслаў пра ўсё дазнацца,
Расказаць яму ўсю праўду не адважваўся ніхто.
І раптоўнае сумненне стала ў думкі пракрадацца:
«Збег, напэўна, віцязь мужны, хто адзін мацней за сто».
Галаву схіліўшы долу і ў вялікім засмучэнні
Загадаў ізноў візіра клікаць зараз жа ў палац:
«Хай раскажа, ашуканец, пра нядобрае здарэнне».
Той з'явіўся і ад страху на нагах не мог стаяць.
З асцярогаю да трона падышоў ён анямелы.
Цар спытаў: «Няўжо, як месяц, наша сонейка зайшло?»
І пра ўсё без ашуканства расказаў візір збялелы:
«Наша сонца ўкрылі хмары, нібы чорнае крыло».
Словы гэтыя пачуўшы, цар крычаў, як ачмурэлы,
Валасы ірваў сівыя, раздзіраў шалёна твар:
«Ты нашто мяне пакінуў, выхаванец самы смелы,
У які ты край далёкі свае крокі скіраваў?
Калі розум свой не страціў, ты не будзеш у бядоце.
Апусцеў палац мой пышны, змрок цяпер пануе тут.
На каго мяне пакінуў ты ў сірочай адзіноце?
Покуль разам мы не будзем — не пазбаўлюся пакут.
Больш цябе я не пабачу, як імчышся з палявання,
Не пабачу, як у гульнях ты паказваеш свой спрыт,
Не пачую мілагучны голас, поўны хвалявання,—
Дык нашто мне ўсё багацце, гэты трон, і меч, і шчыт?
У далёкіх вандраваннях не знясіліць цябе голад,
Дапамогуць лук і стрэлы ўзяць здабычу не адну,
Ты пакуты і бядоты пераможаш з божай воляй,
Але хто мяне аплача, калі лягу я ў труну?»
І сышліся ўсе на воклік, і пачуўся плач і лямант,
Валасы з барод ірвалі ўсе, хто блізкі быў цару.
І крычалі: «Меркне сонца, нам у вочы больш не гляне,
Не пабачыць нам у змроку яснатварую зару!»
Валадар сярод прыдворных, што дзялілі з ім гаркоту,
Гаварыў скрозь слёзы: «Гляньце, сонца нам святло не шле.
Чым мы віцязя ўгнявілі, што пакінуў нас употай?
Хто ж цяпер над нашым войскам горда стане на чале?»
І калі рыданні сціхлі, уладар спытаўся ў знаці:
«Адкажыце мне, паехаў ён са світай ці адзін?»
Тут з'яўляецца са скруткам нечакана ў палацы,
Поўны боязі і скрухі, пабялелы Шармадзін.
Ён сказаў: «Пергамент гэты я знайшоў у спачывальні,
Дзе разгубленыя слугі горка плакалі па ім.
Ён зусім адзін падаўся ў ціхі час перадсвітальны.
Самай лютай кары варты недаглядам я сваім».
Запавет перачытаўшы, цар сказаў: «З хвіліны гэтай
Каб ніхто адзенняў пышных на сябе надзець не мог.
Хай удовы і сіроты моляць бога, кабспаспета
Ад няшчасця і напасці ў дарозе засцярог».
АЎТАНДЗІЛ ЕДЗЕ ДРУГІ РАЗ ДЛЯ СУСТРЭЧЫ З ТАРЫЭЛЕМ
Зіхаціць чароўны месяц, калі знікне сонца з неба;
Побач з сонцам прамяністым ён пакорна растае.
А без сонца чэзне ружа, для жыцця святло ёй трэба.
Так і мы гібеем марна, калі мілай нестае.
А цяпер расказ прадоўжым пра блуканні Аўтандзіла.
Поўны смутку ехаў віцязь, засцілалі слёзы даль.
Ён маліў, каб сонца ярка вобраз любай азарыла,
А калі не бачыў сонца, змрокам слалася нуда.
Зубы сціснуўшы маўчаў ён, слова вымавіць не ў сілах,
З плынню шпаркай рэчкі Тыгра слёзы ён свае мяшаў.
Сам не ведаў, куды ехаў, бо з дарогі ліха збіла,
І смылела ў адзіноце шматпакутная душа.
Думаў так ён аб каханай: «Як мне вытрымаць разлуку?
Розум я з табой пакінуў, думкай мкнуся наўздагон.
І ляціць гарачы позірк, абмінуўшы тлён дакукі.
Лёс не лёгкі закаханых, толькі горай без яго.
Не знайду нідзе спакою, смутку цяжкаму адданы.
Я б даўно з сабой пакончыў, ды шкадую слёз тваіх.
Не магу я быць прычынай гора горкага каханай,
І нягоды, і пакуты ўсе сцярплю за абаіх».
Гаварыў ён: «Дзесяць коп'яў сэрца мне працялі. Гэта
Стрэлы-вейкі, што наўкола воч бяздонных сталі ўкруг.
Позірк твой цямней агату спапяліў мяне дашчэнту,
Вусны, бровы паланілі. Я ўспамінамі гару.
Сонца, ты — ўладар сусвету, ноч у дзень ператвараеш,
Часу ты не падуладна, моц вышэйшага ў табе,
Ты сузор'яў мірыяды можаш зрынуць з небакраю,—
Дык пашлі сустрэчу з любай і не дай з нуды гібець.
Ты, каго лічыў за бога мудры род людскі спрадвеку,
Дай пазбавіцца пакуты, зняць няволі ланцугі.
Я шукаю лал дзівосны, а згубіў агату кветы.
З любай быў — гарэў пакутай, без яе — памру з тугі».
Раставаў ён тонкай свечкай у пакутных тых маленнях,
Але сам ляцеў стралою, каб другім дапамагчы.
Высыпала неба зоркі — бачыў любых воч мігценне,
З імі вёў, нібы з каханай, ён гаворку ўначы.
Ён упрошваў месяц ясны: «Богам я малю — будзь ласкаў,
Ты распальваеш каханнем, ты міджнурам мукі шлеш,
Але ж ты даеш збавенне, свеціш ім надзеі бляскам,—
Дай злучыцца з той, што ззяе мне здаля ў тваім святле».
Днём знясілены спякотай, ён чакаў заходу сонца.
Каля рэчак прахалоду ён знаходзіў і начлег.
І ліліся ў плынь рачную слёз крывавыя азёрцы,
А назаўтра віхрам мчаўся ён, прыгнуўшыся ў сядле.
Як чынара, зграбны станам, ехаў віцязь, поўны жалю,
І, падстрэліўшы казулю, сеў падсмажыць пад гарой.
Сам, сілкуючыся, думаў: «Грудзі Марс працяў кінжалам,—
Ружу страціў, дык ці знойдзеш шчасце ў красцы палявой?»
Не знайду я слоў патрэбных расказаць пра ўсе нягоды,
Як бадзяўся віцязь бедны, як ён небу скаргі слаў,
Як крывавіў ружу твару, як мінаў узгоркі, броды,
Покуль сцежка да пячоры ўжо вядомай прывяла.
Тут Асмат з пячоры выйшла і, заўважыўшы героя,
З крыкам радасным падбегла, слёзы ззялі ўваччу.
Абняліся яны моцна, быццам родны брат з сястрою,—
Той бясконца рад сустрэчы, хто разлукі боль адчуў.
Аўтандзіл спытаўся ў дзевы: «Ну, а дзе ж мой брат названы?»
Адказала тая з плачам, не стрымаўшы слёз ручай:
«З той пары, як ты паехаў, не чуваць аб ім нізвання,
Дзе ён, як ён — невядома, я адна прыйшла ў адчай».
Гэта вестка-неспадзеўка, як кап'ё, працяла сэрца:
«О сястра,— сказаў са скрухай,— як жа гэта можа быць?
Мы кляліся ўзаемна, я спяшаўся, каб сустрэцца,
Як жа мог ён слову здрадзіць, як ён клятву мог забыць?
Мне ж была зусім не лёгкай з ім кароткая разлука.
Як магло такое стацца, што ён дружбу занядбаў?
Як забыцца мог на тое, што злучыла нашы рукі?
Але што дарма здзіўляцца — лёс даўно мне ліхам стаў!»
Зноў яму сказала дзева: «Разважаеш ты цвяроза,
Але ўважна ты паслухай, што скажу табе цяпер:
Той стрымае слова клятвы, хто яшчэ не страціў розум,
Ён жа стаў вар'ят сапраўдны і блукае, быццам звер.
Розум з сэрцам і душою ў адзін ланцуг скаваны,
Гіне розум, дык астатніх за сабой туды ж вядзе.
Так і віцязь звар'яцелы шнырыць зверам зацкаваным.
Дык жа ведай, што спакою не знаходзіць ён нідзе.
Не крыўдуй на Тарыэля, што пакінуў свайго друга;
Як душа яго палае, сіл не маю расказаць:
Ад пакут язык нямее і няволіць сэрца скруха,
Так кажу, бо лёс прымусіў з ім супольна гараваць.
Не, такіх выпрабаванняў не адчуў ніхто спрадвеку,
Іх не вытрымаў бы камень — перацёрся б ён на друз,
А ад слёз, што ім праліты, з берагоў бы выйшлі рэкі,
Кожны з нас мудрэц вялікі, у бядзе пакуль не ўгруз.
Запытала Тарыэля я ў хвіліну развітання:
«Што сказаць мне Аўтандзілу, калі вернецца сюды?»
Адказаў: «Пакуль жывы я — не парушу абяцання,
Буду блізка, хай чакае мяне віцязь малады.
Слова я сваё стрымаю — дружбе здрадзіць я не здольны.
Дачакаюся сустрэчы, хоць гарыць душа тугой.
Хай паплача, калі буду смерцю скошаны няўмольнай,
А жывым застане — разам шчасны момант стрэнем той».
З той пары схавала сонца для мяне сваё аблічча,
Мае стогны паўтарае толькі рэха гэтых скал.
Я блукаю па цяснінах — іх буджу я сваім клічам,
Абмінае мяне нават смерці жорсткая рука.
Кажуць людзі, што ў Кітаі камень ёсць з мудрэйшых сказам:
«Хто сяброў шукаць не хоча — першы вораг сам сабе».
Ружы шчок шафранам сталі ў таго, хто знік адразу.
Ты знайсці яго павінен — лёс падказвае табе».
Адказаў: «З табою згодзен і апраўдвацца не буду,
Толькі ведай, што для друга не шкадую я ахвяр.
Сам сябе ўсяго пазбавіў, што шукаю — я здабуду,
Так алень вады шукае, калі зморыць спёкі жар.
Тую, хто ярчэй рубіну ў жамчужным абрамленні,
Я пакінуў, хоць каханнем сэрца з сэрцам не злучыў.
Тым жа, хто асыпаў ласкай, адплаціў я несумленна,
Ім замест падзякі шчырай засмучэнне несучы.
Валадар мой і заступнік, той, хто даў мне выхаванне,
Хто, як снег, багацці сыпаў шчодрай жменяю сваёй,
Тым благім маім учынкам вераломна ашуканы.
За грахі мне ўсемагутны не пашле цяпер спакой.
Так я ўсё раблю для друга, хоць зазнаў нягод замнога,
Дзень і ноч хаджу, блукаю, а яго нідзе няма.
Дзе ж ён, той, па кім сумую, дзе лягла яго дарога?
І я, стомлены, ўжо бачу, што пакутаваў дарма.
Скончым гэтую размову, не памогуць справе словы,
Што мінула — не шкадую, як гаворыць мудрасць нам.
Не знайду, дык не вярнуся, да пагібелі гатовы;
Што ўпікаць дарэмна бога, калі тут свая віна».
Змоўк на гэтым і паехаў праз лагчыны і цясніны,
Перасек ручай бурлівы і памчаўся ў край чужы.
Халадзіў павеўны ветрык ружу, вартую рубіну,
Зноў бяздомным валацугам віцязь бедны затужыў:
«Чым жа, божа, саграшыў я, што мне шлеш цяжкую кару,
Я цярплю разлуку з другам, сам пазбаўлены ўсяго.
Аб дваіх адзін сумую, над жыццём навіслі хмары,
А загіну — божай кары спапяліць мяне агонь.
Мне асцём калючых ружаў сэрца друг параніў моцна.
Я застаўся верны клятве, ён жа здрадзіў ёй і знік.
Калі ён загіне дзесьці, стане дзень мне ноччу змрочнай,
Не знайду такога болей, хоць наш свет людзьмі вялік.
Неразумна аддавацца толькі смутку ў час няшчасны,—
Хіба слёзы калі-небудзь ратавалі ад бяды?
Лепш спакойна ўсё узважыць і кірунак выбраць ясны,
Я знайду таго, хто станам, быццам ясень малады».
Зноў на пошукі паехаў па нязведанай краіне,
Ён шукаў і клікаў друга без спачынку ноч і дзень.
Трое сутак вандраваў ён па лясах і па далінах,
Толькі друга Тарыэля адшукаць не мог нідзе.
Гаварыў ён: «Божа мілы, я жыццю свайму не рады,
Чым я грэшны, што прыпала толькі скруха ды бяда?
Ты для ўсіх суддзя адзіны, адары сваёй спагадай,
Скараці жыцця гадзіны — перамогу толькі дай!»
АЎТАНДЗІЛ ЗНАХОДЗІЦЬ НЕПРЫТОМНАГА ТАРЫЭЛЯ
Ехаў віцязь невясёлы, на гару вяла дарога.
Глянуў зверху ў лагчыну, дзе зганяла цень святло.
Раптам бачыць са здзіўленнем паміж хмызаў варанога.
Крыкнуў ён: «Нарэшце шчасце к Тарыэлю прывяло!»
Ён ажыў адразу, радасць затапіла сэрца хваляй,
Знік адчай і горкі смутак, праясніўся далягляд.
Не паспеўшы звянуць, ружа хараством ізноў заззяла;
Паляцеў ён, нібы віхар, друга ўбачыўшы здаля.
Тарыэль не адгукнуўся, распасцерты на імшары,
Белы быў, нібы кранула смерць яго сваёй рукой.
На шматкі каўнер парваны, запяклася кроў на твары,
І здавалася, што вечны ахапіў яго спакой.
Побач леў валяўся мёртвы, востры меч дамаскай сталі,
Тыгр наводдаль нерухомы, як падкошаны, ляжаў.
Па абліччы Тарыэля слёзы горкія сцякалі,
І агнём гарэла сэрца, і ў вачах свяціўся жаль.
Непрытомнасцю скаваны, ён не мог расплюшчыць вочы,
Нібы вейкі закранула смерці чорнае крыло.
Аўтандзіл паклікаў друга. Не было адказу. Скочыў
Ён з каня. Абняў, як брата, і крануў рукой чало.
Выцер твар ён Тарыэлю асцярожнаю рукою,
На зямлю прысеў і клікаў, сонны будзячы разлог.
«Ты прачніся, дружа мілы, азірніся — я з табою!»
Той падняў крыху павекі, слова ж вымавіць не мог.
Я пра ўсё, што адбылося, песні шчырыя складаю:
Дапамог сяброўскі клопат — апрытомнеў Тарыэль.
Абняліся пабрацімы. Бачыць бог, ні ў якім краю
Не знайсці такіх асілкаў — абыдзі хоць сто зямель!
Тарыэль прамовіў: «Клятву я сваю стрымаў, як бачыш.
Да сустрэчы нашай братняй я ўсё ж такі дажыў.
А цяпер мяне пакінь ты, палічу я смерць за ўдачу:
Не аддай звяругам цела, а ў магілу палажы».
Аўтандзіл сказаў: «Даволі! Ты ліхой аддаўся звадзе.
Хто не быў міджнурам юным, хто каханнем не гарэў?
Але хто з людзей смяротных у вар'яцкім гінуў чадзе,
Хто даваў наўмысне д'яблу весці свой смяротны рэй?
Калі з мудрасцю сябруеш — ведай, мудрасць так гаворыць:
Муж адважным быць павінен, не губляцца анідзе,
Цвёрдым стаць перад навалай, не схіляцца ў пакоры,
Калі ж часам з глузду з'едзе — быць тады ліхой бядзе.
Ты, мудрэц, не разумееш, мудрых ісцін запаветы.
Як сярод звяроў пустэльні сцішыш ты кахання пал?
Як, загінуўшы, пабачыш тую, хто твой вечны светач?
Для чаго здаровым лекі альбо мёртвым кветак пах?
Хто, скажы, не быў міджнурам, не палаў агнём жадання?
Не адчуў салодкай мукі, чэмер горкі цяжкіх страт?
Што раджалася без болю? Дык нашто ж твае літанні?
Хто сарваў без церняў ружу, хоць і быў той ружы рад?
Запыталі неяк ружу: «Ты красою ўсіх чаруеш,
Дык чаму шыпамі раніш?» Адказала ружа так:
«Паспытаўшы смак гаркоты, асалоду лепш адчуеш.
А краса, што ўсім даступна, траціць свой прывабны смак».
Калі кветка нежывая так разумна адказала,
Хто ж тады здабудзе шчасце без нягод і без турбот?
Не было б ад зла ратунку, каб дабро не панавала.
Ганіць свет — дарма, калі ты не зазнаў яго даброт.
Слухай, што табе скажу я. На каня хутчэй садзіся,
Думкі змрочныя гані ты ад сябе далёка прэч.
Ты жаданням сваім прагным не паддайся, не скарыся,
І гару пакут сардэчных скіне розум светлы з плеч».
Тарыэль яму гаворыць: «Слоў няма на довад важкі.
Зразумець твае папрокі сіл не мае розум мой.
Калі гора гне другога, нам лячыць яго не цяжка.
Сваю радасць адшукаю там, дзе вечны супакой.
Аднае жадаю ласкі перад смерцю я ад бога,
Каб разлучаных на гэтым, ён злучыў на свеце тым.
Каб, сустрэўшыся з каханай, кроплю шчасця меў нябога.
Будзь, прашу я, верным братам да магільнае пліты.
Зноў спаткацца з любай сэрцу ўсёй душою я жадаю,
З ёю буду я шчаслівы, як на той з'яўлюся свет.
Калі любая заплача, у адказ я зарыдаю,
Вось найлепшая парада — не губляць за сэрцам след.
Вось табе мая ўся праўда: да жыцця няма звароту,
Смерць лунае нада мною, дык жыццём не спакушай,
А пакінь мяне ў спакоі; тленне хай пачне работу,
Каб хутчэй у свеце духаў апынулася душа.
Слоў тваіх я не прымаю, не патрэбны мне парады.
Смерць пільнуе, бо замкнуўся вузкі круг майго жыцця.
Усяму, чым свет багаты, я, вар'ят, цяпер не рады,
Хутка сам я прахам стану ў цёмным царстве небыцця.
Мудрасць? Хто ёй служыць мудра? Хіба ж будзе ёй слухмяны
Той, хто сам, вар'ятам стаўшы, гіне ў роспачы цяжкой?
Не цвіце без сонца ружа, без яго прамення вяне.
Дружа, марна не турбуйся, трэба мне адно — спакой».
Аўтандзіл яму пярэчыў, заклікаў яго ўпарта:
«Ты пагібелі шукаеш — за дабро ты плаціш злом.
Кінь вар'яцтва, ўгаманіся, ваяваць з сабой не варта!»
Тарыэль яго не слухаў, быў глухі да гэтых слоў.
Аўтандзіл сказаў: «Не хочаш голас братні слухаць, дружа?
Што ж, спрачацца больш не трэба, я не буду дакучаць.
Калі ты жадаеш смерці — хай дачасна звяне ружа.
Толькі я прашу...» — І слёзы заблішчалі на вачах:
«Тую, хто абліччам — ружа між празрыстага крышталю,
Я пакінуў дзеля друга, рушыў сам у дальні шлях.
Словы царскія, ўгаворы маю волю не стрымалі,
А цяпер і ты адрокся — ўсё рассыпалася ў прах.
Дык не муч мяне дарэмна, хоць адну зрабі мне ласку —
На каня ты сядзь, саколе, дай на зуха паглядзець.
Можа,з сэрца здымеш камень, а з душы бяды апаску,
А пасля рабі, што хочаш, не спыню тваіх я дзей».
Шмат разоў упрошваў: «Едзем», бо яму было вядома,
Што журбу развеяць можа варанога шпаркі бег.
Той узняў павольна вейкі, глянуў небу ў твар бяздонны
І згадзіўся нечакана, сам не верачы сабе.
«Прывядзі каня. Я згодзен!» — адказаў на словы друга.
Аўтандзіл, каня падвёўшы, падсадзіў яго ў сядло.
Сум развеяўся паволі, коні беглі полем, лугам,
З юных душ усё цяжкое, што было, само сплыло.
Аўтандзіл, што ехаў побач, вёў душэўную размову.
Дзеля друга, як каралі, ззялі вусны ў яго.
І стары з тае гаворкі маладым бы стаў нанова.
Тарыэль святлеў абліччам, друга слухаўшы свайго.
Ну, а той — ад смутку лекар,— што ад немачы пазбавіў,
Сам заззяў у захапленні, нібы ружы яркі цвет.
Сваім словам ход разумны неразумнай даўшы справе,
Звар'яцелага сабрата ён вярнуў на гэты свет.
Момант зручны падлавіўшы, ён сказаў: «Дазволь спытацца.
Бранзалетку, бачу, носіш — падарунак дарагі,—
Знак увагі ад каханай. А скажы — не можа стацца,
Што тваё ён сэрца раніць — знак няўтольнае тугі?»
Адказаў ён: «Слоў не хопіць, каб уславіць вобраз гэткі!
Ён жыццё маё і радасць, ён — прычына ўсіх пакут.
Перад ім — усё нікчэмнасць: неба, рэкі, дрэвы, кветкі;
Слухаць тое, што не хочаш,— горш, чым горкі смак атрут».
Аўтандзіл сказаў: «Другога я чакаць не мог адказу.
Ты паслухай, што скажу я без ліслівых лішніх слоў:
Падарункам цешыш вока, пра Асмат жа ані разу
Ты не ўспомніў. Прыгадаю — хоць не думаў сеяць зло.
Бранзалет на кісці носіш. Ён выдатнае чаканкі.
Толькі ён — метал бяздушны, ні душы ў ім, ні дабра.
А Асмат — твая сяброўка — вечна ў горы і чаканні,
І бяду і радасць дзеліць, як сапраўдная сястра.
Вам з царэўнаю служыла бескарысліва, аддана,
У каханні памагала добрай весткай ці пісьмом.
Той, каго ўзгадавала, аддала ўсё дазвання,—
Як жа ты яе пакінуў, за дабро ёй плаціш злом?»
Адказаў той сумна: «Праўду ў тваіх словах адчуваю.
Так, Асмат заўсёды ў горы мне апораю была.
Калі я жывы застаўся — едзем,— нас яна чакае!
Быў вар'ятам я, цяпер жа расступілася імгла!»
І памчаліся праз стэпы коні віцязяў удалых.
Не хапае слоў для песні, чым герояў апяю?
Вочы — ззянне бліскавіцы, зубы — перлы, вусны — лалы;
Можна выбавіць на сонца добрым словам і змяю!
Аўтандзіл сказаў: «За друга я жыцця не пашкадую,
Ды і ты старайся сэрца новай ранай не цвяліць.
Не патрэбна і навука, там дзе невуцтва кіруе,
Мала дасць карысці людзям скарб, закопаны ў зямлі.
Мала сэнсу духам падаць, слёзы ў горы ліць бязмерна.
Чалавек памерці можа толькі ў вызначаны час!
Нават ружа не завяне без пары — тры дні ёй тэрмін.
Бог захоча, дык змаганне перамогай стрэне нас!»
Адказаў яму на гэта: «Дарагія твае словы.
Люба мудрасць для разумных, дурням з ёй адна бяда.
Але як перамагчы мне лёс пакутны і суровы?
Не, мяне ты не асудзіш, бо такі ж, як я, бядак.
Воск з агнём не марна дружыць, зыркім полымем згарае.
А ў вадзе адразу тухне — сутнасць розная ў іх.
Так зазнаўшаму няшчасце, як свая — бяда чужая.
Зразумей і ты ўсю бездань невыцерпных мук маіх!»
ТАРЫЭЛЬ РАСКАЗВАЕ ПРА ТОЕ, ЯК ЁН ЗАБІЎ ІЛЬВА І ТЫГРЫЦУ
«Раскажу я падрабязна, што далей было са мною,
Справядлівым мудрым зрокам ты мне ў сэрца зазірні.
Безнадзейнага чакання не стрымаў тугі цяжкое
І, пакінуўшы пячору, ў поле рушыў на кані.
Праз падлесак я праехаў і спыніўся на паляне;
Раптам выбегла тыгрыца, а за ёю следам леў.
Мне здалёк яны здаліся, нібы пара закаханых,
Ды далейшыя падзеі абудзілі ў сэрцы гнеў.
Забаўляліся спачатку леў з тыгрыцаю гульнёю,
А пасля ў звярынай злосці кожны быццам ашалеў.
Як жанчына, перш тыгрыца адступіла з поля бою,
Ды, раз'юшаны, за ёю ўслед памчаўся грозны леў.
Я яму, ўзлаваны, крыкнуў: «Ганьба лютаму вар'яту,
Што каханую гатовы на шматкі раздзерці сам!»
І, са злосцю меч дастаўшы, ўперад кінуўся заўзята:
Секануў, і чэрап львіны я раструшчыў папалам.
Меч адкінуўшы, ў абдымкі ўзяў тыгрыцу я рукамі,
У імя сваёй каханай я хацеў пацалаваць;
А яна ўпілася ў цела, раздзірала кіпцюрамі,
Я забіў яе, бо іншай быў няздольны рады даць.
Я стараўся ўціхамірыць — не скарылася тыгрыца
І за гэта заплаціла, неразумная, жыццём;
І згадаў я, што з каханай сам калісьці мог сварыцца,—
І згрызоты цяжкай роспач зледзяніла пачуццё.
Вось, мой браце, расказаў я, колькі гора перажыта;
Дык дарэмна не здзіўляйся, што жывы хаджу яшчэ!
Смерць забраць мяне не хоча, хоць з жыццём даўно я квіты!»
Скончыў віцязь, паліліся слёзы горкія з вачэй.
Аўтандзіл з ім разам плакаў, і зліліся слёз струмені;
Друга ўпрошваў: «Не журыся, бо спаткання прыйдзе час,—
Зноў ты ўбачыш сваё сонца,— бог пашле ад мук збавенне;
Калі б ён жадаў разлукі — не злучаў раней бы вас!
Ходзіць гора за міджнурам, нібы змроку цень злавесны;
Хто спытаў палын жыццёвы, мёд уцехі п'е ў свой час.
О каханне, нас да смерці хочаш часам ты давесці,—
Ты разумных зводзіш з глузду, робіш невукамі нас!»
ТАРЫЭЛЬ З АЎТАНДЗІЛАМ ПРЫХОДЗЯЦЬ У ПЯЧОРУ І СУСТРАКАЮЦЬ АСМАТ
Ледзь суняўшы слёзы, шлях свой скіравалі да пячоры.
Прасвятлеўшая ад шчасця, іх заўважыла Асмат
І пабегла ім насустрач, слёзы ронячы, як зоры;
Цалаваўся з ёю кожны, як з сястрою родны брат.
«Божа мой,— яна сказала,— над усімі ты ўладарны,—
Цеплыню нам пасылаеш, не шкадуючы святла.
Да цябе падзяка наша дымам сцелецца ахвярным:
Не прапалі мае слёзы, што па віцязях ліла!»
Тарыэль сказаў: «Сястрыца, шчасця ў свеце не багата,—
Толькі блісне яго промень — хмары зноў нясуць бяду;
Гэта ўсё — закон спрадвечны, за хвіліну шчасця плата.
Мне шкада цябе, аднак жа ў смерці радасць я знайду!
Хіба ж той, хто церпіць смагу, дасць вадзе дарма праліцца?
Дык нашто — я сам дзіўлюся — штохвілінна слёзы лью?
Ад бязводдзя гінуць людзі, бо вада — жыцця крыніца.
Я згубіў свой перл адзіны — ружу тую, што люблю!»
Аўтандзіл таксама ўспомніў сонца — любую дзяўчыну;
Ён сказаў: «Маё каханне! Без цябе мне не пражыць,
Бо, разлучаны з табою, на чужыне марна гіну.
О, калі б магла ты ведаць, як агнём душа гарыць!
Ружа ведае — без сонца звяне, ўкрытая імглою;
Тое ж будзе з намі ўсімі, як пагасне сонца круг.
Будзь жа ты дужэйшым, сэрца, стань гранітнаю скалою,
Не гібей, бо стацца можа — стрэне твой каханы друг!»
Змоўклі віцязі, хоць кроў іх закіпела з новай сілай.
Павяла, сама ў трывозе, у пячору іх Асмат,
Шкуру тыгра разаслала, міла сесці запрасіла;
І да самае паўночы там было гаворкі шмат.
На вячэру свежаніны напяклі ў гарачым прыску,
Не было там крошкі хлеба, пенных кубкаў не было.
«Еш!» — прасілі Тарыэля. Не згаджаўся ані блізка,
Праглынуў маленькі скрыдлік — быццам сківіцы звяло.
Вельмі добра, калі людзі шчырай злучаны гаворкай,
Слова — дар найдаражэйшы, калі мудра вучыць жыць;
Ад яго турботаў іскры разляцяцца з дымам горкім,—
Гора выкажы сардэчна — давядзецца менш тужыць!
Так да ранку львы-героі прасядзелі ў пячоры,
Ад прызнанняў задушэўных гора ў сэрцы адлягло;
А на досвітку, ледзь першы промень бліснуў з-за ўзгор'я,
Пакляліся зноў у дружбе свету жорсткаму назло.
Тарыэль сказаў: «Навошта гаварыць нам вельмі многа,
За дабро тваіх учынкаў бог заплаціць удвая.
Я табе пакляўся шчыра, бо і ў рот не браў хмяльнога,—
Хай жа будзе непарушнай клятва верная мая!
Я прашу цябе, як друга, не палі агнём пякельным,
Не ад крэсіва агонь той і балюча ён пячэ.
Не ўратуеш ты, агнём тым сам ахоплены суцэльна,—
Лепш ідзі туды, дзе сонца пры табе гарыць ярчэй!
Тут і бог не дапаможа, бо з бяды не бачу выйсця,
Я таму ў бездарожжы і блукаю абы-дзе.
Быў сярод людзей разумных я разумны сам калісьці,—
А цяпер у стан вар'яцтва час няўхільны мой вядзе!»
Аўтандзіл сказаў: «На свеце многа дзіў неразгаданых;
І ў тваёй размове, дружа, ёсць нямала мудрых слоў.
Хіба ж бог не мае лекаў ад тваёй сардэчнай раны?
Ён жа ўсё жывое росціць, з зерня творыць цуд ізноў!
Дык навошта ён стварыў нас, уладар зямлі і неба,
Каб, злучыўшы, на пакуту назаўсёды разлучаць?
Што бяда з каханнем дружыць — памятаць міджнуру трэба;
Хоць забі мяне, я веру, што спаткання прыйдзе час!
Не мужчына той, хто трапіў у бяду і горка плача!
Не схіляйся перад горам, дзе б яго ты ні сустрэў!
Ведай, бог наш літасцівы, свет жа сквапнасцю адзначан,—
Дык вучыся, бо вядома — за асла мудрэйшы леў!
Сэнс гаворкі нашай доўгай зразумеў ты, мне здаецца;
Адпрасіўся я ў сонца, каб да вас сюды прыйсці;
Цінацін сказаў я: «Ў прысак спапялее маё сэрца,
Дык карысць тады якая ад мяне табе ў жыцці?»
Адказала: «Ганаруся я табою як мужчынам,
Дапамогу Тарыэлю не забуду я павек!»
Не, не сам, з яе дазволу я цара свайго пакінуў;
Калі ж я цябе пакіну — баязліўцам назаве.
Чым размову гэту весці, слухай лепш маю параду:
Можа цяжкасці адолець той, хто розумам багат;
Калі сонца не хапае — гіне ружа — кветка саду,—
Сам сабе не даў ты рады,— памагу табе, як брат!
Ты жыві, як загадае голас волі і натуры:
Хочаш — мудрым будзь; не хочаш — будзь вар'ятам, як раней;
Толькі будзь паважны станам, як належыць быць міджнуру,
Смерць гані, як сэрца стане мукай палкай палымнець.
Аб адным прашу: праз год я зноў сюды вярнуся, дружа,
Назбіраю па ўсім свеце вестак добрых для ўцех;
Я спатканне прызначаю ў час, калі квітнеюць ружы,—
Хай яны цябе разбудзяць, як начны сабачы брэх.
Калі ў вызначаны тэрмін не з'яўлюся я ў пячору,
Значыць, мёртвы я — навекі згас маёй надзеі дзень;
Гэта будзе знакам пэўным для твайго цяжкога гора,—
А тады хоць весяліся, хоць жалобны крэп надзень!
За журботную размову папрашу я прабачэння!
Я не ведаю — загіну на кані ці на чаўне?
Для чаго маўчаць дарэмна, як бязмоўнае стварэнне?
Невядома, што прызначыць заўтра бог магутны мне».
Тарыэль сказаў: «Даволі мне лічыць свае нягоды,—
Не паслухаеш мяне ты, што б табе ні гаварыў!
Калі друг з табой не згодзен, сам шукай з ім хуткай згоды,—
Яўным стане ўсё, што ў тайне мы хаваем да пары!
Калі-небудзь зразумееш ты маю цяжкую долю,—
Мне ўсё роўна: быць на месцы ці па свеце вандраваць;
Падначальваюся цалкам я тваёй рашучай волі,
Але доўгую разлуку ці змагу я ўтрываць?»
Так, закончыўшы гаворку, спрытна ўскочылі на коней
І, падбіўшы па дзічыне, павярталіся назад.
Зноў туга скавала сэрцы, вочы слёзны град напоўніў,
Гора з горам сябравала — разлучаўся з братам брат.
Плач і ты, чытач мой добры, хай твае пральюцца слёзы,
Бо не жыць без сэрца сэрцу, што разлучаны навек;
Хто не ведае той мукі, ад якой цьмянее розум,
Калі друга пакідае назаўсёды чалавек?!
Раніцой на коней селі, развіталіся з дзяўчынай,
І няўцешна зарыдалі ўсе ўтраіх у час цяжкі;
Кроў з падраных шчок гарэла, як барвяных сцягаў чырвань;
І ад гора львы шалелі, як падбітыя дзікі.
Паўставалі на світанні, раз астатні абняліся,
Нібы воск, людскія сэрцы растапілі б словы іх.
Як з крынічкі невычэрпнай, слёзы долу паліліся,
Стогн з грудзей, абдымкам злітых, працінаў балюча слых.
Разлучыліся нарэшце. Валасы ад гора рвалі.
Рушыў з іх адзін у горы, у шырокі стэп другі;
І адзін другога доўга ўсё здалёку аклікалі,
І ад смутку сонца нават села дзесьці ў трыснягі.
АЎТАНДЗІЛ ЕДЗЕ ДА ПРЫДОНА
Ты навошта, свет падступны, прымушаеш нас круціцца?
Хто табе, як я, паверыў, будзе вечна наракаць.
Ты адкуль, куды нас гоніш, загадаеш дзе спыніцца?
Абароніць занядбаных толькі боская рука.
Віцязь скаргі слаў да неба, голас рэхам слаўся ў полі:
«Па-ранейшаму я плачу, слёзы разам з кроўю лью.
Мне цяжкой была сустрэча, а разлука яшчэ болей:
Між сабой не роўны людзі, кожны мару тчэ сваю».
І Асмат каля пячоры галасіла ўсё бясконца:
«О героі-львы, загіну я, самотная, без вас!
Вы жыццё мне асвятлялі, як цяпер мне жыць без сонца?
Гора мне! Жыццё — пакута! Надышоў мой горкі час!»
Цэлы дзень былі ў дарозе аж да самага змяркання
І спыніліся ля мора неразлучныя сябры.
Юных душ агонь нязгасны словы поўніў хваляваннем —
Не хацелі разлучацца, доўга плакалі наўзрыд.
Аўтандзіл сказаў сабрату: «Перасохла слёз крыніца!
Збег чаму ты ад Прыдона на падораным кані?
Пакажы мне шлях-дарогу да Прыдонавай граніцы,—
След знайду тваёй каханай — запалю надзей агні!»
Тарыэль сказаў ахвотна, як праехаць да Прыдона,
Хоць вялікі смутак вочы засцілаў, нібы туман:
«Ты на ўсход трымай кірунак каля мора па адхону,
Перадай паклон сардэчны, як у той прыбудзеш стан».
І, падстрэліўшы казулю, ля кастра вячэраць селі:
Елі столькі, колькі можа ў горы есці чалавек.
Спаць ляглі пад дрэвам пышным, што лістотай шалясцела,
То скупы, то вельмі шчодры пракліналі хітры век.
Адцвіла і звяла ружа, нахіліўся стан таполі,
Слёзы, што на дол ліліся, звер вылізваў ненаедны,
У грудзях смылеў няспынна смагі вечнае агонь.
Цінаціну ўспамінаў ён, троп згубіўшы свой бясследна,
Праз пялёсткі вуснаў алых перлы вабілі яго.
Стаў блакітным лал чырвоны, бляск крышталю цьмяным
Але ён трымаўся моцна, адхіліўшы смерці волю:
«Мусіць з цемрай пагадзіцца той, хто сонца не ўтрымаў».
І звярнуўся ён да сонца: «Ты падобна да каханай.
Долу, горам вы абое шчодра дорыце святло.
Я, сагрэты вашым ззяннем, вам малюся несціхана,
Дык чаму ж вы ў змрок схавалі ад мяне сваё чало?
Пакідае ненадоўга сонца нас парой зімовай.
Я ж пакінуў сам два сонцы — на зямлі і ў вышыні.
Як магу пакут не зведаць, я ж не камень шматвяковы?
Нож, лязом крануўшы рану, можа толькі боль чыніць».
Зноў ён сонцу шле малітву, цяжкай змораны дарогай:
«Ты ўладар над цэлым светам, ты мацнейшага мацней!
Ты малых узвысіць можаш, ашчаслівіць можаш многіх,
Ноч спаліўшы дня праменнем,— к Цінацін вярні мяне.
О Зуал, планета жалю! Будзь бязлітасны і строгі.
Ахіні мне сэрца цемрай, апусці ў спрадвечны змрок!
Мук паклажаю, як мула, нагрузі мяне ў дарогу,
Але ёй скажы — на вернасць не парушу я зарок!
О Муштар, заступнік праўды, валадар зямлі і неба!
Сэрца з сэрцам б'юцца ў спрэчцы — рассудзі ты мудра іх.
Не паддайся звадам пекла — не карай, каго не трэба,
Не парань таго, хто раны даўняй боль не загаіў.
О Марых, адважны воін, ты кап'ём пратні мне грудзі
І крывёй маёй гарачай шчодра акрапі зямлю.
Толькі ёй скажы, малю я, без яе жыцця не будзе,—
Бачыш сам, якія мукі ў адзіноце я цярплю.
Аспіроз, кахання зорка! Апякла мяне пажарам
Тая, хто дзівосны жэмчуг апранула ў яркі лал.
Род жаночы надзяляеш ты красы дзівосным дарам,
Каб, ад палу ашалелы, я табе праклёны слаў.
Атарыд, блукання зорка! Нас адна злучыла доля:
Ты гарыш ад жару сонца, я ў агні яго знямог.
Вось атрамант — мае слёзы, апішы маю нядолю,
Хай пяром мой стан паслужыць, што станчэў, нібы трыснёг.
Дай мне літасць, месяц ясны, стаў падобны да цябе я,—
То, як ты, я сонца повен, то без сонца ў змрок лячу.
Раскажы маёй каханай, як ад палу я гібею,
Што да смерці яе вобраз прада мною ўваччу».
Сем планет — жывыя сведкі — паўтараюць палу голас:
Атарыд, Муштар і Сонца, і Зуал у зорны час,
Аспіроз, Марых і Месяц, апусціўшы вочы долу,
Клічуць: «Дзева, я згараю, апаліў душу адчай!»
І сказаў ён сэрцу ціха: «Ты стамілася празмерна,
Але, прагнучы да смерці, станеш сябрам сатане.
Ну а той — чорнавалосай, як дакажаш сваю вернасць?
Лёгка моцным быць у шчасці — ў горы будзь скалы
Мацней!
Не, жыццё я не пакіну, хоць грызуць душу сумненні.
Я пабачу дзеву-сонца — сэрца беднае, не плач!»
Заспяваў скрозь слёзы песню — гімн салодкім летуценням.
Перад песняй той салоўка выглядаў бы, як пугач.
І звяры на голас дзіўны з гушчароў выходзіць сталі,
Нават доннае каменне павыходзіла з вады:
Ўсе, кранутыя той песняй, разам з віцязем рыдалі.
Аўтандзіл спяваў і ехаў, сам не знаючы куды.
АЎТАНДЗІЛ ПРЫЕХАЎ ДА НУРАДЗІН-ПРЫДОНА
Ехаў віцязь каля мора, тыдняў з дзесяць можа будзе;
Раптам судна ён убачыў, што да берагу плыве.
Пачакаўшы, запытаўся ў мараплаўцаў: «Скуль вы, людзі?
Як завецца ваша царства? Хто ваш цар і дзе жыве?»
Адказалі: «Слаўны віцязь! Ты прыгож і станам стройны!
Пакарыў ты нас адразу, рады мы табе служыць.
Там — мяжуюць з намі туркі, тут — зямля цара Прыдона.
Расказаць пра ўсё гатовы — ўсіх ты нас заваражыў.
Нурадзін-Прыдон мудрэйшы там сядзіць на пышным троне.
Віцязь шчодры і бясстрашны, дзе знайсці такіх яшчэ?
Параўнацца з ім не можа нават самы лепшы коннік.
Сыпле ён праменне сонца з агнявых сваіх вачэй».
«О браты! — сказаў ім віцязь.— Вельмі рад сустрэчы гэтай.
Да цара Прыдона еду я з далёкай стараны.
Колькі дзён, якой дарогай дабірацца мне да мэты?»
Паказаць кірунак шляху разам з ім пайшлі яны.
«Так ісці — ў Мульгазанзары трапіш ты,— яму сказалі.—
Там жыве наш цар адважны — уладар мяча і стрэл.
Дзесяць дзён туды дарогі, о падобны бляску лала!
Кожны з нас шчаслівы будзе, што ясноту сонца стрэў».
«Ах, браты,— сказаў ім віцязь,— што з мяне цяпер дзівіцца?
Там цвісці не можа ружа, дзе зіма цярусіць снег.
Паглядзелі б на яе вы, калі сонцам заіскрыцца,
Калі ўсё сваёй красою ўсміхаецца вясне».
Развітаўшыся, павольна віцязь рушыў зноў у далеч,
Сам падобны да чынары, а душой цвярдзей, чым сталь.
А з нарцысаў-воч сцякалі слёз дзівосныя крышталі:
Пра былое ўспамінаў ён, нахіліўшы ў смутку стан.
Ён здзіўляў усіх сустрэчных, захапляў усю акругу,
Кожны рад быў любавацца ім і зблізку і здаля.
Не хацелі расставацца, шчасця зычылі, як другу,
Часта йшлі павадырамі паказаць далёкі шлях.
Вось нарэшце паказаўся перад ім Мульгазанзары.
Бачыць ён: імчацца коні, паляўнічы трубіць рог,
Гулкім тупатам і крыкам скрозь напоўнены абшары,
І звяры ляцяць дадолу, як падкошаны мурог.
Аўтандзіл спытаў кагосьці: «Што такое, ў чым тут справа?
Што за гоман тут вясёлы, для чаго сабраўся люд?»
Той сказаў: «Наладзіў сёння паляванне і забавы
Уладар Мульгазанзары — цар Прыдон са світай тут».
Смела ён да войска рушыў, што відаць было з узгорка.
Каб героя добра ўславіць, слоў не хопіць у мяне.
З ім сустрэча — ўсмешка сонца, з ім разлука — смутак горкі,
Хто красу яго пабачыў — ад здзіўлення той нямеў.
Раптам над зямлёй высока залунаў арол драпежны.
Віцязь лук схапіў — і ў момант, як падкошаны стралой,
Птах упаў і дол зялёны арасіў крывёю свежай;
Аўтандзіл падрэзаў крылы, зноў ускочыў у сядло.
І, пабачыўшы ўсё гэта, людзі гоман свой спынілі
І на віцязя глядзелі, ўбок не зводзячы вачэй;
То ішлі ў здзіўленні следам, то здалёк за ім сачылі,
Не даводзілася бачыць ім красы такой яшчэ.
Цар Прыдон стаяў на ўзгорку ў асяроддзі пышнай світы.
Сорак лоўчых тут лавілі погляд кожны ўладара.
Ён, пабачыўшы зацішша, запытаў людзей сярдзіта,
Што спыніла паляванне — не прыйшла ж яшчэ пара.
Тут жа ён паслаў падлоўчых, сам разгневаны дазвання:
«Што яны, хіба аслеплі, што пасталі, як слупы?»
Але выгляд Аўтандзіла, што мігцеў чароўным ззяннем,
Прыгажосцю нечуванай сапраўды іх асляпіў.
Здагадаўся мудры віцязь, кім падлоўчыя пасланы,
І сказаў ім: «Перадайце, каб дазволіў цар Прыдон
Перад ім з'явіцца госцю, што з далёкіх вандраванняў
Ад героя Тарыэля для яго прывёз паклон».
Пасланцы, назад прыйшоўшы, так Прыдону далажылі:
«Цар вялікі, перад намі нібы сонца выйшла з хмар.
Побач з ім мудрэц найпершы ўстаяць не знойдзе сілы.
«Тарыэлю брат я,— кажа,— і прынёс прывет у дар».
Цар, пачуўшы словы тыя, быў расчулены глыбока
І аблічча ружу-кветку акрапіў сваёй слязой,
І дзьмухнуў халодны ветрык, і пакрыла шэрань шчокі:
Заспяшаўся ён, каб госця адарыць сваёй хвалой.
Вось з пагорка цар спусціўся і, збянтэжаны, спыніўся:
«Што за дзіва? Ці не сонца нам сваё праменне шле?»
З прыгажосці Аўтандзіла ён, захоплены, дзівіўся.
Слёзы віцязя заззялі, як узор празрысты ў шкле.
Абняліся тут жа моцна, як браты, як роўны з роўным.
Цар быў віцязем захоплен, віцязь — ветлівым царом.
Сонца блякла перад тварам слаўных волатаў чароўных,—
Рэж мяне — не знойдзеш гэткіх — рынкі ўсе прайдзі суздром!
Як Прыдон, цара такога не знайсці і ў цэлым свеце,
А такіх, як віцязь юны, яшчэ болей нестае.
Меркнуць зоркі ў сінім небе, калі сонца ярка свеціць,
Свечка ззяе толькі ўночы — ўдзень не ўбачыш ты яе.
Селі ў сёдлы тут абое і памчаліся к палацу,
А тым часам паляванне прыпынілася само.
І на госця ўсе навокал не маглі налюбавацца,
Гаварылі: «Цуд падобны бог паслаць нам толькі мог!»
Аўтандзіл сказаў Прыдону: «Растлумачыць буду рады,
Хто я сам, адкуль прыехаў і куды мой шлях ляжыць,
Як сустрэўся з Тарыэлем, як ён стаў названым братам,
Хоць такой высокай чэсці мне павек не заслужыць.
Я завуся Аўтандзілам, сын прыёмны Растэвана,
З роду знатнага я выйшаў, у палацах царскіх жыў.
Войск ягоных быў спаспетам, вораг — ворагам нязваным:
Той, хто квапіўся на край наш, галаву сваю злажыў.
Неяк мы на паляванне выязджалі з Растэванам,
Бачым — хтосьці невядомы непрыкметна слёзы лье.
Не азваўся ён на заклік, нечым моцна ўсхваляваны;
Мы ж не ведалі прычыны безуважнасці тае.
І таму сказаў у гневе цар сілком яго прывесці.
Толькі быў яшчэ страшнейшы незнаёмца люты гнеў.
Хто пасмеў пайсці ў бойку, заплаціў сваёю смерцю.
Як вядома, месяц ясны злосць са шляху не спіхне.
Не сцярпеў такое ганьбы цар, раз'юшаны няўдачай,
І за віцязем свавольным сам памчаўся наўздагон.
Не схацеў той паядынку, растлумачыць чым іначай,
Што, каня наўскач пусціўшы, знік у той жа момант ён?
Знік асілак невядомы, як нячыстая праява.
Цар, ахоплены нудою, да забаў зусім астыў.
Я таксама быў збянтэжан патаемнай тою з'явай
І на пошукі паехаць у запале парашыў.
Тры гады шукаў дарэмна, вандраваў без сну, спачыну.
І нарэшце ад хатайцаў пра яго дазнаўся след.
Бачыў ружу, што завяла, і знайшоў таму прычыну.
З той пары нашу на сэрцы я братэрства запавет.
Ён адбіў пячору ў дэваў, сам жыве, як нелюдзь дзікі,
З ім Асмат, як з родным братам,дзеліць гора папалам.
Палкім змучаны каханнем, ён гарыць агнём вялікім,
Чорны крэп у знак жалобы мець, напэўна, варта нам.
Плача дзева ў адзіноце, віцязь носіць ёй дзічыну,
Нібы леў для ільвяняці, тым і кормяцца ўдваіх.
Сам бадзяецца па свету. Вобраз любай — вось прычына,
Што людзей ён пазбягае, уцякаючы ад іх.
Расказаў ён падрабязна мне пра ўсе свае прыгоды
І пра тое, як царэўну злыдні выкралі цішком.
Апісаць звычайнай мовай немагчыма ўсе нягоды,
Што ў жыцці яго спаткалі, нібы ў ясны поўдзень гром.
Ён, як месяц ясны ў небе, па чужых краях вандруе
На падораным табою шпарканогім вараным.
Быццам звер, людзей баіцца, з вольнай-воляю сябруе.
Гора мне, што помню брата! Гора той, што сэрцам з ім!
Разам з ім пазнаў я гора. Разам слёзы ліў дарэмна.
Бедаваў яго бядою і гарэў яго агнём.
Мора, сушу я аб'ехаў — не знайшоў яго царэўну,
А вярнуўся — апынуўся ў разладзе я з царом.
Зноў прасіўся я ў дарогу — не дазволіў цар мне строгі.
Я пакінуў двор і войска, сам жа цёмнай ноччу збег.
І цяпер шукаю шчасця дзеля друга дарагога,
Я лячу чужыя раны, а наношу іх сабе.
Ён сказаў мне, што братэрства вас навекі спалучыла.
Я знайшоў цябе, як сонца, зіхаціш ты прада мной.
Дай параду, як знайсці мне тую, што ярчэй Свяціла,
Што, як бачыш — сэрца ў шчасці, страціш — меркне позірк твой».
Расказаў Прыдон, што ведаў, пра нябогу Тарыэля.
Плач іх быў, як песні гукі, працінаў душу наскрозь.
Сэрцы біліся суладна, вочы роспаччу гарэлі,
Ружы шчок раса заслала, дыяменты ззялі слёз.
Тут і світа зарыдала і ўзняла ўгору рукі,
Тыя шчокі раздзіралі, тыя — вопратку ў шматкі.
Плакаў цар Прыдон, згадаўшы сем гадоў цяжкой разлукі:
«О жыццё! Падман і звада — вось на чым стаіш вякі!»
Марна клікаў Тарыэля: «Дзе мне ўзяць хвалення словы?
Ты змяняеш поступ сонца, ты спыняеш рух планет,
Ты — вяшчун людскога шчасця, ты — вачэй прамень агнёвы,
Ты — сузор'яў зіхатлівых непазнаны вечны свет!
Хто разлучаны з табою, для таго жыццё няміла.
Хоць пачуць мяне не можаш, я з табою ўсё адно.
Ты цярпець разлуку можаш, мне ж яна марнуе сілы.
Што за сэнс у існаванні — жыць без радасці зямной?»
І, закончыўшы размову, да сябе паклікаў госця,
Разам з ім і світу знатных, да бяседы хто ахвоч.
Аўтандзіл здзіўляў сустрэчных незвычайнай прыгажосцю,
Слаўся лёгкі цень ад веек на азёры яркіх воч.
Перад ім адкрыўся горад, дзе стаяў палац багаты
І ахоўваў уваходы рабалепных служак рад.
Сустракалі іх лісліва царадворцы ў пышных шатах,—
Быў красою Аўтандзіла любавацца кожны рад.
Аўтандзіл з царом Прыдонам — на пачэсным месцы побач,
Сто асоб вяльможных селі з імі разам за сталом.
І бяседа пачалася. Вока лашчылі аздобы:
Жэмчуг, лал, агат і ружа — ўсё блішчэла і цвіло.
Баль гудзеў, звінелі кубкі, хмелем пеніліся віны.
Аўтандзіла частавалі, нібы царскую радню.
Шмат разоў мянялі стравы. Госця погляд сакаліны
Асляпляў усіх прысутных, сам падобны да агню.
Баль цягнуўся да паўночы. Раніцою Аўтандзіла
Павялі ў басейн, памылі, разадзелі ў пышны ўбор,
За які сто тысяч драхмаў, і ніяк не менш, плацілі,
Дарагі надзелі пояс. Быў уражан царскі двор.
Многа часу прамінула. Хоць трывожыў сум па дому,
Ездзіў ён на паляванне, час у гульнях марнаваў.
Свой паказваў спрыт і ўмельства, не дасяжныя нікому,
І стральбой сваёй удалай лепшых лучнікаў здзіўляў.
Ён адважыўся нарэшце і сказаў цару Прыдону:
«Не крыўдуй, скажу я шчыра, цяжка будзе без цябе.
Толькі болей заставацца не магу, душа ў палоне,
Кліча цяжкая дарога, гор надвоблачны хрыбет.
Будзе мне цяжкой разлука, заставацца ж тут няможна,
Ад цяжкіх згрызот сумлення залівае чырвань твар.
Кожным днём затрымкі мэту аддаляе спадарожнік.
Пакажы мне месца, дзе ты ўбачыў сонца хараства».
Цар яму ў адказ: «Не будзе мая воля перашкодай,
Калі ты параніў сэрца мукі палкае кап'ём.
Бог няхай табе паможа абмінуць усе прыгоды,
Без цябе ж асірацее сэрца беднае маё.
Не дазволю, каб застаўся ты ў дарозе адзінокі,
Дам табе я слуг адданых, каб не траціў сіл дарма,
Дам табе каня і мула, каб адолець шлях далёкі,
Хай над ворагам памогуць перамогу атрымаць».
Чатырох найлепшых служак выбраў з чэлядзі надзейнай,
Зброю даў у падарунак: латы, меч і стрэл калчан,
Гарцаў шэсцьдзесят чырвонцаў, скакуна з сядлом адменным,
Мула з коўдрамі ў дадатак для спачынку ў добры час.
Сеў і сам на варанога, каб у доўгі шлях праводзіць,
Як гаворыць даўні звычай, госцю шчасця пажадаць.
Перад горкім развітаннем ён казаў пры ўсім народзе:
«Знікне сонца з небасхілу — што зіма нам можа даць?»
Людзі ў горадзе пачулі: віцязь слаўны ад'язджае,—
Гандляры і люд рамесны папрыходзілі на пляц.
«Наша сонейка заходзіць!» — крык ляцеў да небакраю,
Нібы гром, і ўсюды чуўся над майданам горкі плач.
І калі мінулі горад і пад'ехалі да мора,
Дзе Прыдон калісьці бачыў сонца-дзевы светлы твар,
З воч абодвух паліліся слёз гарачыя азёры,
І пра след царэўны мілай расказаў журботны цар:
«Два матросы чарнатварых на чаўне прывезлі дзіва,
Чый прыгожы твар і вочы мільганулі з-за шатра.
Я, схапіўшы меч, памчаўся ў бойку з вартай. Палахліва
Уцяклі яны, і хутка човен знік за небакрай».
Абняліся цар і віцязь у хвіліну развітання
І зліліся ў пацалунку, нібы з родным братам брат,
Апаліў агонь пякучы, болем сэрцы іх параніў.
Доўга цар Прыдон, самотны, пазіраў на далягляд.
АЎТАНДЗІЛ ЕДЗЕ НА ПОШУКІ НЕСТАН-ДАРАДЖАН
Быццам месяц яснатвары, ехаў віцязь дзень каторы,
Захаваўшы ў думках-марах вобраз любай Цінацін.
Ён казаў: «О свет пракляты, ты праклаў між намі горы,
І цяпер ад ран балючых ты збавіцель мой адзін!
Тром сябрам ты сэрцы паліш недарэчнаю разлукай,
З трох надзей стварыць ты хочаш тры каменныя скалы.
Толькі трох стралой не ўразіш, з аднаго пусціўшы лука!
Без вачэй маёй каханай бачу, свет, твой позірк злы!»
Ехаў віцязь каля мора, з ім чатыры праважатых;
Скрозь шукаў для Тарыэля ён гаючы той бальзам,
Без якога ўдзень і ўночы сам ён слёзы ліў за брата;
Свет лічыў ён то пустэчай, то з саломай папалам.
Сотню дзён ён так праехаў; ён пытаўся ўсіх і ўсюды,
Ці не бачыў выпадкова сонца-дзеву хто хоць раз.
Раптам бачыць: каля мора сталі людзі і вярблюды,—
Караван, відаць, спыніўся на спачын у гэты час.
Назіраў здалёку віцязь: людзі падалі ад смагі,
Як відаць, дарогай доўгай змардаваныя былі.
Ён бліжэй да іх пад'ехаў, запытаўся ў іх з павагай:
Хто яны, з якога роду і з якой прыйшлі зямлі?
Старшынёю каравана быў Усам, старэйшы з роду,
Адказаў на прывітанне ён з пашанай і хвалой;
Ён сказаў: «О сонца свету, ззяй на радасць нам і згоду!
Падыдзі бліжэй, паслухай ты аб нашай долі злой».
Аўтандзіл з каня саскочыў. Слухаў: «Мы купцы з Багдада.
Магаметавай мы веры, не ўжываем мы віна.
Да цара марскога едзем, нам заўсёды людзі рады;
Больш прадаць крамніны добрай — мэта нашая адна.
Раптам бачым: на ўзбярэжжы чалавек ад ран канае.
Прывялі яго ў прытомнасць, запыталі, хто ён сам?
Расказаў усё, нябога, і бяда ў яго якая:
«Не хадзіце ў мора, людзі,— вас пагібель стрэне там.
Я з Егіпта плыў па моры ў чужаземныя краіны,
Вёз тавар туды адменны: дываны, парчу, шаўкі.
Патапілі нас піраты, ледзь і сам я не загінуў,
Каб не вы, сканаў бы пэўна. Хай міне вас лёс такі!»
Вось прычына, леў і сонца, што сабе не знойдзем рады,
Бо назад вярнуцца — станем жабракамі мы тады;
Паплывём па моры — самі аддамо жыццё піратам,—
Вось стаім мы і гадаем, як пазбавіцца бяды!»
«У бядзе,— сказаў ім віцязь,— сум — дарадчык вельмі дрэнны;
Не ўдавалася нікому волю неба абмінуць.
Ваша кроў не будзе ліцца, ў тым зарука — меч адменны;
Хвалі мора супастатаў назаўсёды праглынуць!»
Тут купцы павесялелі, усхваляючы героя:
«Калі віцязь будзе з намі — не спужае нас разбой!»
Пагрузіліся на судна і дарогаю марскою
Паплылі, і ўслед каціўся хваляў пеністы прыбой.
Добра ўсё ішло да часу, за кармой міналі мілі,
Аўтандзіл іх вёў спакойна, смела гледзячы ў прасцяг.
Карабель пірацкі раптам, сцяг узняўшы к небасхілу,
Свой таран на іх нацэліў, перарэзваючы шлях.
Галас трубны, крыкі, гоман у паветры залуналі;
Між купцоў спалох падняўся, кожны кляў учынак свой.
Віцязь крыкнуў: «Страх адкіньце! Або я загіну ў хвалях,
Або ворага сустрэне смерць у бездані марской!
Калі неба не захоча — дык мяне не ўзяць і раццю;
А захоча — дык загіну я ад першага кап'я;
Ні сябры, ні камні вежы не ўратуюць ад напасці.
Цвёрдым будзе той, хто гэта разумее так, як я!
Бачу я: зусім не здатны род купецкі ваш да бою,
Дык хавайцеся ад страху вы ў зацішныя куткі!
Карабель залью дарэшты я варожаю крывёю,—
Мне памогуць гнеў ільвіны, сіла мужнае рукі!»
Ён ускочыў тыграм дзікім, на сябе надзеў кальчугу,
Доўбню ўзяў адной рукою, а другою — востры меч;
На карме ён стаў без страху, азірнуўшыся наўкруга,—
Быў гатовы ён любому галаву да плеч рассеч.
А драпежнікі-піраты падплывалі з гікам-крыкам,—
Пратараніць судна з ходу — мелі хітры свой намер;
Ды ўдарыў доўбняй волат з грозай сілаю вялікай
І таран раструшчыў. Вораг тут завыў, як дзікі звер.
Той геройскаю адвагай захаваў ён судна цэлым;
Забаяўшыся, піраты скіравалі ход назад,
Ды за імі ўслед падаўся віцязь, меч узняўшы смела,—
Смерцю вораг паплаціўся за разбойны свой напад.
Біў няшчадна ён тых злыдняў, як авечую атару,
Аб карму адных ён стукаў, за карму кідаў другіх,
Восем браў — кідаў на дзесяць, біў пачвару аб пачвару,
Паміж кучы мёртвых мала засталося з іх жывых.
Як жадаў ён — так збылося: вораг быў нашчэнт разбіты.
Хто ўцалеў, крычаў: «Злітуйся, прах мы ўсе перад табой!»
Замяніў ён смерць палонам, не крануўшы недабітых,
Бо й апосталы гавораць: «Нараджае страх любоў».
Чалавек, не выхваляйся сваёй сілай-непакорай,—
Бог захоча — самых дужых зрыне немаччу на дол,
Бо й маленькай іскры хопіць, каб згарэць лясному бору,—
Бог зраўняць у сіле можа грозны меч і просты кол.
На пірацкім судне многа Аўтандзіл знайшоў багацця,
Ён купцоў наверх паклікаў, судны поруч шчыльна звёў;
І на вокліч выйшлі людзі, і Усам зіхцеў ад шчасця,
І падзякі пышнаслоўе прагучала сто разоў.
Вуснаў тысячы патрэбны, каб уславіць Аўтандзіла,
Апяяць яго адвагу, розум, спрыт і прыгажосць.
Закрычалі людзі: «Віцязь уладае божай сілай!
Ноч адолеў светлы ранак, ўсходзіць сонца — любы госць!»
І ад радасці вялікай цалавалі ногі, рукі,
Шматгалосна ўслаўлялі за ратунак у бядзе,—
Перад львом такім згубілі б розум свой жрацы навукі:
«Ты нас вызваліў ад смерці і вярнуў у свет надзей!»
Ён сказаў ім: «Дзякуй богу, што бяда вас абмінула!
Бог пачуў маленні вашы і ў бядзе вам дапамог,—
Ён кіруе ўсім таемна, да чужой пакуты чулы.
Верыць будучыні трэба без сумненняў і трывог!
Мудры бог жыццё даў людзям, даў душу слабому целу.
Што я, прах і пыл нікчэмны, без яго стварыў бы сам?
Волю неба я выконваў, калі злыдняў нішчыў смела;
Карабель, багацця поўны, аддаю цяпер я вам!»
Пераможца тым шчаслівы, што разбіты вораг-хцівец,
Між паплечнікаў ён слаўны мужным подзвігам сваім;
Перад ім у цень знікае той, хто ўцёк, як баязлівец,—
Ён жа боль глыбокай раны лічыць знакам дарагім.
На адбітым судне скарбы ўсе агледзелі дакладна,
Хоць злічыць усё да рэшты і за суткі не змаглі;
Іх купцы сабе на судна перанеслі неадкладна,
Карабель чужы спаліўшы, самі ў далеч паплылі.
Перадаў Усам падзяку ад купецтва Аўтандзілу:
«Засаромеў нас, нясмелых, ты адвагаю сваёй;
Што ў нас ёсць — табе належыць, бо тваёй здабыта сілай,
Мы ж за тое ўдзячны будзем, што дасі сваёй рукой».
«Не, браты,— сказаў ім віцязь,— скарбаў вашых мне не трэба.
Я ж казаў: на вашы слёзы кінуў вока бог сваё!
Вам не я прынёс ратунак, вам дало ратунак неба!
Непатрэбны мне багацці, толькі конь — дабро маё!
Калі б я шукаў багаццяў, я б даўно іх меў ці мала,
І да тых, што маю дома, я б і гэтыя дадаў.
Я часовы спадарожнік ваш да першага прычала,—
Іншым мэтам-летуценням думкі я свае аддаў.
З незлічоных тых багаццяў, толькі што здабытых з боем,
Возьме кожны хай, што хоча,— не шкадую, аддаю;
А да вас хачу звярнуцца сам я з просьбаю такою:
Я сваё імя між вамі, калі можна, утаю.
Не кажыце вы нікому, што ёсць віцязь паміж вамі,
Старшынёю каравана я прашу мяне лічыць.
Па-купецку апрануся, гандляваць пачну з купцамі.
Я прашу ў імя сяброўства тайну гэту зберагчы».
Да душы купцам прыйшлася Аўтандзілава размова:
«Каб не ты, надзея наша, нас жывых бы не было.
Самі мы сказаць хацелі, што служыць табе гатовы,—
Будзь над намі ты галоўным, наша сонца і святло!»
І, вандруючы па моры, з тых мясцін яны адплылі,
І надвор'е ім спрыяла, і папутны дых вятроў.
Аўтандзіла ўсе ўслаўлялі, перлы буйныя дарылі,
Што былі адценнем кволым маладых яго зубоў.
АЎТАНДЗІЛ ПРЫЯЗДЖАЕ Ў ГУЛАНШАРА
Віцязь, мора пераплыўшы, з-пад рукі на бераг глянуў.
Ён убачыў горад белы, што ў вянках садоў стаяў;
Кветак там было багата і патыхваў водар п'яны;
Хто не бачыў, дык не можа і ўявіць тых дзіўных з'яў.
Сталі зрэшты на прычале, дзе цвілі сады наводдаль.
Аўтандзіл перапрануўся, як і трэба гандляру.
З карабля насіць тавары ўзяў ён грузчыкаў з народа,
І тавараў самых розных нагрувасцілі гару.
Вось садоўнік з тога саду паказаўся нечакана,
Заглядзеўся ён на госцеў прыгажэйшы ў свеце твар.
Аўтандзіл яго спытаўся, кім сюды той быў пасланы:
«Хто вы, людзі, і адкуль вы? Тут які кіруе цар?
Раскажы мне падрабязна, ці ў купцоў тут шмат тавару?
У якой цане тканіны, што з тавараў тут танней?»
Адказаў той: «Ты — як месяц, што блішчыць з-за цёмнай хмары;
Раскажу ўсё падрабязна, толькі вы паверце мне.
Царства нашага марскога і за год ты не аб'едзеш,
А сталіца Гуланшара — ўсёй краіны цуд-краса.
Адусюль вязуць тавары чужаземныя суседзі,
Уладар Мялік-Сурхава краем тым кіруе сам.
Тут старыя маладзеюць, калі ў госці завітаюць,
Вольны час мы любім бавіць у бяседзе за сталом;
У садах прыморскіх ружы цэлы год не адцвітаюць;
Край цвіце на нашу радасць — злому ворагу назло.
Гандляры тут багацеюць, не клапоцяцца аб стратах,
Тут і купля, тут і продаж расквітнелі ў добры час;
Тут бядняк за месяц роўна можа стаць купцом багатым;
Хто прыйшоў з пустой кішэняй — разжывецца тут жа ў нас.
Я ў славутага Усена і наглядчык і садоўнік.
Над купцамі, гандлярамі ён галоўны тут здаўна.
Ён купцоў з краін заморскіх сустракае ўсіх цудоўна,
Сам тавары аглядае, бачыць, што ім за цана.
Хто прыедзе, той Усену сам падносіць падарункі,
Свой тавар яму пакажуць — больш нікому і ніяк.
Для цара тавар найлепшы ён складае ў пакункі,
А пасля гандлююць вольна і чужынец і сваяк.
Для такіх, як вы, шаноўных, хто знянацку завітае,
Загадае даць пакоі і з пашанаю прыняць.
Ды Усен па нейкай справе раз'язджае дзесь па краі,
А як вернецца шчасліва, будзе рад цябе спаткаць.
Тут Фацьма-Хатун пры доме маладая гаспадыня,
Дабразычлівая вельмі, асабліва да гасцей.
Толькі скажаш ёй — адразу стрэне ветла і гасцінна,
Да яе праводзяць — толькі кіне месяц срэбны цень».
Аўтандзіл сказаў: «Я згодзен. Хай ідзе сюды, хто хоча».
І збянтэжаны, спацелы да Фацьмы слуга прыбег.
Ён сказаў: «Да нас у госці завітаў на схіле ночы
Той, хто здасца ясным сонцам, ясназорая, табе.
Сам з купцоў ён знакамітых, уладальнік каравана,
Быццам месяц сямідзённы, мае зграбны тонкі стан.
У халаце ён шаўковым і чалме залататканай,
Ён пра цэны і тавары распытаў увесь майдан».
Запрасіць купца ў палацы дзесяць слуг Фацьма паслала
І пакласці загадала ў караван-сарай тавар.
Увайшоў ружоватвары ў бляску лала і крышталю,
Сам на льва хадой падобны, як у тыгра — ў зрэнках жар.
Навіну пачуўшы гэту, хутка ўвесь сышоўся горад.
«Як бы нам яго пабачыць?» — гаварылі ўсе вакол.
Аўтандзіла асыпалі словы ласкі, смех бадзёры,
Ад мужоў збягалі жонкі, быў парушаны спакой.
Тут Фацьма на ганак выйшла, госця ветліва спаткала,
Зазірнула яму ў вочы і ў пакоі павяла;
За сталом з сабою побач пасадзіла, частавала
І таму сама вясёлай і ўзбуджанай была.
Хоць сама не маладая — маладою быць хацела.
Станам зграбная, вачамі рассыпала палу жар,
Паважала песні, танцы і віна шыпучы келіх,
Строі пышныя, памаду ўжывала дзеля чар.
За бяседай-пачастункам да паўночы прасядзелі,
Віцязь ёй паднёс пачціва падарунак — дзіва дзіў.
Вельмі міла гаварыла, і агеньчыкі мігцелі
У вачах Фацьмы. Нарэшце развітаўся Аўтандзіл.
Раніцой расклаў тавары, выбраў лепшыя ўзоры
І паслаў цару марскому, каб парадаваць таго.
А купцам сказаў паціху: «Вы гандлюйце без дакору
І як след хавайце тайну вы паходжання майго».
Віцязь быў адзеты сціпла ў купецкае адзенне;
Або ён Фацьму наведваў, або йшла яна сама.
У спакусах і гаворках час ляцеў, як вокамгненне,
Як кахала Віс Раміна, так і віцязя Фацьма.
КАХАННЕ ФАЦЬМЫ ДА АЎТАНДЗІЛА
Як мага далей трымайся ад спакусніцы-жанчыны!
Завалодае душою, сэрца ласкаю спаўе,
А пасля кахання слову здрадзіць раптам без прычыны.
Патаемныя сакрэты лепш хавай ты ад яе.
Захапляцца Аўтандзілам пачала Фацьма знянацку,
А пасля агонь кахання апаліў яе наскрозь.
Не змагла яна адолець чараў воч яго юнацкіх;
«Дзе знайсці мне паратунак?» — і ліла струменне слёз.
«Мне самой яму прызнацца — можа з'ехаць прэч у крыўдзе.
Змоўчаць — сіл няма, бо сэрца жарам-полымем смыліць.
Не, прызнаюся, хоць, можа, тут мая пагібель прыйдзе,—
Не паможа таму доктар, хто не скажа, дзе баліць!»
ЛЮБОЎНАЕ ПІСЬМО ФАЦЬМЫ ДА АЎТАНДЗІЛА
І пісьмо да Аўтандзіла, смутку поўнае, паслала.
Пра пякучы жар сардэчны, пра кахання боль цяжкі.
Пісьмы гэткія любое сэрца сціснулі б ад жалю,
Мы ж іх часта не шануем, а ірвем дарма ў шматкі.
«О праменны! Божай воляй сонцам стаў ты ў небасхіле!
Хто разлучаны з табою, таму цемра засціць зрок;
Хто з табою побач — паліш ты яго агнёвай сілай,
Ты прывабіў нават зоры, што глядзяць праз ночы змрок.
Хто хоць раз цябе пабачыў, той уражаны навекі.
Ты, як ружы цвет, прывабны, прытуляеш салаўя.
Як і я, перад табою нікнуць долу нават кветкі;
Ты пашлі свой промень-позірк, без яго загіну я.
Бог пасведчыць, як мне цяжка пра сваё пісаць каханне,
Але што зрабіць магу я, паратунак дзе знайду,
Калі чорных веек стрэлы сэрца раняць несціхана?
Не даводзь жа да вар'яцтва, а прыходзь і пашкадуй.
І пакуль на ліст мой гэты я чакаць адказу буду —
Ці ажыць маёй надзеі, ці загінуць марна ёй,
Я датуль сябе стрымаю ад смяротнага прысуду.
Смерць або жыццё? Рашае хай адказ чаканы твой!»
І Фацьма паслала тут жа гэты ліст да Аўтандзіла.
Абыякава чытаў ён, нібы вестку ад сястры.
Думаў: «Скуль Фацьме дазнацца, хто навекі сэрцу мілы,
Параўнаць яе ці ж можна мне з царыцаю царыц?!
Не, зраўняць варону з ружай — гэта проста немагчыма,
Хоць яшчэ салоўка з песняй над той ружаю не млеў.
Ўсё агіднае заўсёды непрыстойнасці прычына,
Дык нашто лухту ўсю гэту мне Фацьма бязглузда шле?»
І нядоўгія ваганні ён адкінуў прэч імкліва.
Беглі думкі: «На чужыне хто мне зможа памагчы?
Калі ўзяўся я для друга адшукаць красуню-дзіва,
Скарыстаць я ўсё павінен, не пагрэбаваць нічым.
Часта гэтая жанчына падарожных сустракае,
З імі весткі ў дом прыходзяць адусюль з чужых краёў.
Ён скарыўшыся, быць можа, след знайду, які шукаю,
Дапаможа мне — гатоў я адплаціць належна ёй.
Бо калі пажар кахання ахапіў жанчыну шалам,
Сорам, ганьбу — ўсё губляе, абы з любым разам быць,
Таямніцы ўсе раскрые, ўсё раскажа ў запале;
Лепш паддацца ёй, да мэты каб хутчэй свой шлях прабіць.
Мы таго дабіцца можам, што пашле нам лёсу сіла.
Свет заўжды сябруе з цемрай — вось дзе змен яго выток!
Што шукаем — не знаходзім, што дасягнута — не міла.
Толькі тое выцеч можа, што наліта ў збанок».
АДКАЗ АЎТАНДЗІЛА НА ПІСЬМО ФАЦЬМЫ
Ён пісаў: «Твае ўсхваленні прачытаў я з хваляваннем:
Апярэдзіла мяне ты — тым агнём згараю сам.
Палка хочам мы абое ўзаемнага кахання.
Дзе суладна б'юцца сэрцы, шчасце вечна свеціць там».
Як адказ Фацьму ўзрушыў, расказаць не маю сілы!
Зноў пісьмо паслала: «Годзе мне ў самоце слёзы ліць;
Ты прыходзь, як толькі змеркне, мой жаданы сокал мілы,
Буду я чакаць, каб шчасце нам з табою падзяліць».
Толькі ён ісці сабраўся на той заклік палымяны,
Як упоцемку натрапіў на слугу, што вестку нёс:
«Не магу,— Фацьма пісала,— быць з табою ў час чаканы».
Ускіпеў ён: «Што за глупства зноў мне шле пачварны лёс!»
І без жаднай засцярогі рушыў сцежкаю знаёмай.
Увайшоў. Фацьма ў трывозе, чымсьці ўзрушана была.
Ён адразу ўбачыў гэта. Хоць сядзела нерухома.
Але страх кахання сіла ў той жа міг перамагла.
Селі разам, абняліся, цалаваліся ў экстазе;
Раптам нейкі юны віцязь ля дзвярэй нібы застыў,
А за ім нявольнік следам меч і шчыт прынёс адразу;
Аўтандзіл скалой каменнай ім дарогу заступіў.
Госця ўбачыўшы, ад страху палюбоўніца збялела.
Той зірнуў на іх пяшчоты і сказаў нарэшце так:
«Не спыню тваёй забавы, асалоду пі ў пасцелі,
Толькі заўтра паспрабуеш ты атруты горкі смак!
Ты, распусніца, схацела, каб застаўся я ў няславе?
Заўтра я табе адпомшчу — будзе страшны мой разлік;
Ты дзяцей сваіх ад страху загрызеш, як звер крывавы.
Калі ж гэта я не здзейсню, хай адсохне мой язык!»
Бараду скубнуўшы злосна, знік нязваны госць з пакоя.
Твар пазногцямі крывавіць стала ў роспачы Фацьма.
Як вар'ятка, галасіла, слёз струмень паплыў ракою:
«Хай заб'юць каменнем людзі — горшай кары мне няма!
Праз мяне загінуць марна добры муж, малыя дзеці,
Я згубіла ўсе багацці, разбурыўшы ўсё датла.
Зганьбаваная раднёю, без сяброў, адна на свеце —
Я сама сябе ад шчасця да няшчасця давяла!»
Аўтандзіл жанчыну слухаў са здзіўленнем, поўны жалю:
«Што з табою, адкажы мне, не хавай у сэрцы боль;
Хто ён, злосны гэты віцязь, і за што ён пагражае
Помстай лютай і расправай над няшчаснаю табой?»
«О мой леў, я вар'яцею! — так Фацьма яму сказала.—
Не пытайся пра прычыну — не магу сказаць, павер!
Я дзяцей сваіх згубіла і сябе я пакарала
Тым, што горача кахаю аднаго цябе цяпер!
Кара неба спасцігае тых, хто стаў на шлях аблудны,
Хто трымаць не можа тайны да патрэбнае пары.
Хоць і літасці прашу я, але бачу лёс свой згубны,—
Хто сваёй крыві жадае, тых не лечаць дактары.
З двух адно ты выбраць мусіш, я прашу цябе аб гэтым.
Мсціўца, што мяне абразіў, сёння ж ты забі ўначы,
А як вернешся — раскрыю ўсіх пакут маіх сакрэты.
Толькі ворага крывёю зможаш ты мне памагчы.
А калі не здзейсніш гэта, дык збяры сваю паклажу
І пакінь пад сховам ночы назаўсёды гэты край.
Пра мае цяжкія мукі хай ніхто табе не скажа,
Як мяне й дзяцей бязвінных той злачынец пакараў».
Аўтандзіл, пачуўшы скаргу, ускіпеў ад абурэння,
Горды, смелы і прыгожы, зброю ў рукі ён схапіў
І сказаў ёй: «Не хвалюйся, душагуба смерць сустрэне!
Хто ў бядзе жанчыну кінуў — лёс над тым бы вечна кпіў!
Дапамога непатрэбна, толькі дай мне чалавека,
Каб дарогу да злачынца без памылкі паказаў.
Будзе знішчан, хто жанчыне пагражае лютым здзекам;
Ты чакай мяне спакойна, волі не давай слязам!»
Толькі служка той з'явіўся, віцязь рушыў у дарогу,
А Фацьма ўслед прасіла: «Жар гарот маіх згасі,
Помсту здзейсні, і маліцца буду я табе, як богу.
На руцэ ў яго мой персцень, ты яго мне прынясі!»
Аўтандзіл прайшоў праз горад, хутка ўбачыў бераг мора;
З пліт чырвоных і зялёных узвышаўся там палац.
Над тэрасаю тэраса нібы самі беглі ўгору,
Лашчыў вока нечакана хараства дзівосны лад.
Аўтандзіл з маўклівым служкам падышлі да агароджы,
Той шапнуў: «Вось гэта тое, што цікавіць зараз нас».
І дадаў: «На той тэрасе ўладара знайсці ты зможаш.
Ён, напэўна, спачывае, самы зручны гэта час!»
Два ахоўнікі драмалі ціхамірна каля брамы,
Аўтандзіл цішком падкраўся і за горлы іх схапіў,
І, ад долу адарваўшы, так ударыў галавамі,
Што разбіў ім вокамгненна на кавалкі чарапы.
Гаспадар ляжаў на ложку, не паспеў вачэй прымружыць,
Як раз'юшаны, ўварваўся віцязь выпэцканы ў кроў.
Кінуў вобзем чачнагіра ён сваёй рукою дужай
І працяў кінжалам вострым сэрца ворага наскрозь.
Для сяброў падобны сонцу, для непрыяцеля ж — гора,
Ён адсек з пярсцёнкам палец, як дамоўлена было,
І з размаху кінуў цела праз акно ў хвалі мора,
Каб нідзе сабе магілы ў тым бяздонні не знайшло.
Так вось помста адбылася пад начным туманным сховам;
Ружы пах салодкі ў цемры клаў нябачаны свой след,—
Гэта, здзейсніўшы прысуд свой і крывавы і суровы,
Аўтандзіл знаёмай сцежкай прабіраўся ў імгле.
Быццам леў у бляску сонца, да Фацьмы вярнуўся віцязь
І сказаў ёй: «Злыдзень гэты больш не будзе пагражаць.
Ён забіты — раб твой сведка — і не можа больш з'явіцца;
Вось пярсцёнак разам з пальцам, вось — скрываўлены кінжал.
А цяпер ты растлумач мне, ў чым журбы тваёй прычына?
Пагражаў чаму юнак той жорсткай караю табе?»
Нізка ўкленчыўшы, герою адказала так жанчына:
«Ты ад мук мяне пазбавіў, сэрца ж раніў мне глыбей.
Ты прынёс нам адраджэнне — дзецям мілым, мне і мужу,
Смерцю ворага ліхога ты вярнуў жыццё ўсім нам.
Чым аддзякаваць магу я, чым цябе ўславіць мушу?
Раскажу я ўсё дакладна, ты ж мяркуй, як можаш, сам».
ФАЦЬМА РАСКАЗВАЕ ПРА ЛЁС НЕСТАН-ДАРАДЖАН
«Дзень Наўроза мы спраўляем, калі год страчаем новы:
Гэты дзень усе святкуюць, нават гандаль не вядуць.
Прыхарошваюцца людзі ў адмысловыя абновы
І ў палац на пачастунак урачыста ўсе ідуць.
Падарункі дарагія мы, купцы, ў палац прыносім,
Цар адорвае таксама ўсіх паводле іх заслуг;
Дзесяць дзён гучаць кімвалы, льецца лютняў сугалоссе,
На арэне — песні, гульні, конскі тупат, процьма слуг.
Да цара Усен з купцамі мусіць у палац з'явіцца;
Я адказваю за жонак паважаных тых купцоў.
Ці бяднячка, ці багачка — ўсе нясуць дары царыцы,
І пасля пачосткі добрай мы вяртаемся дамоў.
Вось аднойчы ў дзень Наўроза мы наведалі царыцу,
Ёй паднеслі падарункі — адарыла нас яна.
Забаўляліся, спявалі ў царыцынай святліцы,
А пасля ў маіх пакоях мы гулялі да цямна.
На змярканні ў сад мы выйшлі, там былі тады са мною
Жонкі нашых багацеяў, музыканты, спевакі.
Доўга слухалі мы спевы, пацяшаліся ігрою,
Распляталі свае косы і прымервалі вянкі.
Той цудоўны сад цяністы ўпрыгожвалі альтанкі,
Праз адчыненыя вокны чуўся хваляў ціхі шум.
Я туды ўвайшла з гасцямі, мы працягвалі гулянку,
Каб віно, ласункі, фрукты праганялі з сэрца сум.
Частавала я сябровак, як сястра, была гасціннай,
Потым смутак нечакана моцна ўразіў душу мне.
Мой цяжкі настрой адчуўшы, разышліся ўсе жанчыны,
І адна я засталася пры адчыненым акне.
Мне былі відаць навокал неаглядныя прасторы,
Павяваў лагодны вецер і прыносіў мора пах.
Але што гэта? Далёка мільганула штосьці ў моры,
Не магла я здагадацца: ці то звер які, ці птах?
Ды ні тое, ні другое — падплываў там човен дзіўны,
У грабцоў, чарней за сажу, скура цёмная была.
А між імі, пасяродку, на чаўне была жанчына,
Позірк свой ад той красуні адарваць я не магла.
Вось, да берагу прыстаўшы, двое выйшлі ў сад паціху,
Азірнуліся навокал і пайшлі назад ізноў.
У чарноце ночы цёмнай не заўважылі ні ліха.
Я ж іх добра разглядзела з-за раскідзістых кустоў.
Чарнаскурыя на бераг паланкін цішком згрузілі,
І з яго красуня выйшла — быццам месяца святло.
З-пад фаты мільгнулі вочы — цемру ночы асвятлілі,
Ізумруднае адзенне так да твару ёй ішло.
Як зірнула ў наваколле, асвятліла нават скалы,
Небасхіл зачырванеўся ад яе пунцовых шчок.
Незраўнанае аблічча пекнатою асляпляла,—
Я рукой прыкрыла вочы, пазіраючы здалёк.
Чатыром рабам сказала я, паклікаўшы ў альтанку:
«Трэба выведаць, як месяц трапіў к чорным у палон.
Запытайце, колькі возьмуць за красуню-паланянку?
Дыямент адкупім гэты — ўсіх багаццяў варты ён!
А прадаць не пажадаюць — забярыце дзеву сілай.
Прывядзіце месяц ясны, ён у нас павінен ззяць».
Шмат разоў хадзілі слугі, таргаваліся, прасілі,—
Не маглі ніякай рады чарнаскурым злыдням даць.
Я з акна глядзела. Бачу, што дарэмна ўсе размовы,
І забіць іх загадала, слугі споўнілі загад.
Чарнаскурых паскідалі ў хвалі мора безгаловых,
А дзяўчыну-прыгажуню прывялі ў густы мой сад.
Каб праславіць сонца ў небе, гімнаў складзена не мала,
Толькі сонца засланяла дзева юнаю красой.
Чарадзейка і вядзьмарка вобраз той не змалявала б,
І цяпер аддаць гатова я жыццё ў ахвяру ёй!»
І, размову прыпыніўшы, тут Фацьма загаласіла,
Аўтандзіл таксама плакаў, ахапіў героя жаль.
Як шалёныя, абое слёз стрымаць не мелі сілы,
Растапілі слёз патокі шчок аснежаны крышталь.
Аўтандзіл сказаў з папрокам: «Ты не ўсё мне расказала».
Адказала: «Пры сустрэчы не заснула я ўсю ноч.
І самотную красуню цалавала, мілавала
І ў каморцы прытуліла ад людскіх зайздросных воч.
Я спыталася ў красуні: «Ты з якой, скажы, краіны?
Хто цябе — такую зорку — і адкуль да нас прывёз?»
Ды маўчала таямніча змардаваная дзяўчына,—
Ліўся з воч у сто струменяў вадаспад пякучых слёз.
Надакучыла, відаць, я сваім роспытам дзяўчыне,—
Ад рыданняў несуцешных цяжка ўздрыгвала яна.
Слёз крышталь з вачэй-нарцысаў падаў градам на рубіны,
Роспач гэту супакоіць сіл не мела я адна.
Зрэшты мне яна сказала: «Даражэй ты маці роднай;
Дык нашто прыгоды-казкі пра мае нягоды знаць?
Вандраваць па белым свеце мне прызначыў лёс гаротны;
Не пытайся больш — ці варта нам на бога наракаць?!»
Парашыла я: не трэба больш чапіцца да дзяўчыны.
Нават сонечная ўвага апаляе часам нас.
Каб разведаць таямнічасць, трэба зручная хвіліна,—
Аб усім спытацца можна ў належны толькі час.
Тую, што падобна сонцу, ад цікаўных я хавала;
Ды хіба ж схаваць магчыма бляск прамення залаты,
Хоць фіранкамі я вокны і старанна засланяла?
З веек сцюжны віхар веяў, ружы цвет на шчоках стыў.
Гэту дзеву-чараўніцу, станам — стройную таполю,
Пасяліла непрыкметна я ў пакоі патайным,
Каб ніхто не мог дазнацца, хто ў няволі мімаволі,
Каб маглі пра гэта ведаць мы са служкаю адны.
Расказаць пра гэта цяжка, як марнела дзева з часам,
Як і ўдзень і ўноч няўцешна слёзы горкія ліла.
Заціхала ж на хвілінку, як была са мной сам-насам;
Без яе, сама не знаю, як дагэтуль дажыла.
Я ўваходзіла — і слёзы, як азёры, зіхацелі,
Над бяздоннем іх таемным веек-стрэл гушчар чарнеў,
Як агатавыя кубкі, вочы вільгаццю мігцелі,
Паміж лалаў-губ бялелі зубы-жэмчугі, як снег.
Дапытацца не змагла я з-за журбот яе няспынных,
Хто яна, адкуль паходзіць, у якой бядзе цяпер.
У адказ — адно маўчанне, слёз струменістыя плыні,
У каго не сэрца — камень, толькі той бы ўсё сцярпеў.
Непатрэбен быў ёй ложак, хусткай плечы ўкрывала,
Вэлюм чорны ад старонніх прыгажосць яе хаваў.
Пад шчаку руку падклаўшы, так, нябога, і драмала,
Ледзь упросіш, каб што з'ела, не краналася да страў.
Расказаць хачу асобна пра ўбор яе і вэлюм;
Хоць усякае раскошы перабачыла я шмат,
Але гэткае не знойдзеш, хоць шукай у свеце цэлым,—
І танчэй ядваб заморскіх, і мацней жалезных лат.
Многа дзён у нашым доме я самотніцу хавала.
Расказаць не смела мужу пра сакрэты я свае,
Бо яго я добра знала як пустога самахвала;
І з трывогай патаемна я наведвала яе.
Непакоіла турбота: калі я ўтрымаю тайну,
Чым, не ведаючы справы, ёй адна дапамагу?
Муж дазнаецца — у стане апынуся я адчайным,—
Як, падобную да сонца, ад пагрозы зберагу?
Што ж, аднак, зраблю адна я,— непакоіла трывога,—
Можа,лепш пра ўсё Усену мне па шчырасці сказаць?
Хай мне толькі паклянецца, што ўтрымае тайну строга:
Не захоча здрадай клятве д'яблу ён душу прадаць.
Вось кажу яму аднойчы я, набіта выпадкова:
«Рэч адну сказаць хачу я, толькі ты кляніся мне,
Што пра гэту таямніцу не раскажаш ані слова».
Ён сказаў: «Прагаваруся — хай пярун заб'е мяне!
Я клянуся — што раскажаш, не дазнаюцца пра тое
Ні дружбак, ні вораг люты, ні стары, ні малады!»
І адкрыла я Усену ўсё са шчыраю душою;
Запрасіла: «Калі гэтак — сонца ўбачыш ты тады».
І калі прыйшлі мы разам да красуні ў святліцу,
Здрыгануўся ён, нібыта ў вочы біў нясцерпны бляск.
Крыкнуў: «Што за дзіва бачу? Гэта ява ці мне сніцца?
Быць не можа, каб такое нарадзіць магла зямля!»
Я сказала: «Невядома мне самой пра гэта дзіва
Звыш таго, што расказала я па шчырасці табе.
Хай сама пра ўсё раскажа — запытаемся пачціва,—
Свет чаму ёй стаў нямілы, слёзы лье чаму ў журбе?»
І звярнуліся да дзевы мы з вялікаю пашанай:
«Ты праменнем палымяным нашы душы апякла.
Як зрабіць, скажы, каб месяц зноў мігцеў без ценяў цьмяных?
Як сагнаць шафранны колер і вярнуць на шчокі лал?»
Ці пачула, ці не ўчула — не сказаў пагляд суровы,
Ружы-вусны пахавалі белых перлаў роўны рад.
Змеі кос на персях пышных варушылі шаль шаўковы.
Так дракон хавае сонца, бо святлу яго не рад.
Не дабіліся ні слова мы ні ласкай, ні спагадай
Ад тае, што, як тыгрыца, паглядала з-пад ілба.
Толькі вусны прашапталі, слёз суняўшы вадаспады:
«Не скажу нічога, йдзіце!» — І на твар лягла жальба.
Мы заплакалі абое, сеўшы з дзевай беднай поплеч,
Шкадавалі, што дарэмна словы трацілі свае,
Суцяшалі, як дачушку, асушалі слёзаў кроплі,
Садавінай спелай марна частавалі мы яе.
Тут Усен сказаў: «Не будзем мы яе дарма трывожыць,
Гэтых вуснаў промень сонца дакрануцца б толькі мог;
Даражэй яе на свеце быць ніхто зусім не зможа,
Калі дзеці даражэй мне, забярэ няхай іх бог!»
Хараством сваім дзівосным нас яна зачаравала,
Сустракацца з ёю — шчасце, расставацца — сум і страх.
Ад турбот і спраў надзённых з ёю мы адпачывалі,
Трапяталі нашы сэрцы, нібы ў сетцы кволы птах.
Час ішоў хадой павольнай, праміналі дні за днямі.
Абвясціў Усен аднойчы: «Я ў цара не быў даўно.
Ты парай: ці не паехаць мне ў палац яго з дарамі?»
Я сказала: «Так ці йначай — ехаць трэба ўсё адно».
Ён набраў у падарункі перлы дзіўныя, рубіны.
Я сказала: «П'яных будзе многа сярод вас, на жаль.
Дык глядзі: ніводным словам не абмоўся пра дзяўчыну!»
Ён пакляўся: «Не скажу я — хай пратне мяне кінжал!»
У палац Усен з'явіўся; там банкет ішоў гарою.
Як заўсёды, да Усена быў прыхільны ў дзень той цар.
Падарункі ўзяў і побач пасадзіў яго з сабою.
Даў віна: падпіў адразу неразважлівы гандляр.
Добра госці выпівалі, так заведзена спрадвеку,
І збанамі падавалі віны розныя к сталу.
Ды, напіўшыся, забыўся, ў чым пакляўся, недарэка!
Для чаго вароне ружа? Рогі для чаго аслу?
Цар звярнуўся да Усена; той даўно быў добра п'яны:
«Чым аддзякую за перлы, што так шчодра дорыш нам?
За рубіны-самацветы, што іскрацца палымяна?
Заплаціць за ўсё не зможа нават царская казна».
Адказаў Усен з паклонам: «О вялікі ўладар мой!
Ты, як сонца, ўсім нам дорыш і пражытак і жытло.
Дык чые ўсе багацці?! Дык чые ўсе тавары?
Тут усё, што маю зараз,— ты нам даў, свяціл святло!
Цар, ці варта захапляцца гэтым сціплым маім дарам?
Для царэвіча нявесту бог Усену дараваў!
Ты мне ўдзячны будзеш болей, калі ўбачыш сам чынару;
Вось сапраўдны падарунак, што хачу паднесці вам!..»
Так мой муж святую клятву, слова гонару парушыў,
Расказаў ён пра дзяўчыну — зорку светлую між зор.
Цар быў вельмі задаволен, што Усен развесіў вушы.
Загадаў, каб сонца-дзеву прывялі на царскі двор.
Я адна сядзела дома і не мела думак чорных,
Ды ганец з'явіўся раптам, пакланіўся да зямлі.
Больш паўсотні кап'яносцаў ён прывёў з сабой прыдворных.
Зразумела я адразу, па каго яны прыйшлі.
Прывітаўшыся, сказаў ён: «Вось, Фацьма, загад высокі:
Цар сказаў прывесці тую, што Усен аддаў у дар.
Возьмем мы яе з сабою, да палаца тут два крокі!»
Здрыгануўся свет вялікі, бліскавіцы ззялі ў твар.
Я ізноў перапытала: «Хто яна? Каго вам трэба?»
Адказаў ён: «Трэба тую, што Усен цару аддаў».
Я са страху ачмурэла, мне з аўчынку стала неба,
Не магла ні ўстаць, ні сесці, нехта мову адабраў.
Да красуні ўвайшла я. На вачах — крышталі-слёзы.
Я сказала ёй: «О сонца, здрадзіў нам пракляты лёс!
Пакараў ён нас няшчадна і паслаў бяду-пагрозу:
Выкрыў муж мой тайну нашу — ў сэрцы рану мне нанёс!»
Адказала: «Не здзіўляйся, я другога не чакала,
Нарадзіла мяне маці, мабыць, толькі на бяду.
Мала бачыла я шчасця, болей гора прыпадала,
Ліха большага, сястрыца, мне здаецца, не знайду!»
А з вачэй яе, як перлы, не сціхалі слёзы ліцца.
І, ўжо розніцу забыўшы паміж шчасцем і бядой,
Горда ўстала, быццам нечым раззлаваная тыгрыца,
І закрыла твар прыгожы валасянаю чадрой.
Я да скарбніцы пабегла, дзе ляжалі скарбы ў сховах,
Дарагіх каменняў-перлаў жменю поўную ўзяла.
За такія скарбы можна горад цэлы ўзяць без слова.
Дзеве ў пояс іх паклала — чым магла, дапамагла.
Я сказала: «Можа, гэта ўсё спатрэбіцца ў палоне?»
І павёў красуню-дзеву царскіх воінаў атрад.
Цар насустрач дзеве выйшаў уладарна з залы троннай,—
У палац ішла красуня, долу ўтупіўшы пагляд.
Бег услед натоўп за ёю, скрозь гучалі гоман, крыкі.
Не магла стрымаць ахова хваляў тых людскіх напор.
Станам стройным, як чынара, быў уражан цар вялікі.
Ён здзівіўся: «Скуль ты, сонца, што зацьміла сотні зор?»
Хто зірне — прымружыць вейкі, асляплялі бляскам вочы.
Цар сказаў: «Такіх прыгожых не было яшчэ нідзе.
Бог паслаў нам вобраз гэты — ён здзівіць смяротных хоча,
Хто яе міджнурам стане — звар'яцеўшы, прападзе!»
Пасадзіў з сабою поруч і сказаў такія словы:
«Раскажы мне, хто ты будзеш і адкуль сюды прыйшла?»
Не адказвала красуня, быццам хто пазбавіў мовы,
І, схіліўшыся маўкліва, галавы не падняла.
Што казаў ёй цар — не чула, боль сціскаў ёй сэрца жорстка;
Думкай, бедная, ляцела ў краіны роднай даль.
Бо застыла кветка-ружа — не раскрыліся пялёсткі;
Сэрцы тых, хто бачыў гэта, ахапіў вялікі жаль.
Цар сказаў: «Дазнацца праўды трэба зараз неадкладна.
Ёсць тут, пэўна, дзве прычыны — разгадаць іх трэба нам:
Або некага кахае — вобраз нечы ёй прынадны,—
А ўсё іншае не міла затуманеным вачам;
Або сутнасць дзевы — мудрасць яснабачанняў глыбокіх,
Дзе не ўбачыць шчасця ў шчасці, з болем боль не спалучыць;
І над радасцю і горам думка ўздыме так высока,
Што, нібыта ў казцы голуб, у інакшы край імчыць.
Вось прыедзе сын з паходу пераможцам і героем;
І тады нявеста-зорка ахіне яго святлом
І раскажа ўсё сардэчна, ў чым прычына непакою.
Хай жа месяц пасмуткуе, покуль сонца не ўзышло!»
Царскі сын — скажу па праўдзе — віцязь смелы быў і добры:
Станам зграбны, тварам мужны, аб ваяцкай славе дбаў.
Баявой заняты справай, з дому з'ехаў ён надоўга,
Для яго з нявест нявесту клапатлівы цар прыдбаў.
У раскошнае адзенне пачалі ўбіраць дзяўчыну,
Заблішчалі дыяменты на тканіне дарагой.
Залаты вянец надзелі, што гарэў агнём рубінаў,
І крышталь заззяў над ружай небывалаю красой.
Цар сказаў: «Адпачывальню прыбярыце ёй прыгожа».
Быў пастаўлены ў пакоі, ў залатой аздобе, трон.
Надышла пара — падняўся цар, за ім усе вяльможы
І з пашанаю ў харомы правялі яе на сон.
Дзевяць еўнухаў паставіў да дзвярэй яе пазменна,
Сам жа зноў пачаў бяседу, віны царскія п'ючы.
Залатою ўзнагародай ён аддзякаваў Усену;
Грукацелі барабаны, гралі ў трубы трубачы.
Доўга там яшчэ гулялі, елі, пілі да паўночы.
Ясназорая шаптала: «Ад пакут душа дрыжыць:
За каго мяне аддасць ён, хто красу маю растопча?
Як няволі мне пазбегнуць, як змагу ў палоне жыць?
Не хачу згубіць, як ружа, я дзявочай прыгажосці,
Разарву я — бог паможа — кола хітрых іх задум.
Той, хто мае розум светлы — не заб'е сябе са злосці,
Мудрасць мудраму паможа знішчыць чорную бяду...»
І, паклікаўшы, сказала дзева строгай варце ў вочы:
«Вы, ў палон мяне забраўшы, паддаліся на падман.
Цар стары памылку робіць, што мяне ў нявесткі хоча,—
І дарэмна граюць трубы і грукоча барабан.
У мяне шляхі другія — я не буду ў вас царыцай,
Хай жаніх, як сонца, будзе,— у мяне інакшы лёс.
Дык нашто мяне ўпрошваць? Не магу я пагадзіцца,
Бо ў пакоях гэтых царскіх я памру ад горкіх слёз.
І калі ў няволі гэтай сэрца я праб'ю кінжалам,
Цар адразу загадае вам галовы адсячы.
Лепш вазьміце пояс срэбны, ў ім і жэмчугі і лалы,—
Мне ж дазвольце вы адгэтуль непрыкметна ўцячы».
Развязала дзева пояс і каштоўнасці дастала,
З галавы зняла ў рубінах літы з золата вянец.
І, аддаўшы варце прагнай, «Адпусціце,— прашаптала,—
Творца свету вам заплаціць ласкай божай за мяне!»
Затлуміліся галовы ад нябачаных багаццяў,
І нявольнікі забылі абавязак вартавых.
Парашылі патаемна дзеву вывесці з палаца.
Вось што золата ўчыняе — корань д'яблавай травы!
Прага золата ніколі асалоды не давала,
Прагны ў скрогаце зубоўным сустракае сваю смерць.
Хоць багаццем пухне прагны, ўсё яму здаецца мала;
Скарб сардэчны — вось багацце, ды не кожны можа мець!
Абяцанням паланянкі кожны з еўнухаў паверыў.
Даў ён раб сваё адзенне, дапамог перапрануць.
Калі ў зале ўсе сп'янелі, дзева выбегла праз дзверы,
І не змог дракон пачварны месяц ясны праглынуць.
Хто куды, за ёю слугі паўцякалі ўслед употай.
Раптам чую: аклікае хтосьці ціха з-за акна.
Я пабегла ёй насустрач, абняла сваю ясноту,
Ды зайсці, хоць на хвіліну, не пасмела ў дом яна.
«Падарунак твой,— сказала,— адкупіў мяне ад варты.
Я маліцца богу буду, каб табе аддзячыў ён.
Дай каня хутчэй, паеду, больш марудзіцца не варта,
Цар, дазнаўшыся, за мною вышле войска наўздагон».
Я адразу, не чакаўшы, прывяла каня са стайні,
І ў сядло дзяўчына села з горда ўзнятай галавой.
Захад сонца так знікае ў сузор'і Льва звычайна,
Так прапала, не даспеўшы, плёну добрага жніво.
Горад войска акружыла, сталі ўсюды гойсаць коні,
Неўзабаве верхавыя ўварваліся ў наш дом.
«Калі знойдзеце ўцякачку,— я сказала,— па закону
Галавою адкажу я перад тронам і царом».
Не знайшлі яе і следу, хоць аблазілі ўсе сховы.
На цара і на прыдворных лёг журботы змрочны цень.
Крэп жалобны ўсе надзелі замест сукняў пурпуровых,
Быццам хмары пахавалі сонца яснага прамень.
Пра дзяўчыну покуль годзе! Што было, скажу, са мною.
Чачнагір — вяльможа юны, прыгажун быў — проста цуд!
Ён казлом маім быў добрым, я была яго казою.
Так, распуста жонку ганьбіць, мужа губіць — перапуд.
Быў мне муж нялюбы, кволы, як пасля цяжкой хваробы,
Чачнагір жа быў прыгожы, пры цары служыў даўно.
Хоць любіла я вяльможу — не нашу па ім жалобы,
Кроў яго мне ўсё здаецца, быццам моцнае віно.
Палюбоўніку пра дзеву ўсё сказала я, дурніца,
Як яна ўцякла адважна, як яе і след прастыў.
Пагражаў ён часта выкрыць гэту нашу таямніцу,
Ды цяпер, табой забіты, для мяне ён — гук пусты.
Паспрачаемся — адразу пагражаў ён мне ад злосці.
Неяк ездзіў ён кудысьці, я ж паслала па цябе.
Ён вярнуўся. Я ж ад страху, што ў мяне сустрэне госця,
Загадала, каб слуга мой да цябе з той весткай бег.
Ты ж, мяне не зразумеўшы, завітаў, як ясны сокал;
Потым ён, як звер драпежны, нечакана ўбег у дом.
Я спалохана стаяла, не спускала з яго вока,—
Смерці ён жадаў мне сэрцам, а не толькі языком.
Калі б ты, мой госць цудоўны, не прыкончыў злога ката,
Ён бы ўсё цару са злосці патаемна разбубніў.
Цар, разгневаны дашчэнту, дом спаліў бы мой багаты,
Пакараў бы лютай смерцю і дзяцей маіх пабіў.
Чым аддзякаваць магу я? Памажы мне ў гэтым, божа,
Больш пужаць мяне не будзе крыважэрны, хцівы гад.
Свой шчаслівы лёс жаночы толькі зараз бачу, можа:
Абмінула смерць; каханне, прадчуваю, ладзіць лад!»
Аўтандзіл сказаў: «Спрадвеку толькі мудрасць праўду мерыць:
Вораг з ворагаў найгоршы, хто, як друг, увойдзе ў дом.
Тайну сэрца не раскрыўшы, мудры хлусу не паверыць.
Той цяпер жыхар бяздоння, хто плаціў за ласку злом!
Раскажы, якія весткі аб каханай ты сабрала,
Дзень і ноч я аб сустрэчы бога добрага малю».
Тут Фацьма замест адказу нечакана зарыдала:
«Знікла сонца, што праменнем упрыгожвала зямлю!»
ФАЦЬМА РАСКАЗВАЕ АЎТАНДЗІЛУ ПРА ТОЕ, ЯК НЕСТАН-ДАРАДЖАН ТРАПІЛА Ў ПАЛОН ДА КАДЖАЎ
Лёс пракляты! З д'яблам толькі ты зраўняешся маною!
Хто твайго каварства межы мог адолець хоць бы раз?
Што зрабіў ты з той, што сонца зацьмяваць магла сабою?
Бачу: ўсё на свеце тленам стане ў вызначаны час.
Зноў Фацьма апавядала: «Знікла сонца, што свяціла
Над маім жыццём і домам сваім ласкавым святлом.
З той часіны я губляю на агні пакутным сілы,
Слёзы лью крынічнай плынню, кленучы нядолі зло.
Мне абрыдла ўсё на свеце, мне нямілы сталі дзеці,
Днём я мару аб красуні, ўночы сніцца мне яна.
А Усен, што здрадзіў клятве, знік з вачэй, блукае дзесьці;
Чым дзяліць з брыдою ложак, застануся лепш адна.
Неяк ціхім надвячоркам, калі захад стаў ружовым,
Я праходзіла прадмесцем, дзе ўбаку стаяў шынок.
З жалем дзеву прыгадала, і зляцелі з вуснаў словы:
«Хто мужчынскай клятве верыць — кліча той бяды знарок!»
Бачу: раб з трыма сябрамі ўваходзіць у харчэўню;
Раб па-ратнаму адзеты, тыя — ў грубае радно.
Накупляўшы страў на драхму, елі ў смак. І ў час вячэрні
Палілася ў іх гаворка, мне было ўсё чутно.
Гаварыў адзін: «З дарогі адпачыць нам — асалода.
Мы сышліся ў гурт адзіны, ўсе чужыя між сабой.
Дык няхай раскажа кожны пра сваё жыццё й прыгоды,
Раз адна звяла дарога пад агульнаю страхой».
Пацяклі апавяданні; і калі чарга прыспела,
Раб сказаў: «Кіруе намі воля бога з вышыні.
Вы тут слоў кідалі проса, я ж пасею толькі перлы;
Той уцяміць мае словы, хто не любіць балбатні.
Я адданы раб і воін ўладара ўсяе Каджэці,
Ды хваробаю цяжкою падкасіла смерць цара.
Шмат дабра рабіў ён людзям. Засталіся ў яго дзеці,
І сірот на выхаванне ўзяла яго сястра.
Дулардухт — царыцу звалі — кіравала ўсёй краінай,
І ніякі вораг блізка падысці да меж не смеў.
А з сірот Расана й Родзьі павыросталі мужчыны,
І надзейную апору трон яе магутны меў.
Раптам вестка: дзесь за морам у яе сястра сканала;
Зажурыліся візары, як сышліся на савет:
Як паведаміць царыцы — будзе енку тут не мала,—
І тады вяльможам знатным так сказаў Рашак-спаспет:
«Не магу, хоць рэжце, слухаць я жаночы плач і лямант,
Лепш паеду чыстым полем па здабычу на разбой —
Як вядома ўсім, багацце не было ніколі плямай,—
А вярнуся — у царыцы слёзы зменяцца журбой».
Крыкнуў ён: «Выходзь наперад, хто гатоў ісці за мною!»
Сто ваяк найлепшых выбраў і павёў іх за сабой.
Рабавалі ўдзень і ўночы мы, не ведаўшы спакою,
Зніштажалі караваны, скарб багаты рос гарой.
Неяк ехалі мы ў полі, засцілала ночка далі,
Раптам бачым: палілося з цемры дзіўнае святло.
«Як, хіба праменні сонца ў змроку ночы запалалі?»
Мы губляліся ў здагадках, і канца ім не было.
Той казаў, што гэта месяц, той — што сонца залатое,
І на прывід гэты дзіўны ўсе мы кінуліся ўраз,
Абкружылі луг шырокі, скуль святло лілося тое;
Раптам голас чысты й звонкі даляцеў адтуль да нас.
«Хто вы, коннікі? — пытае.— Адыдзіце прэч з дарогі!
З Гуланшара ў царства каджаў я, ганец, трымаю шлях!»
Мы на голас той злучылі найцясней рады аблогі,
Бачым конніка ў бляску — ахапіў нас дзікі страх.
Бліскавіцай прамяністай твар яго здалёк пабліскваў,
Ззяў, як сонца, светлы вобраз, азарыўшы ўсё вакол.
І хоць гукі слоў расталі — гневу цень пакрыў аблічча,
І бліснулі ў цемры зубы, як жамчужны частакол.
Мы глядзелі, што за дзіва перад нашымі вачамі,
Не ганец ён — быў адразу ўвесь падман яго відзён.
Тут Рашак заўважыў раптам, што дзяўчына перад намі,
Ён схапіў каня за повад і забраў яе ў палон.
Мы распытвалі дарэмна: «Адкажы нам, хто ты, сонца?
Скуль ты родам? Шлях трымаеш да якіх, скажы, зямель?»
Не адказвала нічога, толькі плакала бясконца,—
Цяжка бачыць, калі месяц паглынае люты змей.
Не схацела нам прызнацца паланянка маладая,
Хто блукаць яе прымусіў на чужыне па начах,
У разбойным атачэнні толькі змрочна паглядала,
Ды пагарда палымнела ў разгневаных вачах.
Даў загад Рашак: «Даволі! Прымушаць яе не будзем,—
Пра бяду сваю расказваць тут не месца і не час!
Бог, відаць, царыцу нашу парашыў уразіць цудам
І дзівосны падарунак пасылае ёй праз нас.
Незвычайным гэтым скарбам ашчаслівім мы царыцу,
Будзе шчодраю ўдзячнасць нам за службу ў адказ.
А схаваем — лютым гневам яе сэрца загарыцца
І, як кара за злачынства, гэты гнеў падзе на нас».
Мы спрачацца не схацелі і спынілі ўсе размовы,
Разам з дзевай падаліся ў Каджэці нацянькі,
Дакучаць ёй не схацелі, не прамовілі ні слова,
А яна слязьмі зганяла алы колер са шчакі.
Я звярнуўся да Рашака: «Папрашу твайго дазволу —
З'ездзіць мне да Гуланшара, хутка буду я назад».
Даў ён згоду, я памчаўся, каб сабраць з рабункаў долю,
І цяпер вось з пакам шоўку даганяю свой атрад».
Сказ праслухаўшы цікавы, я адчула блізкасць мэты,
Слёзы высахлі адразу, расхінулася імгла,
Бо ў расказаным пазнала дзевы мілыя прыкметы,—
Ажыла надзея ў сэрцы, нібы скарб які знайшла.
Загадала, каб з'явіўся да мяне апавядальнік,
І сказала: «Ты яшчэ раз мне пра дзеву раскажы».
Паўтарыў усё дакладна аб сустрэчы ён нядаўняй,
І, знясіленая смуткам, захацела зноў я жыць.
Мела двух я чорных служак, двух сапраўдных чарадзеяў,
Што нябачнымі для вока па жаданню стаць маглі.
Я ў Каджэці іх паслала, не губляючы надзеі,
Каб хоць след палоннай дзевы ў царстве тым яны знайшлі.
Праз тры дні мне расказалі ведзьмары пра ўсё ахвоча.
Там збіраецца царыца ў чужы заморскі стан.
Сонца-дзева там марнее, іскры гневу сыплюць вочы,
Бо прызначан царскай воляй нарачоным ёй Расан.
Дулардухт сказала ўладна: «Ажаню яе з Расанам,
Як жалобны тэрмін скончу і назад прыбуду к вам,
А пакуль няхай чакае скоры дзень майго вяртання».
Еўнух там пільнуе вежу, сонца-дзева чэзне там.
Узяла з сабой царыца войска з каджаў-чарадзеяў,
Бо нялёгкі шлях праходзіў небяспечнай стараной,—
Уладанні ж засталіся пад аховаю надзейнай,
Слёзы лье цяпер царыца над сястрыцынай труной.
Неадольны горад каджаў пільнаваў няспынна межы,
На скале высокай горда, як цвярдыня, ён стаяў.
У скале ж той ход падземны быў пракладзен аж да вежы,
Дзе, нібыта сонца з неба, твар красы дзівоснай ззяў.
Патаемны ход у горад варта пільна вартавала,
Дзесяць тысяч за сцяною войска добрага было,
Па тры тысячы атрады каля трох варот стаялі...
О жыццё, да горкай мукі ты мне сэрца давяло!»
Вестку гэтую пачуўшы, Аўтандзіл ажыў, нябога,
Хоць сваіх пачуццяў буру ў глыбіні душы трымаў.
За вялікія даброты ён аддаў падзяку богу
І сказаў: «Якую радасць ты прынесла мне, Фацьма!
Ты майго кахання варта, суняла ты ў сэрцы скруху,
Летуценняў патаемных ты адкрыла свет шырэй,
Але ты скажы па праўдзе, калі каджы — гэта духі,
Дык нашто ім плоць людская і навошта тлумны рэй?
Абудзіла ты спагаду да палонніцы бязвіннай,
Але што ім, бесцялесным, ад жанчыны за карысць?»
У адказ Фацьма сказала: «Растлумачыць я павінна.
Каджы — людзі, ў гэтых скалах пасяліліся калісь.
Людзі каджамі празвалі іх за цёмнае вядзьмарства,
Каджы могуць, калі схочуць, нас усіх заваражыць;
Не адолець іх, баяцца людзі злоснага каварства,
Біцца з імі — значыць, марна галаву сваю злажыць.
Вычвараць умеюць цуды, асляпляць умеюць вочы,
Уздымаць у моры буры, ў бездань кідаць караблі;
Не тануць — ісці па хвалях, дзень змяняць на цемру ночы,
Неба цёмнае паўночы дзённым бляскам асвятліць.
Вось таму і назву каджаў нездарма далі ім людзі,
Хоць на справе маюць самі, як і мы, такую ж плоць».
Аўтандзіл сказаў: «О шчасце! Жаль не цісне болем грудзі!
Ты агонь мой патушыла і пазбавіла ад слот!»
Аўтандзіл усёй істотай услаўляў скрозь слёзы бога:
«Божа, ты ў зямной юдолі шлеш збавенне, гоіш боль,
Вечна існы, недасяжны, асвятляеш нам дарогу,
Дорыш ласку нам дзясніцай, мы рабы перад табой!»
Так хвалу ўзносіў богу віцязь радаснай хвілінай,
Ды жаданнем прагавітым загарэлася Фацьма;
І хоць ён хацеў стрымацца, ды адолела жанчына
І з гарачым пацалункам абняла яго сама.
І ўсю ноч дзяліла ў ложку асалоду з Аўтандзілам,
Ён хоць моцна абдымаўся, сам жа думаў аб другой,
Цінаціну прыгадаўшы, сам сабе ён стаў нямілы,
І звярэла сэрца, нібы паляўнічы чула гон.
Аўтандзіл употай плакаў, утварылі б слёзы мора,
І чаўны вачэй-агатаў патаналі ў вір-падман.
«Гляньце,— думаў,— на міджнура, як ён здрадзіў любай скора,—
Не салоўка сеў на ружу, а на смецце сеў груган».
Раскрышыла б і каменне слёз няспыннае струменне,
Дзе гушчар цяністых веек бегу іх не мог пазбыць.
Салаўём Фацьма спявала — скуль з'явілася натхненне?
Побач з ружай і варона салаўём жадае быць!
Выйшла сонца на світанні ўмыцца свежаю вадзіцай,
І Фацьма яму паднесла ў дар адзенняў розных шмат,
Трункаў пахкіх і бялізны — ўсё упрошвала згадзіцца
Апрануць, што больш да твару, з тых шаўковых пышных шат.
Аўтандзіл рашыў: «Даволі мне прыкідвацца купчынай!»
Зняў гандлярскае адзенне і ранейшае надзеў.
Апрануўшыся, як віцязь, ён здзівіў сабой жанчыну;
Так у выглядзе геройскім стаў, як сонца, юны леў.
Розных страў Фацьма прынесла, запрасіла на сняданне.
Увайшоў прыгожы віцязь у даспехах, як герой,
І Фацьма, яго сустрэўшы ў спаспетавым убранні,
Лепятала: «О чароўны, хто ўстаіць перад табой?»
Захаплялася бясконца госцем зграбным і прыгожым,
Толькі ён на гэта моўчкі пасміхаўся сам сабе:
«Хто ў сапраўднасці такі я, распазнаць яна не можа.
Мне ж няма другога выйсця, покуль будзе друг гібець».
А пасля бяседы сытнай разышліся. Захмялелы,
У сваім пакоі пышным ён забыўся ўва сне.
Як прачнуўся надвячоркам, нібы ўсё заружавела,
Да Фацьмы паслаў ён служку: «Быць прашу я ў мяне».
І Фацьма прыйшла адразу і прамовіла ў запале:
«Ты — альяс мой любамілы, я загіну без цябе!»
Пасадзіў з сабою побач, і на момант ціха стала,
І на ружаў сад чароўны цень з хацінкі веек збег.
Ён сказаў: «Цябе паклікаў я на шчырую размову,
Хоць яна змяёй атрутнай сэрца, можа, і пратне.
Не сказаў табе дагэтуль аб сабе я праўды слова:
Чорны лес інакшых веек паланіў навек мяне.
Прытварыўся, што гандляр я — гаспадар над караванам.
Не, над войскам я начальнік у славутай старане,
Трону царскаму апора і ўлюбёнец Растэвана,
Скарбаў сховішчы і зброя падуладны толькі мне.
Ты майго даверу варта, я скажу табе ўсю праўду:
Мае цар дачку, што з твару нібы ясная зара,
З-за яе агнём згараю, і ніхто не дасць мне рады,
Па яе жаданню тут я, кінуў войска і цара.
Я шукаю ўсюды дзеву, што была ў цябе схавана,
Абышоў амаль паўсвета, каб знайсці царыцу дзіў.
Бачыў я таго міджнура, што тугою па каханай,
Нібы леў, стралой працяты, галаву сваю схіліў».
Расказаў Фацьме дакладна Аўтандзіл пра ўсе прыгоды:
Як таго, што ў шкуры тыгра, моцна гора абвіло.
Ён сказаў: «Ты маеш сродак, што скасуе ўсе нягоды,
Што ўратуе веек чорных крумкачынае крыло.
Удваіх, Фацьма, з табою, адшукаўшы дзеву тую,
Памаглі б двум зоркам зліцца ў непадзельную адну.
І з удзячнасцю нашчадкі слалі б нам хвалу людскую,
Што вярнулі закаханым мы шчаслівую вясну.
Дык пакліч ты чарадзея, мы пашлём яго ў Каджэці,
Хай пра ўсё раскажа дзеве, што ўведаць мы змаглі.
І яна сваёй парадай дапаможа нашай мэце:
Знішчыць каджаў, каб ніводзін не застаўся на зямлі».
«Бачыць бог,— Фацьма сказала,— разагнаў ты смутку хмары,
Справа тая, што надумаў, шле збавенне, а не страх».
Быў паклікан раб адразу ж; той з'явіўся чарнатвары.
«Паспяшайся,— загадала,— да Каджэці доўгі шлях!
Мы пабачым сілу чараў і вядзьмарскага сумлення,
Ці пазбавіш нас ад болю, ці патушыш сэрцаў жар.
Перадай у вежу дзеве, хай чакае вызвалення».
«Будзе зроблена, чакайце весткі»,— ім сказаў вядзьмар.
ПІСЬМО ФАЦЬМЫ ДА НЕСТАН-ДАРАДЖАН
У пісьме Фацьма пісала: «Ты, як сонца, свеціш свету,
Хто разлучаны з табою, палымнее той жальбой;
Льецца голас твой крыніцай, хараством тваім сагрэты;
Лал з крышталем злучан цесна, ззяе ўсмешкаю тваёй!
Хоць пра лёс свой невясёлы ты сказаць не захацела,
Мне вядома ўсё, і гору спачуваю я твайму.
Каб вар'яцтва ён пакінуў, шлі ты вестку Тарыэлю,
Хай табе ён будзе ружай, ты ж фіялкаю яму.
Ратаваць цябе з'явіўся Тарыэлеў брат названы.
Аўтандзілам ён завецца, войска мужны правадыр,
Ён пры троне Растэвана віцязь слаўны і адданы,
Дык парадуй весткай мудрай, наша сонца, наш кумір!
Да цябе ганца паслалі, ты пра ўсё яму раскажаш:
Ці вярнулася царыца, колькі войска разам з ёй,
Ці вялікая ахова ля ўваходу ў горад каджаў,
Хто над вартаю галоўны, хто вартуе замак твой?
Ты пра ўсё, што ўдасца ўведаць, напішы нам падрабязна,
І мінджнуру прывітанне не забудзь ты перадаць.
Хай забудуцца бядоты, шчасцем свеціць даль выразна,
Бог паможа нам дабіцца, каб навекі вас з'яднаць.
Паляці, пісьмо, да мілай вестуном, даўно чаканым!
Як табе не пазайздросціць — лал і перлы ўбачыш ты,
Будуць ласкавыя вочы сузіраць цябе ў чытанні...
Пашкадуй жа, сонца свету, і пазбаў нас цемнаты!»
І Фацьма ганца пазвала і пісьмо яму ўручыла:
«Паланянцы яснатварай з рук у рукі перадай».
Той, зялёнаю накідкай махануўшы, нібы крыллем,
Па-над дахамі ўзняўся, знік у небе, нібы здань.
З лука пушчанай стралою паляцеў у вокамгненне
І дасяг Каджэці, толькі слацца стаў у полі змрок;
Праз вароты і праз варту праслізнуў нябачным ценем,
Каб аддаць палоннай дзеве весткі шчаснае лісток.
Ён прыйшоў да дзевы ў вежу, абмінуўшы ўсе завалы,
Цёмнатвары, валасаты, нечаканы, быццам здань.
Ахапіла дзеву боязь, нерухомая чакала —
Заблакітнелі фіялкі, ружа стала, як шафран.
Пасланец сказаў: «Не бойся, я не прывід з апраметнай,
Да цябе сюды з'явіцца загадала мне Фацьма.
Вось пісьмо! Яго прынёс я без затрымкі непрыкметна.
Заквітнееш хутка ружай, згіне прэч з вачэй турма!»
Не было канца здзіўленню ад раптоўнага здарэння,
Воч міндаліны трымцелі, цень на іх агат прынёс,
І, схапіўшы ліст, чытала ўсхваляваная царэўна,
І скаціліся дадолу дыяменты-росы слёз.
У ганца яна спытала: «Хто ж такі мяне шукае?
Што яшчэ хаджу жывая, хто дазнацца быў ахвоч?»
Адказаў ён: «Падзялюся ўсім, што ў розуме трымаю:
З той пары, як ты прапала, светлы дзень змяніла ноч.
З той пары працяты грудзі ў Фацьмы кап'ём пакуты,
Слёзы лье яна няспынна, кленучы пракляты лёс.
Я ёй тайну гэту выкрыў аб табе, няволяй скутай;
Бачыць бог, з тае часіны не ўсыхае лівень слёз.
Ды з'явіўся нейкі віцязь, станам зграбны, як таполя,
І Фацьма яму сказала пра тваю нуду-бяду.
Ён прайшоў амаль паўсвету, каб цябе вярнуць на волю,
Імі я сюды пасланы і да іх назад іду!».
Адказала дзева: «Веру, што прыйшоў ты без падману,
Але як маглі дазнацца вы пра горкі мой палон?
Пэўна, той жывы, хто грэе сэрца жарам палымяным.
Напішу, як сэрца цісне торкай долі злы праклён».
ПІСЬМО НЕСТАН-ДАРАДЖАН ДА ФАЦЬМЫ
Адказала сонца-дзева: «Даражэй ты мне за маці.
Бачыш, чым мяне спаткала доля злая ў горкі час?
Чым я вінна, што прымусіў бог мяне з няволяй знацца?
Мне прынесла толькі ўцеху вестка добрая ад вас.
Ад напасці нечаканай ты мяне ўратавала,
Але трапіла да каджаў выпадкова я ў палон.
Сцеражэ мяне ўсё войска, ўся варожая навала.
Дзе знайду цяпер уцеху, зменіць хто цяжкі мой кон?
Пра напасці і журботы мне яшчэ пісаць не варта.
Не вярнулася царыца, з ёю безліч каджаў там,
Хоць і тут на кожным кроку ўсюды ўзброеная варта.
Не, каб вызваліць адгэтуль, немагчыма й думаць вам.
Хто шукаць мяне сабраўся, той дарэмна траціць сілы,
Той дарэмна труціць сэрца, на агні пакут гарыць.
Аднаму зайздрошчу толькі — быў ён побач з сонцам мілым,
Без якога не пабачыць мне шчаслівае зары.
Аб сваім каханні палкім расказаць табе не смела,
Не хацела слёз дарэмных, не хапала сіл раней.
А цяпер прашу я слёзна папярэдзіць Тарыэля,
Каб жыццё сваё ў ахвяру не прыносіў з-за мяне.
Бо даволі ўжо няшчасцяў,. турбаваць не варта неба,
Не чакаю вызвалення — бог, відаць, мяне забыў.
Тарыэль памрэ, дык двойчы мне тады памерці трэба,
Застануся жыць — каменнем ты мяне тады забі!
Просіш ты, каб Тарыэлю я паслала знак кахання;
Шлю істужку я ад шаля, што калісь мне ў дар прынёс,
Бо ягоны падарунак сэрца цешыў спадзяваннем,
Хоць і мае чорны колер, нібы мой пракляты лёс!»
ПІСЬМО НЕСТАН-ДАРАДЖАН ДА КАХАНАГА
З плачам горкім і няўцешным да каханага пісала,
Слёзы жар душы гасілі, абуджалі толькі жаль.
Тым пісьмом любому сэрца вострым болем працінала,—
Скрозь пялёсткі ружы кволай мігацеў душы крышталь.
«Любы мой! Радкі прызнання я сваёй рукой пісала,
Быў пяром мне стан мой гнуткі, а чарнілам жоўць і кроў.
А паперай — тваё сэрца, што з маім сама з'яднала.
Дык нашто ты рвешся, сэрца, з тых чароўных ланцугоў?
Бачыш, любы, свет існуе скрозь няпраўдаю адною!
Як бы сонца ні свяціла — праглыне яго імгла.
Мудрацы, жыццё пазнаўшы, асудзілі ўсё зямное!
Гора мне! З табой разлука ў труну ледзь не звяла.
Разлучылі нас з табою свет і час, даўно пракляты.
Радасць нам не давялося ў згодзе між сабой дзяліць.
З сэрцам, што тваім каханнем, як кап'ём, наскрозь працята,
Што зраблю я? Хай твой розум дасць параду, як мне быць!
Я клянуся сонцам светлым, што не марыла жывога
Напаткаць цябе і сілам я не верыла сваім.
Зараз я ад шчасця плачу, праслаўляю літасць бога,—
Гора знікла, стала дыхаць я з табой жыццём адным.
Мне яно надзеяй свеціць, больш нічога і не трэба,—
Хоць параненае сэрца спапяліў агонь нягод.
Пра мяне ўспамін сардэчны хай табе згадае неба,
Я ж кахання рунь жывую зберагу ад непагод.
Што яшчэ ў пісьме скажу я, мой каханы і адзіны?
І язык стаміцца можа, і паверыць цяжка ў зло.
Мне Фацьма дала ратунак — вызваленне з рук двух злыдняў,
А цяпер па волі лёсу зноў няшчасце надышло.
Спалучыўшы з горам гора, свет дадаў пакут мне болей,—
Палічыў, відаць, што мала ён няшчасця мне прынёс:
Я да злых і дужых каджаў зноў патрапіла ў няволю.
Бачыш, любы, не шкадуе нам сваіх праклёнаў лёс!
Я сяджу ў высокай вежы, недасяжнай нават воку,
Патаемны ход пільнуюць вартавыя дзень і ноч,—
Далятаюць гулкім рэхам да мяне цяжкія крокі,
Смерць нясуць яны любому, хто прайсці сюды ахвоч.
Ты не думай, што іх войска ваяваць па-людску здольна!
Не шукай бяды,— загінеш, значыць, больш і мне не жыць.
Калі ўбачу нежывога — я згару, як трут, павольна;
Будзь скалы цвярдзей, трымайся, да спаткання каб дажыць!
Ты адкінь, каханы, думку, што, знясіленая горам,
Станам зграбным, як таполя, дастануся каджам злым;
Без цябе я жыць не буду, не зламлюся я ў пакоры,—
Або нож пратне мне сэрца, або рыну са скалы.
Сонцам я клянуся — месяц твой другому не засвеціць,
Хоць прыйшлі б тры сонцы разам, каб красу яго сустрэць.
Лепш я кінуся ў бяздонне,— хай спрадвечны змрок прывеціць,
Хай душа ўзляціць на крылах,— ты ж даруй мне гэту смерць!
За мяне маліся богу, каб паслаў мне вызваленне,
Каб не даў ператварыцца пачуццю ў агонь і тло,
Каб мне крылы даў узняцца і тваім зрабіцца ценем,
Сузіраць цябе, нібыта сонца яснага святло.
Без цябе не будзе сонца, бо ты сам яго часцінка.
Неаддзельны спадарожнік, ты навекі зліты з ім!
Вобраз твой я ў ім убачу — задрыжыць слязы расінка;
Горка мне жылося — стань жа, смерць, салодкім сном маім!
Я, душу табе аддаўшы, смерці ў твар без страху гляну;
Але вечна ў нашых сэрцах дух кахання будзе жыць.
Хоць разлука ранай свежай да другой кладзецца раны,
Ты не плач па мне, каханы, памяць сэрца зберажы.
Лепш у Індыю спяшайся, бацька там без дапамогі
Не адолее асады ордаў ворагаў ліхіх.
Падтрымай яго ў нядолі, за мяне пазбаў трывогі,
Пра мяне згадай, пра рэкі несціханых слёз маіх!
Наракаць на долю годзе! Досыць скаргаў і праклёнаў!
Ведай: з сэрца — проста ў сэрца слова праўды пападзе.
За цябе памру — хай трызну мне пракаркаюць вароны,
Я жывая — буду плакаць па табе ў цяжкой нудзе!
На ўспамін я шлю істужку ад падоранага шаля,
Ты калісь, як знак кахання, мне той шаль з вайны прывёз.
Хай згадае нашы мары ён табе ў хвіліну жалю,—
Закружылася над намі кола ўсіх сямі нябёс!»
Дзева скончыла пасланне, перапоўненае смуткам,
І адрэзала ад шаля на ўспамін адзін шматок.
Абвілі, як змеі, плечы валасоў тугія скруткі,
І, нібы з таполі стройнай, пах даносіўся здалёк.
Чорны служка з Гуланшара зноў памчаўся ў дарогу
І Фацьме дакладна ў тэрмін вестку гэтую прынёс.
Пра палонную пачуўшы, Аўтандзіл уславіў бога,—
Поўны ўдзячнасці і шчасця, ён праліў нямала слёз.
Ён сказаў Фацьме: «Я рады, што збылася гэта справа.
Чым аддзякую табе я за стараннасць і дабро?
Ехаць трэба мне адразу да таго, хто з гордай славай
Разаб'е праклятых каджаў, нібы з неба грозны гром».
«Леў,— Фацьма яму сказала,— стаў агонь крыві пажарам,
Больш святло не льецца ў сэрца — прадчуваю змрок нуды.
Але ты павінен ехаць, затрымаць цябе не мару,
Бо раней прыбудуць каджы — не адолець іх тады!»
Віцязь склікаў слуг адданых, што належалі Прыдону,
І сказаў: «Ад сна нябыту ўсе мы зараз ажылі.
Доўга весткі мы чакалі — маем мы яе сягоння:
Час прыйшоў, і будзе вораг кроў сваю няшчадна ліць!
Перадайце гэту вестку вы свайму цару Прыдону,
Я спяшаюся і зараз немагчыма стрэцца нам.
Хай склікае гучным клічам войска вернага калоны.
А цяпер усё, што маю, вам да каліва аддам.
Паслужылі вы мне добра, вам я многа вінаваты:
Як сустрэнуся з Прыдонам — ўсё да рэшты заплачу.
А цяпер бярыце скарбы, што здабыў я ў піратаў,
І скупым не палічыце, скнарай быць я не хачу!»
Карабель аддаў багаты, з ім тавары ўсе і рэчы,
Хоць быў сам ён на чужыне і не меў багаццяў шмат.
Загадаў: «Цару Прыдону вы пры першай жа сустрэчы
Гэты скрутак перадайце, я пісаў, як брату брат!»
ПІСЬМО АЎТАНДЗІЛА ДА ПРЫДОНА
Ён пісаў: «Прыдон магутны, цар шчаслівы над царамі,
Сілай сэрца — леў сапраўдны, сонца нашага краса!
Кроў варожую чужынцаў льеш ты ў бойцы ручаямі!
Я, твой брат малодшы, гэта прывітанне напісаў.
За няшчасці ўзнагароду атрымаў я цалкам сёння:
Ўсё, аб чым я доўга марыў, да мяне цяпер прыйшло.
Я дазнаўся, што царэўна чэзне ў каджаў у палоне,
Што было б ільву ўцехай, калі б шчасце іх звяло.
Сонца тое бляск губляе, бо жыве ў высокай вежы,
Нам туды дайсці не цяжка па акрутных схілах гор.
Лье з нарцысаў дождж крыштальны, з ружы вее пахам свежым.
Хоць не шмат там зараз каджаў, але пільны іх дазор.
Сум развеяўся мой цяжкі, я ад шчасця толькі плачу.
Там, дзе ты і брат старэйшы,— не прадбачыцца нягод.
Бо заўсёды сустракала ў кожнай справе вас удача;
Што вам вораг? Перад вамі не існуе перашкод.
Ты прабач, што не заеду, ў іншы бок мая дарога,
Вызваляць хутчэй красуню павяду я свой атрад.
Буду рад з табой і братам я сустрэцца без трывогі.
Што яшчэ табе скажу я? Памажы, як брату брат!
Заплаціць рабам пакорным я дасюль не мог як трэба,
Тым усцешу, што служылі мне яны ўсёй душой.
Хто з табой быў разам, варты пахвалы самога неба.
«Добры — добрых нараджае»,— мудрасць кажа нам парой!»
І, пісьмо скруціўшы ў скрутак, перадаў слузе Прыдона.
Сам, нібы фіялка з ружай, дзіўным колерам заззяў.
І дадаў, каб перадалі вусна ўсё, што ім вядома;
І блішчалі перлы-зубы між каралавых апраў.
Карабель знайшоў ён хутка з Тарыэлевай мясціны,
Зноў падаўся ў дарогу — сонца яснага святло!
Пакідаў Фацьму з журбою — так шкада было жанчыны;
На праводзінах нямала слёз гарачых там цякло.
І Усен з Фацьмой, і слугі — ўсе няўцешна галасілі:
«Сонца наша, ты заўсёды слаў праменнае святло!
Дык чаму разлукі цемру пасылаеш з небасхілу?
Без цябе, нібы ў магіле, вочы ўсцеле нам імглой».
АД'ЕЗД АЎТАНДЗІЛА З ГУЛАНШАРА І СУСТРЭЧА ЯГО З ТАРЫЭЛЕМ
Пераплыўшы цераз мора, Аўтандзіл прыстаў да сушы,
І ў настроі ціхамірным ехаў верхам ён далей;
З весткай радаснай, гаючай на сустрэчу з другам рушыў,
Уздымаў да неба рукі ў маленні і хвале.
А вясну змяніла лета, стракацелі ў лузе краскі,
Надыходзіў росквіт ружаў, набліжаў спаткання час.
Перасек сузор'е Рака сонца шлях агністым бляскам,
Уздыхаў глыбока віцязь, хоць агонь вачэй не гас.
Трос нябёсы гул грымотаў, з хмар ліліся рос крышталі,
Ружай вуснаў ружу-кветку стаў ён палка цалаваць,
Гаварыў: «Сваёй красою ты мне тую нагадала,
З кім я мару, як з табою, дзень шчаслівы напаткаць».
З думкай добрай пра сабрата праліваў ён слёз нямала,
Пракладаў свой шлях нялёгкі да няходжаных мясцін
Праз магутныя дубровы, рэкі шпаркія і скалы,
Паляваў на львоў і тыграў у прывозерным трысці.
Ён здаля пячору ўбачыў і сказаў: «Мой мілы дружа,
Тут з табой мы бедавалі, разам слёзы тут лілі;
Весткай шчаснай разганю я дум тваіх самотных сцюжы,
А няма цябе — дарэмна, значыць, пошукі былі.
Толькі ён наўрад ці будзе бавіць час у адзіноце,
Пэўна гойсае па стэпу, як загнаны дзікі звер;
Лепш паеду я тудою, дзе шумяць вятры ў чароце».
І пусціў каня праз рэчку, праз асокі ды аер.
Ехаў віцязь памаленьку, а душа ў яго спявала,
Клікаў друга ён уголас — рэха слалася наўсцяж;
Раптам бачыць, нібы сонца над гушчарнікам заззяла,—
Тарыэль абліччам светлым там стаяў сярод трысця.
Побач леў ляжаў забіты — бездыханная ахвяра,—
Па лязу мяча сцякала кроўгарачая яго.
Тарыэль пачуў той вокліч, што ляцеў, як гром з-за хмары,
Схамянуўся, распазнаўшы друга вернага свайго.
Меч адкінуў і насустрач паляцеў да пабраціма,
Той з каня саскочыў шпарка, тварам сонца зацямніў.
І сплялі крыж-накрыж шыі пацалункамі сваімі —
Гук пялёсткаў спелых ружаў саладзейшы мёду быў.
І гучалі красамоўна Тарыэля нараканні,
Чырваніў ён слёзнай плынню веек стрэльчаты агат:
«Без цябе хіліўся долу, як альяс, я, стройны станам,
Прэч зляцелі жаль і смутак, як з табой сустрэўся, брат!»
Аўтандзіл на скаргі тыя адказаў усмешкай яснай —
Праз каралы вуснаў ззялі перлы чыстыя зубоў:
«Вестку добрую прынёс я — вырак лёсу нам не страшны,—
Тая ружа, што завяла, зацвіла цяпер ізноў».
Тарыэль сказаў: «Даволі мне й таго, што ты са мною,
Ты прынёс душы ўцеху, камень важкі з сэрца зняў,
Хай жаданняў нашых мэта прамільгнула стараною;
Што чакаць дарэмна шчасця, калі бог яго не даў!»
Аўтандзіл здзівіўся вельмі недаверу Тарыэля,
І паспешна ад палоннай ён пасланне перадаў,
Разам з ім істужку шаля. Той узяў усё нясмела,
Паглядзеў і здрыгануўся, бо пазнаў свой даўні дар.
І, дашчэнту ўсхваляваны, прытуліў ён іх да твару,
І патух агонь у зрэнках, ахінуў яго туман,
Кінуў чорны лес агатаў цень на белы твар ахвяры,—
Мук такіх не ведаў Каіс, не стрымаў бы й Саламан.
Аўтандзіл убачыў гэта і пабег на дапамогу,
Тарыэль ляжаў, як мёртвы, нерухома на зямлі.
Ды не мог ніякай сілай друга ён падняць на ногі,—
Дар каханай нечаканы дух міджнура спапяліў.
Плач, як песні гук працяжны, ліўся з вуснаў Аўтандзіла,
І над ружай твару ўзняўся цень журботнага крыла.
І струменнем алым слёзы шчок крышталі баразнілі,
Бо гранёным дыяментам быў рассечан яркі лал.
Ён з адчаю драпаў шчокі і лічыў сябе няшчасным:
«Як я мог, вар'ят бяздумны, друга страціць задарма!
Хіба ж можна так раптоўна ліць ваду ў агонь нязгасны,
Столькі радасці ці ж зможа сэрца беднае стрымаць?
Загубіў свайго сабрата я ўчынкам неразумным,
І за гэтую правінку я караю сам сябе.
Лепш развагі поступ цвёрды, чым даніна спешцы тлумнай,
Лепш павольны рух наперад, чым на месцы шпаркі бег».
Тарыэль не варушыўся, нібы скон крануў здранцвеннем,
Аўтандзіл шукаў дарэмна — хоць бы дзе вада цякла;
Льва забітага пабачыў і, крыві набраўшы ў жменю,
Другу грудзі акрапіўшы, цела сінь змяніў на лал.
Кроў ільвіная вярнула льву патрачаныя сілы,
Задрыжалі вейкі дружна, як вайсковых коп'яў лес.
Тарыэль расплюшчыў вочы, ўбачыў вобраз друга мілы,
І ў яскравым бляску сонца промень месяца збялеў.
Ружы кволыя пялёсткі ад зімовай гінуць сцюжы,
Летам іх спякота сушыць, асыпае ветравей.
Хоць пяшчотна аб каханні салавей спявае ружы,
Ні ад спёкі, ні ад сцюжы не ўратуе салавей.
Так і сэрца чалавека раўнавагі не здабудзе:
То ад радасці квітнее, то завяне ад бяды,
То надзеяй светлай цешыць, то трывогай б'ецца ў грудзі;
Той, хто верыць зменам свету — вораг сам сабе заўжды.
Тарыэль абняў вачыма словы той, каму да скону
Прысягнуў служыць, і позірк засцілаў туман яму,
Ён з-за слёз не бачыў свету, сэрца стукала шалёна;
Аўтандзіл сказаў з дакорам другу лепшаму свайму:
«Так трымацца не павінен той, хто розум мае ўласны,
Не рыдаць — смяяцца трэба, калі ўдача надышла.
Дык хутчэй жа пойдзем, дружа, мы туды, дзе сонцам ясным
Свеціць тая, што чакае быць арліцай у арла.
Хай не слёзы, толькі радасць цешыць зараз нашы сэрцы,
Дык хутчэй сядлайма коней і ў Каджэці паляцім.
Пракладуць мячы дарогу і заплацяць каджы смерцю
За пакрыўджаную дзеву, будзе страшнай помста ім».
Ачуняўшы ад, шаленства, Тарыэль зірнуў навокал —
Чорна-белая маланка мільганула ў вачах,
І, як лал пад сонцам ясным, залівала чырвань шчокі.
Толькі вартаму шле неба міласэрнасці ачаг.
Адказаў ён Аўтандзілу: «Для падзякі слоў не маю,
Каб цябе належна ўславіць, трэба слова мудраца.
Як вада крынічкі чыстай ажыўляе кветку мая,
Так ад слёз вачэй нарцысы асушыў ты да канца.
Я аддзякаваць за гэта не змагу, відаць, ніколі,
Бог сваёй дзясніцай шчодрай хай пашле дабротаў шмат».
І на коней пасядалі і памчаліся праз поле
Да пячоры, дзе ў самоце час праводзіла Асмат.
У адной кашулі сподняй дзева сумная сядзела
І ўбачыла раптоўна — едуць віцязі ўдваіх,
Нібы пошчак салаўіны, песні радасна звінелі;
І Асмат, пра ўсё забыўшы, з крыкам рушыла да іх.
Незвычайным ёй здалося бачыць гэткім Тарыэля,—
Быў заўсёды ён у смутку, а цяпер вясёлым быў;
І Асмат ад з'явы гэтай раптам нібы анямела,
І збягаў паволі з твару след мінулае журбы.
А сябры дарылі ўсмешкі — белізною перлы ззялі.
«Гэй, Асмат! — яны крычалі.— Бог паслаў нам шчасны дар!
Здабылі мы цуд нязнаны, ў цемры месяц адшукалі,
Што змяніў на радасць гора, патушыў маркоты жар».
Аўтандзіл з каня саскочыў, як сястру, абняў ён дзеву,
Як да стройнае чынары, прытуліла тая стан,
Шчокі, шыю цалавала, ў сэрцы песціла надзею:
«Адкажы мне, я чакаю весткі добрай пра Нестан!»
І ад той, што, нібы месяц, нікне цьмяна перад раннем,
Ён з далёкае чужыны перадаў Асмат пісьмо
І сказаў: «Ад гаспадыні вось прыветнае пасланне,
Узыходзіць наша сонца, чэзне морак чорных змоў».
Выхаванкі мілай почырк па пісьму Асмат пазнала,
Задрыжала так, нібыта страх яе наскрозь працяў,
І, знямеўшы ад здзіўлення, ўсё збянтэжана пытала:
«Калі праўда ўсё, дык будзе ёй канец або працяг?»
Адказаў ёй віцязь: «Страху хай не будзе болей месца,
Адляцела наша гора, радасць светлая прыйшла,
Знікла цемра над зямлёю, вадаспадам сонца льецца;
Дабрата не мае межаў, перамогшы сілу зла!»
Індаў цар з Асмат вясёла між сабою гаварылі,
Абдымаліся, злучыўшы гукі голасу свайго.
Росы слёз цяклі на ружы з веек, нібы з чорных крылляў.
Бог не кіне тых, хто варты міласэрнасці яго.
Дружна бога ўслаўлялі, уздымалі рукі ўгору:
«Шлеш не зло ты, а збавенне ад цяжкіх і горкіх страт!»
А пасля ўвайшлі ў пячору, з ног і з плеч зляцела змора,
Ад душы іх частавала рознай ежаю Асмат.
Тарыэль прамовіў другу: «Ты ўважліва паслухай,
Раскажу табе пра тайну, што хавае гэты кут.
З той часіны, як пабіў я зграі дэваў — злосных духаў,—
Безліч скарбаў засталося, захаваных імі тут.
Не чапаў я іх ніколі, не было патрэбы пільнай,
А цяпер давай пабачым, што схаваць яны маглі».
І пайшлі ўсе трое ў цемру, несучы з сабой свяцільні,
Сорак сховаў адчынілі, сорак залаў абышлі.
Шмат было багаццяў розных захавана ў тых скарбніцах,
Ззялі грані самацветаў пераліўнаю ігрой.
Там ляжалі перлаў скрыні, дыяменты-бліскавіцы,
Зліткі золата блішчэлі незлічонаю гарой.
Сорак сховаў пад скляпенні там былі дабром набіты,
Шмат вайсковага рыштунку, шмат даспехаў баявых
Там валялася навалам, груд гародніны нібыта,
І вялікасна ўзвышаўся даўні куфар паміж іх.
Надпіс быў на вечку: «Зброя тут найлепшая схавана,
Шлемы, латы і кальчугі, з Басры вострыя мячы.
Як на дэваў пойдуць каджы — смерць ім будзе ўсім дазвання.
Хто ж кране да часу, зробіць царскай гібелі пачын».
Не зважаючы на гэта, куфар віцязі ўзламалі.
Ўсё, што трэба, каб у бітве злыя ворагі ляглі,—
Тры наборы лепшай зброі — стрэлы, коп'і, меч, забрала,—
Нібы муміі ў грабніцы, там пакладзены былі.
На сябе сябры надзелі ўсе даспехі, зброю тую,
Іх трываласці адменнай не зраўняеш ані з чым:
Меч крышыў, нібы паперу, рэч жалезную любую,
З гэткай зброяй іх не здольны аніхто перамагчы.
«Надпіс нам прарочыць поспех! — так яны сабе сказалі.—
Бог, відаць, паслаў на шчасце нам вось гэтую скрыжаль».
І цудоўныя даспехі для паходу ўсе пабралі,
Захапілі й для Прыдона незвычайнай зброі сталь.
Перлаў, золата, каменняў узялі яны з сабою,
Сорак сховаў зачынілі, апячаталі ўваход.
Аўтандзіл сказаў: «Трывала зросся меч з маёй рукою.
Адпачнём, а на світанку заўтра рушым у паход!»
Вось, мастак, ты бачыш прыклад непарушнай братняй дружбы,
Дык ствары ж ты двух міджнураў вобраз светлы і мажны —
Вобраз тых, хто зоркам любым прысягнуў у вечнай дружбе,
За якіх у бой на каджаў заўтра рынуцца яны!
ТАРЫЭЛЬ І АЎТАНДЗІЛ ПРЫЯЗДЖАЮЦЬ ДА НУРАДЗІН-ПРЫДОНА
На світанні падаліся ўсе ўтраіх у край Прыдонаў,
Па чарзе Асмат саджалі да сябе браты ў сядло.
Куш узяўшы не маленькі, даў каня ім невядомы.
Аўтандзіл дарогу ведаў — рушыў смела напралом.
Па дарозе напаткаўся ім табун вялікі коней,
Гналі іх у стэп на пашу Нурадзіна пастухі.
Тарыэль сказаў: «Пацеха будзе добрая сягоння,
Калі мы разгонім жартам скакуноў яго ліхіх.
Цар, пачуўшы, што зладзюгі завяліся тут паблізу,
Вышле войска, вінаватых каб належна пакараць,
А пазнаўшы нас, здзіўляцца будзе з нашага капрызу.
Жарту добраму і горды пасмяяцца заўжды рад».
І, не думаючы доўга, паляцелі ў пагоню.
Запалілі ў знак трывогі пастухі хутчэй лаўжы.
«Хто вы, людзі? — закрычалі.— Стойце! Царскія тут коні!
Цар дазнаецца пра гэта, дык на свеце вам не жыць!»
Але тыя не зважалі, а пабралі лук і стрэлы.
Пастухі мацней ад страху крык і лямант узнялі:
«Людзі добрыя, ратуйце! Нас разбойнікі сустрэлі!»
І аб тым здарэнні весткі да цара, як гром, дайшлі.
Ён адразу рынуў верхам, ледзь паспеўшы зброю выняць,
Войска ўслед ляцела процьма, нібы дзесь шугаў пажар,
А насустрач ім два сонцы, што і ўзімку не астынуць,
Зіхацелі, шлемы зняўшы, каб не быў схаваны твар.
Тарыэль пазнаў Прыдона: «Вось ён, той, хто нам патрэбны!»
Скінуў шлем, святло праліўшы навакол з праменных воч.
«Рыхтаваў замах, выходзіць? — і заліўся смехам срэбным.—
Да гасціннасці такое быў наўрад бы хто ахвоч!»
Тут Прыдон з каня саскочыў, пакланіўся з прывітаннем,
Абняліся з ім героі, нібы з братам родны брат.
Славіў бога цар за шчодрасць, за яго ахвяраванні.
Абдымалі іх вяльможы, кожны быў сустрэчы рад.
І сказаў Прыдон: «Стаміўся я ад доўгага чакання,
Я гатоў з хвіліны гэтай вам сябе ўсяго аддаць».
Нібы месяц і два сонцы ў бліскуча-яркім ззянні,
Так яны, на коней сеўшы, паімчаліся ў палац.
Увайшлі яны павольна ў пышна ўбраныя пакоі,
Пасадзіў з сабою побач Аўтандзіла гаспадар,
Тарыэлю ж трон аддалі, ўвесь аздоблены парчою,
Тут яны цару ўручылі знак адвагі — збройны дар.
І сказалі: «Падарункаў не змаглі прывезці лепшых,
Не дайсці было б, напэўна, з тым багатым скарбам нам».
І, чало схіліўшы нізка, адказаў ім цар мудрэйшы:
«Гэткі слаўны падарунак не паднёс бы я і сам».
Аж да самай позняй ночы не змаўкала баляванне,
Раніцою ж у купальні асвяжыла іх вада.
Даў ім цар з каморы царскай багацейшае ўбранне,
Кубак, поўны буйных перлаў, ім паднёс таксама ў дар.
Ён сказаў: «Быць можа, здамся вам не вельмі я гасцінны,
Што спыняю нечакана сон салодкі малады.
Але ж ехаць без маруды мы ў далёкі шлях павінны;
Каджы вернуцца дадому — не адолець іх тады!
Войска шмат нам не патрэбна, адбяром найбольш адважных,
Трыста коннікаў даволі, каб разбіць варожы стан.
Наляцім, як бліскавіцы, мы на варту злосных каджаў,
Знойдзем тую, хто ў палоне тапаліны губіць стан.
Быў аднойчы я ў Каджэці. Непрыступнай цытадэляй
На скале стаіць высокай, не падступішся ніяк.
Нам туды прабрацца трэба непрыкметна і ўмела,
Вось таму й не трэба многа нам з сабою браць ваяк».
Пагадзіліся ўсе трое з прапановай мудрай тою
І са шчыраю падзякай развіталіся з Асмат.
Трыста коннікаў забралі, роўны кожны з іх герою.
Той заўсёды пераможа, хто цярпець умее шмат.
Пераплыўшы хвалі мора, йшлі браты зямлёй чужою,
Дзень і ноч Прыдон адважны вёў іх сцежкаю крутой.
І сказаў нарэшце: «Мэта наша блізка, за гарою,
Трэба ехаць толькі ноччу, каб не ўбачыў нас ніхто».
Пагадзіўшыся адразу з прапановай мудрай тою,
Дзень, схаваўшыся, чакалі, без прыпынку йшлі ўначы.
Вось нарэшце паказаўся замак грозны за сцяною,
Перагуквалася варта, нібы тыя крумкачы.
Пільнавала брамы ў замак дзесяць тысяч варты строгай,
І, калі срабрысты месяц над цвярдыняй стаў ясней,
Львы сказалі: «Толькі хітрасць можа даць нам перамогу.
Там, дзе розум з сілай дружыць — сотня тысячы мацней».
ПАРАДА НУРАДЗІН-ПРЫДОНА
Цар Прыдон сказаў: «Хачу я даць карысную параду.
Каб адолець моц такую, мала войска ёсць у нас,
Тут, вядома, не памогуць самахвальства і бравада,
Брамы ў крэпасць пазачыняць — сто гадоў марнуй тут час.
Навучыўся я з дзяцінства спрыту, жвавасці і гарту,
Бегаць, лазіць, па вяроўцы мог хадзіць, як той штукар.
Кожны ведаў: нада мною верх узяць няможна жартам,—
Я, на зайздрасць аднагодкам, лёгкай стычкі не шукаў.
Хто валодае з вас добра моцна скручаным арканам,
Каб высокай вежы выступ зачапіў яго пятлёй?
Я прайду па ім спакойна і ў варожым буду стане,
Я мячом сваім змяшаю кроў варожую з зямлёй!
Шчыт і меч з сабой узяўшы, прабяруся я ўпотай,
Са сцяны саскочу, бурай налячу на варты строй,
І, ахову перабіўшы, адчыню я вам вароты,
Вы ж праз іх адразу рушце, як раздасца заклік мой».
ПАРАДА АЎТАНДЗІЛА
Аўтандзіл сказаў Прыдону: «Гавару я без папроку:
Ты, магутны леў і віцязь, не збівайся ў троп крывы.
План твой вельмі небяспечны. Чуеш рэха гулкіх крокаў?
Каля самай вежы чуеш пераклічку вартавых?
Зброі бразгат ненаўмысны раптам вораг злы пачуе,
І аркан з табою разам перацяты будзе ўраз!
Смерць бяссэнсная такая анікога не ўратуе;
Хоць намер твой вельмі смелы,— ён няўдачай стрэне нас.
Зробім так: вы пад скалою будзьце ўсе нябачна ў ценю.
Тут купцоў, відаць, пускаюць, не разглядваючы ў твар;
Вось якраз і апрануся я ў купецкае адзенне,
Пакладу на мула зброю, быццам свой вязу тавар.
Нам утрох ісці не трэба — западозраць нечакана,
Я ж купцом прайду спакойна, не заўважаны нікім.
Зброю ўзняўшы перад імі, мсціўцам грозным я паўстану
І крыві варожай рэкі буду ліць мячом сваім.
Я без цяжкасцей вялікіх знішчу варту ўнутраную,
Вы ж знадворку насядайце, ведучы геройскі бой.
Пазбіваўшы ўсе завалы, вам вароты расчыню я.
Хто не згодзен — прапануе хай найлепшы спосаб свой!»
ПАРАДА ТАРЫЭЛЯ
Тарыэль сказаў: «Адвагай вы сваёй вышэй герояў,
Вашы мудрыя парады — непахіснай волі знак.
Меч не вымеце дарэмна, бачу — прагнеце да бою,
Каджаў нішчыць разам з вамі я гатоў. Скажу, аднак:
Хоць і тут нямала справы, толькі там удар галоўны;
Што, калі, пачуўшы бойку, з вежы ўніз Нестан зірне
І мяне між вас не ўбачыць сваім позіркам чароўным?
Ганьбай вечнаю зняславіць бойка гэткая мяне.
Вось найлепшая парада — ўдачы пэўная аснова:
Возьмем мы людзей па сотні, ледзь займацца дзень пачне,
І да трох варот ахоўных паляцім адначасова,
Вораг выйдзе нам насустрач — скорай кары не міне.
Распачаўшы бой крывавы, мы іх выклічам за браму,
Хай адзін прарвецца ў горад, два пачнуць іх тут сячы,
Кроў пальецца там ракою зграй варожых, бітых намі,—
Толькі хітрасць і адвага могуць нам дапамагчы».
Тут Прыдон сказаў: «Я згодзен, праўду ты, мой дружа, кажаш.
Толькі вось шкада — аддаў я ў дар найлепшага каня.
Ведаў ліха б тое, пэўна сам на ім лупіў бы каджаў,
Ты б каня таго ўбачыў, хай лічыўся б сквапным я».
Так сказаў Прыдон жартоўна. І вясёлую размову,
Спалучыўшы з мудрым словам, доўгі час вялі сябры.
За забавай той, аднак жа, не забыліся асновы —
Рыхтавалі зброю, коней да світальнае пары.
І хоць многа жартавалі, кожны ведаў — справа рупіць.
Тарыэлева рашэнне даспадобы ўсім было.
Узялі па сотні конных, што ў змаганні не адступяць,
І, на коней сеўшы, шлемы апусцілі на чало.
УЗЯЦЦЕ КАДЖЭЦКАЙ ЦЫТАДЭЛІ І ВЫЗВАЛЕННЕ НЕСТАН-ДАРАДЖАН
Бачыў я асілкаў гэтых, нібы сонца прамяністых,
Сямізор'я бляск дзівосны ахінаў усіх траіх.
Вараны пад Тарыэлем капытом выкрэсваў іскры,
Смерць для ворага, для друга ж — асалода выгляд іх.
З чым магу іх параўнаць я? Можа, з горнай ручаінай,
Што пасля дажджу і буры ў злым шаленстве пеніць плынь,
Крышыць скалы, з грозным гулам вырываецца з цясніны
І сціхае, шал суняўшы, цішынёй марскіх глыбінь.
Аўтандзілу і Прыдону на зямлі не знойдзеш роўных,
Хто паспеў бы з Тарыэлем скрыжаваць свае мячы?
Бо святло ярчэйшых зорак цьмяніць сонца ўсё роўна...
Вось паслухайце, расказу я свайму раблю пачын:
Тры ўваходы падзялілі, кожны ведаў месца бою,
Трыста воінаў за імі ў тры атрады ўвайшлі.
Ноч стаялі ў дазоры, не парушыўшы спакою,
А на золку са шчытамі ўсе гатовыя былі.
Як вандроўнікі, спачатку йшлі павольнаю хадою,
Вартавыя не зважалі, з варт не сходзячы сваіх,
Бестурботна пільнавалі сон спакойны за сцяною.
Раптам віцязі, надзеўшы шлемы, рушылі на іх.
Стрымгалоў ляцелі коні, слаўся пошчак бізуновы,
Вось ужо вароты блізка, скрыжаваліся мячы.
З трох бакоў ішла атака, ў сечы падалі галовы,
Гулка білі барабаны, гралі ў трубы трубачы.
Бог угневаўся на каджаў і паслаў ім з неба кару,
Засланіў пахмурны Кронас зіхатлівы сонца бляск,
З небасхілу цень крывавы лёг на змрочныя абшары,
Горы мёртвых не змяшчала паміжгорная зямля.
Гучны голас Тарыэлеў абуджаў спалох жахлівы;
Ён ірваў кальчугі, латы, шлемы ён мячом крышыў.
З трох бакоў браты ў запале наступ свой вялі імклівы,
Кожны злыдням слаў пагібель, суд крывавы свой вяршыў.
Аўтандзіл ільва Прыдона напаткаў у бойцы грознай.
Вораг быў нашчэнт разбіты, скрозь цякла ракою кроў.
Тут сябры, наўкол зірнуўшы, пачалі гукаць трывожна:
«Тарыэле, адгукніся!» Але той не чуў сяброў.
Не знайшлі яго, хоць двойчы прабіваліся да брамы,
Аніхто не адгукнуўся, бо нікога не было;
Скрозь абломкі зброі, латаў бразгаталі пад нагамі,
Дзесяць тысяч злой пачвары ў гэтай бойцы палягло.
Паляглі, нібыта пошасць іх дадолу паваліла,
Целы ў ранах і кальчугі параздзёрты на шматкі,
Брамы звалены з завесаў незвычайнай нейкай сілай,
І сябры пазналі справы Тарыэлевай рукі.
Узышлі яны на вежу, бачаць: вызваліла сонца
Месяц ясны з вежы цеснай, што ахоўваў люты змей.
Тарыэль стаяў без шлема, дзеву ён туліў бясконца,
Шыя з шыяю спляліся, грудзі ніклі да грудзей.
Мілаваліся ў абдымках, вусны з вуснамі злівалі,
Так злучаецца з Муштарам зорка светлая Зуал,
Так світанне аздабляе кветку-ружу ў колер алы,—
Дзе віселі смутку хмары, шчасця промень там заззяў.
Стан да стану, вусны ў вусны, сэрца з сэрцам у суладдзі,—
Ружа з ружаю спляліся, раз'яднацца не маглі.
Тарыэль сяброў заўважыў, хоць і быў у палкім чадзе;
Перад дзевай у паклоне кожны з іх чало схіліў.
Усміхнулася прыветна дзева віцязям чароўным
І з падзякай прывітала вызваліцеляў сваіх,
Абняла, пацалавала, як братоў адзінакроўных,
Ад сардэчнай іх гаворкі паступова гнеў аціх.
Услаўлялі Тарыэля, што зграбнейшы за чынару;
Кожны шчыра з перамогай віншаваў сваіх братоў;
Ран не меў ніводзін — злыдні сталі помсты іх ахвярай,—
Перад сілаю ільвінай кожны быць ягнём гатоў.
З тых трохсот, што выйшлі ў бойку, палягло каля паловы,
І хоць рад быў перамозе, смуткаваў Прыдон па іх.
Супастаты, што ўцалелі, палажылі ўміг галовы,
Пераможцам засталося безліч скарбаў дарагіх.
На тры тысячы вярблюдаў і ў хадзе трывалых мулаў
Склалі жэмчуг, і смарагды, і сапфіры, і рубін,
Кубкі золата; шаўковым шалем дзеву ахінулі
І, прыставіўшы ахову, пасадзілі ў паланкін.
Засталіся ў цытадэлі шэсцьдзесят байцоў дазору,
А астатнія з царэўнай тут жа рушылі ў паход.
«Хоць і доўгі,— разважалі,— шлях да горада ля мора,
Мы за доўг Фацьме заплацім лепшаю з узнагарод!»
ТАРЫЭЛЬ ПРЫЯЗДЖАЕ ДА ЦАРА МОРАЎ
Да цара паслаў з дарогі Тарыэль ганца з пасланнем:
«Тарыэль я. Сведчу гэтым: перамог у барацьбе
І вязу з Каджэці сонца, што вянчае ўсе жаданні,
Як да бацькі, я імкнуся ўсёй душою да цябе.
Я, ушчэнт разбіўшы каджаў, авалодаў іх краінай.
Цар, за ўсё табе я ўдзячны, гэта ты мне дапамог,
Бо Фацьма была, як маці, сонцу ўцехаю адзінай.
Чым аддзякую табе я? Сам не ўцямлю, бачыць бог.
Праз твае ўладанні еду, прагну я з табой сустрэцца,
Царства каджаў я з падзякай падарыць табе хачу.
Ты ўмацуй цвярдыню гэту, войска хай туды збярэцца.
Сустракай мяне. З нявестай я ў свой родны край лячу.
Загадай Усену, жонку хай прышле ён на спатканне
З той, каго ўратавала ад ліхой бяды яна.
Век Фацьме царэўна ўдзячна за паслугу й спачуванне,
З-за яе турбот, як сонца, ззяе зноў краса-вясна».
Цар, пасланне прачытаўшы, быў глыбока ўсхваляваны,
Вестку радасную гэту ён з прыемнасцю прыняў.
І, хвалу аддаўшы творцу за гасцей доўгачаканых,
На каня ўскочыў тут жа і насустрач паімчаў.
Парашыў згуляць вяселле і набраў дабра багата:
І каштоўнае каменне, і ядваб, і аксаміт.
Дзесяць дзён з Фацьмою разам ехаў ён, нібы на свята,
Рады ўбачыць льва і сонца, добры меч і добры шчыт.
Тры сябры пайшлі насустрач, войска стала на прывале,
Абдымаў і цалаваў іх мораў слаўны гаспадар,
Віншаваў ён Тарыэля, ўсе ў адказ цара ўслаўлялі,
Ззяла дзева маладая, нібы ў небе сонца шар.
А Фацьма, сустрэўшы дзеву, пала ніц з рыданнем шчасным,
Рукі, ногі цалавала, слёзы беглі з-пад павек.
Гаварыла: «Дзякуй богу! Змрок святлом азоран ясным,
Зло мінае вокамгненна, а дабро пануе век!»
І, Фацьму абняўшы, дзева ёй сказала пранікнёна:
«Літасць бога абудзіла ў маім сэрцы шчасны след;
Я была, як цемра ночы, ззяю месяцам сягоння,
Так у сонечным праменні ажывае ружы цвет».
Цар спраўляў вяселле пышна, сам ва ўладзе весялосці;
У падзяку за Каджэці цэлы тыдзень баль грымеў;
Шмат раздаў ён падарункаў тым, хто быў ягоным госцем,
Па манетах там хадзілі — браць ніхто іх не хацеў.
Горы шоўку і атласу ў палацы там ляжалі,
Упрыгожыў Тарыэля цар цудоўнейшай з карон,
Лал, сапфір і дыяменты пераліўна ў ёй блішчалі,
Быў яшчэ для Тарыэля залаты пастаўлен трон.
Цар паднёс красе-нявесце ў дар раскошнае адзенне,
Біруза на ім блішчала, пунсавеў чароўны лал;
Селі побач маладыя — з воч лілося зор мігценне,
Выгляд іх прывабна-юны жарам сэрцы распаляў.
Аўтандзіла і Прыдона ашчаслівіў дар багаты:
Конь быў кожнаму падоран і раскошнае сядло,
І адзенне дарагое. І сказалі два сабраты:
«Перад шчодрасцю тваёю нізка хілім мы чало!»
Тарыэль цару марскому словам дзякаваў прыгожым:
«Ты прымі падзяку нашу, о вялікі ўладар!
Быў ты шчодры ў падарунках, ласкай болей мы дарожым,
Гэта шчасце, што сустрэцца нам з табою творца даў!»
Цар сказаў: «О леў адважны! Ты ўсеўладны і магутны,
Ты сустрэчай радасць дорыш, ты разлукай гора шлеш.
Дар мізэрны мой ці варты тваіх подзвігаў славутых?
Без цябе гібець у цемры, а з табой жыць у святле».
Тарыэль Фацьме прамовіў: «Стала ты маёй сястрою,
Маю доўг перад табою. Як табе яго вярну?
Тыя скарбы, што з Каджэці я прывёз сюды з сабою,
Ты вазьмі як майго доўгу толькі частачку адну».
Галаву Фацьма схіліла і з паклонам адказала:
«О ўладар мой! Без цябе я застануся як адна?
Я вар'яткаю зраблюся, патану ў шаленства хвалі;
Быць з табою — гэта шчасце, быць пакінутай — труна!»
І, ад шчасця прасвятлеўшы, так сказалі маладыя,—
Бы крышталь блішчэлі зубы, пунсавеў на вуснах лал:
«Хоць не ў радасць без цябе нам будуць гукі струн жывыя,
Ды з табою развітацца мусім мы, суняўшы жаль.
Ты наш бацька і заступнік, наша вера й спадзяванне,
Карабель і стырнавога мы ласкава просім даць».
Цар сказаў: «Я задаволіць мушу вашае жаданне,
Што ж, плывіце, хоць, папраўдзе, адпускаць мне вас шкада».
І па царскаму загаду карабель падрыхтавалі,
Паплылі на ім па моры госці ў край далёкі свой.
Людзі білі сябе ў грудзі, валасы свае ірвалі,
І ад слёз Фацьмы ўздымаўся мора сіняга прыбой.
Паплылі па моры сінім дружбай злучаныя шчырай,
Клятве верныя заўсёды тры названыя браты.
Жарты з песнямі гучалі ў прасторах морскай шыры
І святлом крыштальным ліўся з вуснаў промень пекнаты.
Да Асмат ганца з дарогі з добрай весткаю паслалі
І ў палац Прыдонаў людзям загадалі перадаць:
«Едзе сонца госцяй знатнай, што зацьміла зор каралі,
Мы, пазнаўшы ноч і сцюжу, рады цёплы дзень вітаць!»
Доўга ехалі ўзбярэжжам, ззяла сонца з паланкіна,
Весяліліся, як дзеці, знікла гора і бяда.
Вось нарэшце і ўступілі ў край цудоўны Нурадзіна;
Песняй славы прывітала іх людская грамада.
Знаць вяльможная ўрачыста іх на лузе сустракала,
І Асмат, прагнаўшы смутак, так царэўну абняла,
Што лязо сякеры вострай нават іх не раз'яднала б,
Бо яна сяброўкай вернай засталася, як была.
І Нестан сваю сяброўку цалавала несупынна:
«Колькі гора,— гаварыла,— напаткалі мы з табой!
Бог цяпер нам дорыць ласку. Чым аддзякаваць павінна
За адданасць твайго сэрца і за шчыры клопат твой?»
Ёй Асмат сказала: «Ружу не скаваў сцюдзёны вецер,
З ласкі божай тайна стала светлай яваю цвісці.
Я цябе шчаслівай бачу — значыць, зніклі здані смерці,
Бо любоў рабыні з паняй — наймацнейшая ў жыцці».
І, схіліўшыся ў пашане, гаварылі ім вяльможы:
«Бачым вас мы з перамогай — радасць гэту бог даў нам.
Згас пякучы боль пакуты, сэрца болей не трывожыць,—
Бог параніць можа сэрца, бог яго загоіць сам!»
Да асілкаў падышоўшы, шмат разоў іх цалавалі.
Тарыэль сказаў: «За справу нашу шмат лягло ахвяр.
Вечнай славаю над імі вее плынь нябёснай далі,
Богам душы іх з'яднаны і глядзяць на нас з-за хмар.
Іх заўчасная пагібель да жалобы ўсіх нас кліча,
Хоць над імі райскім крыллем распасцерта неба сінь».
І заплакаў ён: упала шэрань слёз на снег аблічча,
Астудзіў нарцысы студзень, ахапіла ружу стынь.
Тут жа ўслед прыдворных світа, як адзін, загаласіла,
Па забітых на чужыне плач і стогн гучалі скрозь;
А пасля яму сказалі: «Ты для ўсіх жывых — свяціла,
Дык павінен несці людзям радасць, а не рэкі слёз!
Хто тваёй гароты варты? Хто з табой не дзеліць болю?
Кожны з нас за шчасце лічыць за цябе жыццё аддаць».
Тут Прыдон сказаў: «Суцешся, цар, не трэба смутку болей,
Бог пашле ўцеху, радасць, і сплыве вадой бяда!»
Аўтандзіл сардэчным словам спачуваў цару з пашанай.
І сказалі ўсе: «Даволі, хай журба пакіне нас!
Леў адбіў у цемры сонца, зло навекі пакарана,
Хай жа зменіць холад жалю буйнай радасці вясна!»
І яны, мінуўшы браму, увайшлі ў Мульгазанзары.
Зазвінелі тут кімвалы, загудзела трубаў медзь,
Загрымелі барабаны. Пазбягаліся з базару
Гандляры і гараджане на прыйшоўшых паглядзець.
Перапоўнілі натоўпы плошчу, вуліцы, завулкі,
Варта стрымлівала націск, стаўшы ў шчыльныя рады;
Над людскім імклівым морам разлягаўся гоман гулкі —
Кожны мкнуўся кінуць позірк на герояў маладых.
Вось прыйшлі. Палац Прыдонаў лашчыў вока прыгажосцю,
У залочаных папругах сталі слугі ля варот,
Дыванамі шлях услалі, і па іх ступалі госці,
Грошы жменяй раскідалі, іх падхопліваў народ.
ВЯСЕЛЛЕ ТАРЫЭЛЯ І НЕСТАН-ДАРАДЖАН У ПАЛАЦЫ НУРАДЗІН-ПРЫДОНА
Для заручаных адменны трон стаяў чырвона-белы,
Дзе пунсова-жоўтай стужкай самацветаў бляск ірдзеў.
Аўтандзілу ж чорна-жоўты побач з тронам Тарыэля
Быў пастаўлен. Ад здзіўлення люд прыдворны загудзеў.
Спевакі прыйшлі, і з вуснаў палілася гукаў слодыч,
І адорваў ва вяселлі пышным шоўкам цар гасцей,
І раскошны баль наладзіў, шчасця зычыў ён і згоды,
Ад нявесцінай усмешкі ўсім рабілася святлей.
Дар паднёс шчаслівай пары цар уласнымі рукамі:
Дзевяць перлаў, кожны з яйка, са скарбніц сваіх дастаў,
І ў дадатак, нібы сонца, самацвет — чароўны камень,
Ён свяціўся так, што ноччу маляваць бы мог мастак.
Падарыў яшчэ той пары ён багатыя каралі,
Іх рубінавыя грані пунсавелі, як пажар;
Залаты паднос, што слугі ледзь ад важкасці трымалі,
Аўтандзілу ў знак пашаны цар паднёс як пышны дар.
На падносе тым блішчастым груда жэмчугу ўзнялася,
Цар аддаў яго герою разам з ласкай цёплых слоў.
Быў палац увесь у шоўку, ў хвалях мяккага атласу.
Тарыэль за ўсіх аддзячыў красамоўнейшай з прамоў.
Восем дзён вяселле гэта на хвіліну не сціхала,
Дар падносілі за дарам госцям юным, дарагім,
І ліліся мілагучна гукі арфаў і кімвалаў,—
Так з'яднаўся з дзевай віцязь, дзева — з віцязем сваім.
Тарыэль сказаў аднойчы так з пашанаю Прыдону:
«Сэрцам братнім і адданым ты прагнаў маю тугу.
Ідучы на смерць, вярнуў ты да жыцця мяне з прадоння;
Чым, якім учынкам добрым адплаціць табе змагу?
Аўтандзілавы ахвяры аказалі мне паслугу,
За праяву дружбы гэткай я аддаць усё гатоў.
Ты дазнайся асцярожна, як нам выратаваць друга,
Што, маю бяду згасіўшы, сам гарыць бядою той.
Ты скажы яму, як брату: «Як цябе бяды пазбавіць?
Міласэрны бог паможа сваёй ласкаю табе.
Калі ж я цябе забуду, хай мой лёс мяне зняславіць,
Хай бадзягаю прытулку не знайду нідзе сабе.
Чым карысны быць магу я, ты скажы мне, дружа мілы,
Калі трэба, да арабаў ехаць я з табой гатоў.
Мы сваё здабудзем пэўна ці то ласкай, ці то сілай,—
Не жаню цябе, дык сам я нежанатым стану зноў».
Аўтандзіл, пачуўшы гэта, ўвесь усмешкай засвяціўся
І з удзячнасцю сардэчнай так Прыдону адказаў:
«Мне не трэба дапамога, друг дарэмна клапаціўся,—
Кадж пракляты маёй любай свет няволяй не звязаў.
З ласкі божае жывая, трон займае свой царыца,
Ад людзей пашану мае і не ведае абраз,
Ні вядзьмар ёй не пагроза, ні каджэцкая цямніца.
Дык нашто мне дапамога, другі мілыя, ад вас?
Атрымаць павінен кожны, што каму наканавана
Воляй божаю. Палёгкі сам чакаю я ў цішы.
Ён падорыць сваю літасць — зноў жывы пад сонцам стану,
А датуль — дарэмна буду марнаваць агонь душы.
Вось адказ мой Тарыэлю, я даю яго ад сэрца:
«Цар, падзяк тваіх высокіх я не варты аніяк.
Я адданы твой паплечнік з нараджэння і да смерці,
Ты ўладар мой, загадаеш — прахам лягу ў ногі я!
Ты сказаў: «Табе жадаю я з каханаю сустрэчы».
Чулы голас сэрца друга ў гэтых словах я спаткаў!
Толькі меч там не патрэбен, красамоўства недарэчы,
Дзе кіруе нашым лёсам найвышэйшага рука!
Аднаго табе жадаю, каб вярнуўся на радзіму,
Каб у Індыі на троне зноў ты стаў уладаром,
Каб зіхцеў з табою поплеч бляск праменных воч адзінай,
Каб злачынцаў-супастатаў ты знішчаў, як грозны гром.
І калі я здзейсніў мэту, што душою заўладала,
У Аравію вярнуся сонца-любую спаткаць.
Хай яна патушыць ласкай жар сардэчнага запалу...
Вось і ўсе мае жаданні — не хачу аб іншым дбаць».
Словы гэтыя пачуўшы, Тарыэль сказаў Прыдону:
«Так зрабіць мяне не змусяць нават чары ведзьмака!
Ён мяне вярнуў да шчасця, вырваў з кіпцяў чорных скону,
Дык гатоў на ўсё для друга — вось у тым мая рука!
Перадай яму, будзь ласкаў, словы — сведчанне сумлення:
«Слуг, адданых Растэвану, я калісьці пакараў,
Дык хачу з табой паехаць, каб дабіцца прабачэння;
Супакоены душою, я паеду ў родны край».
Перадай: «Не трэба спрэчак, і дарэмны ўсе размовы.
Заўтра рушу ў край далёкі — Аравійскую зямлю.
Цар забудзецца пра крыўду, прыме дружбы шчырай слова —
Я прасіць яго з'яўлюся, каб на твой згадзіўся шлюб».
Зноў пайшоў Прыдон да друга з Тарыэлевым адказам:
«Непахіснага не схіліш перадумаць вырак свой».
І, ахоплены трывогай, Аўтандзіл згадаў адразу,
Што спаспет цару павінен паслухмяным быць слугой.
Ён прыйшоў да Тарыэля і, чало схіліўшы нізка,
На калені стаў пакорна і сказаў яму з тугой:
«Крыўды даўняй не даруе цар суровы аравійскі,
Дык нашто з абразай новай я з'яўлюся да яго?
Бог не дасць ажыццявіцца недарэчнаму намеру.
Я здрадліваю адплатай не аддзячу за дабро.
Да яго прыйсці павінен я з пакораю і верай —
Меч не можа ўзняць падданы над сваім уладаром!
Як ты высватаць пасмееш мне царыцу ў Растэвана?
Можа гнеў яе і крыўда спапяліць мяне нашчэнт,
І, адрынуты навекі, я загіну без каханай,
І пагасне светлай мары недасяжны дыямент!»
Тарыэль сваёй усмешкай нібы кінуў промні сонца
І падняў сабрата з долу і, абняўшы, так сказаў:
Ты мне даў кахання шчасце — ўдзячны я табе бясконца,—
Я хачу, каб тым жа шчасцем ты і сам цяпер заззяў!
Не люблю, калі цурацца пачынаюць блізкіх людзі
І ў самоце аддаюцца ў рукі скрухі і бяды.
Шчыры друг не здрадзіць дружбе, век да друга ймкнуцца будзе;
Калі ж — не, дык лепш абодвум разлучыцца назаўжды!
Сэрца любай, мне вядома, да цябе павек прыхільна,—
Дык ці будзеш тых цурацца, да каго ляжыць душа?
А цару скажу адкрыта, як імкнуўся я няўхільна,
Каб за даўнія правіны галаву схіліць спярша.
Атрымаўшы дараванне, буду я прасіць пакорна,
Каб аддаў царыцу-дзеву ўласнай воляй за цябе.
Калі шчасце ў з'яднанні — прэч пакуты прывід чорны!
Хараством свайго кахання вы аздобце лепш сябе!»
Аўтандзіл не змог устояць перад воляю ўпартай
І згадзіўся, хоць трывогі пал пякучы не ачах.
Даў Прыдон людзей адменных для надзейнай моцнай варты
І, з сябрамі неразлучны, у далёкі рушыў шлях.
ТРЫ ВІЦЯЗІ НАВЕДВАЮЦЬ ПЯЧОРУ І АДТУЛЬ АД'ЯЗДЖАЮЦЬ У АРАВІЮ
Мудры Дзіўнас вызначае існавання сэнс таемны:
«Бог дабро нам пасылае, бог не родзіць зла людзям,
Ён дабру адводзіць вечнасць, ліху — момант вокамгненны,
Дасканалым быць імкнецца, дасканалы вечна сам».
Тры ільвы, нібы тры сонцы, край Прыдонаў пакідалі
І з сабою везлі дзеву, позірк чый усіх здзіўляў.
На крышталь аблічча крыллем косы чорныя звісалі
І гарэла вуснаў чырвань, быццам бадахшанскі лал.
Дзеву-сонца ў паланкіне людзі неслі ўдзень і ўночы.
Палявалі па дарозе, кроў звярыную лілі;
Дзе праходзілі — усюды асвятляла радасць вочы,
Падарункі людзі неслі, гукі славы ўвысь плылі.
Так было, нібыта сонца між трох месяцаў лунала;
Час мінаў у падарожжы, у размовах дні ішлі.
І нарэшце ў перадгор'і засінелі кручы скалаў,—
Тарыэль пазнаў сцяжынку, па якой блукаў калісь.
Ён сказаў: «Тут жыў я доўга і ў жыццё сваё не верыў;
Гаспадар гасцінны ў доме — вось што сёння я для вас.
Пойдзем, там Асмат падсмажыць нам дзічыну на вячэру,
Падарункі паднясу вам, даражэй усіх акрас».
Злезлі з коней ля пячоры, што чарнела паміж скалаў,
Шмат Асмат нагатавала ім з аленіны яды.
І гаворкаю вясёлай над мінулым жартавалі,
Ласку бога праслаўлялі, што пазбавіў ад бяды.
Абхадзілі ўсе закуткі той вялікае пячоры;
Сховы ўбачылі, што віцязь апячатаў колісь сам,
Каб ніхто не мог убачыць незлічоных скарбаў горы.
Кожны стаў цяпер багаты, бедных больш не стала там.
Шмат раздаў тых скарбаў віцязь — Тарыэль непераможны,
Шчодра ўсіх узнагародзіў ён Прыдонавых ваяк.
Не пакрыўдзіў і астатніх — задаволены быў кожны,
Толькі скарбаў безліч гэтым не паменшыў ён ніяк.
Ён сказаў Прыдону: «Цяжка разлічыцца мне з табою,
Але сказана: «Не згіне той, хто ўмеў дабро тварыць».
З часу гэтага багацці ўсе маёмасцю сваёю
Ты лічы і ў знак павагі ад мяне іх забяры».
Адказаў Прыдон з паклонам свайму другу маладому:
«Цар, не думай,што багаццю я душу сваю прадам!
Тых, хто сілай — дуб магутны, ломіш ты нібы салому,—
Покуль ты са мною побач, я датуль шчаслівы сам».
Караван прыгнаць парожні загадаў Прыдон адразу,
Каб багацці неадкладна перавезці ўсе спярша;
А пасля ў зямлю арабаў дружна рушылі ўсе разам,
Прагла ўбачыць сонца-дзеву Аўтандзілава душа.
Доўга йшлі, пакуль пазналі аравійскіх земляў далі,
Замкі, вежы цытадэляў і бязмежныя палі.
Ў сініх вопратках жалобных жыхары іх сустракалі,
Слёзы ў памяць Аўтандзіла тут даўно ўжо ўсе лілі.
Тарыэль паслаў з дарогі ў палац да Растэвана
Пасланца з наказам: «Вечна ў славе, ў шчасці будзь ты, цар!
Я — ўладар дзяржавы індаў — сам з'явіўся з караванам,
Ружу-кветку свайго саду каб табе вярнуць, як дар!
Дык прабач ты мне за крыўду, што зрабіў пры першай стрэчы,
Але сам дарма хацеў ты захапіць мяне ў палон.
Я, пакрыўджаны, міжвольна многа слуг тваіх знявечыў,
Знішчыў тых, хто ўслед за мною рушыў смела наўздагон.
Да цябе прыйшоў я сёння, збочыў з простага кірунку,
Каб забыў ты грэх мінулы і змяніў на ласку гнеў.
Сведчыць хай Прыдон — не маю дарагіх я падарункаў,—
Сонца свету — Аўтандзіла ў дар прымі ты ад мяне!»
Цар, узрадаваны, слухаў ад ганца паведамленне,
Быў узрушаны глыбока, слова вымавіць не мог.
Цінацін запунсавела рання сонечным ірдзеннем,—
Веек цень на вуснаў лалы, на крышталь аблічча лёг.
Гром літаўраў, барабанаў зліўся з гоманам натоўпу,
Заспяшаліся насустрач войска шчыльныя рады,
Засядлалі коней шпаркіх і памчаліся галопам,
Прывітаць хацеў тут кожны трох герояў маладых.
Цар паехаў верхам, следам палкаводцы паскакалі,
Адусюль людское мора шматгалосае цякло.
Галасы ляцелі ў неба, літасць бога праслаўлялі:
«Хай дабро кіруе намі, хай навекі згіне зло!»
І калі бліжэй пад'ехаў караван, пакрыты пылам,
Тарыэлю задуменна так прамовіў Аўтандзіл:
«Бачыш, хмара наплывае, быццам пыл на небасхіле?
Вось таму палае сэрца, белы свет мне стаў не міл.
Там мой цар — настаўнік, едзе ён паспешна на сустрэчу;
Не пайду туды, мне сорам і душа мая ў агні.
Так, як я, хто мог на свеце страціць гонар чалавечы?!
Памажыце вы з Прыдонам той агонь мне супыніць».
Тарыэль сказаў: «Прыемна, што нясеш цару пашану;
Заставайся тут да часу, я ж пайду туды адзін.
Раскажу яму, якую ты на сэрцы носіш рану,—
Сведка бог — цябе злучу я з ясным сонцам — Цінацін!»
Аўтандзіл шацёр паставіў, сам, як леў, вачамі бліскаў;
Побач з ім — Нестан. Сляпіла вочы ўсім яе краса.
Вейкі так трымцелі квола, нібы іх крануў вятрыска.
Тарыэль сяброў пакінуў, да цара паехаў сам.
З ім Прыдон таксама рушыў па дарозе камяністай.
Цар пазнаў яшчэ здалёку Тарыэля гнуткі стан.
Злез з каня і пакланіўся льву адважнаму ўрачыста,
Па-бацькоўску прывітаўся, ўшанаваўшы царскі сан.
Тарыэль схіліўся нізка, поўны шчырасці і згоды,
Уладар абняў героя і прыціснуў да грудзей.
Цалаваў яго, як сына, ён з вялікай асалодай:
«Сонца — ты, з табой разлука робіць ноччу ясны дзень!»
Цар здзіўляўся з прыгажосці Тарыэлевай ільвінай,
Углядаўся ў твар юначы, сілу рук яго ўсхваляў.
Тут Прыдон з'явіўся слаўны, пакланіўся дабрачынна,
Ды сустрэцца з Аўтандзілам нецярпліва той жадаў.
Тарыэль заўважыў смутак у вачах цара старога
І сказаў: «Табе ўдзячны я ўсім сэрцам і душой.
Я здзіўляюся, як шчыра славіш віцязя чужога,
Ці ж магу я Аўтандзіла замяніць табе сабой?
Не дзівіся, у спазненні Аўтандзіл не вінаваты.
Сядзем лепш у засень дрэва, на расквечаны мурог.
Я скажу табе прычыну, што не ўзяў з сабой сабрата,
Я б хацеў звярнуцца з просьбай, калі б мець дазвол твой мог!»
Селі побач, і дружына стала ратная навокал;
Ззялі вочы ў Тарыэля, быццам водбліскі зарніц.
Розум траціў той, хто бачыў Тарыэля хоць здалёку;
Красамоўна і пачціва стаў з царом ён гаварыць:
«Цар, лічу сябе не вартым быць паслом ад Аўтандзіла.
Я, аднак, прыйшоў з жаданнем просьбай сэрца закрануць:
Я прашу і просіць тая, што падобна да свяціла,
Што праменнем асвятляе ночы змрок, туману муць.
Мы цяпер цябе абое шчыра просім, слёзна молім:
Аўтандзіл, свой боль забыўшы, адшукаў для нас бальзам,
Пра сваё забыў ён гора, нас ратуючы ад болю;
Дакучаць табе, напэўна, не да твару зараз нам?
Дзева віцязя кахае, закахаўся ён у дзеву,
Колькі гора перажыў ён, колькі слёз праліў дарма!
Я, укленчыўшы, ўпрашаю, не знішчай іх сваім гневам,
Ты дачку аддай асілку, бо такіх, як ён, няма.
Больш нічога не скажу я ні каротка, ні працягла».
Тут ён выцягнуў хусцінку, ёю шыю абвязаў.
Ён укленчыў — і ляцелі з вуснаў віцязя асмяглых
Словы просьбы. Выгляд гэты ўсіх пакораю здзіўляў.
Цар сумеўся, як убачыў Тарыэля на каленях,
Адступіўшы, пакланіўся ён да самае зямлі
І сказаў: «Прынёс ты радасць, а яна мільгнула ценем,—
Не хацеў цябе зняважыць — ад таго душа баліць.
Цар, ні ў чым табе адмовіць я ніколі не пасмеў бы!
Я б жыццё дачкі каханай для цябе ахвяраваў.
Ці ў палон аддаў бы. Нават калі б я ўзляцеў на неба,
Аўтандзілу роўных, пэўна, я б і там не адшукаў.
Не знайду я ў цэлым свеце зяця лепш за Аўтандзіла;
Я зрабіў дачку царыцай, царствам ёй і кіраваць.
Ружа толькі расцвітае, мой жа цвет завяў пахілы,—
Дык ці ж буду я пярэчыць, іх каханню замінаць?
Хай дачку рабу якому ты б аддаў — і то б я змоўчаў;
Хто табе адмовіць можа — той ці дурань, ці вар'ят.
Аўтандзіла дарагога хочуць бачыць мае вочы;
Бачыць бог, на шлюб іх шчасны ўсёй душою згодзен я!»
Тарыэль, пачуўшы гэта, быў глыбока ўсхваляваны
І схіліўся нізка долу ён з пашанаю нямой;
Цар таксама пакланіўся ў знак вялікае пашаны —
Кожны быў душой шчаслівы за ўчынак добры свой.
З весткай той да Аўтандзіла на кані Прыдон прымчаўся,
Сам узрадаваны цалкам той шчаслівай навіной.
Да цара павёў ён друга, і, хоць шмат мінула часу,
Той ад сораму вагаўся, апусціўшы позірк свой.
Выйшаў цар яму насустрач — віцязь быў усхваляваны
І, ў руку хусцінку ўзяўшы, светлы твар свой захінуў;
Сонца знікла ў хмарах, ружу ахінула золь туману,
Але што магло азмрочыць хараства яго вясну?
Цар, змяніўшы сум на радасць, падышоў да Аўтандзіла,
Той, укленчыўшы пачціва, сам прыпаў да царскіх ног.
Цар сказаў: «Устань, не спляміў ты ні чын, ні зброі сілу.
Не да твару сарамлівасць льву вялікіх перамог!»
Цар абняў яго, як бацька, цалаваў яго бясконца:
«Патушыў жывой вадою ты агонь сардэчны мой.
Дык ідзі хутчэй за мною — я ільва з'яднаю з сонцам —
З тою, што злучыла шчыльна, як агаты, веек строй!»
Зноў абняўшы Аўтандзіла, цар яго няспынна славіў,
Пасадзіў з сабою — радасць мільгацела на вачах.
Завалодаў леў па праву Цінацін і ўсёй дзяржавай,—
Той да дна адчуе радасць, хто прайшоў пакуты шлях!
Да цара звярнуўся віцязь: «Я дзіўлюся ягамосцю,
Ты хіба не хочаш бачыць сонца яснага прыйсця?
Дык сустрэнь яе вясёлы, у палац пакліч не госцяй,
А як тую, што праменнем асвятляе сэнс жыцця!»
І, гукнуўшы Тарыэля, жвава ўскочылі на коней
Тры героі — галіафы, з бляскам сонца ў вачах;
Дасяглі, чаго жадалі ў дні імклівае пагоні,
Нездарма дружылі рукі з сталлю вострага мяча.
Цар спыніў каня паблізу, прывітаў красуню гучна,—
Твар чароўны, прамяністы вочы бляскам асляпляў.
Падышла і ў пацалунку прытуліла вусны к вуснам,
Цар забыў усё на свеце і збянтэжаны стаяў.
Ён сказаў: «О сонца свету, ты зганяеш з неба хмары!
І разумны страціць розум, калі ўбачыць вобраз твой;
Зорка, месяц, нават сонца быць табе не могуць парай.
А фіялкі, ружы — толькі цьмяны цень красы тваёй!»
Не маглі налюбавацца людзі тою чараўніцай,
Што дарыла ўсім навокал ззянне зорнага святла;
І хоць сэрцы апякала воч маланка-бліскавіца,—
Быў шчаслівы той, хто ўбачыць мог яе хаця б здаля.
І паселі ўсе на коней і ў палац Нестан павезлі,—
Сем планет сваім мігценнем не маглі ярчэй заззяць.
І ад зайздрасці дарэмна ў небе сінім зоркі чэзлі.
Вось прыехалі нарэшце ўсе ў расквечаны палац.
Чаравала ўсіх прысутных Цінацін у троннай зале,
І да твару ёй карона зіхатлівая была.
І, як сонца з небасхілу, ўсім яна праменні слала.
І ўвайшоў цар індаў зграбны, з зыркім позіркам арла.
Тарыэль з Нестан пачціва пакланіліся царыцы,
Цінацін пайшла насустрач, іх ласкава абняла.
І ад іх абліччаў юных стаў палац увесь іскрыцца,
Вейкі сталі як агаты, шчокі сталі нібы лал.
Цінацін прапанавала месца ім сваё на троне;
Тарыэль сказаў: «Навошта выклікаеш божы гнеў?
Будзь сама царыцай слаўнай аравійскае кароны,
З сонцам сонцаў сядзе побач хай з ільвоў найпершы леў!»
Тарыэль з Нестан за рукі падвялі да трона пару.
Аўтандзіла пасадзілі побач з любай Цінацін.
Роўных ім ніхто на свеце ўбачыць нават і не марыў,
Пазайздросцілі б ім нават Віс, а з ёю і Рамін!
Ахапіў красуню сорам, калі ўбачыла, што поруч
Аўтандзіл сядзіць на троне,— сэрца білася ў грудзях.
Цар сказаў: «Адкіньце сорам, ён цяпер зусім не ў пору,
Мудрасць кажа, што каханне знойдзе ў сэрцы верны шлях!
Дай вам бог тысячагоддзе быць у згодзе й шчасці, дзеці,
Дай вам бог шчаслівай долі — хай вас буры не крануць!
Хай, як неба, вашы душы яснай праўдай вечна свецяць,
Я памру,— хай вашы рукі пакладуць мяне ў труну!»
Войска цар сваё паклікаў на прысягу Аўтандзілу:
«Вось ваш цар, па волі бога перадаў яму я трон.
Сам жа я, стары й нядужы, кожны дзень губляю сілы,
Як і мне, яму служыце і шануйце мой закон!»
Знаць і войска тут галовы ўсе з пашанаю схілілі:
«Мы ваш пыл,— сказалі,— з пылу нас высока вы ўзнялі.
Вы пакорных узвышалі — непакорным смерць дарылі,
Сілу ў ворага забраўшы, нам адвагу вы далі!»
Тарыэль сяброў уславіў, сам у светлым быў настроі.
Ён сказаў: «Агонь патушан, знік трывожных думак рой.
Муж твой, дзева, стаў мне братам, будзь і ты маёй сястрою!
Хто адважыцца крануць вас — знішчу я сваёй рукой!»
ВЯСЕЛЛЕ АЎТАНДЗІЛА І ЦІНАЦІН, ЯКОЕ НАЛАДЗІЎ АРАБСКІ ЦАР
Аўтандзіл у дзень той шчасны ўладаром сядзеў на троне,
Тарыэль прыгожы побач быў расчулены да слёз,
Цінацін з Нестан сядзелі. І здавалася, што сёння
На зямлю чатыры сонцы апусціліся з нябёс.
Каб гасцей як след улашчыць, шмат было там страў і трункаў;
Больш, чым моху ў лесе, быдла пераколата было.
Там падносілі няспынна ўсім прысутным падарункі,
Там на тварах зіхацела шчырай радасці святло.
Кубкі яхантам гарэлі, ззялі келіхі рубінам,
Незвычайнае чаканкі быў замежны посуд там;
Быў бы ў славе той, хто ўславіць змог вяселле тое гімнам.
«Не спяшайся, тут застанься!» — ты сказаў бы сэрцу сам.
Папрыходзілі музыкі, гром рассыпалі кімвалы;
Горы золата ляжалі, пунсавеў дзівосны лал;
Як з крыніц віно лілося, уздымала хмелю хвалі,
Ад змяркання да світання пагулянка там ішла.
Ні кульгавы, ні ўбогі не застаўся там забыты,
Шчодра кожны быў адоран, жэмчуг сыпаўся, як град;
Пад завязку там каліты былі золатам набіты.
Быў за шафера ў друга Тарыэль — названы брат.
Дзень, другі ішла бяседа, быў вясёлы цар арабаў.
Тарыэлю ён прамовіў: «Я сказаць магу адно:
Цар цароў з царыцай разам — вы аздоба свету. Рады
Мы насіць, як завушніцу, след — адбітак вашых ног!
Цар, сядзець з табой, як з роўным, мы яшчэ не маем права!»
Так сказаўшы, ён паставіў трон сабе ў ніжэйшы рад.
Цінацін і Аўтандзіла пасадзіў ён злева й справа.
Падарункі Тарыэлю вырасталі, як гара.
Частаваў іх цар арабскі, ўсім быў сябрам і раднёю
І, пра сан забыўшы царскі, сыпаў жарты ў людны круг.
Паланіў усім ён сэрца шчодрай шчырасцю сваёю.
З Цінацін і Аўтандзілам цар Прыдон сядзеў, як друг.
Тарыэля з мілай жонкай — маладых, высакародных,
Нібы зяця і нявестку, адарыў багата ён;
Тых дароў ніхто не змог бы падлічыць і часткі дробнай;
Тут былі: парфіра, скіпетр, дыяменты дзвюх карон.
Тут былі яшчэ: каменняў дарагіх сто сот, не меней,
Тых, што казачныя куры знеслі ў казачных краях;
З галубінае яечка перлаў тысяча адменных,
Коней тысяча гарачых — рослых, нібы гораў гмах.
Ён Прыдону дзесяць кубкаў даў жамчужын нечуваных,
Дзесяць коней асядланых, самых лепшых скакуноў.
Цар індыйскі ў знак падзякі пакланіўся Растэвану,—
Быў цвярозы ён, хоць многа выпіў келіхаў з віном.
Слоў дарма губляць не варта: дні за днямі праміналі,
У банкетах, гульнях розных роўна месяц праляцеў.
Тарыэль прымаў няспынна самацветы, дзівы-лалы;
Кожны з іх, нібы вясёлка, ў бляску сонца зіхацеў.
Тарыэль зрабіўся ружай, што пялёсткі асыпала,
І паслаў ён Аўтандзіла з просьбай шчырай да цара:
«Госцем быў тваім — мне радасць заўжды сэрца суцяшала,—
Але вораг ненажэрны топча мой любімы край.
Трэба веды і ўмельства, каб каварства злое знішчыць,
Бо з мае бяды ты будзеш сам у смутку і журбе.
Мушу ехаць, каб радзіму не застаць у папялішчы,
З божай ласкай я вярнуся да шчаслівага цябе».
Адказаў той: «Нерашучасць не прыносіць людзям славы,
Так рабі, як лепш для справы,— з рук мяча не выпускай!
Аўтандзіл паедзе з войскам, ён паможа біць хатаваў,
Бараніць тваю радзіму ад варожых хцівых зграй».
Аўтандзіл сказаў сабрату пра цара старога згоду.
Адказаў той: «Сціхні, дружа, свой крышталь хавай ад воч.
Як ты, сонца, кінеш месяц, з ім пражыўшы дзень без года?»
Аўтандзіл сказаў: «Дарэмна ты ў падман мяне не ўводзь!
Ты мяне пакінуць хочаш, каб пасля ўпікнуць дакорам:
«Ён кахае моцна жонку — значыць, можа здрадзіць мне!»
Не, з табою разлучыцца — заставацца зноў у горы;
Хто ў бядзе пакіне друга, сам бяды не абміне!»
Смех вясёлы Тарыэля быў як россып крышталёвы:
«Разлучыўшыся з табою, я жыццю не буду рад.
Калі хочаш — едзем разам, і забудзь пра тыя словы!»
Войску быць напагатове Аўтандзіл аддаў загад.
З усяе зямлі арабскай войска дружна сабралося,
Конных восемдзесят тысяч — добра ўзброен кожны быў;
Звон даспехаў харазмійскіх заглушаў капытны лёскат;
Цар стары сагнуўся станам ад бацькоўскае журбы.
Да грудзей адна другую дзве красуні прыціскалі,—
Быццам сёстры, ў час разлукі слёзы горкія лілі.
Даўшы клятву ў дружбе вечнай, абняліся, зарыдалі.
Людзі, бачыўшыя гэта, ўсе разгублены былі.
Калі ў небе месяц срэбны сустракаецца з заранкай,
Дык абое свецяць разам; знік адзін, другой — пара.
Затрымаюцца — дык неба праганяе іх світанкам.
Калі хочаш іх пабачыць — будзь высокі, як гара.
Так, стварыўшы дзве планеты, той, хто сілай неба дужы,
Разлучае месяц з сонцам, як бы горка ні было.
Моцна злітыя абдымкам, лёс разняў абедзьве ружы;
Тых, каго яны пакінуць, не чакае ўжо святло.
«О сястра,— Нестан сказала,— лепш бы нам не сустракацца,
Я б не ведала разлукі, не адчула б горкіх мук.
Дык пішы мне; хоць праз пісьмы будзем мы з табою знацца.
Як згараю па табе я, так і ты па мне сумуй!»
Цінацін ёй адказала: «Сонца, ты чаруеш вока,
Не змагу цябе забыць я, не змагу ў разлуцы жыць,
Знікне сэнс жыцця зямнога, калі будзеш ты далёка.
Столькі дзён жыві на свеце, колькі дзён мне слёзы ліць!»
У астатні раз красуні з пацалункам абняліся.
І Нестан, як ад'язджала, ўсё паглядвала назад,
Каб навек схаваць у сэрцы дарагой сястрыцы рысы;
Пра іх лёс дзесятай часткі я не мог бы расказаць.
Растэван шалеў ад гора, калі віцязяў праводзіў.
«Гора мне!» — крычаў няспынна можа тысячу разоў.
Як струмень жывой крыніцы, слёзны кіпень калабродзіў,
Тарыэль стаяў пануры, сум парошай твар замёў.
Тарыэля-ружу лашчыў цар гарачым пацалункам.
Гаварыў: «З табой разлука — гэта ўсе сто дваццаць мук.
Быў ты з намі — цуд дзівосны, мне цяпер няма ратунку,
Дай ты нам жыцця пачатак, без цябе — канцы ўсяму».
Развітаўшыся, ускочыў Тарыэль на варанога,
Войска ўсё слязьмі журботы арашала дол зямны.
Гаварылі: «Сонца меркне — ты вышэй яго намнога!»
Адказаў ён: «Слёзы, гора — з вамі ў мяне адны!»
ВЯСЕЛЛЕ ТАРЫЭЛЯ І НЕСТАН-ДАРАДЖАН
Тарыэль дасяг вяршыні разам з жонкай маладою:
Сем прастолаў атрымалі,— ў сэрцы, радасць, гучна грай!
Адышлі ў нябыт нягоды — ліха з чорнаю бядою,—
Толькі той адчуе радасць, хто гаркот хапіў праз край!
Вось яны паселі разам, юных двое — сонцу пара!
Ён царом абвешчан. Гучна затрубілі трубачы.
«Ты наш цар!» — усе крычалі. Загрымелі ў лад літаўры,
І ад скарбніцы дзяржаўнай падалі яму ключы.
Крэслы царскія прынеслі Аўтандзілу і Прыдону,
Пасадзілі іх пачэсна, скрозь грымела ім хвала.
Не ствараў яшчэ ніколі бог істот, да іх падобных!
Аб мінулых днях і справах тут гаворка пацякла.
Пілі, елі, балявалі — спраўна слугі ўсім служылі.
Слаўна справілі вяселле — не было такога век!
Падарункамі пароўну ўсіх пазваных адарылі;
Міласцінай абдзялілі бедных, хворых і калек.
Аўтандзіла і Прыдона як збавіцеляў віталі:
«Вы прынеслі шчасце індам!» — пагалоска скрозь ішла;
Іх лічылі ўладарамі, іх жаданням дагаджалі,
Іх наведвалі няспынна, ім пашану кожны слаў.
Тарыэль Асмат заўважыў і прамовіў ёй сардэчна:
«Ты служыла шчыра. Дзеці не паслужаць так бацькам.
Сёмы трон зямлі індыйскай аддаю табе навечна,—
Будзь, шчаслівая, царыцай, паслужы шчаслівым нам!
Ты прыдбай па сэрцу мужа, трону будзе хай апорай.
Ты кіруй разумна царствам, падуладнай будзь маёй!»
Тут Асмат упала ў ногі: «О мой сокал ясназоры,
Не знайсці мне лепшай долі, як рабыняй быць тваёй!»
Тры героі-пабрацімы дні праводзілі шчасліва;
Падарункі дарагія нёс штодня ўдзячны люд:
Скакуноў гарачых колькі! Перлаў колькі зіхатлівых!
Ды тугою па каханай Аўтандзілаў дух быў скут.
Тарыэль заўважыў гэта і сказаў яму спагадна:
«Адчуваю: мне папрокі ў сэрцы носіш ты цішком.
З мук сямі зрабіў ты восем, затужыўшы так няшчадна.
Зноў разлуку шле мне доля і на сэрца гора ком!»
Тут Прыдон пачаў прасіцца: «Час і мне дамоў вяртацца,
Ды таптаць я часта буду сцежку, што вядзе сюды.
Як малодшы са старэйшым, рад з табой заўсёды знацца;
Буду так сустрэчы прагнуць, як у спёку лань вады!»
Тарыэль сказаў: «Я згодзен, калі цягне так дадому!
Ды мяне ты не цурайся, шлях сюды не забывай!»
Аўтандзілу ж ён прамовіў: «Сумна будзе мне, вядома.
Што ж рабіць? Чакае месяц з нецярплівасцю ільва!»
Растэвану ў падарунак футраў шмат паслаў адменных,
Дарагой чаканкі посуд — кубкі, келіхі, каўшы.
«Перадай ты Растэвану ўсё з павагаю нязменнай!»
Той сказаў: «Смяротны холад будзе без цябе ў душы».
Шубку-цуд Нестан паслала Цінацін, сястры названай,—
Іншы хто не варты быў бы мець такі раскошны ўбор! —
Лал паклала ў дадатак, што гарэў іскрыстым ззяннем,
Што свяціўся ў цемры ночы, як праменны водбліск зор.
Развітанне з Тарыэлем апаліла Аўтандзіла,
Горам сэрцы іх смылелі, кожны слёз патокі ліў;
Інды плакалі няўцешна, белы свет ім быў нямілы.
Аўтандзіл сказаў: «Атрутай свет хлуслівы напаіў!»
Быў нядоўгім шлях супольны ў Прыдона з Аўтандзілам,—
Разышліся іх дарогі — кожны ў край падаўся свой;
Іх задумы-летуценні набылі жывую сілу,—
Аўтандзіл сустрэўся хутка з Аравійскаю зямлёй.
Выйшлі ўсе арабы дружна, каб з красою царства стрэцца.
Сонца ён сваё убачыў — знік тугі зацяты боль.
З Цінацін на царскім троне, шчаслівейшы ў цэлым свеце,
Быў прыгожы венцаносец — асяняў яго сам бог!
Тры цары паміж сабою дружбу шчыра шанавалі:
Часта ладзілі сустрэчы — свой трымалі запавет;
Хто іх волі супярэчыў, грозна тых мячы каралі,
І славутымі дзяржавы іх былі на цэлы свет.
Нібы снег, людзям даброты рассыпалі ўсім пароўну:
Сірацін і ўдоў кармілі; плач жабрачы ўсюды змоўк.
Каб маглі ягняткі ў полі матак ссаць сваіх спакойна,
Жыў з авечкамі ў згодзе ў тых краях драпежны воўк.
ЗАКАНЧЭННЕ
Вось і скончана аповесць, нібы сон уяўна-зменны.
Свет пакінулі героі. Не спыніць няўмольны час.
Хоць жыццё здаецца вечным, пралятае ж вокамгненна.
Як жа мне, з Руставі месху, не стварыць пра гэта сказ?
Сонцу Грузіі — Давіду, чый свяціў праменна розум,
Хто на Захад ад Усходу шлях магутнасці праклаў,
Хто — заступнік для адданых, хто для здраднікаў — пагроза,
Склаў я песню, каб навечна ў ёй жыла яму хвала.
Толькі веліч спраў Давіда хіба ж мог я ўславіць цалкам?
І таму пра край заморскі склаў аповесць гэту я,
Пра змаганне і пра бітвы, што вяліся без канца там,
І пра віцязяў адважных, што жылі ў чужых краях.
Свет не варт людской надзеі. Цяжкі троп зямное долі.
А жыццё — адна хвіліна, што як зрэнкі бляск відна.
Не дагнаць нам прывід шчасця — лёс кіруе нашай воляй.
Той шчаслівы, хто з ім ладзіць, і не ў страх яму — труна.
Песні пеў пра Амірана наш пясняр Масэ Ханэлі,
Пра Абдул-Месію вершы на вякі Шаўтэлі склаў.
Дыларгета звонкім словам узвышаў Саргіс Тмагвелі,
Руставелі — я скрозь слёзы Тарыэля апяяў.
ТЛУМАЧЭННЕ НЕКАТОРЫХ СЛОЎ
Абдул-Месія — гл. Шаўтэлі. Аміран-Дарэджаніані — гл. Масэ Ханелі. Амірбар — начальнік ваеннага флоту. Амір-спасалар — камандуючы войскамі. Аспіраз — планета Венера. Атарыд — планета Меркурый. Бадахшан — мясцовасць на Паміры, багатая рубінамі. Безаар — каштоўны камень. Багдад — найбольшы адміністрацыйны і гандлёвы цэнтр Месапатаміі. Візір — дарадчык цара, міністр. Віс і Рамін — героі аднайменнага рамана. Габаон — гарыстая мясцовасць у Палесціне. Геон — старажытная назва Ніла. Гуланшара — казачная назва, «Горад Руж». Давід — муж царыцы Тамары, Давід Саслані. Дзіўнас, Дзіонас — па думцы некаторых даследнікаў, хрысціянскі філосаф V стагоддзя, які пісаў пад імем Дзіанісія Арэапагіта; па думцы іншых даследнікаў, «Дзіоніс» — назва зборніка вершаў Эзраса (гл.) Дыларгет — гл. Тмагвелі. Дэвы — міфічныя стварэнні, нячыстая сіла. Драхма — дробная манета, а таксама мера вагі. Зуал — планета Сатурн. Кімвал — музычны інструмент. Каджы — міфічныя чалавекападобныя істоты, чараўнікі. Каджэці — краіна каджаў. Каіс — герой паэмы Нізамі «Лейла і Меджнун». Караван-сарай — гандлёвы двор, прыпынак караванаў. Кронас — планета Сатурн (Зуал). Лал — рубін. Марых — планета Марс. Мерані — казачны конь. Месх — жыхар Месхеці, адной з паўднёвых абласцей Грузіі. Міджнур — закаханы. Мукры, Мулімы — мусульманскія духоўнікі, яны ж — лекары. Мульгазанзар — казачная краіна каля мора. Муштар — планета Юпітэр. Нарды — усходняя гульня ў косці. Наўроз — вясенняе свята. Платон — славуты старагрэчаскі філосаф (427—З47 гг. да н. э.). Растом — Рустам, герой вядомай аповесці Фірдоўсі «Шах-намэ». Саламан — па думцы некаторых даследнікаў, герой паэмы «Саламан і Абсем». Спаспет — военачальнік. Тмагвелі Саргіс — грузінскі паэт XII стагоддзя, аўтар паэмы «Дыларгеціані», якая да нас не дайшла. Хашун — дама, пані. Хатай — па думцы некаторых даследнікаў, паўночны Кітай. Ханелі Масэ — грузінскі пісьменнік XІІ стагоддзя. Аўтар рамана «Аміран-Дарэджаніані». Харэзм — магутная дзяржава XII—XIII стагоддзя. Чаган — палка (ракетка) для выбівання мяча. Чачнагір — прыдворны віначэрп. Шаўтэлі — грузінскі паэт XII стагоддзя. Аўтар паэмы «Абдул-Месія». Эзрас (Эзра) — упамінаецца ў бібліі, аб жыцці яго расказвалася ў апакрыфічных зборніках («Дзіва-нас).Міхайла Кацюбінскі Цені забытых продкаў
Іван быў дзевятнаццатым дзіцем у гуцульскай сям’і Палійчукоў. Дваццатай і апошняй была Аннычка. Хто яго ведае, ці то вечны шум Чарамоша і скаргі горных патокаў, што перапаўнялі самотную хату на высокай кічэры[1], ці то сум чорных яловых лясоў так палохалі дзіцяня, толькі Іван усё плакаў, крычаў па начах, блага рос і глядзеў на матулю такім глыбокім, старэча разумным паглядам, што маці ў трывозе адводзіла ад яго вочы. Не раз яна са страхам думала, што не яе гэта дзіця. Не «асцераглася» баба пры родах, не абкурыла недзе хаты, не паставіла свечкі — і хітрая ведзьма паспела замяніць яе немаўля на сваё чарцяня. Паволі расло дзіця, ды ўсё ж падрастала, і не заўважылі нават, як давялося шыць яму штаны. Але таксама было дзікаватае. Глядзіць перад сабой, а бачыць штосьці далёкае і нікому не вядомае або без дай прычыны крычма крычыць. Майткі з яго з’язджаюць, а яно стаіць сярод хаты, заплюшчыць вочы, разявіць рот і верашчыць. Тады маці вымала люльку з зубоў і, замахнуўшыся на яго, злосна крычала: — Цьфу на цябе! Ты, падкідыш! Згінь, каб вочы мае не бачылі!.. І ён знікаў. Каціўся зялёнымі царынкамі[2], маленькі і белы, нібы шарык з дзьмухаўца, смела забіраўся ў цёмны лес, дзе ялінкі махалі над ім лапкамі, быццам мядзведзь лапамі. Адсюль дзівіўся на горы, на блізкія і далёкія вяршыні, што ўпіраліся ў блакітнае неба, на яловыя чорныя лясы з іх сінім дыханнем, на светлую зеляніну царынак, якія, нібыта люстэркі, блішчэлі ў рамах дрэў. Пад ім, у даліне, кіпеў халодны Чарамош. На далёкіх узгорках драмалі пад сонцам самотныя хаціны. Было ціха і сумна, чорныя елкі бесперастанку спускалі сум свой у Чарамош, а ён нёс яго долам і расказваў. — Івась!.. Гэ-эй! — гукалі Івана ад хаты, але ён не слухаў, абіраў маліны, страляў з лісткоў, рабіў свістульку або пішчаў на травінцы, намагаючыся пераняць галасы птушак ды ўсе тыя гукі, што чуў у лесе. Ледзь прыметны ў лесавым зеллі, збіраў кветкі і ўплятаў іх у свой капялюшык, а стаміўшыся, лажыўся дзесьці пад сенам, што сохла на астрывах[3], і спявалі яму на сон дый будзілі яго сваім звонам горныя ручаі. Калі Івану мінула сем гадоў, глядзеў ён на свет іначай. Ён ведаў ужо многа. Умеў знаходзіць зёлкі — красаўку і герань, разумеў, чаму плача каня, з чаго пайшлі зязюлі, і калі расказваў пра ўсё гэта дома, маці падазрона пазірала на яго: можа, я н о з ім гаворыць? Знаў, што на свеце пануе нячыстая сіла, што злы дух кіруе ўсім; што ў лясах поўна лесавікоў, якія пасуць там сваю скаціну: аленяў, зайцоў і сарнаў; што там блукае вясёлы чугайстыр[4], які тут жа просіць першага стрэчнага ў скокі і знішчае мавак; што жыве ў лесе голас сякеры. Вышэй, на дзікіх бязводных вяршынях, маўкі водзяць свае бясконцыя карагоды, а ў скалах хаваецца зніч. Мог бы расказаць і пра русалак, якія пагодлівым днём выходзяць з вады на бераг, каб спяваць песні, прыдумляць казкі, гаварыць пацеры, пра тапельцаў, што па захадзе сонца сушаць белае цела на камянях у рэчцы. Усялякія злыя духі насяляюць скалы, лясы, цясніны, хаты і загарадкі ды падсцерагаюць хрысціяніна або скаціну, каб зрабіць ім шкоду. Не раз, прахапіўшыся ўночы, сярод варожай цішыні, ён дрыжаў ад жаху. Увесь свет быў як казка, поўная цудаў, таямнічая, цікавая і страшная. Цяпер ён ужо меў абавязак — яго пасылалі пасвіць кароў. Гнаў у лес сваіх рыжуню і сівуню, і калі яны патаналі ў хвалях лясных траў і маладых ялінак і ўжо адтуль абзываліся да яго, як з-пад вады, тужлівым звонам сваіх званкоў, ён садзіўся дзе-небудзь на схіле гары, вымаў сапілку і найграваў няхітрыя песні, якія пераняў ад старэйшых. Аднак музыка не ўлагоджвала яго. Са злосцю кідаў сапілку і слухаў іншыя мелодыі, што жылі ў ім, незразумелыя і няўлоўныя. Знізу ўзнімаўся да Івана і затапляў горы глухі рачны гоман, а ў яго капаў час ад часу празрысты звон. З-за яловых лапак выглядалі журботныя горы, напоеныя сумам ценяў ад хмар, што ўсё сціралі і сціралі бледную ўсмешку царынак. Горы штохвіліны мянялі свой настрой: калі смяялася царынка, хмурыўся лес. І гэтаксама цяжка было ўхапіць зрокам тое рухомае аблічча гор, як нялёгка было дзіцяці злавіць капрызную мелодыю песні, што вілася, трапятала крыльцамі каля самага вуха і не давалася. Аднаго разу ён пакінуў сваіх кароў і пакараскаўся на самую вяршыню. Ледзь прыкметнай сцежкай падымаўся вышэй і вышэй, сярод густога зарасніку выцвілай папараці, калючых ажын і малін. Лёгка пераскокваў з каменьчыка на каменьчык, пералазіў цераз паваленыя дрэвы, прадзіраўся скрозь голле кустоў. За ім падымаўся з даліны вечны шум рэчкі, раслі горы, і ўжо ўставаў на даляглядзе блакітны прывід Чарнагоры. Доўгія ніцыя травы ўкрывалі цяпер бакі гары, званкі кароў абзываліся, як далёкае ўздыханне, усё часцей трапляліся вялікія камяні, што далей, на самай вяршыні, тварылі хаос пакрышаных скал, спісаных лішаямі, здушаных у змяіных абдымках карэннем ялін. Пад нагамі ў Івана кожны камень укрывалі рудыя імхі, тоўстыя, мяккія, шаўковыя. Цёплыя і пяшчотныя, яны хавалі ў сабе пазалочаную ваду летніх дажджоў, мякка ўгіналіся і абдымалі нагу, як пуховая падушка. Кучаравая зеляніна брусніц і чарніц запусціла сваё карэнне ў глыбіню моху, а зверху сыпанула расою чырвоных і сініх ягад. Тут Іван сеў адпачыць. Над ім завіс ласкавы звон хвоі, змешаны з шумам ракі, сонца наліло золатам глыбокую даліну, пазеляніла травы, дзесьці курыўся дымок ад вогнішча, з-за Ігрыца аксамітным гулам каціўся гром. Іван сядзеў і слухаў, зусім забыўшыся, што трэба глядзець кароў. І вось раптам у гэтай звонкай цішыні пачуў ён ціхую музыку, якая так доўга і няўлоўна вілася ў яго каля вуха, што нават мучыла. Застылы і нерухомы, выцягнуў шыю і з радасным напружаннем лавіў дзіўную мелодыю песні. Так людзі не ігралі, прынамсі, ён ніколі не чуў. Але хто іграе? Навокал нікога не было — самотны лес і ніводнай жывой душы. Іван азірнуўся назад, на скалы, — і скамянеў. На камені вярхом сядзеў «той», зніч. Скрывіў вострую бародку, нагнуў рожкі і, заплюшчыўшы вочы, дзьмуў у флаяру[5]. «Няма маіх коз... Няма маіх коз...» — разлівалася жалем флаяра. Ды вось рожкі падняліся ўгору, шчокі надзьмуліся і расплюшчыліся вочы. «Ёсць мае козы... Ёсць мае козы...» — заскакалі радасна гукі, і Іван з жахам убачыў, як, выткнуўшыся з-за лапак, затрэслі галовамі барадатыя казлы. Ён памкнуўся ўцякаць — і не мог. Сядзеў, прыкуты на месцы, і нема крычаў ад халоднага жаху, а калі нарэшце прарваўся голас, зніч прапаў раптам у скале, а казлы зрабіліся карэннем дрэў, паваленых ветрам. Іван нёсся цяпер уніз, без памяці, усляпую, ірваў здрадлівыя абдымкі ажын, ламаў сухое голле, каціўся па слізкіх імхах і з жахам чуў, што за ім штосьці гоніцца. Нарэшце ўпаў. Колькі ляжаў, не помніць. Апамятаўшыся і ўбачыўшы знаёмыя мясціны, ён крыху супакоіўся. Здзіўлены, нейкі час прыслухоўваўся. Песня, здавалася, гучала ўжо ў ім самім. Ён дастаў сапілку. Адразу ў яго не выходзіла, мелодыя не давалася. Пачынаў іграць спачатку, напружваў памяць, лавіў нейкія гукі, і калі ўрэшце знайшоў, што доўга шукаў, што не давала яму спакою, і лесам паплыла дзіўная, не вядомая яшчэ песня, — радасць уварвалася ў яго сэрца, заліла сонцам горы, лес і траву, заклекатала ў ручаях, ускінула Іванавы ногі, і ён, шпурнуўшы сапілку ў траву і ўзяўшыся ў бокі, закружыўся ў танцы. Перабіраў нагамі, станавіўся лёгка на пальцы, біў босымі пятамі аб зямлю, выкідваў каленцы, круціўся і прысядаў. «Ёсць мае козы... Ёсць мае козы...» — штосьці спявала ў ім. На сонечнай пляме палянкі, што схавалася ў пахмурным царстве ялін, скакаў беленькі хлопчык, нібы матылёк пырхаў з сцяблінкі на сцяблінку, а абедзве каровы — рыжуня і сівуня, прасунуўшы галовы паміж ялін, ветліва глядзелі на яго, жуючы жуйку, ды зрэдку званілі ў такт. Так знайшоў ён у лесе тое, што шукаў. Дома, у сям’і, Іван часта быў сведкам неспакою і гора. На яго памяці ўжо двойчы каля іх хаты трубіла трамбіта, апавяшчаючы горы і долы пра смерць: раз, калі брата Алексу раздушыла дрэва ў лесе, а другі раз, калі брат Васіль, хвацкі вясёлы хлопец, загінуў, пасечаны тапаркамі, у бойцы з варожым родам. Гэта была даўняя варагоўля іх роду з родам Гутанюкоў. Хоць усе ў сям’і кіпелі злосцю на той сабачы род, ніхто, аднак, не мог дакладна сказаць Івану, адкуль пайшла варожасць. Ён таксама гарэў жаданнем помсціцца і, гатовы кінуцца ў бой, хапаўся за татаў, зацяжкі яшчэ яму, тапарок. Гэта толькі гаворыцца, што Іван быў дзевятнаццаты ў бацькі, а Аннычка дваццатая. Іх сям’я была невялікая: двое старых ды пяцёра дзяцей. Рэшта, пятнаццаць, спачывае на цвінтары каля царквы. Усе яны былі багамольныя, любілі хадзіць у царкву, асабліва на фэст. Там можна было пабачыцца з далёкім родам, што асеў у навакольных сёлах, дый надаралася нагода аддзячыць Гутанюкам за Васілёву смерць і за кроў, што не раз лілася з Палійчукоў. Вымаліся тады самыя лепшыя строі, чырвоныя суконныя штаны, вышываныя кажушкі-безрукаўкі, чэрасы[6] і табіўкі[7], густа арнаментаваныя цвікамі, панёвы, чырвоныя шаўковыя хусткі і нават пышная і беласнежная гугля[8], якую маці асцярожна несла на вяровачцы цераз плячо. Іван таксама дастаў новы капялюш і доўгую дзёбню[9], што біла яму па нагах. Сядлаліся коні, і зялёнаю сцяжынаю цягнулася квяцістае шэсце, нібы ўплятаючы чырвоныя макі ў стужку дарогі. Па гарах, нізамі і хрыбтамі, плылі святочна ўбраныя людзі. Зялёная атава царынак раптам расквачвалася, уздоўж Чарамоша цёк рознакаляровы паток, а дзесьці высока, на чорнай завесе яловых лясоў, жарам гарэла ў ранішнім сонцы чырвоная стрэшка гуцульскага парасона. Неўзабаве Іван убачыў сустрэчу варожых родаў. Яны ўжо вярталіся з фэсту, тата быў трошкі на падпітку. Раптам на вузкай дарожцы, паміж скалою і Чарамошам, узнік затор. Вазы, коннікі і пешыя, мужчыны і жанчыны спыніліся і збіліся ў кучу. Над раз’юшаным крыкам, што ўсхапіўся адразу, як віхор, заблішчалі жалезныя тапаркі ды заскакалі перад самымі тварамі. Як каса і камень, стаялі роды — Гутанюкі з Палійчукамі, і перш чым Іван паспеў расшалопаць, што да чаго, тата размахнуўся тапарком і ўдарыў плазам камусьці па галаве, з якой пырснула кроў, заліла твар, сарочку, шыкоўную аўчынную безрукаўку. Войкнулі жанчыны, кінуліся бараніць, а ўжо чалавек з тварам чырвоным, не раўнуючы як яго штаны, чмякнуў тапарком ворагу ў галаву, і пахіснуўся Іванаў тата, як падсечаная елка. Іван кінуўся ў бойку. Не памятаў, што робіць. Штосьці падняло яго. Але дарослыя патаўклі яму ногі, і ён не мог праціснуцца туды, дзе біліся. Усё яшчэ гарачы, раз’юшаны злосцю, ён з налёту наскочыў на маленькую дзяўчынку, якая трэслася ад страху каля самага воза. Ага! Гэта, пэўна, Гутанюкова дзеўка! І, не думаючы доўга, пляснуў ёй па твары. Яна скрывілася, прыціснула рукамі да грудзей кашулю і стала ўцякаць. Іван злавіў яе каля ракі, хапануў за пазуху і разадраў. Адтуль выпалі новыя стужкі, а дзяўчынка з крыкам кінулася іх бараніць. Але ён вырваў і кінуў іх у ваду. Тады дзяўчынка, уся згорбленая, паглядзела на яго спадылба нейкім глыбокім паглядам чорных матавых вачэй і спакойна сказала: — Нічога... У мяне ёсць другія... нават лепшыя. Яна нібы смяшыла яго. Здзіўлены лагодным тонам, хлопец маўчаў. — Мне мамка купіла новую панёву... і пасталы... і вышытыя капчуры[10]... і... Ён усё яшчэ не ведаў, што сказаць. — Я файна ўбяруся і буду дзеўкай... Тады яму стала зайздросна. — А я ўжо ўмею граць на сапілцы. — Наш Фёдар зрабіў сабе такую файную флаяру... ды як зайграе... Іван надзьмуўся. — Я ўжо зніча бачыў. Яна недаверліва паглядзела на яго. — А чаму ты б’ешся? — А ты чаго каля воза стаяла? Яна падумала крыху, не ведаючы, што адказаць, і пачала шукаць нешта за пазухай. Выцягнула нарэшце доўгую цукерку. — Глянь! Палавіну адкусіла, а другую важным, поўным даверу рухам падала яму. — На! Ён завагаўся, але ўзяў. Цяпер яны ўжо сядзелі поруч, забыўшыся пра віск бойкі і сярдзіты шум рэчкі, а яна расказвала яму, што завецца Марычкай, што пасе ўжо авечак, што нейкая Марцінова — сляпая на адно вока — пакрала ў іх муку... і падобнае іншае, абаім цікавае, блізкае і зразумелае, а пагляд яе чорных матавых вачэй мякка ныраў у Іванава сэрца... І трэці раз затрубіла трамбіта пра смерць у самотнай хаціне на высокай кічэры: на другі дзень пасля бойкі памёр стары Палійчук. Цяжкая пара настала ў Іванавай сям’і пасля смерці гаспадара. Загнездавала бязладдзе, адплывала шчасце, прадаваліся царынкі адна за адной, і скаціна ўбывала так, як на гарах вясною снягі. Але ў Іванавай памяці татава смерць не так доўга жыла, як знаёмства з нявіннай дзяўчынкай, якую ён пакрыўдзіў і якая поўным даверу рухам падала яму палавіну цукеркі. У яго даўні і беспрычынны смутак улілася новая ручаінка. Яна няўцямна цягнула яго ў горы, насіла па суседніх кічэрах, лясах і далінах, дзе б ён мог сустрэць Марычку. І ён сустрэўся нарэшце з ёю: пасвіла ягнят. Марычка яго прыняла, як быццам даўно спадзявалася: ён будзе з ёю пасвіць авечак. А і дапраўды! Няхай рыжуня і сівуня б’юць самі сабе ў званочкі ды парыкваюць у лесе, а ён стане з ёю пасвіць ягнят. І як яны пасвілі! Ягняты, забіўшыся ў халадок пад елку, дзівіліся дурнымі вачыма, як качаліся па імхах двое дзяцей, звонячы ў цішыні маладым смехам. Натаміўшыся, яны ўскараскваліся на белыя камяні і спужана ўзіраліся адтуль у прорву, з якой строма ўзнімаўся ў неба чорны прывід гары і дыхаў сінечаю, што не хацела раставаць на сонцы. У шчыліне паміж гор ляцеў у даліну паток і трос па камянях сівою барадою. Так было цёпла, самотна і страшна ў векавечнай цішыні, якую сцярог лес, што дзеці чулі сваё дыханне. Але вуха ўпарта лавіла і збольшвала да незвычайнасці кожны гук, які мусіў жыць у лесе, і ім часам здавалася, што яны чуюць чыюсьці асцярожную хаду, глухі стук сякеры, хаканне стомленых грудзей. — Чуеш, Івась? — шаптала Марычка. — Чаму не чую? Чую. Яны абое ведалі, што гэта блукае па лесе нябачная сякера, стукае па дрэвах і хакае стомленымі грудзямі. Страх праганяў іх адтуль у даліну, дзе паток плыў спакайней. Яны рабілі сабе калдабан у ручаіне і, раздзеўшыся, боўталіся ў ім, як двое лясных зверанят, што не ведаюць, што такое сорам. Сонца спачывала на іх светлых валасках і біла ў вочы, а ледзяная вада з ручая шчыпала за цела. Марычка першая замярзала і кідалася бегчы. — Стой, — гукаў яе Іван, — адкуль ты? — З Я-вар-рова, — стукацела зубамі ссінелая Марычка. — А чыя ты? — Кавалёва. — Бывайздарова, Кавалёва! — шчыпаў яе Іван і пускаўся наўздагон, аж пакуль, натомленыя, але сагрэтыя, яны не падалі на траву. У ціхім плёсе ручая, над якім сонцам блішчаў лужок і сінелі боцікі, жалобна крумкалі жабы. Іван нахіляўся над ручаём і пытаўся ў жабы: — Кума-кума, што варыла? — Бурак — боршч. Бурак — боршч. Бурак — боршч... — крактала Марычка. — Буракі-кі-кі! Буракі-кі-кі! Буракі-кі-кі! — верашчалі абое, заплюшчыўшы вочы, ажно жабы здзіўлена змаўкалі. Гэтак пасучы, яны не раз гублялі авечак. Калі падраслі, забавы сталі ўжо іншыя. Цяпер Іван быў юнаком, стройным і моцным, як яліна, намазваў валасы маслам, насіў шырокі чэрас і шыкоўны капялюш. Марычка хадзіла з каснікамі, а гэта павінна было значыць, што яна ўжо на выданні. Не пасвілі больш ягнят разам і страчаліся толькі на свята ў нядзелю. Сыходзіліся каля царквы або недзе ў лесе, каб старыя не ведалі, як любяцца дзеці варожых родаў. Марычцы падабалася, калі ён іграў на флаяры. Задуменны ўвесь час, ён узіраўся кудысьці за горы, нібы бачыў, чаго не бачылі іншыя, прыкладваў узорыстую дудку да поўных вуснаў, і цудоўная песня, якой ніхто не іграў, ціха спадала на зялёную атаву царынак, дзе прывольна паслалі свае цені яліны. Холадна было і мароз ішоў па скуры, калі выляталі першыя гукі. Нібыта зімы ляжалі на мёртвых гарах. Ды вось з-за гары ўстае ўжо бог-сонца і кладзе сваю галаву на зямлю. Зрушыліся зімы, збудзіліся воды, і зазвінела зямля ад спеву ручаёў. Рассыпалася сонца пылам кветак, лёгкім крокам ступаюць па царынках маўкі, а пад нагамі ў іх зелянее першая трава. Зялёным духам дыхнулі яліны, зялёным смехам засмяяліся травы, на ўсім свеце толькі дзве фарбы: у зялёнай — зямля, у блакітнай — неба... А долам Чарамош імчыць, гоніць зялёную кроў гор, неспакойную і шумлівую... Трамбіта!.. Туру-рай-ра... Туру-рай-ра... Затахкала сэрца ў аўчароў, забляялі авечкі, учуўшы пашу... Шуміць травой халодная паланіна[11], а з дзікага ламачча, з берлагу, устае на заднія лапы мядзведзь, спрабуе голас і ўжо бачыць заспаным вокам сваю спажыву. Хвошчуць ліўні вясновыя, грукаюць громам горныя вяршыні — і злы дух холадам вее ад Чарнагоры... а тут раптам з’яўляецца сонца — быццам божы лік — і ўжо звоніць у косы, што кладуць сена ў пракос. З гары на гару, з ручаіны ў ручаіну пырхае каламыйка, такая лёгенькая, празрыстая, што чуеш, як у яе за плячыма трапечуцца крыльцы...Ой, прыбегла з паланіны
Белая авечка —
Люблю цябе, мая любка,
І тваё славечка.
Закувала зязюленька у зялёным лесе.
Ой, склалася ў Марычкі каламыйка-песня...
Ой, кувала мне зязюля ды каля крынічкі.
А хто склаў жа каламыйку? Йванкава Марычка.
Мяне ўспомні, мой міленькі,
Хоць разок адзіны,
А я цябе прыгадаю
Сем раз на гадзіну.
Ой, мае вы каламыйкі,
Дзе я вас схаваю?
Хіба вамі, каламыйкі,
Дол пазасяваю, —
Вы будзеце, каламыйкі,
Травой разрастацца,
А я буду, маладзенька,
Слязой умывацца.
Ой, як добрай будзе доля,
Я вас пазбіраю,
А як дрэннай стане доля,
Я вас занядбаю...
***
Цёплым вясновым ранкам ішоў Іван на паланіцу. Лясы яшчэ дыхалі халадком, горныя воды шумелі на спадах, а сцяжынка радасна падымалася ўгару паміж варыннем[12]. Хоць яму цяжка было пакідаць Марычку, аднак сонца і тая шумная зялёная воля, што падпірала вяршынямі неба, улівалі ў яго бадзёрасць. Ён лёгка скакаў з каменя на камень, як горны ручай, і вітаў стрэчных, радасна прыслухоўваючыся да свайго голасу: — Слава Ісусу! — Навекі слава! Па далёкіх узлобках журыліся ціхія гуцульскія селішчы, вішнёвыя ад яловага дыму, якім пракурыліся наскрозь вострыя стрэшкі абарогаў з пахучым сенам, а ў даліне кучаравы Чарамош злосна пабліскваў сівізною ды свяціўся пад скаламі нядобрым зялёным агнём. Пераходзячы ручай за ручаём, мінаючы хмурыя лясы, дзе часам абзывалася званком карова або вавёрка ссыпала ўніз пад яліну аб’едкі шышак, Іван падымаўся ўсё вышэй. Сонца пачынала пячы, і камяністая дарожка муліла ногі. Цяпер ужо хаты трапляліся радзей. Чарамош расцягнуўся ў даліне, як срэбная нітка, і шум яго не даходзіў. Лясы саступалі месца горным сенажацям, мяккім і густым. Іван плыў па іх, як па кветкавых азёрах, нагінаючыся часам, каб аздобіць капялюш пучком чырвоных смолак або бледным вянком златаквету. Бакі гары западалі ў глыбокія чорныя правалы, у якіх нараджаліся халодныя патокі, куды не ступала чалавечая нага і дзе раскашаваў толькі буры мядзведзь, страшны вораг жывёлы, — «вуйка». Вада пападалася радзей. Затое як прыпадаў ён да яе, калі знаходзіў ручай — той халодны крышталь, што абмываў дзесьці жоўтае карэнне ялін і ажно сюды прыносіў гоман лясоў! Каля такой ручаінкі нейкая добрая душа заўсёды пакідала конавачку ці нават гладышок сыраквашы. А сцежка вяла ўсё далей, кудысьці ў ламачча, дзе гнілі адна на адной калючыя елкі, без кары і шыгалля, як косткі. Пуста і дзіка было на тых лесавых могілках, забытых Богам і людзьмі, дзе толькі такавалі глушцы ды поўзалі гадзюкі. Тут была цішыня, вялікі спакой прыроды, строгасць і сум. За плячыма ў Івана раслі горы, блакітнелі ўдалечыні. Арол узнімаўся з каменных брылёў, бласлаўляючы іх шырокім размахам крылаў, адчувалася халоднае паланінскае дыханне, і разрасталася неба. Замест лясоў цяпер слаліся па зямлі ядловец, чорны дыван паўзучых ялін, у якім заблытваліся ногі, і мох, які адзяваў камень у зялёны шоўк. Далёкія горы адкрывалі адна за адной свае вяршыні, выгіналі хрыбты, уставалі, як хвалі ў сінім моры. Здавалася, марскія буруны застылі якраз у тое імгненне, калі бура падняла іх з дна, каб кінуць на зямлю і заліць свет. Ужо сінімі хмарамі падпіралі далягляд букавінскія вяршыні, спавіваліся блакітам блізкія Сініца, Дзямброня і Белая Кабыла, курыўся Ігрэц, калола неба вострым спічаком Гавэрла, і Чарнагора цяжкім сваім целам душыла зямлю. Паланіна! Ён ужо стаяў на ёй, на гэтай высокай лугавіне, укрытай густою травою. Блакітнае мора разгневаных гор аблегла Івана шырокім колам, і здавалася, што тыя бясконцыя сінія валы ідуць на яго, гатовыя ўпасці да ног. Вецер, востры, як наточаны тапор, біў яму ў грудзі, яго дыханне злівалася з дыханнем гор, і гордасць напоўніла Іванаву душу. Ён хацеў крыкнуць на ўсю моц, каб рэха пакацілася з гары на гару, аж да небакраю, каб захістаць мора вяршынь, але раптам адчуў, што яго голас прапаў бы ў тых прасторах, як камарыны піск... Трэба было спяшацца. За ўзлобкам, у далінцы, ён знайшоў закураную стаю[13]. Дзірка для выхаду дыму чарнела ў сценцы халодным правалам. Загарадкі на авечак стаялі пустыя, і аўчары ўвіхаліся там, каб было дзе начаваць пры скаціне. Старшы аўчар здабываў жывы агонь.
Ушчаміўшы ў шула лучыну, два чалавекі цягалі рэмень, ад гэтага лучына круцілася і скрыпела. — Слава Ісусу! — павітаўся Іван. Але яму нічога не адказалі. Таксама фуркала лучына, і два чалавекі, засяроджаныя і строгія, тым самым рухам цягалі рэмень. Лучына пачынала курэць, і скора маленькі агеньчык выскачыў з яе і запалаў з абодвух канцоў. Старшы аўчар набожна падняў агонь і ўторкнуў у кастрышча, складзенае каля дзвярэй. — Навекі слава! — павярнуўся ён да Івана. — Цяпер у нас ёсць жывы агонь, і пакуль ён гарэцьме, ні звер, ні сіла нячыстая не возьме скаціны дый нас, грэшных... І завёў Івана ў стаю, дзе ад парожніх даёнак, дзежак ды голых лавак патыхала запусценнем. — Заўтра прыгоняць нам скаціну, каб толькі памог Пан Бог усю людзям аддаць, — абазваўся аўчар і расказаў, што Іван павінен рабіць. Штосьці было спакойнае, нават велічнае ў словах і ў рухах паланінскага гаспадара. — Міка!.. — гукнуў ён праз дзверы. — Раскладзі барзджэй агонь у стаі... Тонкі кучаравы Мікола, з поўным жаночым тварам, унёс у стаю агонь. — Ты ж хто, братка, будзеш — аўчар? — зацікавіўся Іван. — Не, я — спузар, — паказаў зубы Мікола, — павінен пільнаваць вогнішча, каб не згасла, бо будзе бяда!.. — Ён нават з жахам азірнуўся наўкола. — Дый вады схадзіць да ручая, дый у лес дроў... Тым часам вогнішча разгаралася. Поўным павагі рухам, як даўнейшы жрэц, падкідваў у яго старшы аўчар сухі ельнік ды свежыя лапкі, і сіні дым лёгка ўзнімаўся над ім, а далей, адкінуты ветрам, чапляўся за горы, перабіраўся праз чорную паласу лясоў і слаўся па далёкіх блакітных вяршынях. Паланіна пачынала сваё жыццё жывым нязгасным агнём, што меўся яе бараніць ад усяго ліхога. І, нібы ведаючы пра гэта, агонь горда віўся сваім змяіным целам, дыхаў усё новымі клубамі дыму... Чатыры дужыя аўчаркі, паклаўшы на траву свае кажухі, глядзелі задумліва ў горы, гатовыя ў адну хвіліну ўскочыць на ногі, выскаліць зубы ды натапырыць поўсць. Дзень ужо гас. Горы мянялі сваё блакітнае ўбранне на ружовыя з золатам рызы. Мікола клікаў вячэраць. Тады сышліся ў стаю ўсе аўчары і паселі каля жывога агню, каб спакойна з’есці сваю першую паланінскую кулешу...
***
Якая ж тая паланінка стала ўвесну вясёлая, калі стрэла гурт авечак з навакольных сёлаў!.. Старшы аўчар, нібы дух паланіны, абходзіць з агнём стойла. Выгляд мае паважны, як у жраца, ногі ступаюць цвёрда і шырока, а дым з галавешкі пырхае за ім крылатым змеем. На вароты стойла, куды маюцца пераходзіць авечкі, аўчар кідае агонь, а сам прыслухоўваецца. Ён чуе ход паланінскі не толькі вухам. Ён сэрцам чуе, як з глыбозных далін, дзе кіпяць рэкі і рвуць берагі, з ціхіх селішчаў і царынак коціцца ўгору, на покліч вясны, жывая хваля жывёлы і пад нагамі ў яе радасна ўздыхае зямля. Ён чуе далёкае дыханне атары, рыканне кароў і ледзь улоўны зык песень. А калі нарэшце паказаліся людзі і ўзнялі ўгору доўгія трамбіты, пазалочаныя сонцам, каб прывітаць паланіну сярод сініх вяршынь, калі забляялі авечкі і шумлівым патокам залілі ўсе загарадзі, старшы аўчар упаў на калені і выставіў рукі ў неба. За ім схіліліся ў малітве аўчары і людзі, што прыгналі скаціну. Яны прасілі Бога, каб у авечкі было гарачае сэрца, як гарачы агонь, які пераступала, каб Божухна міласэрны ратаваў хрысціянскую жывёлу на росах, на водах, на ўсіх пераходах ад усялякага ліха, звера і выпадку. Як памог Бог сабраць жывёлу разам, каб так памог усю людзям аддаць... Ласкава слухала неба шчырую малітву, дабрадушна хмурыўся Бэскід, а вецер, пралятаючы далей, старанна прычэсваў травы на паланіне, як маці дзіцячую галоўку...
***
Паланінка, верхавінка, чым ты так зрадзела, ці не тымі авечкамі, на якіх глядзела?.. — Ашкір! Ашкір! — падганяе ззаду аўчар. Авечкі лена згінаюць калені, трасуцца на тонкіх ножках і цярушаць воўну. — Ашкір! Ашкір! — Голыя морды, са старэчым выразам нуды, растульваюць слінявыя губы, каб паскардзіцца бог ведае каму: «Бэ-э... мэ-э...» Два аўчары вядуць гурт. Чырвоныя порткі разразаюць паветра, ад руху ківаецца кветка на капелюшы. — Шкір-шкір!.. — Аўчаркі прынюхваюцца да ветру і адным вокам скоса пазіраюць на авечак, ці ўсё ў парадку. Трэцца воўна аб воўну, белая аб чорную, падымаюцца пухнатыя хрыбты, як дробныя хвалі ў возеры, і дрыгаціць атара. — Да гурту! Да гурту! — Гарлавы вокліч вяртае крайніх у атару, трымае паводку ў берагах. Горы блакітнеюць навокал, як мора, вецер грувасціць на небе хмары. Трасуцца кучаравыя авечыя хвасты, а галовы ўсе нахіліліся, і белыя пляскатыя зубы выгрызаюць да кораня салодкі дзядоўнік, чартапалох, ружовую канюшыну. — Шкір! Шкір! — Сцеле паланіна атары пад ногі свой кілім, а яна накрывае яе рухомым рабым кажухом. Хрум-хрусь... Бэ-э... мэ-э... Хрум-хрусь... Цені ад хмар блукаюць па бліжэйшых узгорках, перасоўваюць іх з месца на месца. Ходзяць, здаецца, горы, як валы ў моры, і толькі далёкія непарушна блакітнеюць на месцы. Сонца заліло авечую воўну, рассыпалася ў ёй вясёлкай, запаліла травы зялёным агнём, за аўчарамі ідуць доўгія іх цені. — Да гурту! Да гурту! — Хрум-хрусь... Хрум-хрусь... — Нячутна ступаюць пастухі ў пасталах, коціцца мякка воўністая хваля па паланіне, а вецер пачынае іграць на далёкім варынні. «Дз-з...» — тонка спявае ён на адшчапанай трэсцы, дакучна звініць, як муха. «Дз-з...» — гучна абзываецца другое варынне, наводзячы сум. Хмары ўсё прыбываюць. Яны ўжо закрылі паўнеба, гасне далёкі Бэскід і чарнее, і пахмурнее ў ценях, нібыта ўдавец, а паланіна яшчэ маладая. І пытаецца вецер тонкім голасам у варыння: «Чаму ж ты не жэнішся, высокі Бэскідзе?» «Бо зялёная паланінка за мяне не пойдзе», — сумна ўздыхае Бэскід. Блакітнае неба ўмурзалася ў шэрань, мора гор пацямнела, паланіна пагасла, і атара авечак паўзе па ёй, як шэры лішай. Халодны вецер распраўляе крылле і б’е ім у грудзі пад безрукаўку. Так цяжка дыхаць, што хочацца павярнуцца да яго спінаю. Няхай б’е... Тонка заводзіць варынне, як муха ў павуцінні, скуголіць боль невыносны, плача самотны сум... Дз-з... дзы-ы... Не змаўкае, бесперастанку. Выцягвае жылы і рэжа нажом па сэрцы. Хацеў бы не слухаць, але нельга, хацеў бы ўцячы — ды куды? Ашкір-ашкіра!.. А ты куды?.. Ліха б на цябе! Шкір-шкір!.. Мурка!.. Але Мурка ўжо адварочвае. Абганяе авечку, вецер настаўбурыў на ім поўсць, а ён злавіў ужо зубамі за карак авечку і кінуў у атару. Дз-з-ы-ы... Дз-з-і-і... Так зубы баляць аднастайным і нясцерпным болем. Сцяў бы зубы і змоўк. Дзынькай, чорт бы цябе пабраў! Што гэта плача? Мабыць, «той», каб ён каменем стаў!.. Вось так, здаецца, упаў бы на зямлю, знясілены, заткнуў бы вушы пальцамі ды заплакаў... Бо ўжо не можаш далей... Дзы-ы-ы... Дз-з-і-і... Божа! Іван вымае флаяру і дзьме ў яе штосілы, але «той», вар’ят, мацнейшы за яго. Ляціць ад Чарнагоры, як раскілзаны конь, б’е капытамі травы і размятае грывай гукі флаяры. А Чарнагора, як ведзьма, лыпае бяльмом — снежным полем — з-пад чорных распластаных валасоў і пужае. Дз-ы-ы... Дзі-у-у... Закаціліся авечкі ў далінку, і тут зацішней. На шэрым небе выглянула блакітнае азерца. Вострая паланінская трава мацней запахла. Азерца ў небе выходзіць з берагоў і ўжо шырока разліло воды. Заблакітнелі зноў вяршыні, а ўсе даліны наліліся золатам сонца. Іван углядаецца ўніз. Там недзе, сярод гор, дзе людзі, па зялёнай траўцы паходжваюць Марыччыны белыя ногі. Яе вочы скіраваны на паланіну. Ці спявае свае песенькі? А можа, сапраўды, парассявала па гарах, па долах, яны ўзышлі кветкамі, а Марычка замоўкла?
Ой, як будуць аўчарыкі
Авечачак пасці,
Будуць мае каламыйкі
За капялюш класці... —
***
Ужо трэці дзень сыпле на паланіну дожджык-макасей. Закурыліся вяршыні, ухуталася неба, і ў шэрым змроку зніклі горы. Авечкі ледзьве валакліся, цяжкія, набрынялыя вадою, як губка; апратка на аўчарах стала халодная і цупкая. Толькі і спачынку было, што пад стрэшкай у струнцы[14] ў часе даення. Іван сядзіць, упёршыся плячыма ў дошку, а нагамі сціскае даёнку. Каля яго — чорны калматы козар[15] што за кожным словам кляне, а там яшчэ аўчары. Нецярплівыя авечкі, у якіх прыбывае малако, пруцца з загарадкі ў струнку, каб іх скарэй падаілі. Аднак жа пачакайце, няўструі, бо так не пойдзе!.. Толькі па адной...
— Шкір! — злосна кідае ззаду паганяч у авечы натоўп ды пляскае мокрай пугай. — Шкір! Шкір!.. — падбадзёрваюць аўчары і адхіляюць калені ад дзіркі, кудою скача ў струнку авечка. — А! Каб цябе чорт... — кляне козар і не канчае: скажы толькі ў такую часіну! Звыклым рухам Іван хапае авечку за хрыбціну і цягне да сябе задам на шырокую даёнку. Пакорна стаіць авечка, нязручна растапырыўшы ногі, такая дурная, і слухае, як цурчыць з яе малако ў даёнку. — Шкір! — пляскае ззаду паганяч. — Шкір! Шкір!.. — пакрыкваюць і другія аўчары. Падоеныя авечкі, як ачмурэлыя, падаюць у загарадцы на камень, кладуць галаву на лапкі і крывяць голыя старэчыя губы. — Шкір! Шкір!.. — Іванавы рукі бесперастанку ціскаюць цёплае авечае вымя, адцягваюць даёнку, а па руках цячэ малако, што пахне лоем і патыхае з даёнкі тлустай салодкай парай. — Шкір! Шкір! — Ускокваюць авечкі, як ачмурэлыя, раскірэчваюць над даёнкамі ногі, і дзесяць аўчаровых пальцаў ціскаюць цёплае вымя. Жаласна плача мокрая атара па гэты і па той бок стрункі, падаюць у загарадку знясіленыя авечкі, а густое малако звонка цурчыць у даёнку ды зацякае цёплым ручайком аж за рукаў. — Шкір! Шкір! Козар усміхаецца вачыма сваім козам. Яны не тое што авечкі, у іх моцнае сэрца. Не падаюць трупам, як рахманыя авечкі, а цвёрда стаяць на тоненькіх нагах. Цікаўна паднялі рожкі і ўглядаюцца ў змрок, быццам скрозь яго штосьці бачаць, і так бадзёра трасуцца ў іх тонкія бародкі...
***
Апусцелі кашары. Цішыня і пустка. Можа, дзесьці там, у глыбокіх далінах, адкуль пачынаюць расці горы, і лунаюць людскі смех ды галасы, але ў гэта верыцца мала. Тут, на паланіне, дзе неба накрывае бязлюдныя прасторы, што жывуць у самотнасці толькі дзеля сябе, вякуе адна цішыня. Толькі ў стаі трашчыць нязгасны агонь і ўсё пасылае сіні свой дым у вандроўку. Здоенае малако важка спачывае ў драўлянай пасудзіне, над ім нахіліўся старшы аўчар. Ён ужо яго заправіў. З паліцы, дзе сохнуць вялікія круглыя боханы будзу, павявае на аўчара вецер, але не можа прагнаць са стаі паху вугалю, сыру і авечай воўны. Бо тым самым пахне і аўчар. Новыя дзежкі і даёнкі маўчаць у куце, аднак толькі пастукай па іх — і абзавецца голас. Халодная сыроватка свеціцца з конаўкі зялёным вокам. Аўчар сядзіць паміж свайго начыння, як бацька сярод дзяцей. Усё яно — чорныя лаўкі і сцены, вогнішча і дым, будз, дзежкі і сыроватка, — усё яно блізкае і роднае, да ўсяго дакранулася яго цёплая рука. Малако ўжо гусне, але яшчэ яму не пара. Тады аўчар вымае з-за чэраса вязку драўляных калодак і пачынае чытаць. Там памечана ўсё, у той драўлянай кнізе, — хто колькі мае авечак і што каму належыць. Турбота зводзіць яму бровы, а ён упарта чытае: «Масійчук мае штырнаццаць авец, а яму належыць...» За сценкаю стаі спузар выводзіць:
У баранчыка пытае
Аўца-крутарожка:
— Ці ты сена зелянога
Насянуеш трошка?
Ты не знаеш, крутарожка,
Што стане зімою,
Ці ты будзеш, ці ты будзеш
Увесну жывою, —
***
За сваё летаванне на паланіне зазнаў Іван нямала прыгод. Раз ён пабачыў дзіўную карціну. Меўся ўжо гнаць авечак дахаты, як незнарок азірнуўся на блізкую вяршыню. Туман знізіўся і ўхутаў лес, што стаў лёгкі і сівы, як прывід. Толькі палянка зазелянела пад ім ды чарнела адзінокая яліна. І вось тая яліна задыміла і пачала расці. Расце ды расце — і вось выйшаў з яе нейкі чалавек. Стаў на палянцы, белы, высокі, і гукнуў сабе за спіну ў лес. І зараз жа выйшлі з лесу алені, адзін за адным, а ў кожнага, што выйдзе, новага — рогі яшчэ прыгажэйшыя ды весялейшыя. Гуртамі выбеглі сарны, патрымцелі на тоненькіх ножках дый пачалі шчыпаць траву. А як рассыплюцца сарны, тады мядзведзь іх заверне, як авечак аўчарка. А той бялёсы пасе — яшчэ і пакрыквае на скаціну. Тут раптам узняўся вецер, і статак як пырхнуў, так і прапаў. Не раўнуючы як бы хто хукнуў на шкло: яно запацее, а пасля знікне ўсё, нібыта нічога і не было. Ён паказваў іншым, але тыя дзівіліся: «Дзе? Адзін туман толькі». За два тыдні «вялікі» — так аўчары пошапкам называлі мядзведзя — задраў яшчэ пяць кароў. Часта туман заставаў авечак на паланіне. У густым змроку, белым, як малако, усё знікала: неба, горы, лясы, пастухі. — Гэ-эй! — гукаў Іван перад сабой. — Гэ-эй! — адгукалася глуха на яго вокліч, як з-пад вады, а адкуль, дзе быў той, хто адгукваўся, — невядома. Авечкі сівым туманам каціліся перад нагамі, а далей знікалі і яны. Іван ішоў бездапаможны, выставіўшы рукі перад сабою, нібы баяўся на штосьці наткнуцца, і клікаў: — Гэй!.. — Дзе ты? — адгукалася ўжо ззаду, і Іван мусіў спыняцца. Стаяў безабаронны, згублены ў ліпкім тумане, і калі прыкладаў да вуснаў трамбіту, каб абазвацца, другі канец трамбіты расплываўся ў змроку, а здушаны голас яе, тут жа на месцы, падаў яму пад ногі. Так яны згубілі некалькі авечак. «Вуйка» задраў яшчэ дзве каровы, але гэта было перад канцом: дабіраўся ўночы да стаі ды ўзнізаўся на кол. Цяпер яго шкура сушыцца на калках і на яе брэшуць сабакі. Часам хвастаў па паланіне лівень. Святы Ілья ваяваў з «тымі» — ліха на іх! Так бліскаў мячом і так грукаў са стрэльбы — Божа святы! — што трашчала неба ды падала на горы, а хай толькі трэсне, то штосьці чорнае за кожным разам заўецца туды-сюды дый шусне пад камень... Ён, нячысцік, — каб ты прапаў! — здзекуецца з Бога, падстаўляе свой азадак, а аўчару бяда: страху нябярэшся, яшчэ і вымакнеш да ніткі... На Пятра выдаўся зазімак — ды такі моцны, што тры дні не сходзіў снег. Тады пакалечылася многа авечак... Зрэдку прыходзілі людзі з даліны. Іх абступалі, пытаючыся напярэймы: — Што чуваць на сяле? І, як дзеці, слухалі звычайныя апавяданні пра тое, колькі людзі насенавалі, што не ўрадзіла бульба, што кукуруза рэдкая, а Мачарнікова Ілена памерла. Пасля ўсе разам пілі за здароўе скаціны, госці набіралі ў дзежкі брынзы і спакойна зноў спускаліся ў даліны. Вечарамі каля стаі палалі вогнішчы. Аўчары скідалі з сябе вопратку і вытрасалі над імі вошай або, сабраўшыся разам, згаладалыя за лета па жанчынах, вялі бясконцыя салёныя размовы. Іх рогат перабіваў нават соннае сапенне скаціны. Іван, перш чым класціся, клікаў да сябе Міколу, заўсёды пявучага і гаваркога: — Міка!.. Хадзі ка мне, братка!.. — Пачакай, братка Івась, я зараз! — гукаў са стаі спузар, і ўжо адтуль далятала да Івана яго каламыйка:
Чарнагора хлеб не родзіць,
Не родзіць пшаніцы,
А гадуе аўчарыкаў
І сыр белаліцы...
***
Занядужаў Мікола, і Іван замест яго пільнуе вогнішча. Супраць агню, на лаве, спіць старшы аўчар, а там, у кутку, дзе неспакойна мітусяцца цені ад дзежак, стогне хворы. У чорным катле кіпіць вар, дым збіраецца ўгары пад дахам і вылятае праз гонту. Часам нячысцік дыхне ў дзірку, і тады дым з сілаю бухае ды грызе вочы, але гэта добра, бо няможна заснуць. А сон налягае. Каб адагнаць яго, Іван узіраецца ў жывы агонь. Ён павінен сцерагчы агонь, гэтую паланінскую душу, бо хто ведае, што б сталася, каб не збярог! Вясёлыя вугалі ўсміхаюцца Івану з-пад цяжару дроў і раптам чэзнуць. Перад вачыма ўжо плывуць зялёныя плямы, расплываюцца ў царынкі, у яловы лес. Па царынцы ступаюць белыя Марыччыны ногі. Яна кідае ў пракос граблі і выстаўляе яму рукі. І ў той момант, калі Іван вось-вось адчуе мяккае Марыччына цела на сваіх грудзях, з лесу выходзіць з ровам мядзведзь, а белыя авечкі кідаюцца ўбок і аддзяляюць яго ад Марычкі. «Ху, ліха з табой!.. Няўжо заснуў?» Жар з вогнішча лыпае вокам, аўчар храпе, а пад чорным покрывам рухлівых ценяў стогне Мікола. Ці не пара варыць кулешу на сняданак аўчарам? Іван выходзіць са стаі. Цішыня і холад абнімаюць яго. Дзесьці ў загарадцы дыхае скацінка, збіліся воўнаю авечкі, ледзь пабліскваюць каля пастухоўскіх буданоў раскладзеныя звечара агні. Аўчаркі абступілі Івана, выцягваюць зляжалае цела, грабуцца і труцца каля ног. Чорныя горы запаланілі даліны, як вялізазная атара. Яны вякуюць у такой цішыні, што чуюць нават дыханне скаціны. А над імі разаслалася неба, гэтая нябесная паланіна, дзе пасуцца зоркі, быццам белыя авечкі. Ці ёсць яшчэ што на свеце, апрача гэтых дзвюх паланін? Адна паслалася долам, другая ўгары, а між імі, як маленькая кропка, чарнее пастух. А можа, няма нічога? Можа, ноч затапіла ўжо горы, можа, ссунуліся горы, раздушылі ўсё жывое і толькі адно Іванава сэрца глуха стукоча пад кажушком у бясконца мёртвых прасторах? Самота, як зубны боль, пачынае смактаць яго сэрца. Штосьці вялікае, варожае душыць яго — гэта акамянелая цішыня, абыякавы спакой, гэты сон небыцця. Нецярпенне грукае яму ў галаву, горла перахоплівае неспакой — і, сцепануўшыся раптам, ён з крыкам, галёканнем і стогнам кідаецца на паланіну, каб сярод гвалту аўчарак дзіка гырклівам клубком паламаць цішыню, разбіць ноч на друзачкі, нібы каменем шыбу. Гоў-оў-оў! — адгукаюцца збуджаныя горы... Га-га-га... — паўтараюць трывожна далёкія вяршыні, і зноў замкнулася разбітая цішыня. Аўчаркі вяртаюцца назад, скаляць зубы і віляюць хвастамі. Але зрабілася яшчэ самотней. Захацелася сонца, вясёлага шуму ракі, цёплага хатняга духу, размовы. Жаль агарнуў сэрца, салодкая туга. Згадкі пачалі яго захлістваць і хвалявацца перад вачамі. І раптам пачуў ён ціхае: «Іва-ась!» Нехта яго клікаў. О! Зноў: «Іва-ась!..» Марычка? Адкуль яна ўзялася? Прыйшла на паланіну? Уночы? Заблудзілася і кліча? Ці, можа, яму падалося? Не, яна тут. Сэрца калоціцца ў Іванавых грудзях, але ён яшчэ вагаецца. Куды ісці? І зноўку, трэці раз, далятае да яго аднекуль: «Іва-ась!..» Марычка... яна... напэўна... Ён бяжыць напрасткі, без сцежкі, туды, адкуль пачуўся голас, але апынуўся перад прорваю, якую не пераскочыш. Стаіць і заглядае ў чорны правал. І тады яму становіцца зразумела: гэта яго кліча маўка. І, хрысцячы грудзі ды спалохана азіраючыся, ён вяртаецца да жытла. Пара варыць кулешу. У саган з варам ён сыпле муку, старанна размешвае, і скора водар пары зліваецца з пахам дыму. Старшы аўчар пацягваецца ўжо... пачынае днець. Але хто яго клікаў? А можа, гэта была ўсё-такі Марычка? Калі становіцца відней, яго цягне паўглядацца яшчэ раз. Ідзе на паланіну. Халодныя росы асядаюць на пасталы, неба зачырванелася, і пабляднелі зоркі. Іван паднімаецца вышэй — і раптам халадзее. Дзе ён? Што з ім? Куды дзеліся горы? Воды залілі ўсю паланіну, затапілі вяршыні, і паланіна плыве самотна ў бяскрайнім моры. Ад Чарнагоры дыхнуў вецер, поўныя воды хвалююцца ціха, чутно, як нябачнае яшчэ сонца расце ў глыбіні, а вось вытыркнулася з мора ўся сівая вяршыня, з якой сцякае вада. Мацней патыхае холадам, растуць валы на моры, і вяршыні, адна за адной, прабіваюцца з белай пены. Свет нібы занава нарадзіўся. Воды пасцякалі з вяршынь і плывуць ужо ля падэшваў, сонца паслала на небе сваю карону і вось-вось пакажа свой твар, а са стаі нясецца сумны голас трамбіты і будзіць паланіну.
***
Так летаваў Іван на паланіне, аж пакуль яна не апусцела. Сплыла скацінка назад у даліны, разабралі яе гаспадары, адтрубілі сваё трамбіты, ляжаць вытаптаныя травы, а вецер асенні галосіць над імі, як над нябожчыкам. Асталіся толькі старшы аўчар і спузар. Яны павінны дачакацца, пакуль згасне агонь. Той агонь паланінскі, што сам нарадзіўся, нібыта Бог, сам мусіць і заснуць. А калі і іх ужо не стала, на засмучаную паланіну прывалаклася ўсялякая нечысць дый шныпарыць па стаі і загарадках, ці не асталося чаго і ёй.
***
Дарэмна Іван спяшаўся з паланіны: ён не застаў Марычкі жывое. За дзень перад гэтым, калі пераходзіла Чарамош, забрала яе вада. Раптоўна ўзнялася паводка, злыя хвалі збілі Марычку з ног, кінулі пасля на вадаспад і панеслі паміж скал у даліну. Марычку несла рака, а людзі глядзелі, як круцяць яе хвалі, чулі яе крыкі і мольбы і не маглі ўратаваць. Іван не верыў. Гэта, напэўна, штучкі Гутанюкоў. Даведаліся пра іхняе каханне і схавалі Марычку. А калі з усіх бакоў у адзін голас загаварылі тое самае, вырашыў знайсці цела. Мусіла ж яно прыбіцца недзе да драўлянай абшыўкі берага, дзесьці людзі павінны былі яго злавіць. Пайшоў уздоўж рэчкі, поўны пякучага гневу і злосці да яе вечнага шуму, да кіпучай лютасці. У адным сяле знайшоў-такі цела. Яго ўжо выцягнулі на жвір, але ён не пазнаў у ім Марычкі. Гэта не Марычка была, а нейкі мокры мех, сіняя крывавая маса, перацёртая рачным каменнем, нібы ў млыне... Вялікі жаль ухапіў Івана за сэрца. Спярша яму хацелася скочыць са скалы ў вір: «На, жары і мяне!» Але пасля шчымлівая скруха пагнала яго ў горы, далей ад рэчкі. Затыкаў вушы, каб не чуць здрадлівага шуму, што прыняў у сябе апошняе дыханне яго Марычкі. Блукаў па лесе, сярод камянёў, буралому, як мядзведзь, што залізвае раны, і нават голад не мог прагнаць яго ў сяло. Знаходзіў ажыны, брусніцы, піў ваду з крыніц і тым жывіўся. Пасля знік. Людзі лічылі, што ён загінуў з вялікага жалю, а дзяўчаты склалі каламыйкі пра іх каханне і смерць, і разышліся тыя каламыйкі па гарах. Шэсць гадоў не было чуваць пра яго, на сёмы раптам з’явіўся. Худы, счарнелы, намнога старэйшы за свае гады, але спакойны. Расказваў, што пасвіў статак на венгерскім баку. Яшчэ з год так пахадзіў, а тады жаніўся. Трэба ж было гаспадарыць. Калі замоўклі стрэлы пістоляў і адспявалі вяселле, а жонка прыгнала ў загарадзь авечак і кароў, Іван быў нават задаволены. Яго Палагна была з багатага роду, фанабэрыстая здаровая дзеўка з грубым голасам і валлястаю шыяй. Праўда, яна любіла багатыя строі, і нямала недзе пойдзе грошай на шаўковыя хусткі ды дарагія маністы, але ліха з ім! Паглядаючы на авечак, што бляялі ў загарадках, на свой стракаты статак, на кароў, што званілі ды рыкалі на выпасах у лесе, ён не маркоціўся. Цяпер ён меў каля чаго хадзіць. Не быў сквапны на багацце — не на тое гуцул жыве на свеце! — сам догляд скаціны поўніў радасцю сэрца. Як дзіця для маці — такою была для яго жывёла. Увесь час, усе думкі забіраў клопат пра сена, пра выгоды скаціне, каб яна не слабела, каб хто не сурочыў, каб авечкі шчасліва каціліся, а каровы цяліліся. Скрозь, ад усяго ішла небяспека, і трэба было добра сцерагчы скаціну ад гадаўя, зверыны і ад ведзьмаў, якія ўсялякімі спосабамі здойвалі кароў і губілі авечак. Трэба было шмат ведаць, абкурваць, загаворваць, збіраць зёлкі і варажыць. Палагна яму памагала. З яе была добрая гаспадыня, і свае вечныя турботы ён дзяліў з ёю. — Ну і суседзяў даў нам Бог! — скардзілася яна мужу. — Зайшла сёння зранку ў хлеў Хіма, глянула на ягнят ды як плясне ў ладкі: «Авой! Якія яны файныя!» Ну, маеш, думаю сабе. Не паспела тая за парог, а двое ягнят закруціліся на месцы — ды ўжо і па іх... Скулу табе ў бок, ведзьма!.. — А я іду гэта з ночы, — расказваў Іван, — паўз яе хату і гляджу — качаецца штосьці круглае, не раўнуючы як клубок. Дый свеціцца так, нібы зорка. Стаю я і дзіўлюся, а яно па царынцы, праз жэрдкі ды проста ў Хіміны дзверы... Каб так здароў быў!.. Калі б здагадаўся ды зняў свае порткі, можа б, імі ведзьму злавіў, а так прапала... З другога боку, на самым блізкім узгорку, суседам быў Юра. Пра яго людзі казалі, што ён богападобны. Ён быў, як Бог, усёмагутны і ўсяведны, той градаўнік і знахар. У сваіх дужых руках трымаў сілы нябесныя і зямныя, смерць і жыццё, здароўе скаціны і чалавека, яго баяліся, і ў ім мелі патрэбу ўсе. Здаралася, што і Іван звяртаўся да яго, але кожны раз, сустракаючы пагляд чорных пякучых знахарскіх вачэй, непрыкметна сплёўваў: «Соль табе ў вочы...» Аднак найгорш дакучала ім Хіма. Старая ліслівая баба, заўжды такая прыветлівая, яна вечарамі перакідвалася ў белага сабаку ды швэндалася па суседскіх загарадках. Не раз Іван шпурляў тапаром па ёй, кідаў віламі і праганяў. Рабая карова на вачах сохла і ўсё менш і менш давала малака. Палагна ведала, чыя гэта работа. Яна падпільноўвала, замаўляла, па колькі разоў на вечар бегала да кароў, уставала нават ноччу. Раз нарабіла такога гвалту, што Іван бег у загарадку, як дурны, і мусіў адганяць ад парога вялікую жабу, што намагалася пералезці ў хлеў. Але жаба раптам недзе знікла, а з-за плота скрыпеў ужо Хімін галасок: — Добры вечар, суседзечкі любыя...хе-хе... Бессаромніца! Чаго яна толькі не вырабляла, тая прыроджаная ведзьма! Рабілася палатном, што прыцемкам бялела пад лесам, поўзала вужом або кацілася ўзгоркамі празрыстым клубком. Співала, нарэшце, месяц, каб было цёмна, як ішла да чужой скаціны. Не адзін бажыўся, што бачыў, як яна церніцу доіць: загоніць у яе чатыры калкі, няйначай саскі, — і надоіць поўную даёнку. Колькі клопату было ў Івана! Ён не меў нават калі апамятацца. Гаспадарка вымагала вечнай працы, жыццё скаціны так цесна спляталася з яго асабістым жыццём, што выцясняла ўсялякія іншыя думкі. Але часамі, неспадзявана зусім, калі ён падымаў вочы на зялёныя царынкі, дзе спачывала ў копах сена, або на глыбокі задуменны лес, адтуль далятаў да яго даўно забыты голас:
Мяне ўспомні, мой міленькі,
Хоць разок адзіны,
А я цябе прыгадаю
Сем раз на гадзіну.
***
Заўтра вялікае свята. Цёплы Юрай адбірае ад халоднага Дзмітрыя ключы ад свету, каб цараваць над зямлёй. Поўныя воды, на якіх плавае зямля, паднімуць яе вышэй да сонца, Юрай уквеціць лясы і царынкі, авечка пачне абрастаць воўнай, як летам зямля травою, а сенажаці адпачнуць ад скаціны, зарастаючы густым зеллем. Заўтра — вясна, дзень радасці і сонца, а ўжо сёння горы цвітуць агнямі і сіні дым захінае яліны празрыстым вэлюмам. А калі сонца знізілася, адцвілі агні і дымы адляцелі ў неба, радасным рыканнем абазвалася жывёла, перагнаная цераз жар, каб была дужая летам, як гэты агонь, каб множылася так, як намножыўся ад агню попел. Позна ўлегліся перад Юр’ем людзі, хоць рана меліся ўставаць. Палагна ўскруцілася, ледзь толькі пачало днець. «Ці яшчэ не рана?» — падумала ўголас, але тут жа згадала, што сёння свята і трэба ісці на царынку. Адкінула цёплую коўдру і ўстала на ногі. Іван яшчэ спаў, печ пазяхала ў кутку чорнаю пашчай, а пад ёю сумна трашчаў цвыркун. Палагна расшпіліла кашулю, скінула з сябе, пастаяла голая пасярод хаты і, баязліва азіраючыся на Івана, пайшла да дзвярэй. Скрыпнулі дзверы, і ранішні холад абвеяў цела. Горы яшчэ спалі. Спалі яшчэ яловыя лясы, нібы строгія манахі, спалі пашарэлыя за ноч царынкі і сівыя шпілі, што расплываліся ў тумане. Халодная імгла падымалася з даліны ды працягвала белыя калматыя лапы да чорных ялін, а пад бледным яшчэ небам апавядаў свой сон Чарамош. Палагна ступала па мокрых травах і злёгку дрыжала ў ранішнім халадку. Яна была пэўная, што ніхто яе не пабачыць, а калі б і пабачыў, то што? Ведама, шкада, калі б прапала яе варажба. Іншай думкі ў яе не было. Яшчэ на Благавешчанне яна закапала ў мурашнік соль, булку і пацеркі, і цяпер трэба было гэта ўсё адтуль дастаць. Памалу звыклася з холадам. Яе тугое цела, якое не ведала яшчэ мацярынства, вольна і горда плыло ў маладых травах царынкі, такое ружовае і свежае, як пазалочаная хмара, перапоўненая цёплым вясновым дажджом. Нарэшце спынілася пад букам. Але перш чым раскапаць мурашнік, яна падняла рукі ўгору і пацягнулася смачна ўсім целам, хруснуўшы костачкамі. І ўраз адчула, што траціць сілу. Штосьці ёй нядобра. Апусціла бяссільна рукі, глянула перад сабою і раптам як бы прыкіпела да чорнай агністай бездані, што не пускала яе ад сябе. Юра-знахар стаяў па другі бок плота і глядзеў на яе. Яна хацела крыкнуць на яго — і не магла. Хацела закрыць грудзі рукамі — і не мела сілы іх падняць. Намагалася ўцячы — і ўрасла ў зямлю. Стаяла бяссільная, быццам самлелая, і ўпарта ўглядалася ў два чорныя вугалькі, што выпівалі з яе ўсю сілу. Нарэшце ў ёй варухнулася злосць. Прапала ўся варажба! Палагна зрабіла над сабой намаганне, каб распаліць тую злосць, і злосна гыркнула на яго: — Чаго зенкі вылупіў? Не бачыў? Не спускаючы з яе вачэй, якімі скаваў яе ўсю, Юра бліснуў зубамі: — Такой, як вы, Палагна, дальбог, не бачыў. І закінуў нагу цераз плот. Яна бачыла добра, як плылі да яе тыя два вугалькі, што спапялілі яе волю, а ўсё ж стаяла, няздатная паварухнуцца ці то ў салодкім, ці то ў жахлівым чаканні. Ён быў ужо блізка. Бачыла мярэжку яго кажушка-безрукаўкі... бліскучыя зубы ў пажадлівым роце... прыпаднятую руку. Цяпло яго цела зблізку вейнула на яе, а яна ўсё яшчэ стаяла. І толькі калі жалезныя пальцы сціснулі ёй руку і пацягнулі да сябе, яна з крыкам ірванулася і пабегла дахаты. Знахар стаяў, раздзімаючы ноздры, і глядзеў услед, як белае Палагніна цела выгіналася на травах, нібы хвалі ў Чарамошы. Пасля, калі Палагна ўжо знікла, ён пералез зноў цераз плот і зноў пачаў рассяваць па царынцы попел ад учарашняга вогнішча, каб каровы і авечкі, што будуць тут пасвіцца, добра пладзіліся, каб кожная авечка прыводзіла па двое... Палагна прыбегла дадому разгневаная. Добра, што хоць Іван нічога не бачыў. Ну і суседзік, халера б на цябе! Не знайшоў лепшага часу!.. Каб табе... А што варажба прапала, дык ужо прапала... Вагалася, ці сказаць Івану пра Юру, ці не. Яшчэ бойка гатова з таго ўсчацца ці сварка, а са знахаром толькі зачапіся... Вот трэба было пляснуць па мордзе — дый усё... Але Палагна ведала, што не можа падняць на яго руку. Нават пры адной думцы пра гэта адчувала млосць ва ўсім целе, у руках і ў нагах, нейкую салодкую знямогу. Чула, быццам павуцінне на ўсім целе ад гарачага погляду чорных вачэй, ад бляску зубоў у пажадліва раскрытым роце. І што б яна ні рабіла ў той дзень, знахароў погляд яе скоўваў. Ужо са два тыдні мінула з таго часу, а Палагна не казала Івану пра сустрэчу з Юрам. Яна толькі прыглядалася да мужа. Штосьці было цяжкае ў ім, нейкая журба яго грызла і аслабляла цела, нешта старэчае, вадзяністае свяцілася ў яго стомленых вачах. Прыкметна худзеў, станавіўся абыякавым. Не, Юра лепшы. Калі б захацела мець палюбоўніка, узяла б Юру. Але Палагна была гордая, яе сілком не возьмеш. І гневалася на знахара. Раз яны сустрэліся каля рэчкі. Палагне на момант здалося, што яна голая, што тонкае павуцінне аблытала ўсё яе цела. Яна быццам праз сон пачула: — Як спалі, любая Палагначка? На языку ў яе круціўся адказ: «Добра, як вы?» Але яна стрымалася, закапыліла губу, горда задрала галаву і прайшла паўз яго, нібы не бачыла нават. — Як маецеся? — пачула ззаду другі раз. «Ну, цяпер чакай бяды!» — падумала са страхам. І сапраўды, ледзьве вярнулася дамоў, як Іван стрэў яе весткаю, што здохла авечка. Але, на дзіва, ёй ані не шкада было авечкі. Нават злосць брала, што Іван так бядуе па ёй. Юра больш не пераходзіў Палагне дарогі. Аднак яе думкі ўсё часцей вярталіся да яго. З цікавасцю, ахвотна прыслухоўвалася Палагна да расказаў пра яго моц і дзівілася, колькі ён можа, той палкі Юра, які не бачыў лепшай за Палагну! Ён быў магутны, моцны, усё ведаў. Ад яго слова гінула адразу скаціна, сох і чарнеў, як дым, чалавек, ён мог наслаць смерць і падараваць жыццё, разагнаць хмару і спыніць град, агнём чорнага вока спапяліць ворагаў і запаліць у жаночым сэрцы каханне. Ён быў зямным богам, той Юра, што прагнуў Палагны, што працягваў да яе рукі, у якіх трымае сусветныя сілы. Яна часамі забывалася на кароў і мужа, іх вобразы расплываліся, як расплываецца туман, што на хвіліну асядае на ялінах. З журбою ішла яна на царынку, пад бук, і там адчувала на сваіх грудзях Юрава цёплае дыханне, жалезныя пальцы яго рукі. Яна б стала яго палюбоўніцай, калі б ён тады з’явіўся. Але ён не з’яўляўся... Стаяў гарачы дзень. Ігрэц закурыўся, зямля паравала, ад Чарнагоры бесперастанку беглі хмары і выліваліся дажджамі, на якія збоку свяціла сонца. Так было парна, што Палагна нізашто не палезла б на вяршыню, калі б не прысніўся ёй сон, які прарочыў скаціне нядобрае. Яна хацела адведаць кароў у лесе. Вакол яе горы курыліся ў імгле, нібы закіпелі горныя патокі і дыхнулі парай. Чарамош знізу шумеў. Яму мулка было ляжаць на скалах, і ён пераскокваў з каменя на камень. Але толькі паспела Палагна ўзабрацца наверх, як ад Чарнагоры махнуў крылом вецер і захістаў дрэвы. «Не нарвала б буры», — падумала яна і павярнулася тварам да ветру. Ну, так яно і ёсць... Там бурліла цяжкая сіне-бялёсая хмара. Здавалася, сама Чарнагора паднялася ў неба, гатовая спусціцца на зямлю і ўсё раздушыць. Вецер бег перад ёю і распіхваў елкі, а горы і даліны счарнелі адразу, як пасля пажару. Не было чаго і думаць ісці далей. Палагна схавалася пад полагам елкі. Яліна скрыпела. Здалёку мякка каціўся гром, цені імкліва беглі па гарах, змываючы фарбы, а высокі ельнік на далёкіх вяршынях перагінаўся папалам. «Як бы яшчэ градам не секанула», — лякалася Палагна, зашпільваючы аўчынную безрукаўку. А над галавою ўжо шумела. Там, на Чарнагоры, чарнакніжнікі секлі дзесьці лёд на замёрзлых азёрах, а душы пакараных смерцю хуценька збіралі той лёд у мяхі і імчаліся з імі на хмарах, каб рассяваць па зямлі. «Прападуць сенажаці, засыпле іх лёдам, і будзе плакаць галодная скаціна», — думала горка. Але думка перарвалася: ударыў гром. Захісталіся горы, ельнікі ўпалі вяршынямі на зямлю, зямля паднялася, і ўсё закруцілася ў віхры. Палагна ледзь паспела ўхапіцца за сук і, быццам скрозь туман, убачыла раптам, як караскаўся на гару нейкі чалавек. Змагаўся з ветрам, раскірэчваў ногі, нібы рак, хапаўся рукамі за камень і ўсё лез уверх. Вось ён ужо блізка, сагнуўся, бяжыць — і нарэшце стаў на макаўцы гары. Палагна пазнала Юру. — Напэўна, да мяне... — спалохалася Палагна, але Юра, відаць, яе не бачыў. Стаў супраць хмары, адна нага ўперад, і склаў рукі на грудзях. Адкінуў назад бледны твар і ўпіўся пахмурым вокам у хмару. Стаяў так доўгую хвіліну, а хмара ішла на яго. І раптам моцным рухам ён шпурнуў капялюш на зямлю. Вецер тут жа здзьмуў яго ў даліну і падхапіў на галаве ў Юры доўгія валасы. Тады Юра падняў да хмары палку, што трымаў у руцэ, і крыкнуў у сіні клёкат: — Стой! Я цябе не пускаю!.. Хмара падумала трохі і пусціла ў адказ сінюю стралу. — Ой! — закрыла Палагна вочы рукою, калі рассыпаліся горы. Але Юра гэтаксама моцна стаяў, і кучары віліся на галаве ў яго, як гадзіны ў гняздзе. — Ага! Ты так! — крыкнуў Юра хмары. — Тады я мушу цябе заклінаць. Я заклінаю вас, грамы і грамавяняты, хмары і хмараняты, я разганяю цябе, непагадзь, на лясы і воды... Ідзі, разляціся, як вецер, па свеце... Разбіся і рассыпся, ты тут сілы не маеш... Але хмара толькі матлянула зняважліва левым крылом і пачала паварочваць направа, на царынкі. — Няшчасце! — сціснула рукі Палагна. — Начыста выб’е сенажаці... Аднак Юра не думаў паддавацца. Ён толькі больш пабялеў, толькі вочы пацямнелі ў яго. Калі хмара направа — то і ён направа, хмара налева — і ён налева. Ён бегаў за ёю, змагаючыся з ветрам, махаў рукамі, пагражаў палкаю. Ён віўся, нібы ўюн, па гары, заварочваючы хмару, дужаўся з ёю, спрачаўся... Вось-вось яшчэ трошкі, яшчэ з гэтага канца... Адчуваў у грудзях сілу, пускаў перуны з вачэй, падымаў рукі ўгору і заклінаў. Вецер расхрыстаў яго безрукаўку і біў у грудзі, хмара гыркала, ляскала громам, секла ў вочы дажджом, дрогкала над галавою, гатовая ўпасці, а ён, заліты потам, ледзьве пераводзячы дых, кідаўся без памяці па вяршыні, баючыся страціць апошнія сілы. Адчуваў, што сілы ўжо слабнуць, што ў грудзях пуста, што вецер ірве голас, дождж залівае вочы, хмара перамагае, і ўжо апошнім намаганнем падняў да неба палку: — Стой!.. І хмара раптам спынілася. Падняла здзіўлена край, абаперлася, як конь на заднія ногі, заклекатала ўнутраным гневам, адчаем бяссілля і ўжо прасіла: — Пусці! Дзе я падзенуся? — Не пушчу! — Пусці, бо гінем! — малілі жаласна душы, згінаючыся пад цяжарам перапоўненых градам мяшкоў. — Ага! Цяпер ты просіш!.. Я цябе заклінаю: ідзі ў невядомасць, у прорву, куды коні не даржуць, каровы не дарыкаюць, авечкі не дабляюць, вораны не даляцяць, дзе хрысціянскага голасу не чуваць... Тады адпускаю цябе... І — дзіўная рэч — хмара скарылася, пакорліва павярнула налева і развязала мяшкі над ракою, засыпаючы густым градам жвірысты бераг. Белая заслона закрыла горы, а ў глыбокай даліне штосьці клекатала, ламалася і глуха шумела. Юра ўпаў на зямлю і цяжка дыхаў. А калі сонца прадрала хмару і мокрыя травы ўраз усміхнуліся, Юра нібы ў сне ўбачыў, што да яго бяжыць Палагна. Яна ззяла ўся прыветна, як сонца, калі нагнулася над ім з клопатным пытаннем: — Ці з табой, Юрачка, не сталася чаго ліхога? — Нічога, любая Палагначка, нічога... Сюды! Я адагнаў буру... І працягнуў рукі да яе... Так Палагна стала Юравай палюбоўніцай.
***
Іван дзівіўся з Палагны. Яна і раней любіла пышна адзявацца, а цяпер быццам нешта найшло на яе: нават у будзень насіла шаўковыя хусткі, дарагія і мудра расквечаныя, надзявала бліскучыя, каніцеллю тканыя панёвы, а цяжкія пацеркі са срэбных манет гнулі ёй шыю. Часам знікала з дому і вярталася позна, чырвоная, раскудлачаная, нібыта п’яная. — Дзе ты ўсё валочышся? — злаваўся Іван. — Глядзі, гаспадыня! Але Палагна толькі смяялася. — О-ёй! To ўжо мне і пагуляць няможна?.. Я хачу здаволіцца! Адзін раз жывём на свеце!.. Што праўда, то праўда, жыццё наша кароткае — блісне ды і згасне. Іван і сам так думаў, але ж Палагна занадта зарывалася. Штодня яна запівалася ў карчме з Юрам, знахаром-ведзьмаром, прылюдна цалавалася і абнімалася з ім, не хаваючыся нават, што мае палюбоўніка. Хіба яна першая! Спрадвеку не было такога, каб толькі аднаго трымацца. Усе гаварылі пра Палагну і Юру, чуў і Іван, але ўспрымаў усё абыякава. Знахар дык знахар. Палагна цвіла і весялілася, а Іван нудзіўся і сох, трацячы сілу. Ён сам здзіўляўся з той перамены. Што сталася з ім? Сілы пакідалі яго, вочы, нейкія разгубленыя і вадзяністыя, глыбока запалі, жыццё страціла смак. Нават жывёла не давала колішняй уцехі. Ці яму падрабілі што, ці хто ўрок? Не меў да Палагны жалю, нават крыўды не чуў у сэрцы, хоць біўся за яе з Юрам. Не са злосці, а для прыліку, калі людзі звялі. Калі б не Сямён, яго пабрацім, што заступіўся за Івана, можа б, нічога і не было. А то, сустрэўшыся аднаго разу ў карчме, Сямён садануў Юру ў твар. — Ах ты, гультай, ты што да Палагны прыстаеш, не маеш сваёй жонкі? Тады Івану сорамна стала. Ён скочыў да Юры: — Глядзі за сваёй Гафіяй, а маёй не руш! — і замахаў тапарком у Юры перад самым носам. — Ты купіў яе на рынку? — ускіпеў Юра. Яго тапарок таксама мільгаў перад Іванавымі вачыма. — Каб цябе пранцы паелі!.. — Бандзіта кавалак!.. — На, бяры заробленае! Іван выцяў першы, проста ў лоб. Але Юра, умываючыся крывёй, паспеў секануць Івана паміж вачэй. Аслеплі абодва ад хвалі гарачай крыві, што залівала ім вочы, а ўсё ж красалі тапарком аб тапарок, усё цэлілі адзін аднаму ў грудзі. Яны танцавалі смяротны танец, гэтыя чырвоныя маскі, з якіх паравала гарачая кроў. У Юры была ўжо скалечаная рука, але ўдалым ударам ён раптам зламаў папалам Іванаў тапарок. Іван сагнуўся, чакаючы смерці, ды Юра на бягу ўгаманіў сваю лютасць і прыгожым, велічным рухам адкінуў убок свой тапарок. — На безаружнага з тапарком не іду!.. Тады яны схапіліся загрудкі. Іх ледзь разбаранілі. Ну што ж, Іван абмыў свае раны, пафарбаваўшы Чарамош крывёй, дый пайшоў да авечак. Там знайшоў свой спачынак і ўцеху. Аднак бойка не памагла. Усё асталося, як і было. Гэтаксама Палагна не трымалася хаты, гэтаксама марнеў Іван. Асталіся ад яго скура ды косці, вочы запалі яшчэ глыбей, яго трэсла ліхаманка, ён стаў раздражнёны і неспакойны. Ён нават страціў ахвоту да ежы. «Не інакш як знахарскія штучкі, — горка думаў Іван, — на маё жыццё замахнуўся, хоча са свету звесці, дык і сушыць...» Ён хадзіў да варажбіткі, тая адварожвала — не памагло: відаць, знахар мацнейшы. Іван нават упэўніўся ў гэтым. Праходзячы неяк паўз Юраву хату, ён пачуў Палагнін голас. Няўжо яна? Яму заняло дыханне. Прыціснуўшы сэрца рукою, Іван прыклаў вуха да брамы. Не памыліўся. Там была Палагна. Шукаючы дзіркі, каб зазірнуць у двор, Іван ціха пасоўваўся ўздоўж паркана. Нарэшце яму ўдалося знайсці нейкую шчыліну ў плоце, і ён убачыў Палагну і знахара. Юра, сагнуўшыся, трымаў перад Палагнаю гліняную ляльку і тыцкаў пальцамі ў яе ад ног да галавы. — Забіваю калок тут, — шаптаў злавесна, — і сохнуць рукі і ногі. У жывот — мучыцца жыватом, не можа есці... — А калі б у галаву забіў? — з цікаўнасцю пыталася Палагна. — Тады гіне ў той жа момант... Гэта ж яны на яго змаўляліся!.. Усведамленне гэтага туманам шыбанула Івану ў галаву. Вось каб пераскочыць цераз плот і абязвечыць абаіх на месцы! Іван сціснуў рукою тапарок, змераў вачыма паркан, але раптам звяў. Бяссілле і абыякавасць зноў абнялі ўсё яго цела. Нашто? Дзеля чаго? Так ужо, напэўна, яму суджана на вяку. Яму адразу стала холадна, ён бездапаможна апусціў тапарок і пасунуўся далей. Ішоў апустошаны, не чуючы зямлі пад нагамі, не бачачы сцежкі. Чырвоныя кругі ляталі ў яго перад вачыма і расплываліся па гарах. Куды ён ішоў? Не мог нават прыгадаць. Бязмэтна блукаў, узлазіў на горы, спускаўся і паднімаўся, куды ногі неслі. Нарэшце ўбачыў, што сядзіць над ракою. Яна клекатала і шумела ў яго пад нагамі, гэтая зялёная кроў зялёных гор, а ён углядаўся бяздумна ў яе быстрыню, нарэшце ў яго ператомленым мозгу засвяцілася першая думка: гэтаю мясцінаю ішла калісьці Марычка. Тут яе забрала вада. Тады ўжо ўспаміны самі пачалі выплываць адзін за адным, напаўняць парожнія грудзі. Ён зноў бачыў Марычку, яе мілы тварык, яе прастату і шчырую ласкавасць, чуў яе голас, яе каламыйкі... «Мяне ўспомні, мой міленькі, хоць разок адзіны, а я цябе прыгадаю сем раз на гадзіну...» І вось цяпер нічога таго няма. Няма, і не вернецца, як не можа ніколі вярнуцца на рацэ пена, якая сплыла па цячэнні. Калісьці Марычка, а цяпер ён... Ужо яго зорка ледзьве трымаецца на небе, гатовая скаціцца. Бо што наша жыццё? Як бляск на небе, як чарэшневы цвет... нетрывалае і кароткае. Сонца схавалася за горы, у ціхім вячэрнім сутонні задыміліся гуцульскія хаты. Сіні дым віўся праз шчыліны стрэх, густа ўхутваў хаты, што квітнелі на зеляніне гор, як вялікія блакітныя кветкі. Жаль абнімаў Іванава сэрца, душа тужыла па нечым лепшым, хоць і невядомым, імкнулася ў іншы, лепшы, свет, дзе можна б спачыць. А калі надышла ноч і чорныя горы заміргалі святлом самотных паселішчаў, як пачвары злымі вачыма, Іван адчуў, што варожыя сілы мацнейшыя за яго, што ён ужо зламаны ў барацьбе.
***
Іван прахапіўся. — Уставай, — будзіла яго Марычка. — Уставай, і хадзем. Ён глянуў на яе і ані не здзівіўся. Добра, што Марычка нарэшце прыйшла. Устаў і пайшоў з ёю. Яны моўчкі падымаліся на гару, і, хоць была ўжо ноч, Іван выразна бачыў яе аблічча. Пералезлі цераз жэрдкі, што адгароджвалі царынку ад лесу, і ўвайшлі ў густы ельнік. — Чаго ты так змарнеў? Ці не захварэў? — загаварыла Марычка. — Па табе, любая Марычка... па табе тужыў... — Не пытаўся, куды ідуць. Яму было так добра з ёю. — Ці памятаеш, маё сэрцайка Іванка, як мы сыходзіліся тут, у гэтым лесе: ты мне іграў, а я ўскідала свае рукі табе на шыю дый цалавала кучарыкі любыя? — Ой, памятаю, Марычка, і век не забуду... Ён бачыў перад сабою Марычку, але яму дзіўна, бо ён разам з тым ведае, што гэта не Марычка, а маўка. Ішоў поруч з ёй і баяўся пусціць Марычку наперад, каб не ўбачыць крывавую дзірку ззаду ў яе, скрозь якую відаць сэрца, вантробы і ўсё, што там у маўкі ёсць. На вузкіх сцежках ён туліўся да Марычкі, каб ісці побач, каб не астацца ззаду, і чуў цяпло яе цела. — Даўно я хацела ў цябе папытацца: за што ты ўдарыў мяне па твары? Тады памятаеш, як біліся нашы старыя, а я калацілася пад возам, бачачы кроў... — Ты пабегла пасля, я ўкінуў твае каснікі ў ваду, а ты дала мне цукерку... — Я цябе пакахала адразу... Яны ўсё паглыбляліся ў лес. Чорныя елкі дабрадушна прасціралі над імі свае калматыя лапы, нібы бласлаўлялі. Скрозь панавала строгая, замкнутая ў сабе ціша, і толькі ў далінах разбівалася шумам пеністая сваволя патокаў. — Аднойчы я хацела цябе напалохаць і схавалася. Закапалася ў мох, зашылася ў папараць і ляжала ціхенька. Ты клікаў, шукаў, ледзь не плакаў. А я ляжала і душыла ў сабе смех. А калі нарэшце знайшоў, то што ты зрабіў са мною?.. — Ха-ха! — Ага... бессаромнік такі... Міла надзьмула губы і хітравата паглядзела на яго. — Ха-ха! — смяяўся Іван. — Ха-ха! — смяяліся абое, прытуліўшыся адно да аднаго. Яна прыгадала яму ўсе іхнія дзіцячыя забавы, халод- ныя купанні ў ручаях, жарты і песні, страхі і пацехі, гарачыя абдымкі і мукі ростані. Усе тыя мілыя дробязі, якія грэлі ім сэрцы. — Чаму ты так доўга не вяртаўся з паланіны, Іванка? Што так доўга там рабіў? Іванку карцела ёй расказаць, як голасам Марычкі клікала яго ў паланіны лясная русалка, але ён абмінуў той успамін. Свядомасць яго дваілася. Адчуваў, што каля яго Марычка, і ведаў, што Марычкі няма на свеце, што гэта нехта іншы вядзе яго ў бездань, на дзікія вяршыні, каб там загубіць. Аднак жа яму было добра, ён ішоў за яе смехам, за яе дзявочым шчабятаннем, не баючыся нічога, лёгкі і шчаслівы, як і некалі. Усе ягоныя клопаты і турботы, страх смерці, Палагна, варожы знахар — усё кудысьці знікла, усё адляцела, нібы ніколі нічога такога і не было. Бесклапотная маладосць і радасць зноў вадзілі яго па гэтых бязлюдных вяршынях, такіх мёртвых і самотных, што нават лясны шэпт не мог утрымацца там і сплываў у даліну шумам патокаў. — А я цябе ўсё выглядала і ўсё чакала, калі з паланіны вернешся. Не ела, не спала, каламыйкі пагубляла, свет нямілы стаў... Пакуль мы любіліся, сухія дубы цвілі ўсе, а як перасталі, сырыя павялі... — Не кажы такога, Марычка, не кажы, любая... Цяпер мы ўжо разам і давеку не разлучымся... — Давеку? Ха-ха... Іван уздрыгнуў і спыніўся. Сухі злавесны смех разануў яму па сэрцы. Недаверліва зірнуў на яе. — Смяешся, Марычка? — Што ты, Іванка! Я не смяялася. Гэта табе прычулася. Ты ўжо прыстаў? Табе цяжка ісці? Хадзем яшчэ трошкі. Хадзем!.. Яна прасіла — і ён пайшоў далей, моцна прытуліўшыся плячом да пляча, з адным жаданнем — ісці так, каб не астацца ззаду і не пабачыць, што ў Марычкі замест адзежы, замест спіны... Э, што там... не хацеў думаць. Лес усё гусцеў. Прэлы дух гнілых пнёў, пах ляснога могільніку патыхаў на іх з гушчыні, дзе трухлелі мёртвыя елкі і гнездзіліся воўчыя грыбы — бледныя паганкі і мухаморы. Вялікія камяні халадзелі пад слізкім мохам, голыя яловыя карані запляталі сцежкі, укрытыя слоем шыльніку. Яны ішлі далей і далей, забіраліся ў халодную і непрыветную глыбіню лясістых вяршынь. Прыйшлі на палянку. Тут было трохі святлей, яліны быццам замкнулі за сабою чарнату глыбокай ночы. Раптам Марычка ўздрыганулася і стала. Выцягнула шыю і прыслухалася. Іван заўважыў, як трывога слізганула па яе твары, звяла яе бровы. Што сталася? Але Марычка нецярпліва спыніла яго пытанне, паклала палец на губы, каб маўчаў, і тут жа знікла. Усё сталася так неспадзеўна і дзіўна, што Іван не паспеў апамятацца. Чаго яна напалохалася, куды і нашто ўцякла? Ён пастаяў крыху на месцы, спадзеючыся, што Марычка падыдзе зараз, але калі яе доўга не было, ён ціха паклікаў: — Марычка!.. Мяккае покрыва яловага галля праглынула той покліч, і зноў стала ціха. Іван затрывожыўся. Хацеў шукаць Марычку, але не ведаў, у які бок ісці, бо не прыкмеціў, куды яна знікла. Яшчэ гатова заблудзіцца дзе-небудзь у лесе або сарвацца ў прорву. Ці не раскласці вогнішча? Убачыць агонь і будзе ведаць, куды вярнуцца. Іван накідаў сухога галля і падпаліў. Агонь патрашчаў крыху спадыспаду і пагнаў дым. А калі дым замітусіўся над агнём, загойсалі цені каструбаватых ялін і ажывілі палянку. Іван сеў на пянёк і агледзеўся. Уся паляна была завалена трухлявымі пнямі, калючаю сеткаю вострых сукоў, між якіх шчаміўся дзікі маліннік. Ніжнія яловыя лапкі, тонкія і пасохлыя, звісалі долу, як рудая барада. Туга зноў ахапіла Івана. Ён зноў быў адзін. Марычка не ішла. Закурыў люльку і ўглядаўся ў агонь, каб хоць чым-небудзь скараціць чаканне. Мусіла ж нарэшце прыйсці Марычка! Яму нават здавалася, што ён чуе яе хаду і трэск галінак пад нагамі. О! Нарэшце яна... Хацеў устаць і пайсці ёй насустрач, але не паспеў. Сухое голле рассунулася ціха, і з лесу выйшаў нейкі чалавек. Ён быў неадзеты. Мяккае цёмнае валоссе ўкрывала ўсё яго цела, акаймоўвала круглыя і добрыя вочы, закліньвалася на барадзе і звісала на грудзях. Ён склаў на вялікім жываце зарослыя рукі і падышоў да Івана. Тады Іван адразу яго пазнаў. Гэта быў вясёлы чугайстыр, добры лясны дух, што бароніць людзей ад мавак. Ён быў смерцю для іх: зловіць і раздзярэ. Чугайстыр дабрадушна ўсміхнуўся, хітравата падміргнуў і папытаў у Івана: — Куды пабегла? — Хто? — Маўка. «Гэта ён пра Марычку, — са страхам падумаў Іван, і сэрца моцна затахкала ў яго ў грудзях. — Вось чаму яна знікла!..» — Не ведаю... Не бачыў, — абыякава адказаў Іван і запрасіў чугайстыра: — Сядайце. Чугайстыр сеў на пянёк, атрос з сябе сухое лісце і выцягнуў ногі да агню. Абодва маўчалі. Лясны чалавек грэўся каля вогнішча ды расціраў сабе круглы жывот, а Іван натужна думаў, якім бы чынам даўжэй затрымаць чугайстыра, каб Марычка як найдалей магла ўцячы. Але чугайстыр сам памог. Падміргнуў Івану хітраватым вокам і абазваўся: — Можа б, мы трошкі разам патанцавалі? — А чаму б і не? — радасна ўсхапіўся Іван. Падкінуў у вогнішча ялінніку, зірнуў на пасталы, абцягнуў на сабе кашулю і стаў да танца. Чугайстыр узяўся ў бокі і ўжо пагойдваўся: — Ну, пачынай!.. Што ж, як пачынаць дык пачынаць. Іван тупнуў на месцы, выкінуў нагу, страпянуўся ўсім целам і паплыў у лёгкім гуцульскім танцы. Перад ім смешна выдыгаў чугайстыр. Ён прыжмурваў вочы, пацмокваў языком, трос жыватом, а яго ногі, аброслыя, як у мядзведзя, нязграбна тупалі на адным месцы, згіналіся і разгіналіся, як тоўстыя абады. Танец, відаць, яго саграваў. Ён падскокваў ужо вышэй, прысядаў ніжэй, падбадзёрваў сябе вясёлым бурчаннем і соп, нібыта кавальскі мех. Пот кроплямі выступаў вакол вачэй, сцякаў струменьчыкам з ілба да рота, пад пахамі і на жываце ў яго блішчала, як у каня, а чугайстыр ужо разышоўся. — Гайдук раз! Яшчэ раз! — крычаў Івану і біў пятамі ў зямлю. — Ды крывы!.. Ды сляпы!.. — паддаваў жару Іван. — Го-го! Як танцаваць — дык танцаваць! — Хай будзе так! — пляскаў у ладкі чугайстыр, і прысядаў да зямлі, і круціўся кругом сябе. — Ха-ха-ха! — пляскаў сябе па сцёгнах Іван. Хіба ён не гадзіцца ўжо да танцаў? Вогнішча разгаралася вясёлым агнём і аддзяляла ад танцораў цені, што курчыліся і біліся на залітай святлом палянцы. Чугайстыр стаміўся. Штохвіліны падносіў да лба руку з бруднымі пазногцямі, абціраў пот і ўжо не скакаў, а толькі дробна дрыгаў валасатым целам на месцы. — Можа, годзе ўжо? — соп чугайстыр. — Э, не... яшчэ трошкі. Іван і сам ледзь не млеў ад стомы. Упарыўся, увесь быў мокры, яму балелі ногі, а грудзі ледзьве лавілі паветра. — Я яшчэ сыграю танец, — падбадзёрваў ён чугайстыра і выхапіў флаяру з-за пояса. — Ты яшчэ такога не чуў, нябожа... Ён зайграў песню, якую падслухаў у лесе ў зніча: «Ёсць мае козы!.. Ёсць мае козы!..» — і чугайстыр, ажыўлены гукамі песні, зноў вышэй падкідаў пяты, заплюшчваў ад задавальнення вочы і нібы забыўся на стому. Цяпер Марычка магла быць спакойная. «Уцякай, Марычка... не бойся, любая... твой вораг танцуе», — спявала флаяра. Поўсць прыліпла ў чугайстыра да цела, быццам ён толькі што вылез з вады, сліна струменьчыкам сцякала з рота, адкрытага ўцехаю рухаў. Ён увесь блішчаў пры агні, а Іван паддаваў яму жару вясёлай ігрою і, нібы ў бяздум’і, у знямозе і ў забыцці, біў аб камень нагамі, з якіх абляцелі пасталы... Нарэшце чугайстыр знямогся: — Ну і наскакаўся я сёння... Годзе, не магу... Упаў на траву і цяжка соп, заплюшчыўшы вочы. Іван зваліўся на траву побач з чугайстырам. Аддыхваліся разам. Нарэшце чугайстыр ціха хіхікнуў: — Ну і наскакаўся я сёння... Пагладзіў задаволена круглы жывот, пакрактаў, разгладзіў на грудзях валоссе і пачаў развітвацца: — Вялікі дзякуй за танец!.. — Пайдзі здаровы! — Аставайся здаровы! Рассунуў сухое яловае голле і нырнуў у лес. Палянку зноў абступілі змрок і цішыня. Дагараючы, вогнішча лыпала ў цемры адзінокім чырвоным вокам. Але дзе ж Марычка? Іван меў шмат чаго ёй расказаць. Ён адчуваў патрэбу расказаць ёй пра ўсё сваё жыццё, пра сваю тугу па ёй, бязрадасныя дні, сваю самотнасць сярод ворагаў, нешчаслівую жаніцьбу... Але дзе ж яна? Куды падалася? Можа, налева? Яму здалося, што ён бачыў яе апошні раз з левага боку. Іван пайшоў налева. Тут быў гушчар. Елкі так шчыльна збіліся ў купу, што цяжка было праціснуцца між іх шурпатых камлёў. Сухія галінкі калолі твар. Але ён ішоў. Лез у густой цемры, спатыкаўся і ўвесь час натыкаўся на ствалы. Часам яму здавалася, што хтосьці яго кліча. Спыняўся, зацяўшы дыханне, і прыслухоўваўся. Але лес напаўняла такая глыбокая цішыня, што шоргат сухіх галінак, аб якія цёрся плячом, здаваўся яму гучным трэскам падсечанага тапаром дрэва. Іван ішоў далей, выцягнуўшы наперад рукі, нібы сляпы, які ловіць рукамі паветра, баючыся напароцца на перашкоду. Раптам да яго вуха даляцела ціхенькае, ледзь улоўнае дыханне: — Івась!.. Голас ішоў ззаду, аднекуль з глыбіні, быццам прабіваўся скрозь мора ігліцы. Значыць, Марычка была не тут. Трэба было вяртацца назад. Іван спяшаўся, стукаўся каленямі аб елкі, адхіляў рукамі галінкі і жмурыў вочы, каб не напароцца на хвою. Ноч нібыта чаплялася яму за ногі і не пускала, а ён валок яе за сабою і распіхваў грудзьмі. Блукаў ужо доўга, а не знаходзіў палянкі. Цяпер зямля ў яго пад нагамі пачала спускацца ў даліну. Вялікія камяні перагароджвалі яму шлях. Ён іх абыходзіў, коўзаючыся па слізкім моху, спатыкаючыся на цупкіх каранях, прытрымліваючыся за траву, каб не сарвацца. І зноў з цясніны, у яго з-пад ног, дайшоў да яго слабенькі покліч, заглушаны лесам: — Іва-ась!.. Ён хацеў адгукнуцца на Марыччын голас, але баяўся, каб не пачуў чугайстыр. Цяпер ён ужо ведаў, дзе павінен яе шукаць. Падацца ўправа і спусціцца ўніз. Але тут было яшчэ круцей, і здавалася дзіўным, як магла спусціцца Марычка. Дробнае каменне сыпалася з-пад ног у Івана, з глухім шумам падала ў чорную глыбіню. Але ён, лоўкі і звыклы да гор, умеў спыніцца на краі прорвы і зноў асцярожна шукаў апоры нагам. Усё цяжэй станавілася спускацца. Раз ледзь не сарваўся, ды ўхапіўся за выступ скалы і павіс на руках. Не ведаў, што пад ім, але адчуваў холад і злавеснае дыханне бяздоння, якое разявіла на яго сваю ненажэрную пашчу. — Іва-ась! — стагнала Марычка дзесьці з глыбіні, і быў у тым голасе покліч кахання і мукі. — Іду, Марычка! — біўся ў Іванавых грудзях адказ, баючыся вылецець адтуль. Ён ужо забыўся пра асцярожнасць. Скакаў па камянях, як горны казёл, ледзьве ловячы паветра адкрытым ротам, калечыў рукі і ногі, прыпадаў грудзьмі да вострай скалы, траціў часамі грунт пад нагамі і скрозь гарачы туман жадання, у якім скочваўся ў даліну, чуў толькі, як яго прыспешвае дарагі голас: — Іва-ась!.. — Я тут! — крыкнуў Іван і адчуў раптам, што яго цягне бяздонне. Ухапіла за шыю, перагнула назад. Хапаў рукамі паветра, лавіў нагою камень, ёю ж адарваны, і чуў, што ляціць уніз, поўны халадку і дзіўнай пустаты ў целе. Чорная цяжкая гара развінула крылы ялін і ўмомант, як птах, пырхнула над ім у неба, а вострая смяртэльная цікаўнасць апякла мозг: аб што стукнецца галава? Пачуў яшчэ трэск касцей, востры нясцерпны боль, што спаралізаваў цела, — і ўсё расплылося ў чырвоным агні, у якім згарэла яго жыццё... На другі дзень знайшлі пастухі ледзь жывога Івана.
***
Сумна апавяшчала трамбіта гарам пра смерць. Бо смерць тут мае свой голас, якім прамаўляе да самотных кічэраў. Білі капытамі коні па камяністых сцежках, і пасталы шаргацелі ў цемрадзі ночы, калі з людскіх логавішчаў, закінутых у гарах, паспяшаліся суседзі на познія агні. Згіналі перад целам калені, клалі на грудзі нябожчыку грошы — на перавоз душы — і моўчкі садзіліся на лавы. Перамешвалі сівізну валасоў з агнём чырвоных хустак, здаровы румянец з жоўтым воскам зморшчаных твараў. Хаўтурнае святло сплятала сетку аднолькавых ценяў на мёртвым і на жывых абліччах. Студзянела валлё ў багатых гаспадынь, ціха ззялі старэчыя вочы перад павагай смерці, мудры спакой яднаў жыццё і смерць, і грубыя спрацаваныя рукі ляжалі ва ўсіх на каленях... Палагна папраўляла палатно на нябожчыку, а яе пальцы адчувалі холад астылага цела, тады як цёплы саладкавы дух воску, што сцякаў па свечках, падымаў з грудзей, падкочваў да горла жаласць. Трамбіты плакалі пад акном. Жоўты Іванаў твар спакойна ляжаў на палатне, затаіўшы ў сабе штосьці толькі яму вядомае, а правае вока хітравата глядзела з-пад узнятага крыху павека на кучку медных грошай, на складзеныя рукі, у якіх гарэла свечка. У галавах ціха, нябачна спачывала душа: яна яшчэ не магла вылецець з хаты. Палагна звярталася да яе, да той самотнай мужавай душачкі, што сіратліва гарнулася да нерухомага цела. — Чаму не загаворыш да мяне, не паглядзіш, не загоіш рану на маім сэрцы? А ў якую дарожку выбіраешся, мой голубе, адкуль жа цябе выглядаць? — галасіла Палагна, і грубы яе голас зрываўся на жаласных нотах. — Файна галосіць... — ківалі галовамі старыя суседкі і чулі ў адказ уздыханні, што расплываліся ў шуме людскіх галасоў. — Мы разам пасвілі на паланіне... Раз неяк пасём сабе авечак, а тут раптам адкуль ні вазьміся сівер, нібы зімою... Такая віхура круціць, што свету божага не відаць, а ён, нябожчык... — апавядаў адзін з суседзяў другім. А ў тых вусны варушыліся ад сваіх згадак, бо трэба было пацешыць засмучаную душу, разлучаную з целам. — Ты пайшоў, а мяне адну-аднюсенькую пакінуў... З кім жа я буду цяпер жыці, з кім жа буду скацінку даглядаці?.. — пыталася ў мужавай душы Палагна. У адчыненыя дзверы, проста з цёмнай ночы, ступалі ў хату ўсё новыя госці. Згіналіся перад целам калені, звінелі медныя грошы на грудзях у Івана, і пасоўваліся на лавах людзі, каб даць месца новым. Тоўстыя свечкі паціху раставалі, аплываючы воскам, нібыта слязамі, бледнае полымя лізала ўдушлівае паветра, і сіні чад, змяшаўшыся з нудным пахам воску і выпарэннямі цел, вісеў над глухім гоманам у хаце. Рабілася цесна. Твары схіляліся адзін да аднаго, цёплае дыханне перамешвалася з іншым дыханнем, упараныя лбы лавілі на сабе бляск хаўтурнага святла, што клала водбліскі на панёвах, чэрасах і табіўках. А хата ўсё напаўнялася новымі гасцямі, якія ўжо тоўпіліся каля парога. Цела псавалася. Бледныя плямы, як лішаі, паўзлі па ім ледзь прыкметным ценем. — Мужычок ты мой родненькі, а на каго ты мяне пакінуў... — жалілася Палагна. — Не будзе каму ні ў горад пайсці, ні прынесці, ні даць, ні ўзяць, ні прывезці... А за акном апавяшчала пра тое самае трамбіта, дадаючы ёй жалю. Ці не багата ўжо суму мела бедная душа? Такая думка, відаць, таілася пад цяжарам гнятлівага смутку, бо ад парога пачынаўся ўжо рух. Яшчэ нясмела тупацелі ногі, піхаліся локці, грукаў часам услон, галасы рваліся і мяшаліся ў глухім гомане натоўпу. І вось раптам высокі жаночы смех востра рассек цяжкае покрыва суму, і стрыманы гоман, нібы агонь, выбухнуў з-пад шапкі чорнага дыму. — Гэй ты, насаты, купі ў мяне зайца! — басіў з сярэдзіны малады голас, і ў адказ яму пакаціўся прыдушаны смех: — Ха-ха! Насаты!.. — Не хачу! Пачыналася забава. Тыя, што сядзелі бліжэй да дзвярэй, адвярнуліся ад цела, гатовыя далучыцца да гульні. Вясёлая ўсмешка разгладзіла ім твары, хвіліну перад тым зведзеныя ў смутку, а заяц пераходзіў усё далей і далей, захопліваў шырэйшае і шырэйшае кола і ўжо дабіраўся ажно да нябожчыка. — Ха-ха, гарбаты!.. Ха-ха, кульгавы!.. Святло хісталася ад смеху і чадзіла дымам. Адзін за адным госці ўставалі з лавак і разыходзіліся па кутках, дзе было весела і цесна. На твары ў нябожчыка ўсё разрасталіся плямы, нібы затоеныя думкі варушылі яго, бесперастанку мяняючы выраз. У паднятым куточку губ як быццам застыла горкае меркаванне: што наша жыццё? Як бляск на небе, як чарэшневы цвет... У сенцах ля дзвярэй цалаваліся. — А каго выбіраеш? — Аннычку чарнявую. Аннычка нібыта не хацела і ўпіралася, але дзесяткі рук выпіхалі яе з цеснага гурту, і гарачыя вусны паддавалі ахвоты: — Ідзі, дзеўчынка, ідзі... І Аннычка абнімала за шыю таго, хто яе выбраў, і смачна цалавала ў губы пры агульных радасных крыках. Пра цела забыліся. Толькі тры бабулі засталіся пры ім і з тугою глядзелі шклянымі вачыма, як па жоўтым застылым твары лазіла муха. Маладзіцы ліплі да гульні. З вачыма, у якіх яшчэ не паспела згаснуць хаўтурнае святло і не паспеў сцерціся вобраз памёршага, яны ахвотна ішлі цалавацца, абыякавыя да мужоў, якія, сваёю чаргою, абнімалі і тулілі чужых жонак. Звонкія пацалункі ляскалі па хаце і спляталіся з плачам сумнай трамбіты, што ўсё расказвала далёкім гарам пра смерць на самотнай кічэры. Палагна не галасіла болей. Ужо было позна, і трэба было прыняць гасцей. Весялосць усё распалялася. Рабілася душна, людзі парыліся ў аўчынных безрукаўках, дыхалі потам, нудным чадам цёплага воску і пахам трупа, што ўжо псаваўся. Усе гаварылі ўголас, нібы забыліся, чаго яны тут, расказвалі пра свае прыгоды і рагаталі. Махалі рукамі, ляпалі адзін аднаму па спіне і падміргвалі жанкам. Тыя, што не змесціліся ў хаце, расклалі на падворку вогнішча і спраўлялі вакол яго вясёлае ігрышча. У сенцах патушылі святло, дзеўкі дзікапішчалі, а хлопцы душыліся ад смеху. Забава трэсла сценамі хаты, біла хвалямі крыкаў у спакойнае ложа мерцвяка. Жоўты агонь свечак прыцьмеў у густым паветры. Нават старыя забаўляліся. Бесклапотны рогат падтрасаў іх сівыя валасы, разгладжваў маршчыны і агаляў гнілыя пні зубоў. Яны памагалі маладзейшым лавіць жанок, наставіўшы дрыжачыя рукі. Звінелі каралі ў маладзіц на грудзях, жаночы віск раздзіраў вушы, грукацелі ўслоны, зрушаныя з месца, і стукаліся аб лаву, дзе ляжаў мярцвяк. — Ха-ха!.. Ха-ха!.. — кацілася ад покуці да парога, і людзі клаліся ад смеху, трымаючыся за жываты. Сярод піску і цеснаты нясцерпна трашчаў дзесьці «млын» сухім драўляным трэскам. — Што малоць будзеш? — заўзята выгукваў «млынар». — Кукурузу... — ціснуліся да яго дзеўкі, і сварыліся паміж сабою «жыды», прычапіўшы доўгія бароды з пакулля. Туга скручаны ручнік, мокры і доўгі, з лопатам хадзіў па спінах направа і налева. Ад яго ўцякалі з рогатам і крыкам, узнімаючы пыл і псуючы паветра. Падлога дрыжала ў хаце пад цяжарам маладых ног, і скакала на лаве цела, трасучы жоўтым тварам, на якім усё яшчэ блукала загадкавая ўсмешка смерці. На грудзях ціха пазвоньвалі медныя грошы, скінутыя добрымі душамі на перавоз. Пад вокнамі галасілі трамбіты.
Вацлаў Ластоўскi Лабірынты
Здольнасць вызначыць не толькі геаграфічныя, але і гістарычныя каардынаты Бацькаўшчыны, разабрацца ў яе складаных, часам трагічных пуцявінах-лабірынтах Ластоўскі-празаік бліскуча прадэманстраваў у аповесці «Лабірынты». Гэта самая яркая мастацкая рэч у літаратурнай спадчыне В. Ластоўскага.
І
Ад некалькіх гадоў стала ў мяне звычаем выязджаць на тыдзень-два ў які-колечы закутак Беларусі для апазнання роднай старасвеччыны. Мяне даўно маніў к сабе наш сівагорбы Полацак сваім рамантычным мінулым, сягаючым у легендарныя часы, і гэтага году я пастанавіў сабе пару вольных летніх тыдняў правесці ў Полацку. На маю пастанову астаточна заважыў ліст, атрыманы з Полацка ад тамтэйшага аматара-археолага Івана Іванавіча, які даносіў, што каля яго ўтварыўся кружок любіцеляў старасвеччыны з мясцовых жыхароў. «У нашых вячорніх вольных бяседах сапраўды ажываюць мінулыя вякі ў казках, легендах і фантазіях...» — пісаў ён мне ў сваім лісце. Вечарам таго ж дня я сеў у вагон у Вільні, а на другі дзень раніцай ужо ішоў старымі вуліцамі Полацка, шукаючы сабе памяшчэння ў гасцініцах. Днём пабываў у Івана Іванавіча, дзе аглядаў цікавыя кахлі і металёвыя бляшкі, паходзячыя з раскопак у даўняй княжай сялібе — Бельчыцах. Пазнаёміўся ў яго з двума ўчаснікамі, як яны называлі, «Археалагічнай вольнай контэрфратэрніі». Адзін з іх быў мясцовы чыноўнік, абруселы немец, якога я знаў з брашуры, напісанай ім калісь, калі было яшчэ моднае і паплатнае для чыноўніцкай кар'еры русіфікатарства. У гэнай брашуры ён задаваўся мэтай давесці, што па-расійску трэба пісаць названне гораду не «Полоцк», а «Полотск» і што быццам у гэтым пераменаванні прастарой назовы крыўся сам цэнтр «абрусення краю». Вынікам яго брашуры сталася тое, што ў расійскай мясцовай пісоўні завёўся хаос, бо некаторыя пачалі, сапраўды, пісаць «Полотск», «полотскій» і т.д., а іншыя пайшлі яшчэ далей і пісалі — «Полотеск», кансерватары ж і мясцовыя жыхары асталіся пры старой назове. Пры цяперашняй, асабістай з ім знаёмасці я даведаўся, што ён ужо 40 гадоў збірае матэрыялы і дакументы да гісторыі краёвай, што ў яго два пакоі бітком набіты гэтымі матэрыяламі, сярод якіх маюцца неашацаванай вартасці рэчы. Другі быў колішні акалічны памешчык, які злажыў гаспадарку, распрадаў зямлю і цяпер жыў у Полацку, у сваім уласным доміку з садам, з гатовага граша. Бацька яго меў нейкія блізкія адносіны да васільянаў, а ён сам цікавіўся галоўна дэманалогіяй, кабалістыкай і г.п. Меў, як зарэкамендаваў мне яго Іван Іванавіч, у сябе «чарнакніжную бібліятэку», якой нікому не паказваў і не даваў чытаць. Знаў ён гэбрайскую мову і любіў час ад часу пайсці ў жыдоўскую сінагогу падыскутаваць. Мы ўмовіліся сустрэцца разам з іншымі яшчэ ўчаснікамі «вольнай контэрфратэрніі» на кватэры ў Івана Іванавіча. Вечарам прыбыло яшчэ двое. Мясцовы полацкі мешчанін Грыгор Н., маўклівы, сівавусы старац, які ўпарта гаварыў толькі па-беларуску, а часам прытвараўся, што не разумее некаторых слоў па-расійску і, па некалькі разоў перапытаўшы, паўтараў слова ў перакладзе на беларускую, з асаблівым на яго націскам. Мне яго зарэкамендавалі пад найменнем Падземны чалавек, спецыяльнасцю яго было знанне розных фантастычных легенд аб падзямельных ходах і дзівах, скрытых у іх, якія ён умеў апавядаць з паражаючым рэалізмам, але на заканчэнне заўсёды дадаваў: «Так пераказуюць, а хто ж ведае, ці ёсць у гэтым хоць кропля праўды». І, урэшце, апошнім учаснікам «контэрфратэрніі» быў сярэдніх гадоў вучыцель гарадской школы, які цікавіўся галоўна мясцовай гісторыяй да прыняцця хрысціянства крывічамі. Перазнаёміўшыся, расселіся мы за сталом на выгодных т.зв. клубных крэслах, глыбокіх і мяккіх, з шырокімі поручамі. На стале вясёла шумеў самавар, і красавалася бутэлька, запарушаная пылам і плесню, з водкай «старкай». На талерках панадна была параскладана ўсякага гатунку дымляніна: кумпячына, сальцісона, каўбасы, якія не маюць роўных сабе ў свеце, калі бываюць прыгатаваны паводле старасвецкіх рэцэптаў рукамі беларускіх гаспадарных кабет. Пасля другой-трэцяй чаркі Падземны чалавек пахінуўся да мяне і пачаў даводзіць, што гара, на якой стаіць Верхні замак, — насыпная. Што першапачаткава гэта была толькі магіла знамянітага валадара ўсёй пабалтыцкай «ратайскай» Скіфіі, а пазней яе дасыпалі, і на ёй стаяла бажніца, пасвячоная Дзеве-Сонцу, якую чцілі тут у постаці агністага птаха з дзявочай галавой. Пры гэтым ён сягнуў у кішэнь і падаў мне бронзавы медаль са стылізаваным рысункам, характэрнага вельмі, але нябачанага мной дагэтуль стылю. На адной старане медалю быў змеявік, а на другой — Дзева-Сонца, у постаці птаха з людской галавой, акружанай аўрэоляй. — Гэткія медалі даўней знаходзілі часта каля гары, а гэты — я сам выкапаў у пясочку. У нашу размову ўмяшаўся вучыцель, які сказаў: — Я бачу, што вас застанаўляе закончаны стыль рысунка. І я пэвен, што вы думаеце — вот сабе грубы прымітыў! Людзі імкнуліся нешта адтварыць, але не маглі перабароць тэхнікі, а дзеля гэтага зрабілі быццам цень падобнасці да рэальных змеяў. Вось акурат у гэтым крыецца нашае самае грубае неразуменне старасвеччыны. Паслядзіце за развіццём мастацтва ў Грэцыі: там пасля груба рэалістычных скульптураў Фідзія і яго сучаснікаў, пасля вульгарнага класіцызму настае перыяд пазнейшы — візантыйскі. Стыль візантыйскі — гэта не ёсць упадак мастацтва, а яго вышэйшая ступень. Першы перыяд належыць, як і ў развіцці рэлігіі, да богатворання прыроды, другі — да тварэння прыроды па свайму замыслу і хаценню. У першым перыядзе чалавек няпэўны сваіх духовых сіл, і яму здаецца, што звер не толькі фізычна, але і духова сільнейшы за яго, яму імпануе зверачы свет, і ён пачынае яго багоміць. А таму ахвотна прыбірае сваю галаву бычачымі рагамі, цела акрывае мядзведжымі скурамі або размалёўвае на ім падабізны імпануючых яму звярат і гадаў. Калі ж ходам развіцця культуры чалавек даходзіць да пазнання самога сябе, да ацэны сваіх духовых сіл ён разам з бычачымі рагамі скідае з сябе і багомленне рэальных форм у мастацтве. Пачынае сам тварыць неіснуючыя формы, устанаўляе канон мастацтва. Візантыйскае мастацтва — гэта ёсць мастацтва вышэйшай фармацыі, чым грэцкі класіцызм, бо гэта ёсць мастацтва не натуралістычнае, а кананічнае. Тое, што мы бачым у Грэцыі, паўтараецца ўсюды, дзе толькі цывілізацыя людская даходзіла да вышэйшых ступеняў: і ў Асірыі, і ў Вавілоніі, і ў Эгіпце, і ў Індыі, у Кітаі і Японіі... Гэты медаль сведчыць нам, што і мы, на гэтай зямлі, у гэтым краю, праходзілі ўжо раз росквіт высокай самаістай культуры, якая загінула, якой астанкі, вельмі рэдкія, з'яўляюцца пакуль што для нас таёмнымі крыптанімамі, даступнымі толькі рэдкім, як я сказаў бы, пасвячоным людзям. Нашае няшчасце ў тым, што край наш не абладае ні годным да будовы каменнем, ні капальнямі мінералаў, а з гэтай прычыны адзіным, годным да будовы матэрыялам было дрэва, нашы мастацкія будоўлі былі драўляныя, малатрывалыя. Нашыя пісаныя памятнікі не на камянях высякаліся, але на бяроставых пластках былі крэслены, якія лёгка запаляліся і гнілі. Скажыце, каб у Эгіпце, Індыі, Вавілоне была драўляная культура, то ці ведалі б мы сягоння што-колечы аб ёй? Не. — Маеце слушнасць, — сказаў памешчык. — Нашы продкі перажылі стадыю высокай культуры. Як довад магу прывесці, што дагэтуль сярод нашага простага народа, які паўтысячы лет ходзіць у чужым ярме, дагэтуль маюцца ўласныя назовы важнейшых нябесных знакаў. Напрыклад, гвязду Венеру дасягоння сяляне называюць Чагір. Пад найменнем Чагір фігуруе Венера ў супрасльскім календары ХVІІІ ст., дзе аб ёй гаворыцца: «Гвезда Чагір між усімі гвездамі 10 месц у кожным месяцы мае, а па трыкрот прыходзіць на кожнае месца кожнага месяца». Вялікую Мядзведзіцу называюць Стажарамі; Плеяды — Сітцом, або Вуціным Гняздом; Арыёнаў пояс — Кігачамі; тры гвязды каля Млечнай Дарогі называюць Праллямі, або Жалезны Абруч; у галаве Млечнай Дарогі знаюць Касьбітоў, а саму Млечную Дарогу называюць Вайсковым Станам. Назоў гэтых захавалася многа. А што гэта знача? Гэта знача, што быў калісь час, калі ў нас працвітала астралогія, глыбокае знанне якой з'яўлялася прывілеем класа вучоных, але была адначасна, мабыць, ведай, даступнай для ўсіх станаў. Тут яго перапыніў стары чыноўнік, кажучы: — Сярод маіх сабранняў меў я карціны кніг, пісаных на бяросце незразумелымі знакамі, падобнымі да рунічнага пісьма. Я маю даныя цвердзіць, што т.зв. ятвягі не былі асобным племем, як памылкова ўтрымліваюць, а гэта ёсць названне класа святароў паганскіх часоў. Тых зорнікаў і зораведаў, а па-цяперашняму астраномаў, якія адначасна былі і класам святароў, духоўнікаў. Прашу звярнуць увагу на падобнасць паняцця, уложанага ў словы «ятвяг» і «жрэц». Там і тут да ўтварэння слова ўзята паняцце яды — жорці, есці. Выйдзеце з гэтага пакою на рынак і спытайце, дзе прадаюць ядомыя рэчы? Усякі вам адкажа — у ятках. У старапольскай мове жэртва называецца «objata», ізноў-такі тое самае паняцце яды ўложана ў слова. Наш селянін дагэтуль кажа на страву «ятво», славянскае — яство, яства. Па-польску пішацца «jadzwingowie», дык і тут ёсць карэнь «яд», «яда»... У даўныя часы паміж словамі «ятвяг» і «жрэц» была акурат такая розніца, як у цяперашнім нашым разуменні паміж словамі «святар» і «жрэц». Для ваюючага і нішчачага ўсё паганскае хрысціянізму, усе старой веры і святары, і грубыя шаманы, і варажбіты — былі агульна пагарджанымі жрацамі. Гэта стараверная, з высокай культурай інтэлігенцыя брыдзілася змагацца забойствамі з новай верай і эмігравала ў глухія пушчы на пагранічча старавернай і аднавернай з імі Літвы. Як іх там тропілі і нішчылі немаль штогод, палячы будоўлі і выразаючы людзей, сведчаць ужо расійскія і польскія летапісцы. Разам з тым, калі загінулі ятвягі, загінула і старая дахрысціянская наша культура. Тут ізноў узяў слова Падземны чалавек: — Я там не ведаю, якое названне насілі святары дахрысціянскіх часоў. А што яны займаліся астрономіяй — гэта пэўнае. Ваша, хіба ведаеш, — звярнуўся да мяне, — Богінскае возера? Цікавы закутак! Уся ваколіца поўна старога жыцця. На возеры ёсць паўвостраў Богіна, а таму Богіна, што там былі знамянітыя бажніцы. У канцы возера ідуць валатоўкі бронзавага веку, на пясчыстым урочышчы; гэта месца — жалю, смутку, па-нашаму — могілкі — носіць найменне Жаль-Бор. На востраве, яшчэ да скасавання паншчыны, трымаўся высокі капец, у сярэдзіне каторага была старой веры бажніца з адзіным аконцам, праз якое прамень сонца ўсярэдзіну падаў толькі роўна ў поўдзень. Капец гэты ўзарвалі маскалі ў часе польскага паўстання, думаючы, што гэта нейкая крэпасць. Там, у Богіне, ёсць такжа падземныя хады, як і ў нас, пад Верхнім замкам, у сярэдзіне гары. Старая веда і старая культура не загінулі. Кажуць людзі, а хто ж ведае, ці ёсць у гэтым хоць кропля праўды, пад Верхнім замкам, за магілай невядомага валадара, ёсць склады з багаццямі вялікімі. Кажуць, у абход абшырнай грабніцы, направа, ёсць мураваны праход крокаў 60 даўжыні, і праз яго ўходзіцца ў сховы са старымі кнігамі. Часцю пісаны яны на дасочках, часцю на бяроставых пластках. Зложаны кнігі ў каваных серабром скрынях, усярэдзіне абітых скурай. З гэтай кніжні пракавечнай ёсць ход у скарбец... Толькі дужа страшна ісці там. Голас яго абарваўся спазмай у горле, ён сам неяк згарнуўся ў крэсле, а вочы застыглі, быццам угледжаныя ў няведамую даль. На момант спынілася размова, а пазней памалу перайшла на знамянітую полацкую бібліятэку, якой, здабываючы Полацак у 1572 годзе, шукаў Іван Грозны і не знайшоў. Якую даручаў папа Грыгор ХІІ Пасевіну знайсці і пераслаць у Рым. Усе аднагалосна ўтрымлівалі, што бібліятэка гэта была тады добра схавана і сягоння ёсць недзе ў падземных полацкіх лёхах. Іван Іванавіч расказаў, што ўласнымі вачамі чытаў у старых метрычных кнігах , у архіве віцебскай лютэранскай кірхі запісь на белягу аб тым, што ігумен Бельчыцкага манастыра, перад аблогай горада Масковіяй, злажыўшы ўсе манастырскія скарбы і кнігі, паплыў уніз Дзвіны, каб захаваць усё гэта ў падзямеллях Верхняга замка. Стары чыноўнік вылічаў, якія кнігі маюцца ў захаванай бібліятэцы. — А найперш ёсць там, — казаў ён, — летапіс Полацкага княства, пісаная рукой св. Еўфрасініі, праўдзівы экземпляр «Повесці врэменных лет», бо дахаваўшыяся да нашых дзён копіі пераблутаны і далёкі ад арыгінала, далей — уласнаручныя пісанні братоў Кірыла і Мяфодзія, візантыйскія хранографы і г.п. Памешчык сказаў: — Васільяне ведалі, дзе захавана бібліятэка, але, баючыся, каб яе не забралі езуіты і не знішчылі, хавалі месца яе знаходжання ў сакрэце. Гутарка зацягнулася да познай ночы. Развітаўшыся, мы разышліся кожны ў свой бок. Мой пакой у гасцініцы быў на другім паверсе, і вакно выходзіла ў сад, за якім, на мураваным доме, красаваўся агаловак коміну ў кшталце кароны. Полацкія старажылы кажуць, што даўней больш было гэткіх аздобных комінаў у горадзе, з часам яны вывеліся, і я пашкадаваў у душы заміранню роднай старасвеччыны. У стылю агалоўка было нешта няўхватнае, што напамінала мне стыль нядаўна бачанага медалю, які паказваў Падземны чалавек. Ці ж бы рэшткі стылю яшчэ жылі? Я пахінуў галаву на абраменне вакна і задумаўся. Перада мной, у фантазіі, стаў расці стылёвы горад з аграмаднымі дзіўнымі будоўлямі...ІІ
Першы мой сон стрывожыў ціхі стук у вакно. Я ўскочыў з ложка і, падышоўшы, пабачыў у вакне вусатае аблічча Падземнага чалавека. Ён даваў мне знакі рукамі, каб адчыніць яму вакно, прычым клаў палец на вусны, даючы гэтым знак, каб я не нарабіў гоману. Калі вакно было адчынена, ён сеў на падваконнік, зажыў з сярэбранай табакеркі і пачаў гаварыць шэптам: — Я даўно ўжо ведаю ход у схаваную бібліятэку, але сам не рухаў яе і нікому не паказваў, маўчаў, баючыся, каб не заграбілі ў нас і гэта наша апошняе багацце. Адзявайцеся, пойдзем! Я ўзяў з сабой свечку, ліхтарню і ўсё патрэбнае... Няма што казаць аб тым, як хутка я быў апрануты і гатовы ў дарогу. Мы сышлі па драбіне ўніз, аднеслі яе ў старану і паклалі на зямлі, а самі цішком вымкнуліся з брамы і скіраваліся ў старану Верхняга замка. Мінут за 20 мы былі на месцы. На гары, у старану Дзвіны, тады стаялі яшчэ руіны замкавых будынкаў, у якіх да 1839 года месціўся Васільянскі вуніяцкі манастыр. Замак быў, як апавядаюць, зруйнаваны ўсяго толькі ў 40-х гадах. Спярша, па загаду цара Мікалая І, з яго знялі мядзяны дах і адправілі ў Пецярбург на будову Ісакіеўскага сабора, а пазней нехта ці запарушыў няўмысна, ці мо ўмысна падпаліў будынак. Пасля пажару ён больш паўсталецця пакінуты быў на руйнаванне сіламі прыроды. Урэшце руіны, каля 1913 г., прадаў расійскі ўрад нейкаму маскалю-падрадчыку на цэглу, які, разабраўшы шацоўныя муры, сплавіў лайбамі цэглу ў Рыгу. Але тады, калі мы ўходзілі ў будынак, часць яго, а найменна, левы вугал у ніжнім паверсе, меў яшчэ цэлыя скляпенні. Мы пацёмку дабраліся да вялікай вуглавой, у скляпах, салі, сцены якой і столь былі пакрытыя старымі фрэскамі, месцамі асыпаўшыміся, месцамі сцёртымі і павыдзіранымі. Справа, між двух атворын ад дзвярэй, была круглая ніша да самага памосту. — Во тут ход у падзямелле, — сказаў мой павадыр і пачаў рукамі адгартаць насыпаны на добрага паўаршына друз. Супольнымі высілкамі мы ачысцілі дно нішы, якое было зроблена з адной, у квадратовы метр, каменнай пліты. — Гэта дзверы, — сказаў Падземны чалавек і, засунуўшы ў шчалугу між камянёў загнуты жалезны прут, з высілкам павярнуў яго. Нешта глуха храснула, і пліта адной стараной пачала апускацца ўніз. Адкрыліся вітыя мураваныя сходы, якімі мы пры слабым святле сляпой ліхтарні пачалі сыходзіць уніз. Калі нашыя галовы зраўняліся з канцом павісшай пліты, то пліта сама сабой паднялася ўверхі, зашчоўкнулася пры помачы прыладжанага да яе механізма. — Акром мяне, з жывых ніхто не ведае аб гэтым ходзе. Ты другі будзеш ведаць аб ім і перадасі патомным. Але перш чым увайсці ў тайныя ходы, у якіх нашы празорлівыя прадзеды захавалі не толькі свае культурныя, але і вялікія матэрыяльныя багацці, ты павінен даць абяцанне, злажыць прысягу на вечную тайну, — казаў стары ўрачыстым голасам, з націскам на кожным слове. Я выказаў сваю згоду, і ён рушыў далей. Ішлі мы мінут 10 вузкім, з пачарнеўшымі сценамі ходам, маючым многія павароты, але ўсцяж пахіляючымся ўніз. На адным з паваротаў мой павадыр стрымаў мяне, кажучы: — Памятай, пасля сёмага вугла ёсць запастка. Перад намі, уровень цаглянаму памосту, была на сажань даўжыні і ва ўсю шырыню хода ўпраўлена ў памост дубовая дошка. — Гэта дошка на вяртугу ўстроена, хто не ведае, ступіць на яе, то і зваліцца ў глыбокі калодзезь, а дошка сама сабой стане на месца. Пры гэтым, хочучы паказаць, як гэта адбываецца, ён націснуў палкай на канец дошкі, і тая віхнулася ўніз, адкрываючы чорную пропасць скрытага пад ёю калодзезя. Праваднік патрымаў гэты рухомы мост, а мне загадаў выцягнуць засунутую за жалезныя скобкі, з боку мураванай студні, дошку, паклаўшы якую на мост, мы перайшлі на другі бок яго і схавалі дошку ізноў, з другой стараны. Прайшоўшы некалькі крокаў, мы знайшлі ў сцяне нізкія чорныя дзверцы, за якімі была рухомая сценка, адсунуўшы каторую, увайшлі ў даволі абшырны пакой, з мураванымі лавамі каля сцен і высокім падмуркам пасярэдзіне, на каторым стаяла старасвецкая труна, знаная яшчэ данядаўна месцамі ў Беларусі пад назовам «корста». Гэта — тоўстая калода з высечаным усярэдзіне дуплом, у якое клалі нябожчыка; верх закрывалі плашкай ад такой жа калоды. У асабліва важных здарэннях, хаваючы багатых або заслужаных людзей, корст пакрывалі смалой і «берасцілі», г.зн. густа спаясывалі доўгімі паяскамі бяросты ўсю труну, як бандажам, а наверх шчытна акручвалі яшчэ добра прасмоленымі вяроўкамі. Гэтак прыгатаваны корст мог соткі гадоў ляжаць у зямлі, не паддаючыся буцвежы. Гэткія корсты бачыў я раней, калі адной вясны Дзвіна падмыла старое магілішча, і вада то зносіла ўніз, то прыбівала да берагу іх, а сяляне вылаўлівалі, каб нанова закапаць у зямлю. — Гэта корст, у якім ляжыць той, хто дабудаваў гэтыя ходы, — сказаў мне праваднік. — Тут ты і зложыш прысягу, а на знак датрымання слова пацалуеш у чало гэтыя шацоўныя астанкі. Пры гэтым ён запаліў тоўстую, як добрая бэлька, васковую свячу, што стаяла ў канцы труны. Кнот трашчэў і дыміў, але памалу ўгарэўся, і я пабачыў на труне зробленую ў акружнасці надпісь глаголіцкімі літарамі. Надпісь гаварыла: «Я, Ярамір, ходы гэтыя працай многай утварыў і дэманаў пяці моцай слоў тайных на пільнаванне давечнае ўвязаў тут. Хай унасячага сюды прапусцяць, а на вынасячым споўніцца слова». Мы адкрылі корст, і маім вачам паказаўся забальзамаваны нябожчык з густой сівой барадой, адзеты ў злататканую павалоку. Ляжаў ён, крыху на правы бок павернуты, адна рука яго была пад галавой, другая ляжала на пазлацістым паясе; левая нага крыху паднята ў сагнутым калене. Выглядала, што гэта не нябожчык, а заснуўшы старац з шэра-папялістым абліччам. Падземны чалавек сказаў мне стануць у нагах, а сам стануў каля галавы на ступеньках падмурка. Ад руху, калі ён праходзіў, закалыхалася полымя свечкі, і мне здалося, нябожчык змігнуў вачыма. Сярод неапісанай цішы прагучэлі ўрачыстыя словы формулы прысягі, якую чытаў мне праваднік з узятага з-пад галавы нябожчыка звітку пергаміну. Словы былі так урачысты, закляцці такія страшныя, акружэнне так незвычайнае і нечаканае, што мне закружылася галава. Мой праваднік таксама стаўся бледны і ўвесь дрыжэў. Раптам ён, як быццам аступіўшыся, зваліўся ўніз, адначасна падсвечнік з грукатам рынуў на памост, гасячы свячу. Запанавала непраглядная цемень і ціш. Я пачаў клікаць яго. Глухое маўчанне ды нягулкае рэха былі адзінай адповеддзю на мой кліч. Свігавіцай праз мысль прабеглі страшныя абразы з легенд і сапраўдных здарэнняў, а такжа той факт, што пры мне няма серчыкаў. Я чуў, што ў гэтай нямой цішы і чорнай, да болю ў мазгах, цемні, пад уражаннем свежага страсення нерваў знаходжуся на самым рубе да ўтраты прытомнасці. У мазгах інстынктыўна і распачліва пачала біцца адна-адзіная думка: трэба быць спакойным, трэба быць спакойным! Я чуў, разумеў, што цяпер адзіны ратунак у захаванні спакою. І, як лунатык, з працягнутымі наперад рукамі, пайшоў у старану, шукаючы бачаных мной пад сценамі мураваных лавак. Я сеў на лаўку і пачаў глыбока ўдыхаць паветра. У вушах званіла цішыня, пры якой чыканне гадзінніка ў кішэні чулася, як рытмічны ход паравой машыны, ды глухое тутненне крыві ў шыі і вісках. Як доўга я сядзеў — змеркаваць нельга, магла гэта быць адна мінута, як і цэлая вечнасць. Урэшце надумаў пайсці шукаць майго правадніка і пры ім серчыкаў і ліхтарні. З гэтай мэтай я ссунуўся з лавы і папоўз на руках і каленях к сярэдзіне. Хутка нашчупаў падмуроўку, на якой я нядаўна стаяў, і папоўз кругом яе, бо не мог змеркаваць, з якой стараны знаходжуся. За другім паваротам рука натрапіла на нешта мокрае і клейкае. Я падумаў, што гэта кроў, што недзе тут блізка ляжыць мой праваднік, і асцярожна выцягнуў руку наперад, якая наткнулася спярша на масіўны металічны падсвечнік, а пасля на людское цела. Я падаўся яшчэ бліжэй, шукаючы рукі. Пульс не біўся, галава яго была мокрая і сцюдзёная. У бакавой кішэні курткі яго я нашчупаў серчыкі і з радасцю хапіўся паліць іх, але рукі мае былі мокрыя і дрыжэлі, серчыкі ламаліся або толькі давалі іскры. Перапсаваўшы штук з дзесяць, я спахапіўся, што іх у скрынцы не шмат, і сілай волі стаў паўстрымліваць сябе, каб не псаваць болей дарэмна. Высілак над самім сабой даў найлепшыя вынікі, з увагай выняты серчык і пацерты аб скрыначку загарэўся, асвятляючы страшэнны абраз: перада мной ляжаў наўзнач мой праваднік з разбітай і акрываўленай галавой. Ад правага вока і да вуха зіяла страшэнная крывавая рана. Сернік дагарэў і згас. Цяпер я толькі заўважыў, што, акром сернікаў, у мяне больш няма нічога. Куды паставіў праваднік ліхтарню, якую згасіў пасля таго, як запаліў свечку, я не заўважыў. Сернікаў было ўсяго толькі некалькі ў скрыначцы, і я пастанавіў ужыткаваць іх з мудрай асцярожнасцю. А дзеля гэтага ізноў папоўз па памосце. Па доўгіх шуканнях была знойдзена і запалена ліхтарня. Пры святле ліхтарні я сцвердзіў сумны факт смерці майго правадніка. Ён такі сапраўды аступіўся, зыходзячы, і, падаючы, ударыўся віском аб востры выступ падстаўкі ліхтарні, якую цягаром свайго цела абярнуў. Паднімаючы цяжкі ліхтар, я заўважыў на ім унізе надпіс: «Объятопрыімчэ, прыймі другога с чары тайн піўшага».ІІІ
Прачытаўшы дзіўную надпісь, я стараўся ўцяміць яе значэнне, і мне здалося, што яна напамінае на права, пануючае ў гэтых падзямеллях. Ці ж бы Падземны чалавек згодна гэтаму праву павінен быў за раскрыццё мне тайны заплаціць сваім жыццём? Аднак факты гаварылі, што ён стаўся «другім, піўшым з чары скрытай веды». Мяне агарнула забабонная багавейлівасць да акружаючых мяне муроў і рэчаў. Я пачуўся агорнутым з усіх старон таёмнымі, свядомымі сваіх чынаў, сіламі. І гэтыя цёмныя пракаветныя сцены і чорны дубовы корст з астанкамі невядомага мне, аднак безумоўна геніяльнага духа, і гэта таёмная надпісь, і ўрэшце труп малавядомага, аднак чамусьці мне блізкага і дарагога чалавека, апутвалі душу тысячамі кволых, але цягучых ніцяў, невядомых мне тайнаў. А галоўнае, я быў тут, у гэтых лабірынтах, адзінай жывой істотай. Я абярнуўся, каб яшчэ раз глянуць на мілае старэчае аблічча Падземнага чалавека. І якое ж маё было здзіўленне, калі я яго не ўбачыў на зямлі, дзе момант таму назад ён ляжаў. Гэта апошняе страшэнна стрывожыла і парушыла мяне да апошніх глыбінаў усёй маёй істоты. Я яшчэ больш пачуўся бяспомачным і бязрадным у путах невядомага. Уражаны новай тайнай, я, шукаючы свайго правадніка, падняў уверх ліхтарню, аглядаючы склеп, але нідзе не было цела, якога я шукаў. Затое я толькі цяпер заўважыў, што памяшчэнне, у якім я знаходжуся, мае трохкутную форму, трылук якой, звужаючыся, зыходзіўся ўверсе высокім скляпеннем. Мне прыпомнілася чытанае некалісь апісанне славянскай святыні ў Рэтры, якая была збудавана трыбочнай фігурай, як і сама сяліба пры ёй, якая мела з трох старон агароду і тры брамы: на ўсход, поўдзень і поўнач. Спомнілася мне адна дыскусія ў кружку маладзёжы і як паважаны вучоны, які быў сярод нас, даводзіў тады, што таксама ў трыкутную фігуру была будаваная слаўная апяяная Гамерам Троя, што ўсе бажніцы, ці то багоды, старой славянскай веры, пасвячоныя Найвельшаму, бацьку багоў, зваліся Троямі. Але хутка мысль мая вярнулася ізноў да майго незавіднага палажэння ў гэтых скляпах. І я толькі быў прыняў у сабе пастанову вяртацца назад той самай дарогай, як раптам нешта скрыгнула за мной. Пахопліва абярнуўшыся назад, я ўбачыў рассунутую сцяну і паміж дзвюх яе палавіц, на асноведзі аксаміста-чорнай цемры праходу — чалавечую постаць у белай вопратцы і ў белым мітрападобным клабуку на галаве. Я стаяў як амярцвелы і пэвен быў, што гэта галюцынацыя. А тым часам белая постаць з павагай пачала да мяне набліжацца. Узіраючыся расшыранымі вачыма на яе, я з немалым здзіўленнем распазнаў аблічча Івана Іванавіча. Першым маім водрухам было выразіць сваю радасць і падзяліцца перажытымі трывогамі, але ён, як быццам згадаўшы маю мысль, урачыстым падняццем рукі стрымаў мой парыў, кажучы: — Не рушай павагі месца гэтага мовай сваіх турботаў. Хадзі за мной!.. І мы моўчкі скіраваліся ў праход, з якога выйшаў Іван Іванавіч. Ён ішоў наперадзе, а я за ім. Цяпер я толькі разгледзеў, што белая яго вопратка была ў форме доўгай шырокай кашулі з шырокімі пурпуровымі шлякамі на падоле і рукавах; клабук быў таксама падбіты знізу, на адваротах брыля, пурпуровай тканінай. Ішлі мы размернай, роўнай поступпю, лукавыгібістым шырокім праходам, на сценах якога меліся павяўшыя ад часу малюнкі і нейкія надпісы, абкружаныя арнаментамі. Памост быў заложан з чатырохкантовых каменных плітаў. Гэтак у маўчанні прайшлі мы не менш за 200 крокаў, калі ўрэшце сталі перад глухой сцяной, якой канчаўся праход. Іван Іванавіч падняў руку ўверх і ляскай, на якую апіраўся, моцна націснуў на разетку над круком, упраўленым у скляпенне. Глухая сцяна, перад якой мы стаялі, спярша дрыгнула, а пасля пачала звольна апускацца наперад, і перад намі адкрылася круглая саля, сцены і столь якой пакрыты былі рысункамі, а памост — мазаікай. Саля была саўсім пустой, толькі з правай стараны, пры сцяне, стаялі тры каменныя седзішчы. — Во тут, на гэтых сценах, — пачаў Іван Іванавіч, — забразавана істота нашай старой веры, якая апіралася на траістасці ўсяго існуючага. Уверсе — выабражаны сілы нябесныя, усярэдзіне — жыхары зямлі з іх турботамі, унізе — загробны свет з яго валадарамі і жыхарамі. Кожны з гэтых светаў, паводле старой навукі, распадаўся ў свой чарод на тры істотныя характары. Усе сістэмы рэлігійныя, ад пачатку існавання ў чалавецтве сведамай мыслі, прызнавалі гэтую траістасць рэчаў. Халдэя-вавілонскія святары, якія за многа тысячалеццяў да нас слылі лепшымі ў свеце астраномамі, лепшымі пры гэтым знаўцамі матэматыкі, без якой немагчыма астраномія, і да гэтага — старэйшымі носьбітамі веды людской, — у лік сваёй Тройцы ставілі багоў Ану, Эа і Бела. Ану — гэта валадар гвяздзістага неба, першародны, старэйшы, бацька багоў. Эа — мудрэйшы, лепшы з багоў, прасвяціцель і праваднік усяму смяротнаму. Бела — сын Эа, каторы вывеў зямлю з цемры і хаосу, аддзяліў адны ад адных усе постаці і адмены, з каторых злажыўся смяротны свет, якім мы яго цяпер знаем. У Індыі Тройцу складаюць Брама, Вішну, Шыва; функцыі, прыпісываныя асобам гэтай Тройцы, тыя ж самыя, што і ў халдэйцаў. Не чужа было і грэцкай мыслі паняцце траістасці сілы, уладаючай светам, чым галоўна цікавілася школа платонікаў, ад якіх догма Тройцы перанята была хрысціянствам. Пасля гэтага ўступу Іван Іванавіч падняў руку ўверх, паказваючы на малюнак, і сказаў: — Пасярэдзіне скляпення бачым мы тут тры постаці славянскай, а лепей — дака-гецкай Тройцы. Першая з іх ёсць Найвельшы (Optimus), бацька багоў, не маючый наймення. Імёны, даваныя яму рознымі народамі: Баг, Бог, Дэос, Дзевае, Гот, Элохім, Алах-Адонай — гэта ўсё яго прыметнікі, як і нашае Найвельшы, бо імені яго нельга вымавіць. Чэсць яго ў нашым народзе сягае ў вельмі глыбокую мінуўшчыну. Можна сказаць, што большасць грэцкіх мітаў цесна звязана з нашымі прашчурамі гетамі, з якімі на берагах Дуная грэкі вельмі рана саткнуліся і, наўзаемна, дзяліліся тайнамі веды. Нават наш сягонняшні край быў вядом грэкам у той час, калі тварыліся ў іх першыя міты. Відаць гэта з Гамера і іншых паэтаў старой Грэцыі, асабліва ж з аповесцяў аб Апалоне і сыне яго Фаэтоне, якую аповесць перадаў нам пекным вершам рымлянін Вергілій, з мітаў аб Праметэю, Арфею, Эскулапу і інш. От жа ў старагрэцкіх пісьменнікаў знойдзем, што славяне верылі ў загробнае жыццё і па смерці сваёй мелі надзею бытаваць разам з Зямельчыцам[16], рэлігійным рэфарматарам, які жыў за 600-650 гадоў да нараджэння Хрыста[17]. Другая асоба славянскай Тройцы, адпавядаючая халдэя-вавілонскаму Эа, індускаму Вішну, — гэта Правечны Кон, які даў усяму жывому законы жыцця, назначыў кон, долю і акрэсліў канец, скон[18]. Як і ўсе багі, Правечны Кон меў многа розных эпітэтаў, якія няведамі прымаліся часам за яго ўласныя імёны. Да гэткіх імён яго належаць: Прова, Права, Тур. У адной старадаўнай саксонскай кроніцы маюцца малюнкі стараславянскіх багоў з часоў хрышчэння славянаў, між імі — рысунак стода з подпісам «Prouo». Гэты рысунак сведчыць, як хрысціянскія апосталы таго часу былі пранікнуты мазаізмам ды вавілонскімі харубамі і шайтанамі, а як мала ведалі тое, што нішчылі. Бо Кон-Прова-Тур не меў стодаў: яму пасвячаліся святыя дубы і гаі. У гэткія месцы, абгароджаныя і маючыя двое наўсупроцьных варотаў, сходзіліся ў канодныя дні старшыні народу спраўляць суды. У здарэнні, калі каго праследавалі, мог скрыцца ў загароду, хоць бы ён быў ворагам, яго ніхто не смеў крануць: бо права, праўда не на перавазе фізічнай сілы, ані на гвалце грунтуецца. Трэцяя асоба славянскай Тройцы, адпавядаючая вавілонскаму Белу і індускаму Шыве, — ёсць Сіціўрат, Сіва. Халдэйцы лічылі Бела богам апраметнай, царства вечнай цемры, дома, «у які ўсе ўходзяць, але скуль ніхто не выходзіць». Індусы Шыву называюць мсціцелем. Цікава пры гэтым адмеціць адну асаблівасць, гэта тое, што індусы аддавалі чэсць Шыве — Ішвары ў мясцовасці Рудры, а славяне — Рэтры. І каб мы не ведалі аб тым, што дака-гецкія міты праз грэкаў сягалі да Вавілоніі і Эгіпту з адной стараны, а да Індыі з другой, — то можна было б падзіўляць незвычайную прыпадковасць у сугуччы. У санскрыце маецца эпітэт, даваны Шыве, — Гары, які вельмі сходзен з нашым Яры, Ярыла, Яравід. Сімвалам Сіціўрата (жыццявароту) — Ярылы быў нязгасны агонь — Жывец, Жынч, Зніч (знікомы), які меў свае вечныя алтары паўсюдна, куды сягала вера славянская. Летапісы ўпамінаюць аб такіх вечных агнях у Вільні, Вялікім Ноўгарадзе, а ў заходніх славянаў у Жніне, Гнезне і Жуліне на Паморы. Усюды, дзе існуюць або існавалі першыя хрысціянскія святыні, пасвячоныя прароку Іллі, яны былі будаваны на месцах вечнага агню. Бо Ілля заступаў у пачатках хрысціянства Ярылу. Цэрквы такія былі ў Менску, Віцебску, Смаленску, Полацку і іншых гарадах. Святары, служыўшыя Яраму, называліся ведунамі, вядачамі, вятачамі, вяцвягамі, бо яны прарочылі будучае. Няхай не дзівіць, што сіле мсцівай надаваўся эпітэт белага, яркага. Гэта дзеля ўласкаўлення яго. Бо ж дагэтуль, па старой памяці, народ называе агонь — багач, цяпло, святло, каб не ўквяліць грознай сілы. У мысль гэтага страшны Лясун носіць эпітэты Дабрахот, Зялун, а чорны балотны дух — Бялун, той, гэты і, ужо пад уплывам навейшага светагляду, нячысцік. Сіле першапрычыннай, Найвельшаму, належыць пашана ад усяго жывога. Ён асновапаложнік, ён той, аб каторым пяе брамін у сваіх гімнах:Я носьбіт і дарога, сведка і князь,
Айчына, прыяцель, прытулак;
Першапрычына, і цэль, і істасць рэчаў,
Я і захоўнік, і вечнае семя.
ІV
Зачараваны веліччу абразоў, развінутых Іванам Іванавічам, я спытаў яго: — Чаму ж усё гэта заняпала, чаму забыта? І Іван Іванавіч сказаў: — Герадот апавядае, што паўночныя краіны Эўропы былі найлюднейшымі пасля Індыі. Паўночныя народы, якіх звалі гіпербарэйцамі, займаліся лавецтвам, скацежніцтвам і ратайствам. Зналі рамёслы і асабліва любаваліся ў вызнанні прыроды, а дзеля гэтага былі носьбітамі высокай веды. З берагоў Герадотаўскага мора, цяперашняга палескага краю, паходзіў вялікі індускі рэфарматар — Рама. Ален-гіпербарэец вывеў з поўначы калонію вучоных, якія сталіся ў Грэцыі кастай святароў і асновапаложнікамі чэсці Апалона і Дыяны ў Дэласе. З поўначы, са славяна-гецкай зямлі, прыбыў у Грэцыю Арфей, заснавец гарадоў, вучыцель мастацтва і рамёслаў. З поўначы прынёс Праметэй святло, за што быў неміласэрна пакараны. Праметэй, першы цывілізатар Грэцыі, прыкаваны за гэта да Каўказскай скалы, паводле слоў Эсхіла, жаліўся: «Багі, мне дзеецца крыўда! Паслухайце, што я даканаў дзеля смяротных. Дзякуючы мне са звярат, якімі былі, сталіся людзьмі. Сляпыя, глухія, як мары, яны туляліся без правоў і ладу, не ўмелі будаваць дамоў, пячоры былі ім адзіным прытулкам, цягнулі жыццё няпэўнае, не разрознівалі часу і пор году. Я першы навучыў іх пазнаваць ход гвёздаў, навучыў іх знакаў пісьма, знакаў лічэння, абдарыў іх памяццю, маткаю муз, навучыў іх лавецтву. За што ж карае мяне завісны Зеўс? Ці ж бы за святло, збліжаючае людзей да багоў?» Грэцкія пісьменнікі самі сведчаць, што жыўшыя на поўнач ад іх паўночныя народы занеслі ў Грэцыю не толькі некаторыя мастацтвы, але і цэлую рэлігійную сістэму, навукі і ўмеласці. Славянскія народы, як, прыкладам, — курэты, квірыты, або крывіты, — ужывалі рунічнага пісьма задоўга да прыбыцця ў Грэцыю феніцыянскага Кадмуса. Іхнія будоўлі напаміналі цыклапічныя, адзначаючыся незвычайнай трываласцю. У першых іхніх сялібах, прыкладам, на гарах Алімпійскіх, Геліконскіх і Пандэйскіх насамперш зараджаюцца рэлігія, музыка і філасофія, якой пасля славілася Грэцыя. Згэтуль выходзіць Апалон, які займаўся тут пастырствам. Арфей (orfeos — цёмны), праўдападобна сляпы, як Гамер, сваёй вымоўнасцю аблашчываў дзікіх звяроў і лагодзіў дзікасць тыбульскіх барбараў. На чароўны, акудны гуд яго ліры палі змяняюцца ў гарады (грэцкае: горад — paleis). Ален, Тамарыс і Лінэй, таксама, як Арфей, сваімі прамовамі скланяюць тубыльцаў пакінуць людскія ахвяры багам, а здаецца, і вырачыся людаедства. Але ёсць народы, як і паасобныя людзі, прызначаныя быць не толькі месіямі чалавецтва, але і яго адкупіцелямі. Да гэткіх належыць народ гетаў, з усімі яго галінамі. І мы бачым: Праметэя за яго дабрадзействы, выказаныя людзям, распялі на каўказскай скале. Арфея раздзерлі п'яныя, упаўшыя ў шал, кабеты. Фасційскія пелазгі за недаверства паганізму былі пабіты грэкамі і патоплены ў моры. Троя, славянская сяліба між грэкаў, збурана грэкамі. Урэшце грэкі, падбіўшы сваіх даўных вучыцялёў і цывілізатараў, нішчучы, стараліся іх зняславіць перад гісторыяй, няслушна прыпісваючы ім нялюдскія абычаі і чараўніцтва. Перш чым стаўся носьбітам веды і задаўся мэтамі месіянізму, народ гетаў павінен быў прайсці сам рад унутраных пераабражэнняў і рэформ. Першым рэфарматарам быў Зарада. Да яго існавала ў гетаў супольнасць кабет і маёмасці. Народ займаўся толькі лавецтвам. Ён вучыў рамяству і завёў свабодны выбар жон і жонамі мужоў, раз кожнага году. Штогодна меў права муж змяніць жонку і жана мужа. Дзень гэты быў названы Купаллем, дзеля таго, што ў гэты дзень павінны былі кандыдаты на жаніцьбы адбыць ачышчэнне праз агонь і купанне ў вадзе. Кожная пара магла мець сваю ўласнаць і аддзяліцца ад грамады. Ніхто не мог карыстацца чужой працай. Кожны пільнаваў ладу ў сваёй сям'і і дома быў поўным суверэнам. За крыўды, зробленыя суседу, караў сход суседзяў. Але сем'і пачалі множыцца, і бацькі мала-памалу ўстанавілі патрыярхат, неабмежаную нічым уладу галавы сям'і над усімі сем'янінамі. Прычым патрыярхі неахвотна выпушчалі каго-колечы з сям'і, і сем'і разрасталіся да 100-200 душ. Уласнасць у сем'ях сталася сямейнай уласнасцю, або, іначай кажучы, уласнасцю патрыярха, як і ўсе кабеты сям'і. Пайшло агульнае нездаволенне. У гэтым часе аб'явіўся другі рэфарматар — Багавей, які высунуў на першы план касту святароў. Апавешчана была святарская дыктаратура; зямля, як належачая да Бога, была аддадзена на ўласнасць галоўнай святыні, а з яе рамення патвораны былі па ўсім краю правінцыянальныя святыні. Усе жыхары, і бацькі і дзеці, павінны былі нараўне працаваць для багоў і святынь. Як найсвяцейшая праца была палічана праца ратарская. Сімвалам яе ўстаноўлен быў белы бык, які атрымліваў асаблівую пашану пры святынях. Пры гэтым ладзе хутка ратар сам стаўся паніжан да безгалосай скацежыны, за якую думае гаспадар. Каб патушыць нарастаючую рэвалюцыю, святары пайшлі на ўступкі: прызналі роўнае права з сабой галовам родаў. Утворан быў духоўна-арыстакратычны ўрад, які, прыкрываючыся воляю багоў, выдаваў ад іх імені свае загады, маючы перш за ўсё на мэце свае карысці. Гэта тройца — духавенства, старшыны і багі — моцна і надоўга села на карк рэшты народа. Але ў гэтым часе пачалі адбывацца напады суседніх качавых народаў, абарона ад якіх вытварыла мала-памалу трэці стан — вайсковы. У суполку — багі, святары, старшыны — павінны былі быць прынятымі і вайскоўцы. Калі мы прыгледземся да зместу нашых народных казак, то гэту гісторыю мы знойдзем там, перададзеную ў сімвалах. У сялянскай сям'і, прыкладам, родзіцца які-небудзь Кацігарошак, найсільнейшы за ўсіх, якія існуюць сілачы ў свеце. Падросшы, ідзе нішчыць зло на зямлі і памалу дабірае сабе яшчэ двух, а часам трох асілкаў, якія ўрэшце робяць паміж сабой змову, каб загубіць яго, і закідаюць у бяздонную, безвыходную пропасць. Але Кацігарошак раней-пазней дабываецца з пропасці і, пасаромеўшы сваіх сяброў, бярэ ў свае рукі кіраўніцтва над светам, якому дае спакой і шчасце. Пад панаваннем старшын і духавенства, змацаваным вайскоўцамі, ратары ў грэцкай сімволіцы прыбіраюць постаць аднавокага цыклопа, а пазней дурнога і сляпога Паліфема. Але яшчэ не канец на гэтым. Чужаземцы, прыманыя спярша як госці, пачалі панявольваць славянскія народы і памалу абяртаць у сваіх нявольнікаў. Вышэйшыя класы, арыстакратыя і духавенства, зліліся з пануючымі прыходцамі. Тут мы маем такую самую гісторыю, як і ў Італіі, дзе, за многа гадоў да заснавання Рыму, жыўвысокакультурны народ этрускі. Чужаземныя дружыны паняволілі іх, абярнулі ў сваіх нявольнікаў і, пераняўшы ад іх культуру, ачарнілі этрускаў перад гісторыяй як дзікіх і нічога не вартых людзей. Аб дзівах мастацтва, промыслаў і навук, аб стане высокай асветы ў этрускаў мы сягоння даведваемся толькі з раскопак іхніх магілішч і гарадзішчаў. Цывілізацыя этруская загінула ў войнах прыходцаў з мясцовым жыхарствам. А пасля, за часоў Сцылія, безміласэрна, разам з выдатнейшымі мясцовымі людзьмі, былі нішчаны ўсякія помнікі этрускай культуры, іх кнігі і творы іхнага генія. І этруская культура заняпала навекі. Рым пакрыў яе маўчаннем або сыпаў лаянкай і знявагай. Пад ударамі чужаземскіх наезнікаў заняпала і наша культура, а асабліва ў часе хрышчэння нарманамі славянаў. Трэба памятаць, што міфалогія многіх народаў нічога супольнага з тэасофіяй не мае, як прыклад можа служыць лацінская міфалогія. Лічу патрэбным гэта зазначыць дзеля таго, каб стала відней, што з нашае міфалогіі належыць да тэасофіі, а што з'яўляецца толькі сімвалам пройдзенай народам гісторыі. Ёсць апавяданне аб Сатурне, што за яго панаванне быў на зямлі залаты век. Сатурн — бог патрыцыяў. Легенду гэтую, ведама, улажылі патрыярхі, спамінаючы сваё даўняе і безгранічнае панаванне. І дармо некаторыя хочуць бачыць у гэтым песімізм класічных народаў, якія, кладучы спярша век залаты, пасля сярэбраны, мядзяны, урэшце — зялезны, хацелі быццам зазначыць, што — чым далей, тым горш на свеце. Не, гэту гісторыю трэба паставіць у зусім другую плашчыню. Сатурн пачаў есці сваіх дзяцей. Гэту басню выдумала ўжо каста святароў, спіскуючы1 супраць усеўладнага патрыярхату. Устаноўлены лацінскімі святарамі пазнейшы лад аддаваў уладу ў рукі багатых сямей, «абдарыў старшых братоў правам боскім і людскім» — jus pater (згэтуль Юпітэр), крыўдзячы і вызываючы з правоў малодшую, ратарскую браццю. Утварыліся патрыцыі (паны) і плебейцы (мужыкі). Патрыцыі тонуць у збытках і раскошах, плебей у заплату і падзяку за крывавую працу мае бізуны і розгі. І вось у лацінскім богабайніцтве апавядаецца, што Венера, жонка плебейскага Вулкана, стала задавацца з патрыцыянскім Марсам. Вулкан, не могучы знесці гэткай знявагі, абвівае спячых — Венеру і Марса — сеткай, падложанай пад іх, і выкідае іх на святло, каб яўным ужо сталася, што плебс змаўляецца і бяскарна пасягае на правы патрыцыяў. Гэта быў дакор, зроблены Апалону, вартаўніку права. Увесь Алімп устрывожаны. Апалон памярцвеў са знявагі. Адны багі смяюцца, а другія выказваюць злосць і абурэнне. Юпітэр страшліва загрымеў — quos ego!..2 Бачачы, аднак, прыгожую Венеру гэтак зняважанай, кажа: «Годзе ўжо ён... На Вулкана няма спосабаў — quem ego!..3 За мяшанне ў маю спрэчку з Юнонай у справе надання правоў плебеям нядаўна так піхнуў яго я нагой на зямлю, што аж нагу ён зламаў». У трудным палажэнні Юпітэру аж галава трашчыць. Як пагадзіць нязгоду ў народзе, пры ўсёўзрастаючых дамаганнях чэрні, пры заўзятай упорчывасці патрыцыянскіх багоў? — Вулкан і Меркуры не даюць мне спакою ад таго часу, калі Марса з Венерай удалося прылавіць у сетку. — Чатырох нас, — кажа Меркурый, — стань, Найвышэйшы, па нашай старане, і народная справа будзе выйграна. — Найвышэйшай рады багоў не перагаласуем, шэсць галасоў супраць пяці, — адказаў Юпітэр. — Што рабіць? Галава трашчыць, што рабіць! Тут мяне рве, ствару Мінерву. Вулкан, валі молатам у галаву во тут, тут! Вулкан выпаўняе загад. А калі, спужаныя відовішчам бацькаўбійства, багі збягаюцца, бачаць нованароджаную багіню, узброеную ад ног да галавы, выходзячую з патыліцы Юпітэра. Вось і багіня мудрасці — Мінерва. — Плебейцы дапамінаюцца правоў, — кажа Меркурый. Сталі галасаваць. Шэсць супраць шасці! — Мне належыцца падвойны голас! — крыкнуў Юпітэр. І справа народа была выйграна. — Дык занясі ім зямельнае права! — крыкнуў Юпітэр. — Сам пагавару я з Юнонай і думаю, што яна дазволіць такжа права вольнай жаніцьбы. Меркурый, які спаўняў абавязкі паштара, панёс весць на зямлю. І плебейцы атрымалі правы людскія і цывільныя. А ўсё гэта сталася вынікам неперасцерагання правоў бажкамі, залётнасцю Венеры і праз папусціцельства Юпітэра, — тлумачылі святары. Меркурый, бог купецтва і прамысловасці, носіць світу нараспашку, служыць усім, хто плаціць: багом і людзям, небу і зямлі. Апякуецца злодзеямі і ашуканцамі. Пад яго апекай вырастае новая арыстакратыя — грашовая. У рады яе ўходзяць усе, кім апякуецца Меркурый. І на правы для гэтага стану багі, ад імені сваіх кліентаў, патрыцыяў, павінны былі згадзіцца. Нягледзя на тое, што даўно па-свойму рашыў Юпітэр зямельнае права, права гэта да сягоння несправядлівае. І будзе датуль актуальным, пакуль кожны народ не станецца гаспадаром у сваім краі, пакуль кожны, хто палівае сваім потам загон, не будзе праўным, прызнаным і ўсвячоным правам яго валадаром. Гэты ж час ужо недалёк!V
У гэты момант, калі, скончыўшы гутарку, прымоўк Іван Іванавіч, а я аддаўся размышлянню, нас акружыла маўклівая ціш, скрозь каторую знекуль стаў даходзіць да вуха ціхі харальны спеў. Спярша гэты спеў быў такі ціхі, што зліваўся з тутненнем сэрца і крыві ў жылах. Але ў меру таго, як я, натужаючы свой слых, услухаўся, ён усё рос і ўрэшце набіраў штораз больш выразістасці. Калі спеў гэтых многіх галасоў стаў набліжацца, я пытаюча глянуў на Івана Іванавіча. — Гэта пяюць нашыя старцы, — сказаў ён спакойна. — Як! Дык хіба ж гэты падзямеллі заселены людзьмі? — здзівіўся я. — Так. Жыццё ў гэтых падзямеллях ідзе старое, даўняе. Вам жа хіба прыходзілася чуваць ад народа дый чытаць у так званай этнаграфічнай літаратуры аб праваліўшыхся гарадах, цэрквах, манастырах. Хіба ж вы не чулі аб невідомым горадзе Багоцку, во тут, каля Полацка? Другі такі горад, што каля Гомеля, апісаў расейскі пісьменнік пад найменнем Кіцежа. На землях, якія ў апошнія часы ў дакрывіцкую эпоху засялялі готы, гэткія гарады існуюць... Я здзіўлена ўзіраўся на Івана Іванавіча і сам не ведаў, што аб усім гэтым судзіць, гэтак было ўсё, чутае і бачанае, незвычайным для майго разумення, што я павёў рукой сабе па абліччы, каб пераканацца, ці ўсё гэта не галюцынацыя, не сон... Але чоў мой мяне не ашукваў... Іван Іванавіч пры гэтым устаў і, адчыніўшы дзверы ў сцяне, павёў мяне доўгім і шырокім праходам, аж урэшце мы апынуліся ў вялікай і светлай салі. Не было там ні свечак, ні лямпаў, святло як быццам само сабой стаяла ў салі. Сцены былі запоўнены ўсякімі кнігамі і звіткамі рукапісаў. Падышоўшы да адной з паліц, Іван Іванавіч зняў пергамінны рукапіс, кажучы: — Во гэта сведчанне падарожнага, які бываў у нашым краю за некалькі сот лет да арабскага пісьменніка Масудзі, які яго сведчанне асобным раздзелам (Маруджа, 62) са старых кніг упісаў у свае кнігі. Тут мова аб гарадах і святынях славянскіх. Руін гэтых гарадоў і святынь цяперашняя археалогія не знаходзіць на зямельнай паверхні, бо яны дзіўнай умеласцю старабытных нашых інжынераў апушчаны ў глыб зямлі, як вось і гэта наша святыня, у часці будынкаў якой мы цяпер з вамі знаходзімся. У гэтай кнізе вось што аб ёй напісана: «З гэтых святынь адна пабудавана на гары, гэта дзіва свету, а як кажуць знаўцы, прыклад архітэктуры і распарадкавання разнаякага камення, ужытага да гэтай будоўлі. Сабраны там дарагія каменні невыказанай цэннасці, а такжа знакі, паказуючыя будучыню». — Усё, што тут напісана, — шчырая праўда! — казаў Іван Іванавіч, складаючы кнігу. — Цяпер жа я пайду на момант да нашых старцаў, а Вы агледзьце радчайшую ў свеце бібліятэку. — Прашу вас, скажыце, хто гэта такія старцы і як яны жывуць тут? — Гляньце на гэту салю, — сказаў Іван Іванавіч, — вы тут не ўбачыце нідзе ніякіх прылад да асвятлення, а ў салі светла і цёпла. Гэта таму, што сцены гэтай салі пакрыты элементам, падобным да радыю, з якога пабудована сонца. Пад гэтым святлом і расціны і людзі могуць жыць без ушчэрбку для свайго здароўя. Гэты элемент тут ужыты як маса да тынкавання сцен, акром святла і цяпла мае яшчэ і другія дзействы: хто знаходзіцца заўсёды пад уплывам яго святла, не падлягае старасці, якая паходзіць ад звапнення кроваточных начынняў у людскім арганізме. Пад уплывам гэтага святла вапна не можа ў арганізме зацвердзяваць, а дзеля гэтага чалавек застаецца назаўсёды ў адным веку, а як вынік гэтага — не падлягае смерці. Мы з вамі цяпер знаходзімся на глыбіні каля тысячы метраў ад паверхні зямлі, і аднак жа вы аддыхаеце лёгкім паветрам, гэта таму, што элемент гэты, які завецца гетынам, мае ўласнасць паглынаючую лішкі кіслых газаў. Вось жа старыя вучоныя, сышоўшы з поля дзікага змагання на зямлі, жывуць тут, працуючы над навукай і ўмеласцямі ў сваіх абшырных і добра абстаўленых бібліятэках і лабараторыях. Працуюць, чакаючы часу, калі ім прыйдзецца ізноў выйсці да свайго народа. Адным з важнейшых адкрыццяў, якія імі тут зроблены, ёсць крывін, пры помачы якога кожную рэч можна разлажыць на першапачатковыя высхады і з першапачатковых высхадаў злажыць любую рэч. Прыкладам: з высхадаў паветра і вады можна вытварыць камень, золата, хлеб, тлушч і, наадварот, кожную рэч можна перамяніць у другую. Прыкладам, той жа бруковы камень можна змяніць у хлеб ці золата, у паветра ці любога смаку сталовае масла. Бо першапачаткавы высхад ва ўсім ёсць адзін і той жа, залежыць толькі ад таго, які надаецца кірунак руху яго праатамам. Гэтае вялікай вагі адкрыццё, зробленае нашымі старцамі, развяжа на зямлі сацыяльнае пытанне... Пытанне пракорму людзей. У гэты момант недзе здалёк пачуўся званок, і Іван Іванавіч, падаўшы мне на развітанне руку, выйшаў у праход, які пачынаўся з левай стараны салі, сказаўшы: — Вам, аматару кніг, думаю, маркотна тут не будзе. Я, не трацячы часу, стаў разглядаць кнігі. Аддзел бібліятэкі, у якім я знаходзіўся, складаўся з помнікаў старасвецкіх арабскіх, грэцкіх, індускіх і эгіпецкіх пісьменнікаў. Аграмадныя фаліянты, пісаныя на пергаміне і шоўкавых тканінах, залягалі ўсе сцены: унізе, каля сцен, у дубовых, абіваных сярэбранай бляхай скрынях разложаны былі звіткі, пісаныя на розных мовах. З плану бібліятэкі, які быў выабражаны на мармурнай дошцы сярод салі, відаць было, што аддзел славянскіх кніг знаходзіўся ў трэцяй салі, ідучы налева. Я паспяшыў туды. У гэты момант нейкі лёгкі быццам звон угары звярнуў маю ўвагу. Я падняў галаву і ўбачыў, што са сцяны выступае масіўны каменны блок, у кшталце стала, з глыбокімі ўнізе выемкамі. На стале быў расстаўлены цэлы рад жоўтага металу стылёвых міс, а на іх разложаны свежыя фрукты і закускі, пасярод жа красавалася бутэлька са «Старкай». Падышоўшы да стала, я ўбачыў картку, пісаную рукою Івана Іванавіча, гэткага зместу: «Паважаны Дружа. Усё, што знойдзеце на гэтым стале, толькі што прыгатавана пры помачы высхаду крывін. Спрабуйце, ці годна да ўжытку. Ваш Іван Іванавіч». Я сеў пры стале і ў часе яды пераканаўся, што пададзеная закуска вызначалася вялікім кулінарным мастацтвам. Пячэння была гарачая і сочная, з прыемным водарам дымляніны; фрукты мелі дзіўную свежасць; «Старка» цягнулася з бутэлькі, як аліва, і разыходзілася па арганізме хвалямі прыемнага цяпла. Перакусіўшы, я скіраваўся ў славянскі аддзел бібліятэкі. Багацце, якое я тут убачыў у звітках і фаліянтах, прост не паддаецца апісанню. Тут я бачыў не толькі фаліянт полацкай летапісі, пісанай рукой княжны Еўфрасініі, але і летапісы шмат ранейшых перыядаў існавання нашага народа. Убачыў сабранне навукі Зямельчыца, якое складалася з чатырох кніг, разбітых кожная на семдзесят два раздзелы. На змест кнігі злажыліся: маральнае права, цывільнае і дзяржаўнае права, гісторыя народа і анталогія лепшых тагачасных літаратурных твораў. Цэлы аддзел бібліятэкі складаўся з кніг, пісаных глаголіцай, якая, як я тут пераканаўся, была шмат старэйшай бадай на добрую паўтысячу лет славянскай граматай, знакі якой развіліся з славянскіх герогліфаў. Старанна апрацаваныя табліцы развіцця пісьменных славянскіх знакаў паказвалі не толькі перамены ў формах знакаў, але давалі адначасна і храналагічныя даныя, з якіх відаць было, што пачаткі пісьменнасці славянскай трэба аднесці на канец чацвёртага тысячалецця перад нашай эрай. Цікава было слядзіць па гэных табліцах, як з людской фігуры (рысаванай у герогліфах поўнасцю) вытварыўся знак «аз» — «я», нашае цяперашняе вялікае «А», у каторым з людской постаці засталіся ўнізе толькі дзве палкі, а ў папярэчцы памяць аб рысаваным калісь паясе. Як цвёрда трымаўся цэлыя тысячалецці знак змяі і дахаваўся да нашых часоў у славянскай літары «зело», а такжа знак жука ў літары — «ж», які сягоння яшчэ напамінае сабой кузурку. У аддзеле архітэктуры бачыў я дзіўнай прыгожасці стылёвыя будоўлі так званага гецкага стылю. У аддзеле пісьменнасці хрысціянскіх часоў з асаблівай пашанай перахоўваліся тут рукапісы першых хрысціянскіх апосталаў Кірылы і Мяфодзія, аб якіх трэба, аднак, на аснове пачэрпнутых мною ў бібліятэцы даных сказаць, што хоць яны сапраўды пераклалі Святое пісьмо на славянскую мову, але ў пісьменнасці славянскай, так званымі кірылаўскімі літарамі, на добрыя чатыры сталецці іх папярэдзілі розныя хрысціянскія сектанты, а перадусім маніхейцы, паўлікіянцы і мэсальянцы. Усе гэтыя сектанты пісалі грэцкімі літарамі па-славянску, дапасоўваючы іх да славянскай мовы. І пераклад кананічных кніг на славянскую мову папярэдзілі розныя сказанні, як, прыкладам: : «Сказанне аб Адаме», «Кнігі Эноха справядлівага», «Сказанне аб Ламэху і Мэльхіседэху», «Запаветы дванаццаці патрыярхаў», «Пасланне Абраама да Хрыста», «Евангелле Хамы», «Евангелле Нікадымава» і шмат іншых. Урэшце, змучаны пераглядам кніг, я надумаў абысці бібліятэку, і з гэтай мэтай выйшаў у другую салю, а з другой у трэцюю і гэтак далей. Прайшоўшы дзесяткі два саль, напоўненых кнігамі, я апынуўся перад глыбокай нішай, у якой была памешчана фігура чалавечая з бліскучымі вачыма. У меру збліжэння да яе, вочы фігуры штораз ярчэй свяцілі, прычым чулася ў іх нейкая прыцягальная сіла. Калі я быў на адлегласці метраў дзесяць ад фігуры, я ўжо не меў сілы стрымаць сябе, нешта незразумелае, непаборнае цягнула наперад, і высілкам усёй волі я не мог спыніць сябе, каб не ісці далей. Фігура была з жоўтага металу, утрая большая ад натуральнага чалавечага ўзросту. Ад сіняватага бляску святла вачэй фігуры, які быў скіраваны прост ў мае вочы, я чуў, як цела маё млела. У гэты момант фігура правай рукой ударыла тры разы ў шчыт, які быў у яе на левай руцэ. Аглушаючы патройны гук дарэшты спаралізаваў мяне, і я страціў прытомнасць.VІ
Калі я адкрыў вочы, то ўбачыў, што ляжу ў гатэлі на сваёй пасцелі ў адзежы. Праз вакно ярка свяціла сонца і двума агністымі стаўпамі клалася на памост перад маім ложкам. У гэты момант нехта пастукаў у дзверы. — Але! Прашу! — сказаў я. Адчыніліся дзверы, і я ўбачыў на парозе Падземнага чалавека. Ён падышоў да мяне і, паздароўваўшыся, сеў пры ложку. Глянуўшы на яго, я ўбачыў шырокую блізну на левай шчацэ, ад вуха да падбародка. Мне зразу ўспомнілася падзямелле, і я ўскочыў з ложка. Стары глядзеў нейкім цвёрдым сталёвым поглядам мне ў вочы. Гэты яго погляд наводзіў на мяне нейкі забабонны страх, і я зноў сеў на ложку. Стары моўчкі пачаў капацца ў падысподным кішэні сваёй спанцэркі і па нейкім часе выняў адтуль даволі пакомканы канверт, падаючы які мне, сказаў: — Гэта вось вам цэдулка ад Івана Іванавіча. Я паспешна схапіў канверт і, раздзёршы яго, дабыў запіску, у якой было напісана: «Паважаны Дружа, заўтра мае імяніны, а сягоння вечарам свята Купалле. Загляньце вечарком, пагаворым ізноў аб мілай старасвеччыне. Стол я прыгатаваў паводле сваіх рэцэптаў. Спрабуеце, ці годная мая кулінарыя да ўжытку. Ваш Іван Іванавіч. Полацак, 23 чэрвеня». Я хутка глянуў на сцяну, две вісеў адрыўны каляндар, там віднелася дата 20 чэрвеня. Гэта быў дзень, калі я прыехаў у Полацак і вечарам гасціў у Івана Іванавіча. — Якая сягоння дата? — спытаў я ў Падземнага чалавека. — А якая ж, то ж ведама — 23 чэрвеня, — адказаў ён, пасміхаючыся. — А калі я ў вас быў? — То ж вы заўчора былі ў нас, у аўторак, а сягоння мы маем, дзякаваць Богу, чацвер, заўтра будзе пятніца, святога Яна. Голас Падземнага чалавека здаўся мне нейкім скрыпучым, уплываючым на нервы, як пілаванне па зялезу. Мяне агарнуў ізноў забабонны страх, і я пастараўся чым хутчэй пазбыцца гасця. На адходным, замест звыклых слоў пры развітанні, ён сказаў: — Мы яшчэ ўбачымся. Застаўшыся адзін, я прыпамінаў абраз па абразе ўсё мной бачанае ад часу павароту дамоў з гасціны ад Івана Іванавіча. Не, я не сніў. Думаў, перадумваў і ўзноў прыходзіў да пераканання, што ўсё гэта было наяве, усё гэта было рэальнасцю. «Можа, я пераблытаў даты», — глянуў я і, каб пераканацца, выняў з кішэні запісную кніжку. Так, праўда: выехаў я з Вільні вечарам 19 чэрвеня, раніцай дваццатага быў у Полацку. Я пазваніў. Калі прыйшоў нумарны, я спытаўся ў яго, якая сягоння дата? Перш чым адказаць на пытанне, ён хутка загаварыў: — Добра, што вы, панічу, вярнуліся, а то ўчора прынеслі вам тэлеграму, а як вас не было, то я не ведаў, што рабіць з ёю. Дата ж, панічыку, сягоння дваццаць трэцяе. Але дзе гэта вы, паніч, бавілі так доўга? Як мне сказалі, што вы выехалі ў госці, то я, прызнацца, і не прыбіраў, — і ён заклапаціўся каля ўмывальніка. — Хто табе сказаў, што я выехаў у госці? — спытаўся я парывіста. — Ды ж во гэты самы, што быў цяпер у вас, панічыку, Падземнік, як яго ў нас называюць. А пасля ён спахапіўся і борзда пабег па тэлеграму. Тэлеграма была з дому: «Прыязджай назад першым поездам, важныя справы», — пісалася ў тэлеграме. Я крэпка занепакоіўся, бо, выязджаючы, ніякіх «важных справаў» не правідзелася. Што там? Хвароба? Няшчасце? Чаму не сказана, якія там справы? І, гэтак раздумваючы, я пачаў складаць свае рэчы. Пасля сеў і адпісаў Івану Іванавічу на яго запросіны, што з прычыны клічучай дамоў тэлеграмы не буду ў яго на імянінах, і, пажадаўшы яму ўсяго лепшага, закончыў лісток. Таго ж дня, позным вечарам, быў я ўжо дома. Аказалася, ніякіх важных спраў дома не было і ніхто з дамовых мне тэлеграмы не высылаў. Хоць на белягу выразна было памечана: «Выслана з Вільні, прынята ў Полацку». У ранічнай газеце 24 чэрвеня я прачытаў тэлеграму з Полацка гэткага зместу: «Учора, 23 чэрвеня, вечарам, памёр мясцовы полацкі археалог і гісторык Іван Іванавіч».[1923]
Барыс Мікуліч Развітанне
І
Тонкая песня самавара, быццам струмень вады, што прабіў сабе шлях праз каменне, далятае са сталовай у яго пакой. Акрамя гэтай песні — ні гуку. Цішыня і нерухомасць пануюць ва ўсім доме. Гэта лепш. Добра, што мінуў перыяд, калі сваякі, ахопленыя спачуваннем і жалем, рабілі шмат непатрэбнага, слухаючы дактароў. Ад гэтых клопатаў было яшчэ цяжэй хвораму, нервы напружваліся, і вось-вось, здавалася, павінен быў наступіць фінал. Хворы ішоў да сябе ў пакой, дзе былі маўклівыя і на першы погляд безуважныя, але сапраўдныя сябры — кнігі. Усё чакалі сваякі, што скончыцца вайна і што можна будзе адвезці яго ў Крым ці на кумыс, а можа — за мяжу. Але вайна ішла, водгукі яе дакатваліся і сюды, няўхільна лезлі ўгору цэны на харчы, раслі разбэшчанасць, разгул, карупцыя, ажыятаж спекулянтаў, а канца не было. Першы, хто зразумеў, што хвораму трэба даць спакой ад надакучлівых клопатаў, быў бацька, Адам Юр’евіч. Ён, як і сын, разумеў, што хвароба невылечная, што толькі цуд можа спыніць яе страшную плынь... Але ў гэты цяжкі час ні бацька, ні сын у цуд не верылі. Сяброў было мала, але і яны паступова перасталі наведваць дом: адны пайшлі ў армію; другія з поспехам ажыццяўлялі набытыя ў ліцэі веды, рабіліся «падаючымі надзею» юрыстамі; трэція ўжо цалкам акунуліся ў вір жыццёвых дробязей, і песня іхняя была прапета; чацвёртым... Сярод сяброў быў толькі адзін — Павел Курнатоўскі, які не прымаў яго «славянафільства», але кпіў мякка, і было відаць, што кпіць ён больш, каб толькі кпіць, чым па сутнасці. Гэты юнак аднаго разу зацягнуў Максіма на патаемны сход, які адбываўся ў невялікай хатцы на самым беразе ракі. Было цёмна, асенні дробны дождж ліў на зямлю, з ракі рваў халодны вецер. Як вяртаўся з гэтай сходкі, кашаль разрываў грудзі, балела ў ключыцы, і ледзьве дабраўся дадому, доўга сядзеў над лістом і зрабіў тады першы накід аднаго са шматлікіх роспачных вершаў пра «цёмнае ліха», якое развеецца ад утульнай, «тонкай і ціхай» песні самавара... Не, для барацьбы арганізм яго быў занадта слабы — сухоты перамаглі юнацкія сілы... Так, яму значна лягчэй, калі ён адзін, у сваім пакоі, дзе паліцы з любімымі кнігамі, дзе на лямпе зялёны кружок, А на паперах, на шырокім пісьмовым стале светлы круг ад лямпы, спакойны, утульны. Ёсць запаветнае месца ў пісьмовым стале, тут складзены ліст «Нашай нівы», кніжкі далёкіх таварышаў, некалькі экземпляраў «Вянка»,— пасланцы далёкай радзімы!.. Вянок, якім вянчаюцца поспехі? Ці вянок на магілу? А можа, на маладосць, пакрамсаную сухотамі? Купала, як выйшаў «Вянок», сказаў словы захаплення. Першакласны паэт, з літаратурным імем Ясакар, пісаў, што кніжка прынесла яму многія хвіліны асалоды. У адным з лістоў пераказвалі думку Цёткі пра тое, што яго «Вянок» ззяе кветкамі беларускага летняга поля... І ў памяці паўстаў вобраз гэтай энергічнай жанчыны і паэтэсы. Тое, як яна залівіста смяецца, як дасціпна скача з крышку няўклюдным і сарамлівым Янкам Купалам. І тое, як падышла яна да яго, дакранулася рукой да форменнай тужуркі і сказала: «Трэба прыехаць да нас назаўсёды, зняць гэтую скуру, і хвароба пройдзе». Ці пройдзе?Набягае яно
Вечарамі, начамі,
Адчыняе акно
І шамрэе кустамі...
І гавора адну
Старадаўнюю казку —
Аб любоў і вясну,
І жаночую ласку...
Набягае яно
Вечарамі, начамі...
ІІ
Нечакана для сваякоў ён праявіў упартасць і, паклаўшы ў маленькі фанерны баульчык некалькі кніжак, рукапісы, ручнік, люстэрка, развітаўся з імі і сабраўся на Беларусь. Ён нават не хацеў, каб яго праводзілі на вакзал, але бацьку ў гэтым ён не мог адмовіць. Ужо ў вагоне, перад тым як развітацца, бацька сказаў: — Беражы сябе, Максім... Ён зірнуў на бацьку глыбокімі вачыма — яны былі цёмныя, амаль чорныя, і гэта сведчыла аб тым, што ён хвалюецца. — А хіба гэта дапаможа? Адам Юр’евіч не глядзеў на яго, глядзеў на сваю пышную і прыгожую бараду. Ніводнага сівога валаска не было ў ёй. Бацька быў не тое, што сын, бацька быў дубам. Ён павінен быў сыну сказаць іншае, але не мог гэтага сказаць. — Пры развітанні заўсёды павінна быць надзея,— сказаў бацька. Скора пачуўся званок. Бацька, развітваючыся, пацалаваў у лоб. А калі выйшаў на перон, спыніўся, але не каля яго вагона, а воддаль. З твару споўз выраз насцярожанай уважлівасці, на твары была непрыкрытая роспач. Міма спяшаліся насілынчыкі, чуліся апошнія словы, якімі абменьваюцца звычайна на вакзалах, жандары і чыгуначнікі напоўнілі перон. Але ўсё гэта ішло паўз яго ўвагу. Усё гэта нібы адбывалася недзе далёка ад яго, ад яго свядомасці. — Сынка праважаеце? Гэта быў як-ніяк саслужывец — бацюшка, ліцэйскі настаўнік. Прыйшлося адказваць. — Лячыцца паехаў? — Так, лячыцца,— сказаў і адчуў, што сорам і крыўда пякучым комам слёз збіраюцца ў горле. Але што яму скажаш? Хіба ён, свяшчэннік, зразумее, што сын паехаў і не на вайну, і не на курорт, а туды, дзе ніцыя вербы, ціхія люстраныя рэкі, жоўты пясочак на беразе, на якім ледзь вільготныя сляды... туды, дзе віецца гадзюка — калючы дрот, цела зямлі парэзана акопамі і траншэямі... дзе цяжка і страшна здаровым, а не такім, як яго сын. Не, не зразумее ён гэтага, і не трэба аб гэтым гаварыць. Поезд набаўляе скорасці. Пэўны час Максім глядзіць у акно, але томяцца вочы, і ён пачынае пазіраць на пасажыраў. Вось дама ў чорным адзенні, чорная вуаль[21] апушчана на твар. А па ім хто-небудзь надзене жалобную вуаль? Вось шыракаплечы, шырокабароды, шыракатвары чалавек гадоў пяцідзесяці. Ад яго пахне віном. Твар чырвоны, задаволены, надта здаровы. Мусіць, бычынае сэрца і такія ж бычыныя нервы. Гэтаму вайна на руку. Далей — чыноўнік, пенснэ, форменная тужурка, нізкім вожыкам падрэзаныя валасы і дагледжаныя бачкі. Бязлікая асоба, для карыкатур у «Сатырыкон»[22]. Далей — сям’я з трох чалавек, дробныя землеўласнікі або заможныя мяшчане. Яны — маленькі кругленькі муж, вежападобная жонка ў капелюшы, што нагадвае індыйскую пагаду, і дачка, маленькая дзяўчынка гадоў васьмі з чысценькім прыгожым тварыкам, не падобным ні на матчын, ні на бацькоўскі. Нягледзячы на тое, што поезд ідзе якую-небудзь гадзіну, ужо расклалі пакуначкі, торбачкі, скрыначкі са смажаным, вараным, печаным і вячэраюць, ці не, падвячоркваюць. Ва ўсіх вельмі добрыя зубы і надта добры апетыт.— ...а салдацікі дзякуюць яго благароддзе,— чуецца з канца вагона павольнае апавяданне пра тое, як нейкая важная персона наведала шпіталь. У голасе — слодыч, замілаванне, голас дрыжыць слязой. І — ноч. І не можа Багдановіч заснуць. Нічога не баліць, нават лёгка дыхаць, і думак асабліва цяжкіх ці складаных няма, і вагон пагойдвае досыць рытмічна, а спаць не можа. Што замінае, што непакоіць? — ...генерал не бярэ тую страву, якую яму на талерцы паднеслі, а ўзяў лыжку і ў бачок палез самаўласна, у бачок, разумееце? — цячэ замілаваны галасок, павольна, разважліва.
Я хлеба ў багатых прасіў і маліў —
Яны ж мне каменні давалі...
І тыя каменні між імі і мной
Сцяною вялізнаю ўсталі.
Я хлеба ў багатых прасіў і маліў —
Яны ж мне каменні давалі...
ІІІ
Недалёка ад Мінска поезд раптам спыніўся. Багдановіч чамусьці, узяўшы свой баульчык, выйшаў з вагона. Поезд стаяў перад апушчаным шлагбаумам. Чыгунку пераразала дарога, і па ёй, здавалася, бясконцай чарадой цягнуліся калёсы, пешаходы, прывязаныя да вазоў каровы. Больш усяго ішло людзей уздоўж дарогі. А на калёсах быў іхні скарб — кажухі, клеткі з курамі і парасятамі, клункі адзежы, кулі з мукой, куфры. А на гэтым сядзелі дзеці, жанчыны. Коні былі стомленыя, і мала іх было добрых, усё больш хударэбрыя. Людзі ішлі ў лапцях, у атопках, многія былі босыя. А дарога — месіва веснавой гразі, якая ўжо не замярзала і ўначы. А над дарогай ляжала шэрае хмарнае неба, навокал, часткова ўзараныя, ляжалі шэрыя палеткі, бор на ўскраі неба быў таксама, здавалася, ахутаны шэрай ватай. Твары ў людзей скрозь былі стомленыя, нібы дым крануў іх, закапціў шэрай копаццю. Па беларускай дарозе ішло народнае гора. Быццам прыкаваны да зямлі, стаяў Багдановіч у накінутым шынялі, з фанеравым жоўтым баулам у абедзвюх руках, стаяў і глядзеў на людзей, коней, колы, дарогу. І вось у полі зроку паплыў воз, на якім, на чорным ад часу куфры, сядзеў хлопчык у вялікай шапцы з паламаным брылём і, трымаючы чорнымі ад бруду рукамі кавалак хлеба, прагна еў яго. Нічога асаблівага не было ў гэтым, але нешта як бы падштурхнула Багдановіча, ён падлез пад шлагбаум, кінуў на воз свой баул і пайшоў побач з возам. Ісці было лёгка, нібы не было нядаўняга прыпадку, нібы не было цяжкой, знясільваючай хваробы. Уцекачы... З-пад Ваўкавыска, з-пад Гродна, з-пад Вільні... Куды? У Мінск... Абы-куды... Толькі далей ад пекла, ад жахаў, ад разбурэння і гвалту, ад папялішчаў і нямецкіх парадкаў... Яны з розных мястэчак і вёсак, з-пад розных гарадоў, яны ніколі б не сустрэліся, каб не гэтае гора, каб не гэтае цёмнае ліха. Няшчасце з’яднала іх. Калічалавек шчаслівы, яму не трэба шукаць падтрымання. Гора кідае яго на пошукі таварышаў, гараваць супольна лягчэй. Багдановіч пераходзіў ад воза да воза, распытваў, слухаў, слухаў адну і тую ж гісторыю пра няшчасце, расказаную аднолькавымі словамі. Страшнае было ў тым, што большасць сярод гэтых людзей выкладалі дэталі свайго няшчасця з нейкай пакорлівасцю, з нейкай безуважнасцю, з бязмернай безнадзейнасцю. Ён слухаў сялян і жанчын, дзяцей і старых, а недзе ў мазгу, у маленькім куточку яго, узнікла і знікла, зноў узнікла і зноў знікла пытанне: паэт, што ты зрабіў, каб аблегчыць народнае гора? Ды хто з іх ведае, што ён паэт? Колькі з іх умее чытаць? Як можа трапіць да іх кніжка, надрукаваная невялікім тыражом у друкарні пана Марціна Кухты? Ён набавіў ходу і нагнаў пярэдні воз. На ім сядзела дзяўчына гадоў семнаццаці. Русавалосая. З чыстым, крыху вузкім тварам. Сінія вочы. Лёгкая ружовасць. Трохі абветраныя вусны. Даматканая рудая світка, пашытая на мужчыну, а на галаве — хустка з крамы. А ў руках кніжка. Не ў першыя рукі трапіла кніжка, без корачак, з пашарпанымі краямі. — Чытаеце? Дзяўчына ўзняла вочы на бледнага студэнта, у сіняй глыбіні вачэй яшчэ гарыць цікавасць да таго, што толькі што чыталася. — Але ж. Студэнт паклаў руку на воз і пайшоў побач. Відаць, што яму так лягчэй ісці. Па чырвоных вуснах, вельмі яркіх, па чырвоных плямах на шчоках зразумела дзяўчына, што ў хлопца сухоты. — Сядайце. Ён матнуў галавой. — Не, каню цяжка,— сказаў ён.— Я дайду, скора горад. — Вы таксама ратуецеся? — Так, ратуюся, толькі не ад немцаў. Яна паклала кніжку ў кішэню, і гэта скіравала ягоныя думкі на іншы шлях. — Дык што ж вы чытаеце? Яна апусціла вочы. — Ат, нічога, адну кніжку... Ён засмяяўся: — Бачу і сам, што кніжку... Хіба да кніжак вам? Вы што — кніжкай хочаце захіліць свае вочы ад гэтага жаху? Хіба да кніжак цяпер? Яна глядзела на яго і мала што разумела. Чаму такім гневам гучаць словы гэтага хворага студэнта і чаму да яе накіраваны яны? Цьмяна, але яна ўсё ж уцяміла сэнс папроку. — А што ж рабіць, па-вашаму? Плакаць? Ужо няма слёз. Што ж рабіць? Ён ішоў моўчкі. — Што рабіць? — як бы перапытваючы самога сябе, паўтарыў ён яе запытанне. Потым рэзка кінуў: — Не ведаю.— І, закашляўшыся, адстаў. Набліжаўся Мінск. На ўскраіне горада хворы студэнт зноў нагнаў воз, на якім сядзела русавалосая дзяўчына. Яна не чытала, а з цікавасцю глядзела навокал. Надзеяй сустракала яна незнаёмы горад. Шчаслівая. Кніжка ляжала ў кішэні. Высоўваўся пашарпаны край. — Скажыце, якую кніжку чыталі вы? На гэты раз засмяялася яна. — Вы цікавы! Не скажу. Прыемны быў у яе твар — малады, з выразам надзеі. — Ну, хоць на развітанне,— і ён засмяяўся па-маладому, бо быў па сутнасці такім жа,— хоць імя сваё скажыце. Ваша імя... Пад яго позіркам дзяўчына апусціла вочы. — Вераніка,— ціха сказала яна.— А ваша? — Ахрысцілі Максімам. Дзяўчына паднялася з куфра. На твары было здзіўленне. Яна выцягнула з кішэні кніжку і кінула яму ўслед: — Гэта — на шчасце, кніжку напісаў таксама Максім. Па-нашаму напісана кніжка. Назва яе «Вянок». Ён спыніўся, нешта хацеў сказаць, але воддаль паказалася конка, гаспадар заезнага дома голасна пачаў выхваляць свой дом, запрашаць прыезджых. Недзе званілі ў званы. Гук касцельнага звону павісаў у паветры і рассыпаўся, быццам мыльны пухір. Воз з дзяўчынай плыў перад яго затуманенымі вачыма, потым знік, на яго месца пайшлі шэрыя бароды, світкі, вазы, коні, дарога...ІV
Самуіл Плаўнік працаваў на біржы досыць багатага гандляра лесам. Ён быў у яго і за пісара, і за бухгалтара, і за дзесятніка. Шмат абавязкаў было ўскладзена на Самуіла Плаўніка гаспадаром. І за гэта плаціў гаспадар 80 рублёў у месяц. Гадзін дзесяць трэба было быць на біржы, толькі па пятніцах работу канчалі а другой гадзіне. Гаспадар быў набожны і суботні дзень сустракаў, як належыць набожнаму яўрэю. Яго універсальны канторшчык таксама, мусіць, быў набожны — не раз здзіўляў гаспадара тонкім веданнем Талмуда, а на старадаўняй яўрэйскай мове гаварыў так, як рэдкі рабін. Гаспадар паважаў за гэта служачага. Але не ў малітвены дом, не ў сінагогу спяшаўся з лясной біржы Самуіл Плаўнік. У маленькай сваёй кватэры, у дзесятку дамоў, у цесным коле сяброў і знаёмых яго ведалі пад іншым прозвішчам, Ясакар — так падпісваў ён свае беларускія вершы. Змітрок Бядуля — так падпісваў ён свае апавяданні, і здавалася, што розныя гэта людзі, бо рознымі былі вершы і апавяданні. Сярэдняга росту, каранасты, вялікія вочы злёгку навыкаце, таўстыя пачуццёвыя вусны, цёмна-рудыя кольцы валос. Вельмі мілагучная гутарка, з лёгкім яўрэйскім напевам і багата энергіі — колькі ён пісаў у гэтыя гады, усяго: і вершаў, і апавяданняў, і нарысаў! Колькі часу траціў на арганізацыю беларускага клуба — «Беларускай хаткі» на ўскраіне Мінска,— колькі знаходзіў увагі да таварышаў, якія прыехалі з захаду, адкуль гнала іх вайна! Фронт набліжаўся. Вільня страціла сваё значэнне культурнага асяроддзя, цэнтрам беларускай культуры рабіўся Мінск. Меркавалі аб выданні газеты, часопіса, арганізоўвалі бібліятэку. У гэтую пятніцу 1916 года, як заўсёды, спяшаўся Самуіл Плаўнік к сабе на кватэру. Вось ён сышоў з конкі, далікатна прапусціўшы жанчыну з кошыкам. Жанчына глянула ў яго вялікія, злёгку навыкаце вочы і падумала, што шмат каму варта было б павучыцца такой далікатнасці, як у гэтага яўрэя. Вось ён ідзе праз губернатарскі сад і з амаль хлапечай цікавасцю назірае за тым, якія дзівосныя ўзоры саткала сонца з ценяў на дарожках. Вось на хвіліну ён спыняецца на мосце і назірае за тым, як басаногі хлопчык стаіць у вадзе з вудай. Ногі пасінелі — вада, мусіць, яшчэ халодная. А скінуць боты і залезці да хлопчыка на пару, сачыць за тым, як трымціць на паверхні вады чырвона-белы паплавок... Наўкола шуміць горад, авеяны вясновымі вятрамі. Вось, ужо страціўшы нацягнутасць і празмерную саліднасць, ён трохі што не бяжыць па дашчатым тратуары. Хутчэй дадому, за стол, на якім ляжаць аркушыкі з вершамі — яшчэ гарачымі ўчарашнім натхненнем. Гэта — цыкл мудрых вершаў, рэмінісцэнцыі біблейскіх паданняў, цыкл «псалмоў». Яўрэй, ён перадасць паэтычнымі вобразамі на мове, якая зрабілася для яго роднай і якую ён ведае нават лепш, чым мову хедэра, ён перадасць неўміручыя вобразы старажытнай Бібліі. Ён з імпэтам адчыняе фортку і бачыць на ганку сваю сястру. — Самуіл,— кажа яна па-яўрэйску, што бывае толькі ў выключных выпадках,— да цябе зноў прыехалі. Нейкі студэнт. Хто ж гэта можа быць? Святочны настрой, які паяўляецца заўсёды, калі вось-вось возьмешся за работу, пагрузішся ў пякучыя вобразы, якія жывуць у мазгу ўвесь час, гэты святочны настрой сціхае. Зноў, мусіць, клопаты чакаюць яго. Насустрач падымаецца, трымаючыся касцістай белай рукой за грудзі, Максім Багдановіч. Умомант гаспадар акідвае вачыма госця. Боты і штаны абляпаны граззю, быццам чалавек доўга ішоў. Шынель кінуты на зэдлік, шынель стары і таксама забруджаны. Каўнер форменкі расшпілены,— якая тонкая шыя! — Вітаю вас, Ясакар! — з усмешкай, ад якой твар робіцца нейкім напружана-пакутным, кажа госць.— Калі не прагоніце, госцем буду. Ясакар ідзе да яго і разводзіць рукі, каб абняць і пацалаваць. Але Багдановіч ловіць яго рукі і паціскае іх. — Не трэба, гэта небяспечна... я хворы. — Божа ж мой,— крыху здэтанавана, але вельмі шчыра кажа Плаўнік,— пацалавацца пры такім спатканні — гэта ж неабходна... Але Багдановіч не здаецца. А тут яшчэ і кашаль — Багдановіч, знясілены, апускаецца на канапу. Чорт ведае што — усю дарогу было так добра, ён кіламетраў сорак прайшоў пяшком, і было добра, а тут... — Не, не, пацалуемся пры развітанні, а цяпер не трэба. Навошта я ішоў пеша? Я не мог, я не меў права. Хіба маем мы права ездзіць, карыстацца здабыткамі цывілізацыі, калі сотні, тысячы людзей, страціўшы сваю хату, месяць шэрыя дарогі стомленымі нагамі, калі ногі гэтыя адмярзаюць, мокнуць, пакрываюцца язвамі?.. Падумай, Ясакар, як гэта жахліва! — І ён кашляе, зноў кашляе... — Паляжы, Максім Адамавіч,— клапоціцца гаспадар.— Папалуднуем. Чаму ж вы нічога не паспытаеце? З суседняга пакоя чуецца голас сястры — ледзь чуваць у ім і грэблівасць, і іронія, і абражанасць: — Мусіць, я не смачна гатую?! Зноў пакутлівая ўсмешка крывіць твар. Плаўнік глядзіць на гэты твар і думае, якая жорсткая хвароба — сухоты, як мала засталося ад гэтага маладога чалавека... — Гэта маё суцяшэнне,— нахіляе сваю каштанавую галаву Багдановіч,— мая хвароба... Я як падумаю, што дзесяткі такіх людзей гінуць у акопах, і гінуць бессэнсоўна, дык мне лягчэй, што пакутую і я... Не, не! — Ён спыняе намер гаспадара.— У гарбату не трэба цукру. Не трэба! Мне давялося бачыць хлопца, вельмі худзенькага. Ён з такім смакам еў чэрствы хлеб, такі хлеб, Ясакар!.. Гаспадар нясмела паціскае плячыма. — Не трэба перабольшваць, Максім Адамавіч... Гэта ж... Увечары збіраюцца госці. Яны прыйшлі вітаць паэта, але ён ловіць на сабе заклапочаныя позіркі, заўважае, што прысутныя вельмі асцярожна абыходзяцца з ім, і ён робіцца пахмурым, злым, замкнёным. Яго просяць чытаць, але ён катэгарычна адмаўляецца. Не, не, ён прывёз рукапіс. Думаў у Вільні друкаваць, а цяпер гэта немагчыма. Хаця і лепш: усё, усё трэба перарабіць, перайначыць, многае напісаць нанава. Аб пакутах чалавечых, аб народным горы. Вось ён толькі адпачне і будзе працаваць, працаваць... А ўначы ён прыходзіць да Бядулі, прысоўвае да ложка крэсла, на каленях раскладае рукапіс новай кнігі. — Я вось думаю, што справа беларускай культуры будзе скора справай самых шырокіх народных мас. Вось глядзі, Ясакар, што выходзіць... Ужо і другіх нацый людзі далучаюцца да гэтай плыні... Вось ты фігура сімвалічная. Яўрэй, а колькі такіх, якія б маглі пайсці да палякаў?.. А дзеячам рускай культуры многім было б лепш быць... Але ў іх прачынаецца сумненне. А чаму? Таму, што прачынаецца народ і за гэтым народам будучыня. — Не можна ж гэта тлумачыць выгадай! Багдановіч зусім нізка апускае над ім твар. — Ты мяне не разумееш. Так многа думак, што іх цяжка выказаць. Я кажу аб дыяпазоне. Разумееш? Вось кінь камень у ваду, пойдуць кругі, усё больш шырокія...— І раптам перайшоў на шэпт, хрыплы і шпаркі: — Толькі я часам баюся, што зробленае будзе пахавана пад попелам гэтай вайны, яна зноў адкіне наш народ у сваім развіцці назад... — Наадварот,— тут ужо Бядуля не вытрымлівае і садзіцца на ложку.— У такія страшныя часы, як вайна, прыгнечаны народ і падымае свой голас. Ды вайна не можа цягнуцца доўга, народы скончаць яе, і тады на поўную моц загучыць наша ліра... Глыбокі сум быў у Багдановічавых вачах. — Баюся, што гэта будзе не скора. Мне не дажыць. Ён падняўся з крэсла. Лісткі рукапісу паляцелі на падлогу, і ў цішыні нібы пачуўся шэлест пажоўклага лісця... Цень ад Максімавай постаці ўпаў на сцяну, перасунуўся на столь. Цень нагадваў фантастычнага птаха. Птах узмахваў крыллем. Ён, ходзячы і размахваючы рукамі, слухаў Бядулю,— усё ж не згадзіўся: — Не, не... не хопіць сілы, каб дачакацца. Вось Купалу я зайздрошчу. Ён — з народам, і ў яго многа сілы, ён дачакаецца. І ты дачакаешся. А я — не.— Потым трахануў галавой, нібы адганяючы думкі.— Дык я хоць кніжку ў спадчыну пакіну. Можа, і яна дапаможа наблізіць час, калі беларуская культура выйдзе на шырокае поле. Можа, праз гадоў трыццаць яе і будуць чытаць. Ну, спі, а я пайду. І ён сядзеў да світання. Світанне ішло празрыстае, прахладнае. Многа лісткоў, перакрэсленых, падала на падлогу. Толькі як развіднела, не распранаючыся, ён забыўся цяжкім сном. Шэрае неба і пад ім — бясконцая дарога... вязкі бруд абляпіў колы... а адно з іх загразла... Воз цяжкі, а яму, Багдановічу, канешне, трэба дапамагчы, каб воз выехаў... на куфры, што стаіць на возе, сядзіць дзяўчына і чытае кніжку... дзяўчына хоча злезці дапамагчы... не, не, не трэба, ён не хоча, ён дужы, яму ж толькі дваццаць пяць гадоў... усяго дваццаць пяць гадоў!V
Усё бліжэй і бліжэй насоўваўся фронт. Мінск перапоўнены быў уцекачамі, параненымі, людзьмі, якія нажывалі грошы на пастаўках, на перапродажах, людзьмі, якія шукалі ў незлічоных шпіталях родных — памёршых, людзьмі, якія прыязджалі ў пекла вайны, каб у рэстаранчыках, казіно, кафейнях, у публічных дамах забыць усё на свеце. Мінск быў перапоўнены афіцэрамі, гандлярамі, какоткамі, быў перапоўнены людзьмі ў шэрых світках і лапцях. Для ўцекачоў арганізавалі камітэты, якія мелі размеркавальныя пункты, сталоўкі, але народу ўсё прыбывала і прыбывала, сродкаў было мала, транспарт быў загружаны ваеннымі перавозкамі, і народ доўга тоўкся ў горадзе, люта галадаў і пакутаваў. Беларуская культурная інтэлігенцыя пайшла працаваць у камітэты — час для сяброўскіх вячорак быў не надта падыходзячы... Не відовішча, а хлеба трэба было ў першую чаргу даць гэтым людзям, кавалак хлеба... А з хлебам — добрае слова. З прыватных кватэр сюды, у камітэт, былі перанесены дэбаты, тут пісаліся творы і тут жа чыталіся... І тут пачалося тое, што павінна было пачацца, няўхільна, абавязкова,— тут пачалося размежаванне. Адны — былі і такія — сцвярджалі, што прыход немцаў дасць волю беларусам, самастойнасць. Другія бачылі ў прыходзе кайзераўскіх войск пагібель. Яны сцвярджалі, што толькі пры дапамозе славян беларускі народ вызваліцца з рабства. Трэція патрабавалі, каб беларускі народ падняць на самастойнае паўстанне. І калі аднаго разу ўдалося ўцягнуць у спрэчкі Багдановіча, ён выказаўся рэзка і катэгарычна: — Я ведаю гісторыю і ведаю, што ніколі тэўтоны не былі братамі славянам. Саюз з немцамі — гэта наша пагібель. І больш ён не гаварыў, ён не ўмеў спрачацца, яму цяжка было слухаць бясконцыя гутаркі, ён пакідаў таварышаў і некуды знікаў. І рукапіс кнігі параскіданы ляжаў на стале, а наўкола — на канапе, на крэсле, на падлозе — валяліся лісткі. Сястра Плаўніка спачатку прыбірала іх, але гэта было дарэмна. Багдановіч вяртаўся то на світанні, то ўначы, то яго не было па два-тры дні. Прыходзіў, садзіўся за рукапіс, зноў раскідваў лісткі, хадзіў па пакоі, страшна кашляў і ўсё гаварыў сам сабе: — Не тое, не тое... Аднаго разу Ясакар падабраў з падлогі лісток са страфой верша. Сум быў у ім і выключная прыгажосць. І ён шчыра сказаў: — Якая пекната, божа ж мой! Багдановіч шпарка глянуў на яго, і вочы пры гэтым зрабіліся цёмнымі. — Не, не тое. Цяпер не аб гэтым трэба пісаць! —І вырваўшы з рук лісток, ад гэтага рэзкага руху закашляўся, пачаў быў шукаць насоўку. Плаўнік уздрыгануў. — Трэба лячыцца,— адно сказаў ён, супакоіўшыся, глушачы ў сабе адчуванне прыкрасці.— Не можна без барацьбы губіць такі талент, Максім Адамавіч... Бессэнсоўна. Трэба ўзяць сябе ў рукі, спыніць гэтыя вашыя начныя праходкі. Гэта ж і здаровы не працягне доўга, калі ночы не спаць. Багдановіч глядзеў на яго, вочы святлелі, але Ясакар бачыў, што позірк паэта адсутнічае, ён задумаўся, і бледны, стомлены твар прасвятлеў і стаў сапраўды маладым. Ён ціха, без афектацыі загаварыў: — Я не хаджу піць у кампаніі або на спатканне з каханай. Смешна, але прызнаюся, што ў мяне нават не было каханай жанчыны, не было кахання. Дваццаць пяць гадоў!.. Быў ідэал, бачу яго, але яшчэ не знаю, што лепей — каб быў гэты вобраз у вершах ці каб быў ён у рэчаіснасці.— Павольна ўзняўся з крэсла і блізка падышоў да Плаўніка.— А не хадзіць я не магу... пячэ тут, на сэрцы... я так хутчэй папраўлюся. Я хаджу па начных вуліцах, выходжу ў поле, на рэчку, іду росным берагам. А які світанак бачыў пазаўчора! Вам, можа, неспакойна, дык я перабяруся да каго-небудзь жыць. — Божа ж мой! — адно толькі сказаў Плаўнік з незахованым абурэннем.— Рабі, што хочаш, толькі не губі сябе. Павольна павёў у бакі галавой. — Не. Я хаджу на спатканне з Беларуссю. Я знаю, што гэтае спатканне апошняе, што гэта — развітанне... І не магу не хадзіць. І ён хадзіў, блукаў па Мінску і яго ўскраінах. Заходзіла сонца, і ў чырвоным святле апошніх праменняў блукаў самотны чалавек, то сочачы за тым, як ружовыя хмаркі дрыжаць на паверхні ракі, то за тым, як зялёнае лісце дрэў паступова цямнее і робіцца зусім чорным. Паднімалася сонца, і было кожны раз вялікім шчасцем бачыць, як абуджаецца пры яго ўсходзе жыццё, як птахі спяваюць радасны гімн світання, як знікаюць ранішнія туманы, як сонца, усеўладнае сонца ажыўляе зямлю... Ішла ноч, зоры мігцелі ў сінім небе, а калі выплываў з-за воблака месяц, яны бляднелі, а зямля афарбоўвалася ў зеленавата-ліловы колер... Багдановіч ішоў з ускраін у горад. Ён любіў гэты горад уначы. Ён любіў лавіць вухам абрыўкі смеху, музыкі, крокі позніх пешаходаў. Чыстым было паветра, і здавалася, гарадскія вуліцы пахнуць полем, палявымі кветкамі. Так, ён адпачываў пасля таго, што бачыў удзень. Ён мог бы зачыніцца ў пакоіку, пакорліва прымаць гасціннасць мілага, чулага Плаўніка. Ён хадзіў па заезных дамах, па рынку, па вуліцах, па касцёлах і цэрквах, і гора, народнае гора паўставала перад ім. Ён доўга не мог зразумець, чаго ён шукае. І аднаго разу думка запалілася ярка, нібы вячэрняя зорка, запалілася, і Багдановіч нават засмяяўся. Гэта ж вельмі проста — яму дваццаць пяць гадоў, усяго дваццаць пяць гадоў! Вобраз русавалосай дзяўчыны з чыстым, крышку вузкім тварам, дзяўчыны ў даматканай мужчынскай світцы з кніжкай у кішэні паўстаў перад ім і ўжо неадлучна ішоў побач з ім. Ён садзіўся над ракой — і дзяўчына садзілася побач. Ён праходзіць пад дрэвамі тэатральнага сквера — і насустрач ішла яна. Ён бачыў, як світанкам рэшткі туману растаюць у блакітным паветры — і там ён бачыў яе вочы... «Вераніка»... Мусіць, яна жартавала... Ён уваходзіў пыльны, потны, стомлены, але нейкі супакоены і шчаслівы. Першае, што ён рабіў заўсёды, як прыходзіў, глядзеў у люстэрка, якое падаравала калісьці маці. Ён яго павесіў ля акна і кожны раз здымаў. — Слухай, Ясакар, а я папраўлюся. Ты глядзі — нават загарэў. Плаўнік бачыў хваравітую жаўцізну, бачыў, як абцягнула скура скулы яго, але ці маўчаў, ці пераводзіў гутарку на што іншае. — Будзем верыць, што ты паздаравееш. Табе б на поўдзень, да мора. Ён вешаў люстэрка на цвік ля акна і жартаваў: — Добра, што мы не верым ні ў бога, ні ў чорта. Не, я не хачу загінуць у салёных вірах белапеннага сіняга мора.— Гэта ён успамінаў свой верш, адзін з лепшых, адзін з перлаў. Ён гэта ведаў, ведаў і тое, што «Эмігранцкая песня» вельмі папулярная сярод яго сяброў.— Не, Ясакар, я хачу памерці тут. Толькі суцеш сястру, я не памру ў гэтым пакоі, каб не рабіць ёй клопату. Я памру... Ясакар робіць нецярплівы жэст рукой: — Досыць, ну, досыць! Гэта ж... божа мой! жахліва... Раптам Багдановіч падыходзіць да стала, перабірае лісткі, бярэ адзін з іх. — Я блукаю па вуліцах і шукаю адну дзяўчыну. Я сустрэў яе тады, пад Мінскам. Яе лёс мяне вельмі непакоіць. Яна жартам назвалася Веранікай...— І, памаўчаўшы, раптам рэзка, з нястрыманым пачуццём дадаў: — Прыходжу і пішу. Пішу вось што. Я табе прачытаю, верш я назваў «Пагоня». Ён чытае глухім, нізкім распевам. Коні, коні! Сімвал, старадаўні герб Вільні, Вострая Брама, гісторыя! Але не гістарычнымі вобразамі гучыць верш. Аб тых, хто ў цяжкі час выпрабавання выракся Айчыны, аб тых, што забылі, як можна пакутаваць за Айчыну. Пра тугу па радзіме, якую просіць паэт, каб яна даравала запозненага ў любові сына і дазволіла памерці за яе... Глухім голасам чытаў Багдановіч, але хваляванне ахапіла Ясакара, хваляванне напоўніла пакой, хваляй выплеснулася за дзверы і прымусіла насцярожана застыць на месцы клапатлівую гаспадыню. Няўжо гэты хворы чалавек — мільганула ў яе думка — валодае такой сілай? Слёзы стаялі ў Ясакаравых вачах. Паўтараючы любімае сваё «божа ж мой», ён выбег з пакоя. А ўвечары ён пайшоў да знаёмага чыгуначніка, каб той дапамог адправіць Багдановіча на поўдзень.VІ
І зноў была ноч. Цёмна-сіняе неба, як аксамітны дыван, ахінула горад. На вежы б’е гадзіннік. Гукі падаюць, як зоры, падаюць і гаснуць. Музыка, спевы, смех. Вальс. Стары, сентыментальны, але вельмі прыемны вальс. Пакружыцца б. Каб усё навакольна паплыло і, плывучы, злілося ў суцэльныя агнёвыя пасы — блакітныя, жоўтыя, зялёныя. Асветленае акно. І ў ім — пары, пары. Вось адна з іх спыняецца ля акна, жанчына абмахвае твар веерам і потым лёгка б’е ім па падбародку свайго кавалера. Далей! Уздоўж тратуара стаяць фурманкі. Коні ківаюць галовамі, а фурманы сядзяць на козлах. Маўчаць. Калі Багдановіч сцішае крок, яны ўжо насцярожана падымаюць галовы, гатовыя на спаборніцтва. Вас падвезці? Куды? Трыццаць капеек у любы канец горада. — Не, мне трэба ў пекла на спатканне з Люцыферам... Далей! Вузкія вулачкі, што паднімаюцца на пляц, нагадваюць выкалатыя вочы. Агінаючы кафедральны сабор, Багдановіч напрамкі перасякае пляц і праходзіць пад вежай. Ад сцяны адлучаецца постаць, лёгкая, тонкая. Жанчына! — Вазьміце мяне з сабой,— ціха кажа яна. — Адрасуйцеся да Дантэ, у яго былі здаровыя нервы і лёгкія. Ён важыцца прайсці, але жанчына ловіць яго за руку. — Паслухайце... Я не ела тры дні!.. — Вы добрая хрысціянка, калі пільнуецеся пастоў! Вось газавы ліхтар прыняў іх у сваё святло. Багдановіч павярнуўся да жанчыны, і кроў штуршкамі прыліла да твару. — Вераніка! Ліхтар ліў на твар малочнае святло, твар быў бледны, без ценяў, без румянцу, вусны таксама здаваліся белымі, бяскроўнымі. Яна ўскрыкнула і зняможана апусцілася на тратуар. Ён падняў яе. Рукі дрыжалі, цела працінаў холад, сэрца гулка білася, што вось-вось, здавалася, не вытрымае грудная клетка. І маўчалі. Маўчанне цягнулася, мусіць, некалькі хвілін, а здавалася, што праходзяць гадзіны. Фурман, праязджаючы, спыніў свой фаэтон і спытаўся: «На Вясёлую? Трыццаць капеек». Нецвярозы ваенны, падышоўшы, казырнуў і, ікаючы, папрасіў прабачэння. Усё гэта вярнула Максіма да рэчаіснасці, і зноў даляцелі абрыўкі смеху, спеваў, музыкі. Стары сентыментальны вальс... Быццам нічога гэтага на свеце не было — ні галоднай бяздомнай дзяўчыны, ні ўцекачоў, ні блізкага фронту, ні калецтва, ні смерці, ні жахаў! Багдановіч борзда пачаў шукаць па кішэнях, але ў рукі траплялася толькі дробязь — срэбныя манеткі. Ён іх усе сабраў, набралася рублі два, мусіць. Гэтага было вельмі мала, недарэчна мала! Пальцамі ён намацаў гадзіннік, адшпіліў яго і разам з манеткамі паклаў ёй у руку. — Вось... А заўтра прыходзьце ў камітэт, там дапамогуць. Я зраблю ўсё... Прыходзьце, чуеце? Жанчына ціха плакала. І зноў быў дзень. Вірліва ішло жыццё ў перапоўненым людзьмі горадзе. Узнікалі гандлёвыя фірмы, заключаліся кантракты, нажываліся капіталы, капіталы гінулі. Кожны публічны дом зрабіўся біржай і казіно. У сінагогах вырашаліся камерцыйныя пытанні, у цэрквах адбываліся рандэву і шлюбы — на рынках. Узрос попыт на наркотыкі. За віно плацілі вялікія грошы. І віна была рака. Шаснаццацігадовыя ішлі пад вянец са старымі і гандлявалі сваім сумленнем. Гандлявалі ўсім: тухлым мясам, ботамі з кардонным падборам, правам не ісці на вайну, будучымі міністэрскімі крэсламі і целам. Кіпеў чалавечы натоўп, пераліваўся з вуліцы ў вуліцу, з пляца на пляц, з рынку на рынак, напаўняючы паветра разнастайнай гаворкай, лаянкай, рогатам, лямантам, звонам званоў і неадчэпнымі — «Падайце, Хрыста радзі, калеку няшчаснаму...» Абрубак чалавека блытаўся пад нагамі пешаходаў, і на бруднай кашулі целяпаўся Георгіеўскі крыж... І зноў быў дзень, і дзяўчына ў камітэт не прыйшла. Багдановіч сядзеў і моўчкі чакаў. Не дачакаўся. Пайшоў блукаць па горадзе, заглядваючы ў кожны заезны дом. Дні і ночы хадзіў па вуліцах, не заўважаючы ні натоўпу, ні тлуму, трацячы сілы. Аднаго разу, апынуўшыся на пляцы, ён адчуў страшную стомленасць. Апусціўся на лавачку. Спякотны быў дзень, парыла. Каўнер рэзаў шыю. Дыхаць было ад гэтага цяжка. Не трэба было садзіцца на сонцы, але не хацелася кратацца. Перад ім ляжаў пляц, на шэрым бруку соваліся цені фаэтонаў, калёс, коней, туды-сюды, у розных кірунках. Увага настолькі аслабла, што, апроч гэтых ценяў, ён нічога не ўспрымаў — ні колеру, ні гуку. І ўспомнілася яму, як у папярэдні прыезд — тады ён быў дужы — пайшлі яны з Купалам у поле. Яно ляжала перад імі ўсё ў кветках. Дзівосны стракаты дыван, па якім праплывалі цені воблакаў і птахаў. Паэты ляглі сярод кветак, і над імі было неба, сіняе, у белых воблачках. Купала расказваў пра тое, якая прага ў вёсцы да беларускай кніжкі, якім поспехам карыстаецца газета. А потым Купала чытаў. Якія гэта былі вершы! Багдановіч добра разумеў, што Купала — лідэр. Творы былі кавалкамі жыцця, цяжкага, гаротнага жыцця, крыху сумныя часам, а больш з сонечнай надзеяй. Было прыемна, што Купала цэніць яго водгукі і заўвагі, верыць ягонаму шчыраму захапленню гэтымі велічна-скупымі вершамі. І тады ўпершыню — настолькі былі моцныя пачуцці, выкліканыя вершамі Купалы,— Багдановіч зразумеў, што трэба, абавязкова трэба пакінуць свой утульны пакой, застацца тут, на Беларусі, каб слухаць біццё сэрца яе... На пляцы спыніўся рух ценяў. Гэта спыніла стомлены поступ думак і прымусіла ўвагу зноў уключыцца ў навакольнае. Вось што ўбачыў ён. Перасякаючы пляц, ад сабора ішло чалавек дваццаць салдат, у накінутых шынялях, без рамянёў, няголеныя, брудныя, а вакол гэтых дваццаці ўдвая большы ішоў канвой, узброены, маўклівы, і крокі гучалі барабанным россыпам. Крыху збоку ішоў афіцэр, добра паголены, вельмі бліскучы. Стоўпіліся пешаходы, жанчыны важыліся перадаць грошы, але афіцэр далікатна прасіў не падыходзіць блізка. Ён нешта сказаў, і словы паляцелі з вуснаў у вусны, ад пешахода да пешахода, паляцелі, як вараннё, і нарэшце даляцелі да Багдановіча. — Нямецкія шпіёны, бальшавікі. Але ён бачыў стомленыя няголеныя твары, простыя салдацкія твары, вельмі шэрыя на яркім сонцы, такія ж, як і шынялі. Твары былі спакойныя, але ў іх паэт чытаў не абыякавасць і безнадзейнасць, што ўразілі яго тады, пры спатканні з уцекачамі, а стрыманую суровасць і ўпэўненасць. Так, з пекла ішлі гэтыя людзі, людзі з гэткім выразам на твары бачылі ўсё — і холад, і голад, і смерць, і знявагу, і абразу, яны, некранутыя, маглі прайсці праз агонь, праз ваду, паўстаць з попелу, паўстаць з магіл. «Бальшавікі!» — біліся крылы варання. «Шпіёны! Шпіёны!» — каркала вараннё. «Хрыстапрадаўцы! Здраднікі!» — зусім блізка ад Багдановіча прагаварыў чалавек у чорным кацялку, з чорнымі вусікамі і з бабачкай-бантам пад напудраным ружовым падбародкам. Бант быў чорны, а па чорнаму — чырвоныя і белыя гарошыны, вельмі модны бант. — Вы ў гэтым упэўнены? — спытаў Багдановіч і адчуў, як агіда да гэтага пана ў кацялку робіць голас яго рэзкім і задзірыстым.— Простыя людзі — сяляне і рабочыя, салдаты... вы верыце, што яны могуць прадацца немцам? У круглых вачах — недаўменне, спалох. — Малады чалавек, тут не месца для такіх дэбатаў. Вельмі было прыемна бачыць, як пульхны карак набракаў крывёю. І кінуў наўздагон пану ў чорным кацялку: — Паклікаць гарадавога! Арыштаваныя праходзілі паўз яго. Багдановіч усхапіўся. Адчуў, як гайданулася пад ім зямля, нібы ад землеўздрыгу. Трэцім ад краю ішоў салдат з тварам Паўла Курнатоўскага. Няголены і схудалы, ён выглядаў зусім маладым. І быў вельмі дзіўным кантраст бледнага твару і вялікіх чорных, з гарачым бляскам вачэй. Багдановіч ірвануўся да яго. Канваіры замяшаліся, і гэтага моманту якраз хапіла для таго, каб паэт і арыштант маглі абняцца. — За што? — За праўду. І перад вачыма вокамгненна паўсталі хатка на беразе ракі, ноч, дробны дождж і вецер. І не было залітага сонцам пляца, а толькі — гарачы бляск вялікіх, усё ўвабраўшых у сябе вачэй. Змрок над Волгай, над зямлёй, імянуемай Расійскай імперыяй. — Спыніць! — крыкнуў афіцэр. Яго груба адарвалі ад таварыша, строй самкнуўся, шэрыя шынялі праплылі перад ім. — Бывай, Павел! — Бывай, Максім. Не думаў, што будзе такое развітанне! І зноў на пляцы засоваліся цені, зноў грукат вялікага горада напоўніў слых. Быццам нічога не было — ні канвою з вінтоўкамі, ні бліскучага афіцэра, ні шэрых твараў, ні шэрых шынялёў, ні гарачых праўдзівых вачэй... І не было сіл, зусім не было сіл...VІІ
Клопатамі сяброў удалося сабраць патрэбную суму грошай, каб адправіць хворага паэта на поўдзень. На Плаўніка ўсклалі цяжкі абавязак угаварыць паэта ехаць лячыцца, пераканаць яго ў тым, што грошы на дарогу — гэта аванс пад будучую кнігу, над якой ён будзе працаваць у Ялце, не спяшаючыся, як стане лягчэй са здароўем. А са здароўем было дужа дрэнна. Наступіў момант, калі Багдановіч цэлымі днямі не паднімаўся з пасцелі, адмаўляўся ад ежы, скрозь усю ноч цяжка кашляў, задыхаўся, харкаў крывёю. У рэдкія хвіліны зацішша ён любіў гаварыць аб будучым, аб тым, як беларуская культура зойме пачэснае месца сярод славянскіх культур, аб тым, як надыдзе такі час, калі ўсе культуры злучацца ў адну, агульначалавечую. А часамі раптам яго апаноўвалі цяжкія думкі, і тады ён гаварыў аб пагібелі цывілізацыі, аб тым, што тэхніка, развіваючыся, паглыне і мастацтва і самую сябе. У «Беларускай хатцы» наладзілі вечар і запрасілі Багдановіча. Але чытаць прыйшлося старыя вершы — пра восень, пра старасць, пра лесуна. Цыкл «З песень беларускага мужыка» чытаць не дазволілі, але выйшла так, што нехта пусціў па руках рукапіс «Эмігранцкай песні» і «Пагоні», і гэта стварыла своеасаблівую атмасферу гарачай прыхільнасці да паэта. Ён чытаў глухім, нізкім распевам. Дзіўныя вершы пра тое, як брыдзе ў абшарпанай шкуры лясун па дарогах, рог абламаны аб дрэва, спяшаецца стары небарака ў дрыгву, у цёплыя імхі... Дзіўныя вершы пра тое, як лясун пачынае перабіраць струны-сосны і як гранне дзівоснага струманту палоніць свет. Але слухачы чулі іншы голас за гэтымі вершамі: голас вялікай любові і нязмернага болю за лёс Айчыны. І як канчаліся вершы, воплескі трапяткімі галубамі шугалі ў паветра. Яшчэ і яшчэ прасілі яго чытаць. І праважалі яго гуртам, шумлівым і гаваркім гуртам моладзі. І ўжо ля самай кватэры Багдановіч сказаў да Плаўніка: — Вось і развітанне... Апошнія дні я ўвесь час развітваюся... На ганку, калі Багдановіч прайшоў у пакой, Плаўніка перапыніла сястра: — Самуіл! Я прыбірала ў пакоі і выпадкам зачапіла люстэрка. — Глупства, не заўважыць. Але ён заўважыў. Ён зняў пустую акантоўку і сабраў з падаконніка кавалкі шкла. Трымаючы ўсё гэта ў руках, моўчкі сеў на ложак і задумаўся. І як увайшоў у пакой Плаўнік, паэт узняў на яго вочы, і столькі суму было ў іх, столькі несхаванага болю, што ў Плаўніка зашчымела сэрца... — Значыць, канец. — Ды што ты, Максім, гэта выпадак, дробязь. Ты ж сам казаў, што не верыш ні ў бога, ні ў чорта. Аскеп’е і парожняя акантоўка ляжалі на далоні, і, нібы зачараваны імі, глядзеў Багдановіч і бачыў дзіўны адлюстровак лямпы, паўтораны некалькі разоў. — У чорта не веру, а ў гэта — веру. Матчын падарунак. Не, гэта канец. І кінуў аскеп’е на стол, і мільганулі аганькі на стале. — Канец, — паўтарыў і ўзняўся з месца, падышоў да акна і прыхіліўся белым высокім ілбом да шыбіны. — Развітаўся з маладосцю, з сяброўствам, радзімай. Магу паміраць спакойна, як паміралі нашы продкі. Шкада толькі, што не на бранным полі, а дзе-небудзь на шпітальным ложку. Не, не, не пужайся. Я паеду. Цяпер мне ўсё адно. І не трэба мне ехаць на поўдзень, лішнія турботы, але я паеду. А як бы хацелася дажыць да сапраўднага світання! — Божа ж мой,— з хваляваннем прашаптаў Плаўнік,— мы дажывём, Максім! «І будзе ўнукам панаванне там, дзе сягоння плача дзед». Так сказаў наш паэт. І гэты час блізка, толькі ўзыдзе сонца. Вось пабачыш. Багдановіч паглядзеў на таварыша. Які гэта мілы, ветлівы і таленавіты чалавек. Няхай жыве і працуе, ён шмат яшчэ зробіць, гэты выдатны паэт і белетрыст, падумаў Багдановіч, а выказаў думку інакш: — Праўда, Ясакар, мы дажывём. Мы! А я, Максім Багдановіч., не дажыву. Канец.***
Праз некаторы час у Ялце надышоў канец. І хоць пісаў ён, што кніга з друкарні пана Марціна Кухты парушае яго самоту, ён адчуваў сябе самотным. А яшчэ праз колькі часу — у кастрычніку таго ж 1917 года — надышло сапраўднае світанне, аб якім марыў хворы паэт.
17.1.1947 г. Байрам-Алі
Уладзімір Караткевіч Дрэва вечнасці
Апавяданне аб падарожжы ў стагоддзіВам ніколі не даводзілася зайздросціць старажытнаму князю Давіду з палескага Гарадка? Мы ў тое лета зайздросцілі яму, як Яга зайздросціў Венецыянскаму Маўру, як Сальеры зайздросціў Моцарту, як... як усе бездары зайздросцяць Чалавеку. Мы — гэта наш шафёр, асістэнт аператара, аператар (ён жа рэжысёр) Анатоль Забалоцкі, друг аператара (нельга ж было кінуць нечаканага госця ў пустым горадзе, ды і паехаць) і я, сцэнарыст, ён жа казначэй, ён жа здабывальшчык прыпасаў, адказны за вогнішча, добры хлопец, пры зручным выпадку — брат па бутэльцы і прочая, і прочая, і прочая. Мы адчувалі сябе бяздарнасцямі. Мы шмат дзён не маглі вытрасці са студыі машыну, грошы, шафёра, скаты, трасцу, халеру. Князю было добра: узяў сабе са скарбніцы тры капы грошай, загадаў стайніку прывесці коней, гукнуў харобрую дружыну, ды і пайшоў сабе Палессем, харчуючыся забітымі зубрамі і турамі, шыраючы шызым воўкам, а таксама арлом пад аблацы, проста пад Марыенбург і Берлін, трэсці крыжакоў. Яму гэта ўдавалася лёгка аж у некалькіх дзесятках паходаў, аж пакуль у апошнім не аддаў ён свайму богу пасечанай мячамі душы. А ў нас не было ні сваіх коней, ні сваёй скарбніцы, а студыя пачасту трымала сябе так, быццам гэта нам і толькі нам патрэбен быў гэты фільм аб старажытных беларускіх дрэвах. У другіх паездках было лягчэй, а тут мы намучыліся, як грэшныя душы ў пекле. Калі мы ўрэшце здабылі ўсё, што трэба, выявілася, што «казёл» наш жарэ бензін, як пан Дубатоўк віно (і з такім самым, мала прыкметным, рэзультатам), што скаты нашы маюць тэндэнцыю раз-пораз аддзімаць (пэўна, ад спёкі), а тэнт па дзіравасці нагадвае плашч святога Марціна, а па здатнасці ўсёй паверхняй прапускаць ваду — амаль усе тыя плашчы, якія мне даводзілася купляць за дваццаць год самастойнага жыцця. Але позна было ўжо, і мы ехалі і ехалі далей у поўнай пакоры лёсу, цьмяна спадзеючыся, што скаты і камеры вытрымаюць лясныя карэнні лепей, чым асфальт, што ў ярах, каляінах і дзюнах у «казла» будзе меншы апетыт, што дажджу, дасць Бог, і не будзе, што нам не давядзецца каціць нашага каня і ўсе пажыткі экспедыцыі з нетраў Палесся да цэнтраў цывілізацыі, хаця б і адноснай. Мы горка памыліліся. Скажу толькі аб дажджы, які паласаваў нас на працягу дванаццаці гадзін, калі мы ехалі назад. Я вёз з сабою рукапіс рамана (хлопцы збіраліся кінуць мяне ў маім Рагачове, вяртаючыся ў Менск), і ўсе дванаццаць гадзін я сядзеў на рукапісе, прыкрываючы яго ўласным целам. Пэўна, я прамок з галавы да ног, бо рукапіс па прыездзе быў трохі падмочаны. Угледзьцеся ў гэтыя падцёкі, нашчадкі, і памяніце нас добрым словам за нашы пакуты. Не буду расказваць пра ўсю нашу дарогу. Пастараюся толькі пакаяцца перад загадчыкам фермы, што пад Парычамі. Мы выехалі, па віне студыі, позна, прыехалі туды, на бераг Бярозы, зусім уначы, і (паверце, толькі сілаю жорсткіх абставін!) я вымушаны быў сцягнуць з кастра каля фермы некалькі паленцаў, каб раскласці хоць нейкае цяпельца і, хаця пры ягоным святле, нацягаць пасля лаўжоў і сухастою, каб развесці зыркае вогнішча і сяк-так пераначаваць ля яго. Але вы яшчэ не ведаеце, якая была наша мэта? Мы ехалі ў Палессе, у глыбіню ягоную, за Мазыр і Лельчыцы, каб «засняць» каля вёскі Данілегі славуты тысячагадовы цар-дуб, або дуб Крывашапкі. У нас былі ўжо шасцісотгадовыя дубы, чатырохсотгадовыя ясені, таполя Напалеона, дубы Міцкевіча, дубы Ягайлы, проста семісотгадовыя дубы. Нам пазарэз патрэбен быў тысячагадовы дуб. Без яго фільм быў бы не фільм. Ехалі насустрач стагоддзям. Праскочылі Прыпяць, праскочылі ўтульны ўзгорысты Мазыр. Дзень далёка пераваліў за палову, і я дамогся таго, каб гэтую ноч мы пераначавалі на беразе Прыпяці. Гэтую зямлю нельга глядзець стомленымі вачыма, яна такая адна, і перад ёю, як перад сур'ёзнай кнігай, павінен быць пралог або хаця лірычны ўступ. Лепей за Прыпяць у гэтым сэнсе нічога не прыдумаеш. Мы ад'ехалі далёка ад горада, разбілі палатку і паехалі шукаць рыбакоў «у разважанні, чаго б пад'есці». Самім лавіць было позна. Прыпяць не любіць тых, што бяруцца за справу на хапка. Каб мы былі разумнейшыя, мы б ведалі, што ніхто не будзе займацца такой дурасцю, як ловы рыбы, калі за ракою касьба, калі звіняць косы, калі гучна смяюцца каля буданоў бабы, гатуючы вячэру, калі хлопцы, абцершы пукам травы касу, кідаюцца ў раку, каб змыць з сябе дзённы пот, і гучна, цераз мыс, перакідваюцца з дзеўкамі рызыкоўнымі жартамі і ўсім такім іншым, вячэрнім. Рыбакоў мы сапраўды не знайшлі. Затое знайшлі калег. Яшчэ калі мы ехалі нетрамі, я зразумеў, што дзеля паўнаты шчасця нам не хапае толькі сустрэчы з мядзведзем. Але мядзведзі былі далей (выяўляецца, па шматлікіх расказах, што яны ёсць і тут, а не толькі на Бярозе, мы самі сустракалі людзей, якія зусім нядаўна бачылі іх), за тымі мясцінамі, куды мы ехалі. І вось мы выехалі на палянку над ракой і ўбачылі там апараты, танваген, людзей і... ніштаватае ўжо медзведзянятка. Нас сустрэлі знаёмыя храпы. Малады аператар расцвіў пралескай і ўсміхнуўся сонцу, беларускім лясам, Прыпяці і мне. І я ўспомніў, як у адной экзатычнай кватэры мы сядзелі і папівалі сухое віно пад крыкі шматлікіх папугаяў і як потым нам, як дарагім гасцям, падарылі каштоўны падарунак: руку эгіпецкай муміі. Я спаў тую ноч у інтэрнаце і ўсю ноч з прыемнасцю ўспамінаў, што ў мяне пад ложкам, у чамадане, ляжыць рука муміі. Магчыма, эгіпецкай царэўны. Раніцай я зразумеў, што не магу скарыстацца з такога дарагога падарунка, і велікадушна пераўступіў руку муміі майму сябру. Я страшэнна паважаў яго як маладога таленавітага аператара. Я не мог абяздоліць яго, пакінуўшы руку муміі толькі сабе. Раніцай ён сказаў, што занадта малады і не можа адзін карыстацца рукой муміі, што ён нічым не праявіў сябе як малады таленавіты аператар (дагэтуль ён гэтага чамусьці не казаў, а казаў зусім адваротнае), і аддаў руку муміі трэцяму сябру. Увесь час у нашым пакоі нябачна прысутнічала рука муміі. Урэшце мы калектыўна аднеслі руку муміі назад і сказалі, што нашы заслугі перад гэтым домам і ўвогуле нашы добрыя якасці нявартыя такой дарагой узнагароды. Пасля я купіў новы чамадан, а стары вынес і паставіў на вуліцы. Ад усёй душы спадзяюся, што нехта карыстаецца ім да гэтага часу. Гэта быў харошы, дыхтоўны чамадан. Хай пашле яму Бог доўгае жыццё. Чаму я ўспомніў аб муміі? А чорт яго ведае... Так. Медзведзяня знемагала ад спёкі і здаровага маладога апетыту. Дублёр ягоны хроп на ўсе застаўкі і не ведаў, што заўтра менавіта яго чакае тая ж самая цяжкая чаша, а храпці і есці будзе гэты. Медзведзяняці ў дзень здымак да вечара не давалі досыта пад'есці. Іначай нажарэцца і не захоча працаваць. Зусім як чалавек. Небарака замарыўся на працы (здымалі чорт ведае колькі дубляў) і нічога ўжо больш не хацеў. У перапынку ён знайшоў пад машынай лёд, накрыты скрынкаю, перакуліў яе і вельмі бадзёра — у спёку гэта добра — узяўся за справу: жэр гэты лёд, як дзеці марожанае, — аж храбусцела. Лёд адабралі. Тады ён пачаў шукаць нешта другое, але нічога не адшукаў. Знайшоў, што праўда, распачатую бутэльку мёду (у чалавека гэта называецца «прэміяльныя») і палічыў, што за такую работу мае на яе права, — дык і тую не далі. Тады ён вырашыў уцячы, але паколькі яго якраз узялі на павадок — ён даводзіў, што ўнутрана свабодны, тым, што бег на месцы, падскакваў на ўсіх чатырох таўстапятых лапах. Што ўспамінаеш ты цяпер, бедны, седзячы ў клетцы ў Бярэзінскім запаведніку? Прыпяць? Лёд? Або можа тое, як, вымыты ў ванне і дасуха выцерты, аднойчы ў Менску хроп на маёй тахце, укрыты да галавы народнай посцілкай? Мы тады ўзнялі келіхі і за цябе. А можа думаеш, што людзі знявечылі табе жыццё, што, вольны, ты ніколі б не цягнуўся да іх і, вялізны ўжо, не прасіў бы, выйшаўшы з лесу, цукру і нікога б не палохаў, а значыцца, не трапіў бы і ў клетку? Хто цябе ведае, аб чым ты думаеш, бедны, палонены людзьмі звер. Памятаеш, тады, над Прыпяццю, я казытаў табе круглае пуза, перакуліўшы на спіну? Успомні мяне дабром, як і я ўспамінаю цябе. Пасля ночы, якая паўзла парай з Прыпяці і малочнымі туманамі з лагчын, пасля ракі, спачатку поўнай вячэрняй заранкай, а пасля зорамі, пасля вогнішча і мёртвага сну добра было ехаць Палессем. Выдаўся цудоўны, раскошны сонечны дзень, такі цёплы, што мы знялі тэнт, апусцілі, спадзеючыся на бязлюддзе і адсутнасць інспекцыі, ветравое шкло, скінулі кашулі і ехалі, і толькі глядзелі, пілі ўсімі вачыма прыгажосць, разлітую вакол. Цэлымі гадзінамі лясы і лясы, старыя, гордыя сваім узростам лясы! Цэлымі гадзінамі няма ні машыны, ні чалавека, ні вёскі! Чорныя вольхі ў нізіне, ля дарогі. Чорныя вольхі ў два абхваты. Грабы і хвоі ў невыносна злітых абдымках, зараснікі, джунглі падлеску ля ног волатаў, рэчкі, што з цяжкасцю крадуцца праз пушчы. Ціха-ціха, каб хуткім бегам не разбудзіць якога-небудзь паўмёртвага ляснога патрыярха, каб не ўздумаў ён перад смерцю зрынуцца на рачную плынь, перагарадзіць яе, забараніць бегчы далей і прымусіць хітрыць і шукаць абходу. На рэдкіх палянах — буслы, што бродзяць берагамі ручаін, дзічкі, падобныя на дубы, на зялёныя, у палову неба, хмары. Продкі пакланяліся дубу і дзічцы, лічылі, што жывуць у іх гордыя душы палескіх мужчын і пяшчотныя душы мясцовых жанчын, ледзь не самых прыгожых на ўсёй Беларусі. Нашчадкі не вераць (а можа і вераць падсвядома, памяццю тысячагоддзяў) у лясных багоў. Але яны і зараз пазбягаюць чапаць гэтыя дрэвы і не чапалі б іх зусім, каб часам не пільная неабходнасць або не загад чалавека, які не ведае звычаяў гэтай зямлі. Замест гэтага яны ўсцягваюць на кожную такую палянную дзічку, на кожны дуб калоду для дзікіх і свойскіх пчаліных раёў. Часта па тры-чатыры і больш калод на кожнае вялікае дрэва. Мы завём гэта калодай. Продкі паўсюль называлі гэта «свепет». Мясцовыя людзі кажуць «слепет», і ў гэтым слове ясна адчуваецца старажытнае праславянскае «в», якое так нідзе і не паспела перайсці ў беларускае «ў». Але я пад гэтымі дубамі, дзічкамі, каштанамі і грабамі з трапятаннем адчуваю дыханне майго прашчура, зменлівае і вечнае Слова яго. Палессе! Ты ўсё — бясконцая і вечная паэма. Кожная лясная рэчка твая — драмлівы рэчытатыў ліры. Кожнае тваё ўрочышча — урачысты хор магутных галасоў. Кожнае дрэва тваё — Песня Песняў. Кожная галіна пад ветрам — неўміручы радок. І кожны свепет на дзічках тваіх — ода гэтаму вялікаму небу, на якім зараз ласкавыя і чыстыя адценні вечара. І пад гэтым небам мы ехалі ў стагоддзі. Кіламетры за чытыры адДанілег (Данілевічы таксама) я яшчэ здалёк убачыў нешта такое, што сэрца маё не паверыла і ўпала, а пасля ледзь не выскачыла ад радаснай упэўненасці, што вочы мае не падманулі мяне. Упоперак пешаходнай сцежкі, якая ў мініяцюры паўтарала сабою гэты зарослы травой прасёлак, ляжаў, па казацкім звычаі, раскінуўшы рукі і ногі, каржакаваты, моцны стары. А ля яго стаяла і прасілася ўзяць старая. У нас было страшэнна цесна ад экспедыцыйнага барахла, але я непахісна вырашыў: «Гэтых трэба ўзяць». Калі б трэба было — я пасадзіў бы ў гэтую ж самую машыну яшчэ мільён такіх, як яны, а сам выйшаў бы і пайшоў пеша. Старая была першым прывітаннем ад стагоддзяў, у якія мы падарожнічалі. Нібы прыйшла з сярэдніх вякоў у сваім, з ног да галавы напэўным, народным уборы. Не было хіба што наміткі, або «галавы», таго дзіўнага падабенства белай кісейнай чалмы, што завесаю падае на плечы і пакідае адкрытым адзін толькі твар. Замест яе на галаве была багацюшчая хустка, гладкая і вышытая толькі «на вугал» вышыўкай дзіўнай прыгажосці і майстэрства. На белай доўгай сарочцы не было жывога месца ад візэрункаў, зробленых, магчыма, за доўгія і доўгія месяцы дасканалай у сваім адчуванні прыўкраснага рукой. Сумесь геаметрычнага арнаменту з раслінным была натуральная і завершаная. Такому навучыць нельга. Тут вучылі тысячагоддзі, а майстар інтуітыўна, але ж прыўносячы сваю індывідуальнасць, паўтараў неабвержны вопыт і густ мільёнаў. Тут было, як з вялікім майстрам народнай песні, які ў вочы не бачыў ніводнай ноты, але спявае, як усе пакаленні вялікіх майстроў да яго. Пачніце яго вучыць, калі ён ужо склаўся. Кажыце яму аб фальшы ў гучанні той ці іншай ноты, аб «пясочку» ў гуку, аб «сцершымся» тэмбры. Вы навучыце! Пры поспеху можа быць нават і добры спявак. Але вялікага майстра не будзе. Вы навучыце, але вы і заб'еце, бо ваш вопыт — нішто перад вопытам тых, якія, не ведаючы, тысячы год спявалі «душой». Паўзверх гэтай снежна-белай сарочкі з рассыпанымі па ёй вясёлкамі была накінута ядвабіста-сіняя шнуроўка, якая яшчэ і зараз строга і ладна абцягвала стройны (відаць ужо да смерці) і прамы старэчы стан. Тканы ў рознакаляровыя дробныя шашачкі андарак быў, як трохі прыглушаны (бо так патрабаваў узрост) жар, і дзівосны па спалучэнні колераў. Пасля я ўбачыў маладых. У тых на андараках пераліваліся чыстыя, нязмешаныя колеры. А тут былі хутчэй адценні двух-трох колераў, але адценняў гэтых было мноства. Відаць, і тыя і тыя ткаліся не менш як у дваццаць чатыры ніты. Чабоцікі каляровай скуры давяршалі ўсё. Нічога не выбівалася з агульнага строю. І я зразумеў, што ў вобразе гэтай старой, сярод гэтых лясоў, пад гэтым беларускім небам, упершыню ў маім нябедным жыцці сустрэлася мне сама Гармонія. Яе не магло быць ува мне. А ў гэтай старой, у адпаведнасці яе і яе ўбора гэтым ціхім прыглушаным лясам, гэтай забытай дарозе, гэтаму залацістаму вячэрняму небу — яна была. Поўная і дасканалая, пакуль што на адзін толькі вечар у маім жыцці. А можа, на адзін толькі вечар да самага майго скону. Мы сяк-так размясцілі іх на рэчах, і, дзіўна, наша машына не стала дысанансам, а сама пакорліва падпарадкавалася старажытнай прыгажосці. А старая гаварыла, усплёскваючы рукамі, і, таксама як сама Гармонія, гучаў, пераліваўся, звінеў у яе вуснах пявучы палескі дыялект. Быў дзень Пятра і Паўла. Стары, муж, па даўняй традыцыі ўчыніў ім патрэбнае ўзліванне (а паколькі святых было два, то няма чаму здзіўляцца, што ўзліванне было двайное) і, нягледзячы на гэта, пераапрануўся і пайшоў на кашару, дзе працаваў вартаўніком. Яго хацелі затрымаць, прыводзілі рэзонныя доказы, што стаіць лета, а значыць, няма чаго палохацца ваўкоў, што не толькі злодзея, а і ўвогуле чалавека не знойдзеш з агнём на многія вёрсты, але стары занатурыўся. І вось, нібы чула яе сэрца, устрывожылася, пайшла і ўбачыла, што ляжыць яе стары лясны казак — па казацкім звычаі — упоперак сцежкі і наадрэз не хоча ісці дахаты. Напетрапаўліўся-а. Каб не вы, галубочкі, невядома б, што і рабі-іць. Я грэшным чынам падумаў, што старая за ўсё жыццё так і не раскусіла яго да канца, што не такі ён і п'яны (дарэчы, ён трохі пасля і давёў гэта), а проста не хацеў ні дадому, дзе ад адных баб кранешся, ні на кашару, дзе авечкі. Усё было прасцей. Чаму не застацца тут? Цёплае паветра, цёплая зямля, родны лес вакол і чыстыя зоры над галавой. Добра ляжаць і марыць і нешта ціха спяваць самому сабе. Ніхто не праедзе, ніхто не пройдзе. Гэта ж табе не горад, дзе не дадуць добраму чалавеку нават паляжаць упоперак дарогі ў сваю ахвоту. І мы прыехалі ў невялічкую вёску, усю аточаную лесам, усю патопленую садамі і шатамі вялізных дрэў, нібы апушчаную на дно зялёнага мора, нібы паглыбленую ў зялёны і трохі аранжавы ад заранкі паўзмрок. Быў мяккі вечар. Даўно асеў пыл ад чарод (а можа, яго і не было? Можа, каровы і начавалі ў лесе?). Шэрыя хаты з таўшчэразных бярвенняў насунулі па самыя вушы цёплыя шапкі стрэх. Драмалі або марылі пад песні. А песні гучалі паўсюль. На бярвеннях ля хат, на лавах, на прызбах, проста на паплаўцах. Паўсюль сядзелі жанчыны, дзяўчаты, старыя і дзеці, чыста ўсе апранутыя накшталт сустрэтай намі старой. Розныя ўборы, розныя колеры, фарбы і адценні, розныя густы, крышачку рознае ўмельства. Але вёска дзякуючы ім нагадвала букет або стракаты ад разліву чэрвеньскіх красак поплаў. Бо ўсе былі ў сваім, напэўна, у амаль такім самым, як пры Ўладзіміры, як пры войнах з татарамі, як тады, калі бушавала ў гэтых мясцінах полымя паўстання, запаленага Крывашапкай. Гэта не было старамодна і смешна (гэта былі людзі дваццатага стагоддзя, і яны шмат ведалі). Гэта было велічна. Гамер і лірныя песні не старэюць. Старэюць многія нядаўнія песні. Старэюць многія кінастужкі, падобныя на оперу ўдзень, пад чыстым небам. Старэюць і выклікаюць смех. А Гэта было велічна. У дваццатым веку, сярод гэтых людзей, смешныя былі мы ў нашай гарадской, ды яшчэ і патрапанай, рабочай вопратцы. Тут і новая выглядала б пачварна... Гармонія — гэта былі яны. Дасканаласць — гэта былі яны. А старамоднымі і непатрэбнымі на вока дваццатага стагоддзя тут былі мы. Мы былі дысанансам. Сярод гэтых людзей Толькін прыяцель, расеец, саромеўся сваёй кніжнай расейскай мовы, а я саромеўся сваёй гарадской беларускай. Мы, аднак, пастараліся не даць ім зразумець гэтага. Той пераважна слухаў, а я адразу ўключыўся ў балбатню і жарты, стаў пераймаць іхнія інтанацыі, імітаваць непараўнальную музыку іхніх сказаў. І — дзіўна! — у мяне пайшло. Можа, яны проста зрабілі выгляд, што не заўважаюць гэтага, па прыроднай, адвечнай далікатнасці сваёй, але я не думаю. Са мною аднойчы ўжо было так. Я слухаў, як грае на жалейцы вясковы пастух, прыгожы і чысты, як голуб, сівы дзед. І таксама быў вечар, і каровы жавалі жвачку і слухалі. Мне здалося, што я нібыта разумею ўсё. І дзед быццам зразумеў гэта, выцер жалейку аб прыпол сарочкі і працягнуў мне: — На. І я, нібы так і трэба было, узяў яе і... зайграў. Таму што я зразумеў: тут непатрэбна загадзя прыдуманая мелодыя, тут павінна гучаць душа. Гэта яна павінна выказваць сябе ў подыхах і рухах пальцаў, а астатняе прыйдзе само. Таму што музыка твая толькі акампанемент вечару. — Добра, — сказаў дзед. — Дайшло. Нешта падобнае было і тут. Мы сядзелі і гаварылі і ціха смяяліся, чакаючы нашага дзеда. Мы хацелі, каб нехта яшчэ сёння паказаў нам дуб. Заўтра мы паедзем здымаць яго, нікога не турбуючы. Вызваўся наш дзед. Мы далікатна (галоўным чынам дзеля старой) усумніліся ў ягоных магчымасцях. Што тут пачалося! Дзед намыліў нам галаву оптам і ў розніцу. Ён сказаў, што ніхто лелей за яго не ведае, дзе ён, гэты дуб, што ён ужо тысячу разоў хадзіў да яго за доўгае сваё жыццё, што ён бываў каля яго яшчэ дзіцем, што ніхто так добра не пакажа нам, дзе менавіта ўжо «тышчу гадоў» расце гэты дуб. І мы згадзіліся, і вось чакалі яго. А жанчыны спявалі. А я глядзеў на іхнія прыгожыя твары, на іх ільняныя або чорныя як смоль (сярэдняга не было) косы, на іхнія ўборы і думаў, што гэта дзіва як добра. Таму што гэтыя шнуроўкі і андаракі былі не ад оперных пейзан у лапціках, а было гэта заўсёды так. Аб гэтым сведчылі чорныя рабочыя рукі (правядзі такімі па чымсьці — сто разоў зачэпяцца), што зараз адпачывалі на дзіўнай прыгажосці андаракоў, вытканых імі. Рукі, якія насілі сена з балотаў і палян і ўмелі рабіць яшчэ тысячы спраў. Рукі, што цяжка здабывалі свой «штодзённы». На д'ябла былі ім патрэбныя мы. Іхнія песні плылі над вёскай да залатой завесы захаду. Плылі над гэтай сумнай, вячэрняй, нібы закінутай зямлёй. І песні гэтыя былі — дзіва. І казалі яны пра каханне, пра варанога коніка і дальнюю дарогу, пра здраду і рэўнасць, пра гэтыя дубы — пра ўсё, што было і давеку будзе на зямлі. Стары выйшаў з хаты, як адноўлены. Твар свежы, трохі нават урачысты. Белая сарочка з хатняй палатніны багата вышываная. Паважна сеў побач з шафёрам і — перад бабамі — уладна сказаў: — Паняй! І тут адна гожая чарнявая маладзіца са снежнымі зубамі сказала: — Ну вось. А я тут і жыццё-о пражыла-а, а дуба таго не бачыла-а. Вочы смяяліся. Я запрасіў яе сесці з намі, і яна нават устала. Але астатнія схапілі яе, пачалі валтузіцца і крычаць ёй, што «няма чаго адной», што хлопец той, відаць па ўсім, «адарвірог», а нам — каб мы хутчэй рушылі. Сілком пасадзілі на бярвенні, утрымалі. Машына наша рванула і пакаціла. Так і давялося мне задаволіцца пачэснай мянушкай «адарвірога», сесці на месца ды глядзець вакол. «Казёл» наш праехаў трохі па дарозе і звярнуў налева. Стары расказваў нешта аб тым, колькі гэтаму дубу, якіх людзей і якія падзеі ён бачыў. Фігурыравалі там чамусьці шведы (і тут было зашмат шведаў!), царыца Кацярына, французы (зашмат французаў!) і ўласны дзедаў прадзед. Зрэдку ён перарываў свае цікавыя гістарычныя рэмінісцэнцыі, каб кінуць: — Паняй-паняй! ...Гэта былі нізінныя месцы. Туман, як продкавы душы, слупамі стаяў над ямамі, поўнымі празрыстай вады. Удзень яна была, пэўна, колеру чырвонага дрэва. Цяпер — чорная як смоль. Трапляліся даўнія лесасекі, зарослыя дрэўцамі, маліннікам і кіпрэем. Белы туманец шматкамі поўз з нетраў. Было бязлюддзе. І цішыня. Залаты і шафранны захад шырокай паласой дагараў за ляснымі волатамі. І тут наш «газік» выглядаў дзіка, як машына часу. — Паняй-паняй! Як глуха! Якая закінутая журба! Быццам і не было ні кіеўскіх князёў, ні Ванькі Крывавага, ні Пятрухі-Мучыцеля. Нібы толькі што пад гэты халодны небасхіл, пад першую крынічную зорку на ім, да залатога іканастаса захаду прыйшлі людзі — мы. І зноў пушча. Зноў ствалы волатаў, а за імі гараць крылы соцень жар-птушак. Гараць і дымна згараюць у цішыні. І раптам я ўбачыў: вышэй за ўсе дрэвы ўзносілася над светам не дужа густая, але магутная верхавіна і некалькі велізарных, як бярвенні, галін. Стройны, як калона, у мноства абхватаў ля зямлі, усё раўней і танчэй угору, дасканалы ў сваёй велічнай зграбнасці, стаяў сярод лесу, сярод сыноў сваіх, унукаў, праўнукаў, далёкіх нашчадкаў лясны волат. Здавалася, метраў на сорак — пяцьдзесят — бо яго ні з чым вакол нельга было параўнаць — вышэйшы за ўсё на зямлі. Роўны амаль да самай верхавіны, гладкі, амаль як мармур, карою (так уяўлялася ўпрыцемку), без адзінай шышкі на ёй, без адзінага наросту ці галінкі, ён толькі ля верхавіны шырыў недзе ў саміх нябёсах магутныя свае лапы. Ён быў вечны і неўміручы. Ён, здавалася, павінен быў быць нязменны і канчатковы ў сваёй класічнай закончанасці. І, аднак, ён рос. Разумееце? Ён яшчэ рос. Ён нарадзіўся ад жолуда нейкага такога самага волата, ад якога даўно не засталося і слядоў. Бацька ягоны жыў у часы Цэзара і Спартака, Хрыста і Нерона, Атылы і Катула. І вось аднойчы ён задумаўся аб неўміручасці і вечнасці і неспадзявана скінуў жолуд. А з жолуда прадзёўбнуў зямлю пяшчотны ружавата-жоўты парастак велічынёй з палову мізінца. Яго чакалі тысячы бедаў. На яго мог наступіць чалавек або алень. Тысячы дубовых малят гінуць вось так. Але вось ён стаіць і яшчэ расце. А перад ім у маўчанні стаім мы. Неўміручая мозгам і справамі мятуліца-аднадзёнка. А ён стаіць. Галава ягоная ў небе. Падпірае крыштальную першую зорку. Расце. Кіеў быў зусім малады. Полацак трохі старэйшы. Осла не было. Масквы не было. Ні Берліна, ні Ню-Ёрка, ні Рыгі — нічога гэтага яшчэ не было. Не было Францыі, а была толькі Франкская дзяржава. А ён ужо рос. І наўрад ці быў намнога меншы, калі чалавек з вачыма хітруна і аматара пагуляць, з сэрцам, у якім жыла, аднак, гарачая любоў да сваёй беларускай зямлі, Крывашапка, стаяў пад ім і клікаў на паўстанне беларускіх сялян, сваіх братоў. Палалі вогнішчы. Полымя іхняе адбівалася на лёзах кос, на вострых іглах вілаў, у глыбокіх вачах, чырванела на кары Вечнага Дрэва. Яно скакала недзе высока ўверсе на ягоных галінах. А сярод людзей, магчыма, быў продак у дванаццатым калене нашага дзеда. Не ведаю, ці адпавядае дрэву імя «цар-дуб». Назва «дуб Крывашапкі» адпавядае больш, хаця і яна не з лепшых. Усякае імя будзе вартым жалю перад гэтай велічнай, перад гэтай мудрай вечнасцю. Ён быў сведкам усёй пісанай нашай гісторыі. Сведкам канца радавога строю, сведкам з'яўлення князей і ўвядзення хрысціянства, сведкам разгрому беларусамі татарскай навалы, сведкам паўстанняў семнаццатага стагоддзя і сведкам апошняй вайны. Крый Божа стаць яму сведкам вайны атамнай, сведкам канца чалавецтва і сваёй смерці разам з ім. Гэтага не павінна быць. Гэтага не будзе. Залог гэтага — мудрыя чалавечыя вочы, чорныя рукі і апошні водсвет захаду на вяршыні Дрэва Вечнасці. І калі гэта не будзе, год трыста ён яшчэ прастаіць, здаровы, поўны сіл стары. А да таго часу ягоныя суседзі (і, напэўна, дзеці), трохі маладзейшыя за яго, стануць такія самыя, а тады, значыцца, і падаць можна. У гэтай дуброве не павінна стукаць сякера. Уся з шасцісот-сямісотгадовых дубоў, яна павінна зрабіцца запаведнікам велічы, сведчаннем таго, што можа даць наша зямля. Мы вярнуліся ў дзедаву хату і вячэралі там. Чысцюткія беленыя сцены, музейныя па хараству і майстэрству ручнікі, дзівосныя па прыгажосці посцілкі на сценах і ложках, стракатыя налаўнікі. Бялюткая печка з мноствам ніш, выступаў і прыступак была як гожая архітэктурная спаруда. Страшна было спаць пад гэтымі вясёлкавымі посцілкамі, на гэтых вышываных падушках, на беленькіх, хатняй палатніны, таксама расшытых па краях просцінах. Мы папрасіліся на сена, пасля ўпартай барацьбы атрымалі згоду і былі за сваю ўпартасць пакараныя. У тую ноч, як казакоў і шляхту ў паходзе, нас моцна кусалі блохі. Я-то не адчуваў гэтага, але казалі сябры. Уначы я прачнуўся, адчуваючы, што цалкам выспаўся пасля кароткага каменнага сну. Унізе шумна ўздыхала карова. Даносіўся сонны начны шум лесу. Рэдкімі ўздыхамі. Я злез са стога, выйшаў на двор, сеў на пасечаную калоду і закурыў. Лес шумеў і шумеў. Мігцелі над галавою зоры. А думкі ўсё вярталіся да таго, што бачыў. Так, гэтай дубровы нельга пілаваць ні ў якім разе. Патрэбен закон. Ніякая выгада не заменіць тут вялікай духоўнай страты. Унікальныя дрэвы, якіх, пэўна, няма больш нідзе ў Эўропе. А ўжо ў такім масіве — напэўна няма. Іх трэба бараніць, прыводзіць сюды іншаземцаў, каб дзівіліся, прыводзіць сюды кожнае дзіця, каб бачыла і на ўсё жыццё пранікалася сыноўняй павагай да зямлі, якая дала жыццё яму і здолела нарадзіць гэткіх волатаў. Пад раніцу я на хвіліну задрамаў. Здаецца, проста ўпала галава, а калі ўзняў яе — вось-вось павінна было ўзысці сонца, весела сінела неба, свежы подых паветра быў, як каханы пацалунак. Разбудзіў мяне нейкі строкат. Сарокі ўлетку пазбягаюць вёсак, але ж тут сама вёска была амаль лесам. І вось нада мною сакатала сарока, весела паглядаючы на мяне бісерным вочкам. Вельмі смешная, бясхвостая сарока, подобная з гэтай прычыны на апалонік без ручкі. І я засмяяўся і ўстаў насустрач усходу. Пасля мы зноў паехалі да дуба. Здымаць, на жаль, было цяжка. У густой цяністай дуброве і пры сонцы стаяў паўзмрок. Зямля развяла вакол сотні курыльніц. Туманны дым поўз да верхавіны, нібы гэта язычнікі прыносілі тут ахвяры. Толька пашкадаваў, што нельга ўзлезці на вяршыню. Гэтае «нельга» сказаў ён, здатны здымаць на дарозе ў падаючага дрэва (незадоўга да гэтага, пад Шчорсамі, нас з ім ледзь не забіла такім чынам), на вяроўцы над безданню, на крыле самалёта і, напэўна, нават у чэраве кітовым. Нельга было ўзлезці на роўную калону, ды яшчэ ля самай верхавіны віўся ля адзінага маленькага дупла «дымок»: дзікі пчаліны свепет. Яго ніхто не мог дастаць. Дзед казаў, што свепет там быў яшчэ ў гады ягонага дзяцінства. Не варта было б пра гэта пісаць, але не пісаць нельга. Пры дзённым святле мы ўбачылі, што кара на вышыню чалавечага росту пакрыта драбнюткімі выразанымі літарамі. Так бы мовіць, — пакінулі сляды на твары зямным і прылучыліся да вечнасці. Хаця гэта і не па сэрцавіне, а па тоўстай, у 3-4 цалі кары, але ўсё адно рэжа па сэрцы гэты выгляд спісанага, спаласаванага дрэва. Ці ж не малпы? А пасля надпісы гэтыя счэсваюць, але яны з'яўляюцца зноў, паласуюць жывую плоць і могуць дайсці да жывога нутра. Былі тут людзі адусюль, людзі з імёнамі і прафесіямі (а трэ было б па гэтых надпісах шукаць, прыводзіць у міліцыю ды даваць па лапах і кішэнях), але я не буду ўвекавечваць іх яшчэ і на паперы. Хопіць ім і кары. Аб адным, аднак, не сказаць нават неяк і нязручна. На кары распісаўся ва ўласнай дурасці нехта Х «ад імя камсамольскай арганізацыі гомельскага педінстытута», так бы мовіць, ад імя будучых сейбітаў разумнага, добрага і вечнага. Бедныя хлопцы! Як ім не пашанцавала! Разумныя ж, відаць, яны людзі збольшага, а выбралі, каб гаварыў ад іхняга імя, таварыша Х. І толькі вышэй, куды рукі розных там Х не дасталі, быў першазданнай чысціні крэмавы ствол. Крэмавы, аж белы. Стаяць яму вякі, каб не малпы. Некалькі год назад Янка Брыль, Валодзя Калеснік і я наведалі стражытны дуб у Варончы, звязаны з імем Адама Міцкевіча. Дрэва-волат зеўрала страшэннай велічыні дуплом, у якім магло б стаць дзесяткі два чалавек. У гэтым дупле было і акенца на другі бок дрэва. Я ўлез і высунуў у акенца галаву, як таемны лясны дух. Відаць, калісьці ў гэтым дупле нейкі варвар расклаў агонь, але дрэва згасіла яго ўласнай крывёй і засталося стаяць. Патрэбна было б некалькі вазоў цэглы і пару мяхоў цэменту, каб запламбаваць дупло, і жалезны абруч, каб ахапіць ім галіны і не даць дрэву раскалоцца, і яно прастаяла б яшчэ семсот год. Мы вырашылі напісаць пра гэта старшыні камітэта па ахове прыроды. Праз некаторы час Янка меў гонар атрымаць ад яго ліст, у якім было напісана, што сапраўды ля вёскі Варонча, што пад Наваградкам, існуе шматвяковы дуб, звязаны з імем Міцкевіча, і ў гэтым дубе сапраўды ёсць дзірка. Такім чынам мы атрымалі магчымаць праверыць нашы асабістыя ўражанні. Вялікае дзякуй! То можа б хаця цяпер нехта засаромеецца, спахопіцца і зберажэ частку нашага народнага гонару? І можа зробіць гэта хутчэй? Год назад дуб Міцкевіча ў Варончы яшчэ стаяў. Можа яшчэ не позна? ...Пасля мы паехалі ад нашага дуба і на зваротнай дарозе, на лесасецы, убачылі двухногі дуб. Нідзе не было відаць, што зрасліся два дрэвы. Проста плялося, валаклося па высецы самотнае схіленае дрэва на дзвюх нагах, нібы хацела і не магло пайсці, уцячы са спустошанага людзьмі месца. Пакуль хлопцы здымалі яго, я не вытрымаў і пеша вярнуўся да свайго волата. Белы, ён стаяў у змроку, думаў пра нешта, а зямля кадзіла яму. У-у, якая вечная, якая жывая стаяла вакол яго цішыня! І я стаў і, няверуючы, пагаварыў з ім у думках, ціха памаліўся яму і папрасіў аб самым дарагім. А аб чым прасіў, аб чым маліўся — не скажу. Пасля мы паехалі. Ізноў было бязлюддзе. Бачылі мы дуб, пашчапаны маланкай. Маланкі любяць дубы, часцей за ўсё змагаюцца менавіта з імі, бо гэта варты праціўнік, і амаль ніколі не чапаюць бярозу, такая яна плакучая, пакорлівая і ніцая. Літуй цябе лёс ад бліскавіц, Вечнае Дрэва! Машына бегла. Вялізныя дрофы, падобныя на страусаў, часта глядзелі на нас з травы. У адной лясной вёсцы мы заселі ў вялізнай лужыне. Пакуль хадзілі па трактар, мы скінулі кашулі і на вачах у мясцовых жыхароў загаралі, рабілі выгляд, што так і трэба. Чорная як смоль, румяная, вельмі прыгожая маладзіца з вялізнымі вачыма весела крычала мне з садка: — Гэй, каторы з голаю спіной! Хадзем пад яблыню, казку раскажу. Яна была такая чарнавокая, такая ладная, што другім разам я насмяшыў бы ўвесь свет: узяў і застаўся. Мы ляжалі б пад яблыняй, і гаварылі, і смяяліся б, тым больш што, скажу вам па сакрэту, я таксама не зусім ужо благі казачнік. Але тут я аджартаваўся, і калі машына пакаціла далей — забыў пра гэта і ўспомніў толькі цяпер. Таму што я быў перапоўнены іншай казкай, той, якая засталася за маёй спіной. Бліжэй да вечара лінула раптоўна страшэнная залева. Стала цёмна. Вакол стаяла непранікальная, непраглядная, здавалася, над усім светам, сцяна дажджу. Серабрыста-шэры, ён амаль хаваў нават блізкія дрэвы, паласаваў, сек, плыў цэлымі патокамі па перапоўненай вадою зямлі. Мы імчалі праз гадзіны і кіламетры, а ён ліў, не слабеючы. Мы ўехалі ў ноч, а ён яшчэ пасіліўся, хаця і здавалася, што гэта немагчыма. Паветра было менш, чым вады. Бледныя бліскавіцы ўспыхвалі часам у чарнільным змроку. Над бясконцымі лясамі, над усім Палессем ішоў некуды і не праходзіў несамавіты лівень. Машына ледзь прабівалася праз яго, ляцела ў залеву. Я сядзеў, і думкі цяклі ў галаве маёй. Думкі аб стагоддзях, якім я прычасціўся і якім цяпер быў прыналежны. Я быў звязаны цяпер з імі, з усёй гісторыяй свайго народа праз неразрыўнае, праз жывое звяно, праз тысячагадовае Дрэва Вечнасці. Звязаны з самым першым паэтам гэтай зямлі, які, магчыма, таксама датыкаўся далонню да белай кары. Дождж паласаваў. І я ўвесь час уяўляў, што вось стаіць недзе ў глыбінях гэтых лясоў, у глухой пушчы, у чарнільным змроку, пад гэтым начным, глухім і вечным, як стагоддзі, жыватворным і безвыходным дажджом мой, наш дуб. Стаіць, адолеўшы маланкі, людскія сякеры і сам Час, і вось прыходзяць людзі і моляць яго, каб ён жыў дзеля іх, нявечных ягоных сыноў, каб вечнай была зямля мая, што нараджае волатаў. Стаіць. Па нешматлікіх галінах, па пацямнелай ад вільгаці белай кары сплываюць алавяныя струмені дажджу. А вакол ноч. Пасля яе прыйдзе раніца, але зараз над ім ноч. Мне было так, нібы недзе на месцы бою я пакінуў адным друга, які не можа ісці са мною. Нават горш. Друга я цягнуў бы або застаўся з ім. Гэтага — нельга было. Ён бы памёр ад першага кроку... Я не мог застацца з ім... А ён не мог жыць там, дзе я, у цяснінах вуліц і ў шолаху шын, сярод нашых бясконцых размоў і, магчыма, хлусні, без жывушчага паветра, без гэтых простых людзей, без першароднай палескай мовы. Будзь вечнай дзеля нас, зямля мая! Ты не магло пайсці са мной, Вечнае Дрэва. Але і цяпер, калі мне бывае цяжка, я раптам, без усякага, здаецца, поваду, успамінаю, што недзе стаіць, недзе шуміць або маўчыць спакоем самой гісторыі заліты веснім святлом, дажджом або засыпаны начным снегам, стаіць і чакае другога свайго тысячагоддзя сведка ўсёй нашай пісанай гісторыі, усіх учынкаў нашых і ўсіх беларускіх жыццяў, што прайшлі за нашу гісторыю па твары зямным. Стаіць і расце вялікі Бацька-Дуб.
Уладзімір Караткевіч Скрыпка дрыгвы й верасовых пустэчаў
Вось струнаў спеў,
І смыка напеў,
І — пад ветрам — верасу звон.
І ўсё гэта — мы:
Наша радасць і гнеў,
Наш спрадвечны, халодны агонь.
Ён — спеў вады,
І аблокаў дым,
І скрыпкі ціхі набат
Над верасам тым,
Над каменнем сівым,
Над стрэхамі нашых хат.
Калі тваё ў небяспецы каханне,
Гонар, свабода, песня твая, —
Скрыпка заплача ў асеннім тумане,
Скрыпка надзеі, скрыпка світання,
Ветру, шыпшыны і салаўя.
Выручыць, прыйдзе да вас на сустрэчу,
У зачараваны пакліча бор —
Скрыпка разлукі й спаткання вечнага,
Скрыпка дрыгвы й верасовых пустэчаў,
Пушчаў спрадвечных і светлых азёр.
Уладзімір Караткевіч Лятучы Галандзец
І
Паэт Лявон Касачэўскі даведаўся, што яму здрадзіла нявеста. Месца, у якое ён уцёк гаіць сардэчную рану, было рыбацкім латвійскім гарадком, маленькім, як цацка. Уранку Касачэўскі прачнуўся, пачуў, як дождж шапаціць па лісцях, і засмяяўся, што няма больш нявесты, усё засталося ззаду, што прыйшла, магчыма, другая маладосць. Але такое пачуццё было толькі ў першы дзень, пасля вярнулася туга. Ён сумаваў па Анэлі, па яе бязвольных далонях, па нахабных прыжмураных вачах. Пасля адышло і гэта, і толькі травяністы пах першых астраў нагадваў яму часам мінулую восень, шчасце. Гарадок быў увесь заплецены мокрымі сецямі, прапахнуў рыбай і ёдам. Гэта была спрадвечная Балтыка, не захватаная да агіды рукамі цікаўна-абыякавых турыстаў. Пасівераныя рыбакі, бабулі з вялікімі чорнымі рукамі, бялявыя дзяўчаты. І, вядома, дзюны — прыбалтыйскія піраміды з іхнім халодным пяском, спічастымі верхавінамі і жоўтай, таксама халоднай істужкай вячэрняй зары, што гарыць над імі. Лявон атрымаў якраз ганарар за кнігу і вырашыў жыць тут, сціпла і бедна, да таго часу, пакуль хопіць грошай. Яму абрыдлі камяніцы горада, брудная рэчка, спрэчкі ў рэдакцыях. Абрыдла і вёска, дзе жыла яго адзіная сястра і дзе ён стаў амаль такім самым паважаным чалавекам, як Аўтух Купа, сын цёткі Юхіміхі, сяржант мінскай міліцыі. Ён не хацеў сустрэч з людзьмі, і людзі не ведалі, што гэты непрыгожы чалавек год трыццаці — вядомы паэт. Яны проста бачылі яго нязграбную моцную постаць, шырокія крокі, якімі ён мераў чысцюткія вуліцы гарадка. А ён любіў толькі кампанію дзяцей і вельмі старых рыбакоў, ды і то рэдка. Звычайна ён браў з сабою сабаку гаспадыні, істоту рухавую і дрэнна выхаваную, і забрыдаў на цэлы дзень куды-небудзь далёка ў поле або на дзюны. Надыбаўшыся да таго, што ставала млосна ў нагах, ён сядаў на пясок і сумленна дзяліў хлеб з сабакам, пасля клаўся на зямлю дагары тварам і сачыў за хмарамі, а сабака, атрымаўшы ўсё, што трэба, здрадліва кідаў яго і бег кудысьці па сваіх сабачых справах. Лявону было цяжка... Да дваццаці васьмі год ён жыў жыццём чыстым і халодным, не разумеючы сяброў, якія проста так хадзілі "на вечарок" сёння да адной, праз тыдзень да другой і казалі, што гэта натуральна, што ўсім кабетам толькі таго і трэба. Ён быў па-пурытанску, насуперак усяму, упэўнены, што каханне — гэта зусім не тое, што рабілі сябры. Ён не папікаў сяброў, ён ведаў, што большасць людзей гэтага проста не ведае, — але для сябе выбраў другі шлях: або ўсё, або нічога. І тут прарвалася тое, жахлівае, што аж дагэтуль мучыла ўсю яго істоту. Яшчэ і яшчэ раз ставіў ён перад сабою пытанне, якое з пачатку дзён ставяць усе вельмі разумныя, але вельмі дурныя мужчыны: "Што я ў ёй знайшоў?" Гожая, з наўскос прарэзанымі вачыма, падобная на егіпцянку — людзі на вуліцах азіраліся на яе. Хіба што толькі гэта? Аднак цэлы год ён гарнуўся да Анэлі, думаў толькі пра яе, не мог без яе. І сяброўкі ў яе былі такія самыя. Флірт без ценю дасціпнасці, размовы пра тое, што нейкі французскі артыст накупляў у Маскве бялізны і пасля адкрыў у Парыжы выстаўку, на смех розным сытым ранцье. З захапленнем перадавалі словы нейкай этуалі: "Як у іх пры такой бялізне нараджаюцца дзеці?!" Касачэўскі ніколі не быў артадоксам, але яго так абурыла іх слепата, што яго ўзарвала. Некалькі дзён пасля таго ён не размаўляў з Анэляй, але яна прыйшла да яго сама і так міла шчабятала, рабіла такія нявінныя вочы, што ён не вытрымаў. Ён памятаў, як аднойчы, калі яны ўжо былі жаніхом і нявестай, ім давялося сустракаць дзень нараджэння ў адной Анэлінай сяброўкі. Вечар скончыўся позна, дача была далёка за горадам. Ім паслалі ў адным пакоі, перагарадзіўшы яго шырмаю. Пры гэтым гаспадыня дачы (Касачэўскі мог бы пабажыцца) з выразнасцю паглядзела на сяброўку, і ў вачах яе Лявон заўважыў прытоеную ўсмешку. Лявон, вядома, не думаў адмаўляцца, выглядаць у яе вачах смешным. Але гэта было так непрыкрыта і так бессаромна, што ён пайшоў на веранду і курыў там, пакуль усе не заснулі. У пакоі ён доўга глядзеў на спячую. Напружаны нават у сне твар, раскрыты рот (паліпы ў носе, ці што?). Нічога ад яе дзённага зачаравання не было ў гэтым вобліку, толькі ніколі раней Лявона так не цягнула да яе, не быў ён такі блізкі з ёю — да апошняй мяжы. Насланнё нейкае! Але ён шкадаваў нявесту і памятаў выразны позірк гаспадыні. Шырма засталася стаяць. Што ж гэта было? Толькі не каханне, бо разляцелася ў трэскі ад першага позірку хлюста, што стаў на іхняй дарозе за месяц да вяселля. Ён выпадкова ўбачыў іх разам, але яна пры апошнім спатканні хлусіла яму, выкручвалася, як вужака пад віламі. І самае дрэннае было тое, што ён ведаў, ведаў усё, пагарджаў ёю, не паважаў ані на шэлег, — і ўсё ж гарнуўся да яе, так гарнуўся, што ўсё мог дараваць. А пасля было так цяжка, што ён уцёк сюды і толькі тут трошкі супакоіўся. Усё па-даўнейшаму. Сустрэне сапраўдную, адзіную сярод усіх, — адаб'е нават ад дзесяцёх. Не сустрэне — не трэба ніякай. Паступова Лявон уцягваўся ў жыццё гарадка. Яно было простым, як чаргаванне дзён і начэй, працы іадпачынку. Уночы ён звачайна браў у гаспадыні човен і, карыстаючыся брызам, адплываў далёка ад берага. Уздыхала мора, курылася лёгкім туманам. Галава рабілася мокрай ад расы. Ён спакойна засынаў на дне чоўна, ведаючы, што мора будзе спакойнае аж да самых асенніх бур падчас раўнадзенства. Сон быў чуйны: праз кожныя дзесяць хвілін ён знікаў, пасля зноў ахутваў вочы. Човен пагойдвала. А калі сон не прыходзіў, Лявон ціха чытаў любімыя вершы:У моры імчыць карабель-невідзімка,
Згас за марамі Альдэбаран.
З зорнага сяйва, расы і дымкі
Шлях пралягае за акіян.
Ванты спяваюць! Ванты спяваюць!
Гатландцы пудамі жэмчуг грабуць.
Самацветы ламаюць там спіны каней.
Іх жонкі на пралках прадуць залатых,
З сярэбраных чопаў кормяць свіней.
II
Мора, як люстра. Зноў то прыходзіць, то знікае нячутны сон. Ноч толькі-толькі пачала святлець, і лёгкі перадранішні туман вісіць смугою над морам. Ён адлівае шэрым, попельна-жамчужным, слаба блакітным. Плыве кудысь над чоўнам, хістаецца, звіваецца ў пасмы і ляціць у неба. І човен пагойдваецца. І галава мокрая ад расы. Сон схіляе галаву на банку чоўна. У такі час прыходзяць сны і здані. І таму Касачэўскі ў першую хвіліну амаль не здзівіўся, калі непадалёку ад яго, але амаль зусім нябачны за туманам, праплыў сілуэт карабля. Стройны, выцягнуты, з прыгожымі абводамі, з трыма мачтамі, на якіх былі слаба напятыя ветразі, ён плыў павольна-павольна. Ён здаваўся б сном, калі б не лёгкія вусы пены, што беглі ад яго ў бакі, ледзь бачныя ў тумане. Касачэўскі, як большасць сучасных людзей, быў поўным прафанам, што датычыцца старажытных караблёў, але тут нават ён, праціраючы заспаныя вочы, войкнуў ад здзіўлення: карабель семнаццатага стагоддзя, прывідны ў тумане, ходкі, як мара, праплываў перад ім. Лявон быў вельмі сучасным чалавекам і, вядома, нікому не паверыў бы, каб яму сказалі такое. Але не верыць уласным вачам было немагчыма. Карабель быў тут, такі прыгожы, такі імпэтны. Яму здалося, што ён спіць. Але не. Адчынены порты, ля парэнчаў з пузатымі балясамі стаяць невыразныя ў тумане, нерухомыя постаці. Што ж гэта такое? Звар'яцеў ён або, можа, сапраўды ў сярэдзіне дваццатага стагоддзя плаваюць па морах караблі-прывіды? Не, гэта сон. І толькі ён паспеў падумаць пра гэта, як роўны, мёртвы голас пачаў аддаваць словы каманды. Касачэўскі чуў, што галандскай мове ўласціва падаўжэнне галосных. Да таго ж, ён чытаў "Уленшпігеля", дзе таксама трапляюцца галандскія словы. Але ў тую хвіліну ён не думаў пра гэта. Ён арганічна адчуваў, што гэта менавіта галандскія словы. Што за д'ябал?! Але які голас, які мёртвы голас! У тую самую хвіліну ён пачуў, як другі голас, малады і жаласны, пачаў прасіць аб нечым. Гэты раз мова здалася яму нямецкай, якую ён трохі ведаў. Ён нават разабраў паасобныя словы: — Нявеста... нявеста... Яна чакае... Злітуйцеся... Гэта тут, блізка. У адказ зноў той самы мёртвы голас і незразумелыя словы. — Марыя! Марыя! — зноў пачаў жаласна стагнаць малады голас. — Марыя! Касачэўскі адчуў, што ў яго пачало падазрона паколваць у каранях валасоў. Гэты голас гучаў такой непрыхаванай прагай, такой адвечнай тугой, што мурашкі прабеглі ў яго па спіне. — Пусціце яго, — сіпата крыкнуў Касачэўскі. Але ў тую самую хвіліну нешта пераляцела цераз борт і пляснулася ў ваду, а карабель, змяніўшы трохі курс, пачаў аддаляцца і канчаткова растаў у тумане. Толькі голас яшчэ маліў недзе з такім жарам і безнадзейнасцю, што, здавалася, памеркне святло. Але гэта была ўжо невядомая мова: — Марыя! Марыя! Тамуз! Панмегас тэфнеке! Касачэўскі ўзяўся за вёслы і пачаў падграбаць да таго месца, дзе, ён бачыў, нешта ўпала ў ваду. Ён падплыў бліжэй і раптам убачыў пузатую, дзіўнай формы бутэльку, што плыла, пабліскваючы мокрым шклом. Ён працягнуў да яе руку, спадзеючыся, што яна растане ў паветры. Але бутэлька лягла ў яго руку зусім адчувальным цяжарам. Ён паклаў яе ў човен і некаторы час сядзеў з закрытымі вачыма. Пасля расплюшчыў іх — бутэлька была на месцы, і ў ёй жаўцеў скрутачак паперы. Сэрца тахкала. Лявон акунуў галаву ў ваду. Парныя кроплі падалі яму за каўнер. Пасля пачаў машынальна выграбаць да берага. Толькі калі сталі бачны дзюны на беразе і туман пачаў звівацца і знікаць, Касачэўскі ўзяў бутэльку і абчысціў яе рыльца. Шматок жоўтай паперы ўпаў яму на далонь. Востры гатычны шрыфт, які з цяжкасцю разбіраеш. "Anno 1657. Божа, злітуйся над душамі маракоў. Я, Хрысціян Рабе, марак з праклятага карабля, невядома колькі год блукаю тут. Нашто я не слухaўся бацькоў, нашто я ўцёк у любімае, страшнае мора? Мяне чакаюць дома. Дні цякуць над намі, як хвіліны, годы — як дні. Я не ведаю, ці жывыя яны, усе, каго я любіў. Калі хто вылавіць гэтае маё апошняе прывітанне, хай занясе яго ў горад на вуліцу Літасцівых Юзафітаў у дом ля самай Старой Вежы на другі паверх. Даруй мне, сівая маці. Даруй мне, Марыя. Ты дарэмна гадавала свой вясельны мірт. Мы будзем імчацца, пакуль нас не праглыне мора, бо "Лятучы Галандзец" — імя нашага карабля". Лявон выйшаў на бераг у поўным неўразуменні. Што гэта можа быць? Міраж! Але вось у руках бутэлька. Жарт! Але хто можа цяпер разыгрываць такія дарагія жарты? Адкуль гэты стары, хуткі, як песня, карабель? Не, гэта немагчыма. Застаецца адно: можа, я пачынаю вар'яцець і ўсё гэта напісаў сам, у трансе? Таксама неверагодна. Божа мой, што ж гэта такое робіцца? Але ён ведае адно. Гісторыя гэтая цалкам незразумелая, дзіўная, небывалая ніколі на зямлі. Калі ён сапраўды не хоча звар'яцець, ён павінен пайсці пa гэтаму старажытнаму адрасу, паглядзець, ці не захаваўся той дом. Яму, нарэшце, проста цікава. Але што гэта, што гэта такое, што?III
Ён пакутліва думаў пра гэта ўвесь час, пакуль ехаў цалкам сучасным аўтобусам да горада. Не пераставаў думаць і тады, калі ў старым горадзе сапраўды адшукаў вуліцу Літасцівых Юзафітаў. Гэта быў старажытны заімшэлы горад, пабудаваны, вядома, яшчэ ў часы нямецкага панавання. Круглыя і квадратныя вежы, муры, вулачкі такія блытаныя, што можна было, пакруціўшыся па іх, самога сябе пабачыць у спіну. Аўтамабілі тут не з'яўляліся, бо нават два чалавекі ледзь маглі тут размінуцца. "Чорт пабяры, а раптам і праўда?" — варухнулася ў галаве Касачэўскага неспадзяваная думка. Адагнаўшы яе, ён блытаў вулкай Юзафітаў яшчэ з паўгадзіны, пакуль не натрапіў на Старую Вежу, або Вежу Германа, як яе называлі. Сапраўды, вуліца тут канчалася, і да самай вежы прыляпіўся домік, ад якога так і веяла старасветчынай. Маленькі, шэры другі паверх выступае над першым, дах стромы. І спічастая вежа прыляпілася на ім — проста хоць малюй. Напэўна, выгляд у Касачэўскага быў такі дзіўны, што нейкі малады чалавек у стракатым гальштуку паглядзеў на яго і ўсміхнуўся на поўны рот. Але Лявону было не да яго. Ён хутка перасек вуліцу і, нырнуўшы ў дзверы, пачаў павольна лезці кудысь па вінтавых сходах. Было цёмна. Пахла цвіллю. Вось і другі паверх, а на ім адзіныя, абабітыя самай празаічнай цыратаю дзверы. Званка няма. "Добра хоць гэта", — падумаў Касачэўскі. Ён стукнуў у дзверы раз, пасля другі — ніхто не адказвае. Злёгку штурхануў іх — падаліся. Уціснуўся ў цёмную прыхожую і адразу пабачыў прамень дзённага святла, што падаў з прачыненых дзвярэй. Ён сабраўся ўжо крыкнуць, ці ёсць хто-небудзь, калі раптам пачуў жаночы голас і аслупянеў.Карaлі гэтыя мне сціснуць шыю,
Вянец вясельны галаву прыгне.
Нашто ён мне? Ix косці мора мые.
Ix карабель даўно ляжыць на дне.
І дна марскога нежывыя цені
Схавалі ад мяне i ад бацькоў
Адвагу іх, ix ярасць i сумленне,
I да радзімы верную любоў.
Дзе ён, каханы? О, як сэрца ные.
Зірнуць бы ў вочы родныя яго,
Арліныя, халодныя, стальныя,
Жахлівыя для лютых варагоў.
Хто памятае ix? О божа, божа!
Палае ўсё, i гінe наш народ.
Я не аддам яму кахання руту.
О дарагі мой, мой няшчасны край,
Я паміраю. Вось яна, атрута.
Бывай, зямля. Каханы мой, бывай.
О, як пячэ! Каханы мой, мой любы.
Хутчэй сюды праз хвалі ўcix марэй.
Цалуй мяне ў мярцвеючыя губы.
Канец... канец...
Пакіньце гэты дом, шаноўны пане.
Чакаюць коні вас. Грыміць труба.
А тут жалоба, слёзы на світанні,
I па забітых вечная журба.
Карабель плыве ў чароўным сне.
Трыста год не прыходзіць спакой.
Хай нявеста больш не чакае мяне,
Хай засушыць мірт, што чакае мяне, —
Мы не вернемся болей дамоў.
ІV
Бурштынавае мора стала цёмна-бутэлечным, i першыя агні загарэліся ў гaвaнi, калі Лявон падагнаў шлюпку да прычала i дапамог Марыі Сяргееўне выйcцi з яе. Ix пахіствала, твары сталі зусім бронзавымі. Ад солі і цяжкіх вёслаў у Лявона гарэла скура на руках. Гэта было праз два дні пасля ix першай сустрэчы. Цэлы гэты дзень яны правялі на беразе, а пасля ў моры. Цяпер быў толькі позні вечар, шапацелі дрэвы. Жахліва хацелася ecцi. Калі праходзілі паўз рэстаран, з веранды якога лілося на пясок няяркае святло, Касачэўскі прапанаваў: — Зойдзем? — Мне прапаноўвалі, — сказала яна. — Я ніколі не хадзіла. Не люблю. Але... Яна паглядзела на яго твар, што раптам зрабіўся няшчасным. — Добра, зойдзем. Толькі сядзем убаку, цixa. Стары афіцыянт-латыш правёў ix на веранду i пасадзіў за столік, у куток. Грала ціхая музыка, вецер шапацеў накрухмаленымі aбpycaмi. Праз шкло келіха клаўся на твар Марыі блакітны адбітак. Яна сядзела, закрыўшы вочы. Напэўна стамілася. А ён сядзеў i глядзеў на яе i нечакана падумаў, што вось век бы так сядзець і глядзець на гэты зусім просты твар. — Пра што вы думаеце? — спытаў ён. Яна расплюшчыла вочы, усміхнулася: — Я думала пра тое, што гэтыя дні — добрыя дні. Я стала вельмі моцнай. Я ведаю цяпер, што ёсць на зямлі мары i добрыя прывіды. А пра што думалі вы? — Я думаю, што жыццё маё было бедным да гэтых дзён, што я быў ёлуп i хлапчук, пакуль не атрымаў гэтага ліста з казачнага карабля. — Не трэба, — ледзь чутна сказала яна. — Гэта проста выдумка, нас выдумаў другі чалавек. — I добра, — рашуча адказаў ён. У гэты час пачуліся громкія галасы ля дзвярэй: у рэстаран уваходзіла новая кампанія, ужо злёгку падпіўшы. Яны селі непадалёку ад ix, за сцяной кветак: Грабоўскі, даўні малады чалавек з занадта калматай канадкаю, "грыбазвон" i... той самы хлопец са стракатым гальштукам, якога Лявон сустрэў тады на вуліцы, ля Марыіных дзвярэй. Яны смяяліся, размаўлялі, але іхняя весялосць здавалася Касачэўскаму такой ненатуральнай, што ён скрывіўся, як ад болю. Марыя ўзяла яго за плячо. — Не трэба так. Галасы выбухнулі смехам: ад дзвярэй iшoў Моршч, маленькі, смешны, з памятым тварам. Кінарэжысёр махнуў яму рукою, запрашаючы за стол. Моршч усміхнуўся, сеў. — Дзе ты быў, стары? — спытаўся Грабоўскі. — У Мінск ездзіў на тры дні, справы былі. — Хо, душа цёмная, дык, значыцца, ты нічога не ведаеш? Мы тут добра пазабаўляліся, напэўна ўвесь Miнcк смяяцца будзе. — Вось Вінцук яшчэ не чуў, раскажы яму, — пaпpaciў "грыбазвон". — Смяяцца будзеш, сэрца маё. Грабоўскага не трэба было прасіць. Ён зручна сеў, паглядзеў на памяты твар Моршча i закурыў: — М-ну, сынок, ты памятаеш нашу спрэчку наконт Лявона. Мы тады вельмі раззлаваліся на цябе. Памятаеш, як ты казаў пра каханне, што як удар бліскавіцы, пра казачных прынцэс i пра тое, што ў Касачэўскага асаблівы зрок на казку ў жыцці, а мы з тобою каратказорыя, бо не бачым гэтага, незвычайнага, у кожнай рэчы. — Так, — сказаў Моршч. — Магу напомніць: "Выпадак, які для нас проста смешны, для яго паўстае ў такім павароце, што ён бачыць: гэта казка, гэта паэзія... Таму што ён жыве. А мы..." — Ну хопіць, хопіць. Скажы яшчэ, што мы толькі жывацеем. Вось мы i вырашылі разыграць яго, каб стаў твар у твар з жорсткай рэчаіснасцю, афарбаванай пад казку. Я ж кажу: мара заўжды разаб'ецца аб жыццё, як шклянка аб .чыгун. — Ну, — непрыхільна прабурчаў Моршч. — Ну i вырашылі стварыць яму такія умовы i паглядзець, што з гэтага будзе. Ты ведаеш, мы з гэтай старой пасудзіны зрабілі цудоўнае судна, сапраўдны даўні брыг. Для кіназдымак проста ідэальны: прыгожы, рухлівы, імпэтны. Аж у маім сэрцы нешта варухнулася, як пабачыў... А ідэю я ўзяў з той кнігі, што ляжала ў яго на стале: "Лятучы Галандзец" часам перадае на бераг лісты да людзей, якія даўно памерлі. Мы ведалі, дзе паддоследны бывае па начах. Касачэўскі спуджана паглядзеў на Марыю. Вось нечакана нарваліся. Яна сядзела ў белай сукенцы і жакеце, у белых туфліках, сядзела вельмі спакойна. Слухала. Лявон падумаў, што пайсці зараз адсюль нядобра, атрымаецца, што ён спудзіўся размоў аб сабе. Таму змаўчаў. А Грабоўскі вёў размову далей. Кіўнуў на "грыбазвона". — Валодзя вось звярнуўся да бутафора, i яму адбухалі геніяльную пісульку, цалкам натуральную. І бутэльку далі старую. Вырашылі мы падпільнаваць нашага хлопца ў моры i паглядзець, што будзе. І ён прачытаў крытыку тэкст ліста. Моршч пажаваў вуснамі. Пасля каротка спытаў: — Да каго быў ліст? Грабоўскі ўсміхнуўся, юнак з канадкай пырснуў: — Да Марыйкі Якубовіч. У дом ля вежы. — Чаму да яе? — Ну-у так, бо гэта чалавек рэзкі. Вось.у кім я ўжо рамантыкі ані на шэлег не бачу. Цікава было ix звесці. — А я ведаю, хлопча, чаму ты да яе яго направiў, — падазрона спакойна сказаў Моршч. — Аскандаліўся ты тады з ёю, непераможны кавалер, як дарэчы і яшчэ той-сёй. І вось за адсцябаную годнасць помсціш. Эх ты, не ў гэтым мужчынскае самалюбства, не ў тым яно. — Ідзі ты... — кіўнуў Грабоўскі. — Многа ты разумееш. Проста гонару залішне, уяўляе сябе прынцэсай. А я ўпэўнены, каб захацеў — была б яна маёй жонкай. Толькі не такі я дурань, каб столькі сіл на гэта траціць. Ну ты надумай: ніякай жаночай прывабнасці, рэзкая, пырхае на ўcix, як дзікая кошка. Твар каменны. У рэстаран пайсці, на чаўне паехаць — ані-ні! Ды яшчэ i адчытае, абрэжа. Касачэўскі вельмі спакойна сказаў: — Зараз я пайду, наб'ю яму морду. Хацеў устаць — яна ўладна паклала яму далонь на руку. — Не трэба, мілы вы чалавек. Такую насалоду вы можаце дазволіць сабе другім разам, калі захочаце. Слухайце, яны ж нічога дрэннага пра мяне не скажуць, нічога рэальнага. Няхай лаюцца. А адносна таго, ці падобна я на "дзікую кошку", калі бываю з сапраўднымі людзьмі, мяркуйце самі. Слухайце. Гэта цікава. — Не падабаецца яна мне, — гуляў голасам Грабоўскі. — Дасціпная жанчына — гэта нядрэнна, але дасціпная дзяўчына — жахлівая рэч. Словам, не падступіся. Вырашылі мы, значыцца, звесці рэзкую, незразумелую і ганарлівую асобу з нашым "пуэтам". А тут якраз пробны рэйс нашых начовак. І якраз раніцай. Легендарны туман вісіць. На другім заходзе налезлі проста на яго, ляжыць у чаўне. Я пачынаю вярзці розную лухту, абы было надобна на галандскую мову. Мёртвым такім голасам. Малады чалавек з канадкай засмяяўся: — А я таксама падрыхтаваў ролю. Чуў, што нямецкую ён ведае... Грабоўскі падхапіў: — І вось Васюк пачынае благаць і стагнаць: "нявеста", "пусціце", "яна тут". Я яму буркаю рознае глупства. Гляджу, чалавек у чаўне ўстаў і крычыць: "Пусціце яго". Зусім ашалеў хлопец. — Не ад жаху ашалеў, — спакойна заўважыў Моршч. — Усё адно. Тут Васюк шпурляе бутэльку — яна падае ў ваду. Мы праплываем далей. Я ўжо бачу, што Васюк ад смеху курчыцца, але нічога, вытрымка ёсць, iгpae ролю. Дурасць нейкая на яго найшла. Калісьці грэкі плылі ля берагоў Сірыі i пачулі на беразе крыкі: "Тамуз! Тамуз! Бог Пан вялікі памёр!" Не ведаю, што Васюку забрыло ў галаву, толькі i ён пачынае крычаць тое самае: "Тамуз! Тамуз! Панмегас тэфнеке!" Смяецца нутром, а крычыць так, што валасы дыбам устаюць. — Добры акцёр, брат, i... вялікае быдла, — сказаў Моршч. — Ну, у цябе гумару ніколі не было... Адплылі мы далей i ад смеху качацца па палубе пачалі. Паміраем проста. Васюк так скіснуў, што ўжо хрыпіць толькі. — А далей? — спытаў крытык. — Чакай, брат, чакай. Ля таго дома, дзе яна пакой часова наняла, у нас вось Пятро дзяжурыў. Вырашыў хоць тыдзень сядзець. — Грабоўскі засмяяўся. — Але чакаць яму доўга не давялося. Гадзіны з тры прайшло, аж бач, ідзе галубчык, даверлівы, як цялятка. Нырнуў у яе пад'езд — Пятро чакае. Гадзіна мінула — Пятро чакае. Цікава, у якім выглядзе ён пабачыў старадаўнюю фею. Дала яна яму там, напэўна, чосу, як мне калісьці, таму што выйшаў ён стуль разгублены, як мыла з'еўшы. Ну, цi не смех гэта? А яна ўчора была на месцы здымак такая сур'ёзная, што проста жах бярэ. Не жадаў бы я быць на месцы Лявона. Кампанія зарагатала. Моршч паківаў галавою. — Свінні вы, — пераканальна заявіў ён. — Паршывыя свінні! Paзбiлi мару чалавеку. Яшчэ адной добрай ілюзіяй менш на зямлі. Музыка заіграла вальс. Марыя нясмела сказала Лявону: — Мо патанцуем трохі? Лявон кіўнуў галавою, згаджаючыся. Хваля захаплення гэтым маленькім, цвёрдым дзяўчом абліла ягонае сэрца. Якой трэба было ёй быць цвёрдай, каб усе гэтыя гады так стаяць на сваім. Ён вывеў яе пад руку з-за фікусаў, i яна нясмела паклала яму руку на плячо. Яна нават не глянула ў той бок, дзе сядзела кампанія. — Чорт пабяры, — сказаў у захапленні Лявон. — Сапраўдная рэдкасць вы, вось што. Ён паглядаў скоса на кампанію i бачыў, як яны вырачылі вочы, калі ён, дачакаўшы такта, вывеў дзяўчыну на сярэдзіну пляцоўкі. Валасы Марыі на паваротках ледзь адчувальна датыкаліся да яго шчакі. І глядзела яна на яго з кранаючым даверам, такімі дзіцячымі, зачараванымі вачыма, што ў Лявона сэрца зайшлося ад радасці i жаху: а раптам ён не варты гэтага, не апраўдае гэты давер. Ён бачыў, што i тыя, за сталом, заўважылі гэта. Грабоўскі заскроб шчаку кончыкамі пальцаў, i ў голасе яго адчулася небывалае здзіўленне: — М-да. — М-да, — у тон яму, але з'едліва працягнуў Моршч. — Пажартавалі, — сказаў Грабоўскі. Запанавала маўчанне. Пасля Моршч рэзка кінуў: — Так, пажартавалі. Бачыцецяпер ці не? Права на казку прадалі, а гэты чакаў — i дачакаўся. Я ж казаў, што вы застанецеся ў дурнях нават i з практычнага боку. I з'едліва: — Вялікі сэрцазнаўца, рэжысёр. Не мог душы гэтай дзяўчыны разгледзець. A гэты, паэцік даверлівы, ёлуп у сардэчных справах — гэты разгледзеў. Варта было, бо гэта... ах, якая дзяўчына! "Купілі" што называецца чалавека, зрабілі яму горш сваім неразумным.жартам. Над кім, пытаюся я вас, будзе цяпер Мінск смяяцца, га? Грабоўскі пачырванеў. Сядзеў, не зводзячы вачэй з танцуючай пары, на якую многія ў рэстаране пазіралі цяпер з адкрытым захапленнем. — А глядзіць як, — сказаў ён, — вось каб на мяне... — Рылам не выйшаў, — падкалоў крытык. — Не для цябе кармушку ставілі. Калі яны адыходзілі з рэстарана, Грабоўскі спыніў Моршча i вельмі цixa сказаў яму: — Даруй, Вінцук, я быў дурань i, шчыра кажу, свіння. Хочаш, я папрашу прабачэння ў Касачэўскага. — Нашто? — прагудзеў Моршч. — Ты ж iм горш зрабіў. I не лезь ты да ix, iм зараз i без нашых храп добра. Грабоўскі прамаўчаў i толькі пасля сказаў цixa i ўпэўнена: — Трэба верыць. А Марыя і Лявон даўно ўжо ішлі па беразе мора ўсё далей ад горада. Maўчaлi. Ён проста трымаў яе пад руку i ішоў далей i далей ля гэтага мора, што слаба ўздыхала пад бледным паўночным небам. Толькі пасля сказаў: — Дзякуй яму, гэтаму дурню. — Дзякуй гэтаму "Лятучаму Галандцу", — сказала яна. — Такія вялікія гарады i так губляюцца ў ix людзі. І вось з карабля-прывіду прыйшоў ліст. Добрыя-добрыя старыя начоўкі. — Вы зусім не такая сёння, — ціха сказаў ён. — Вы такая пакорлівая лёсу, і гэтаму небу, і мору. — Так, — сказала яна. — Можна хоць тут апусціць рукі, адчуваць сябе звычайнай, слабай дзяўчынай. Касачэўскі павярнуўся да яе, да любых стомленых вачэй у зорным сяйве небагатага неба. — Марыя, — цвёрда i любоўна сказаў ён. — Мне не хочацца расставацца з вамі, Марыя. Мы ведаем адно аднаго не тры дні, а трыста год. Iсці другой вуліцай, не ведаць вас, забыць пра вас — гэта будзе няшчасцем. Яна ў адказ апусціла вei i ледзь чутна абапёрлася на яго руку. Непрыкметна ўздыхала спакойнае мора, коцячы з глыбінь на пясок ашчапкі янтарнага палаца, разбітага некалі з-за першага на зямлі моцнага кахання. У бірузовым тумане, у лёгкім вэлюме, што ўкрываў сонныя воды, імчаліся недзе ў моры караблі-прывіды.Алесь Наўроцкі Некалькі згадак
На Белай Русі — зямлі маіх продкаў — непадалёку ад гарадка Мір на захадзе серабрыцца Уша, трохі далей — Сервеч. Недзе на сярэдзіне між гэтымі рачулкамі, прытокамі Нёмана, узвышаецца валун. За больш чым мільён гадоў пяць разоў распаўзаліся па Еўропе ледавікі, шліфуючы і пераціраючы абломкі горных парод, спуджваючы статкі мамантаў і насарогаў, выворваючы глыбокія даліны, пакідаючы пасля сябе азёры, рэкі і валуны. Апошні вюрмскі ледавік амаль не закрануў Гродзеншчыну. Значыць, валун, што ўзвышаецца між рачулкамі, занесла перадапошняе Вялікае абледзяненне, якое было трыста тысяч гадоў таму, калі змрочныя пушчы маўчалі: валасатыя рукі яшчэ не замахваліся крамянёвай сякераю і не высякалі дубіны. Чаго толькі не бачыў гэты трохметровы кавалак Скандынавіі на сваім вяку! Бачыў ён нема разяўленых ад спалоху і здзіўлення маіх продкаў, што асцярожна падсоўваліся да хвоі, у якую толькі што грымнула з неба нешта сляпучае, вогненнае, тое, ад чаго чырвона трашчаць і абвугліваюцца сукі і галіны, што прыемна грэла. Мінаюць тысячагоддзі, а валун камянее на адным і тым жа месцы, і чалавек, ідучы, апіраўся і апіраецца аб яго, скідваючы са сваіх плячэй то кавалак маманта, то кошык з балотнай рудой, то рыбацкую сетку, то мяшок мукі. Хто ведае, магчыма, які-небудзь князь і яго дружыппікі, вяртаючыся з паходу, раздзьмухвалі пры ім гарачае вуголле, смажылі медзвяжаціну, а пасля вячэры спалі, палажыўшы галовы на сёдлы. Валун не скажа нам пра гэта. Але вось некалькі згадак:Трынаццатае стагоддзе
1263 год. Іскрыцца раса вакол і ціўкаюць птушкі. Пад гулкі тупат насустрач Даўманту, што прыгнуўся ў сядле, ляціць зялёнае галлё хвой. Дзён колькі таму Міндоўг, вялікі князь Вялікага Літоўскага княства, паслаў Даўманта разам з войскам за Дняпро. На адным з прывалаў, калі забулькала ў катлах пшонная каша, Даўмант украдкаю адвязаў ад хвоі свайго каня, ускочыў на яго і прышпорыў назад, у зусім процілеглы бок. Конь нясе яго назад — да Літвы, да Кернова, дзе на кургане, на беразе Віліі, узвышаюцца зубчатыя сцены замка. Мінулым летам у гэтым замку памерла жонка Міндоўга. Даўмант на пахаванне не паехаў, а паслаў туды сваю Алісу. Як-ніяк яго жонка Аліса была сястрою нябожчыцы. Як перадалі потым Даўманту — жрацы доўга і слёзна славілі княгіню ў малітвах, нарэшце паднялі яе на плечы, панеслі ў поле і апусцілі ў падпаленае ламачча, куды паляцелі рэчы нябожчыцы, а таксама лапы мядзведзя, каб было ёй чым лезці на гару, калі бог пакліча на споведзь. Як перадалі потым Даўманту — за памінальным сталом, дзе ўсе елі моўчкі, дзе жрэц спяваў малітву і кідаў пад стол яду, каб падсілкавалася душа нябожчыцы, захмялелы Міндоўг, седзячы побач з яго жонкаю Алісай, непрыкметна апусціў сваю валасатую руку на Алісіна калена. Фурман з таго пахавання прыехаў дадому адзін — без Алісы. Ашпараны навіною Даўмант сарваў са сцяны меч і, як стаяў, амаль голы, кінуўся да каня, але на ім ён так і не дамчаў: спуджаны воўкам конь скінуў яго на паўдарозе... Даўмант месяцы два не мог ступіць нагою, скрыгатаў зубамі і ў мёртва-апусцелым пакоі крамсаў мячом адзінае, што асталося ад жонкі,— Алісін куфар. Да замка Міндоўга ён прыдыбаў тады трохі ахалоджаны, але ўсё ж стражнікі ля замкавай брамы пакасіліся і адшпілілі ад яго пояса меч. Насустрач свайму былому мужу на высокі ганак харом выйшла Аліса, трымаючы на ланцуту прыручанага здаравеннага мядзведзя. Яна кінулаяму ўсяго тры-чатыры словы і, як бы апраўдваючы сябе, падхапіла на рукі маленькага сына Міндоўга. Мядзведзь бразгаў перад ім ланцугом і шчэрыў зубы. Даўмант пастаяў, потым моўчкі павярнуўся і панёс свой гонар да замкавай брамы. Яго аклікнулі. З вышыні замкавай вышкі трохі весела, але разам з тым і вінавата, галёкаў яму Міндоўг: маўляў, пачакай, будзь госцем, пагаворым. Даўмант толькі адвярнуўся моўчкі. Ля замкавай брамы яму аддалі яго меч. Усё гэта вельмі жыва прыпомнілася зараз Даўманту ў сядле. Пад конскія капыты бягуць бясконцыя павароты дарогі, лясны халадок студзіць абпаленыя сонцам шчокі. Далёка Даўманту да Літвы. Недзе ў керноўскім замку Міндоўг соладка разводзіць пальцамі свае доўгія вусы: ён жа паслаў яго, Даўманта, на вайну, а з вайны вяртаюцца не ўсе. Абапал дарогі бягуць насустрач каню алешыны і грабы, ды перабягаюць часам дарогу зайцы. Далёка Даўманту да таго замка, дзе ў адным з пакояў за сталом Міндоўг дастае, мабыць, з чатырохвугольнай падстаўкі акаваны золатам тураў рог і налівае ў яго віно і падае Алісе — яна ж весела ўзмахвае рукамі, але, урэшце, паддаецца на ўгавор і нясмела губамі дакранаецца да напоўненага рога. Няўжо гэтатая ж самая Аліса? Няўжо гэта яна на цёмнай пляцоўцы замкавай вежы аднойчы знянацку гарэзліва падкралася ззаду да яго, загуліўшы яму далонямі вочы, а ён не разгубіўся і адпомсціў ёй тады пацалункам? Даўмант на міг аж прыжмурвае вочы, ахоплены гэтай згадкаю, потым прышпорвае каня. Ашалела ляціць насустрач зялёнае галлё. Хоць і баяцца Міндоўга тэўтонскія рыцары, якіх ён смажыць на агні ў гонар свайго бога Пяркуна, але гэта яшчэ не значыць, што яго баяцца ўсе... Хоць і зламаў ён хрыбет татарам ля Крутагор'я, але гэта яшчз не значыць, што ён можа зламаць хрыбет усім! Гэта яшчэ нічога не значыць, думае Даўмант, і прышпорвае каня. Хутчэй бы даскакаць да перакіднога моста керноўскага замка! Ён бы, Даўмант, прыстаўшы на страмёнах, на ўсім скаку пераляцеў бы праз той мост, праз тыя зубчастыя сцены! Пераляцеў бы разам са сваім мячом, які так лёгка вырываецца з ножан! Імчыцца на кані Даўмант. Зялёнае вецце хвошча па яго грудзях. Раптам нешта велізарнае, каменнае, зачарнела наперадзе. Даўмант спыніўся, саскочыў з сядла і, шэпчучы клятву, прыпаў ілбом да таго велізарнага і каменнага... Гэта быў валун.
Чатырнаццатае стагоддзе
1382 год. Пад ноканне фурмана двое коней бягуць па дарозе. На заднім сядзенні воза, на пругкім ахапку сена, задумалася саракагадовая Бірута. Доўгая дарога, бясконцыя балоты, гаі, хвойнікі... Жоўтае і чырвонае лісце трапеча абапал. Міжволі ўспамінаецца Біруце напаўзабытае цвіценне белых акацый, сярод якіх адзін з рыцараў, стройны юнак, у кальчузе, у шлеме, стаў перад ёй, шаснаццацігадовай Бірутай, на калені і папрасіў, каб яна, Бірута, дазволіла яму напісаць яе імя на сваім шчыце. Як успыхнулі яе шчокі і вушы ад тае просьбы! Мінуў месяц. Аднойчы ёй прынеслі шчыт таго рыцара — пашчапаны, з плямамі крыві... Бірута паклялася: ні на адно чужое плячо яна болей не схіліць сваю галаву! З таго моманту яна стала вайдзялоткаю (жрыцай). Жыць яна пачала ў цёмным лесе, у каменным храме. Там, ля багіні Праурымы, акружанай высокімі сценамі, разам з другімі, такімі ж як яна, вайдзялоткамі — пры белай сукенцы, пры зялёным фартушку са званочкамі, пры зялёным дубовым вянку на галаве — яна дзяжурыла, падкідаючы паленцы свяшчэннага дуба ў Зніч — вечны агонь. Аднойчы выйшла Бірута за агароджу ў лес — раптам з-за хвоі высунулася постаць таго рыцара. Не можа быць! Паленцы выпалі з рук Біруты. Праўда, прыгледзеўшыся, Бірута расчаравалася... Хаця якое падабенства — можа, так захацелі багі... Хударлявая постаць юнака — з чорнай бародкаю, з лукам за плячыма — неадступна потым стаяла ўваччу. Біруце хацелася, каб паленцы яшчэ хоць раз выпалі з яе рук і балюча ўдарылі па назе. Глыбокай поўначчу з трэскам разляцеліся дзверы храма. Незнаёмцы пры чорных масках уварваліся ў адпачывальню вайдзялотак. Пылалі паходні, тупалі дзесяткі ног. Жылістыя рукі таго юнака падхапілі сонную Біруту і вынеслі яе за каменныя сцены ў лес. Ах, якая ж яна, Бірута, была дурненькая! Гэта ж так прыемна аддаць сябе ва ўладу гэтых рук, сядзець у Кейстута на каленях, ляжаць з ім на мядзведжых скурах у цяньку пад дубам, калі ён скідвае сваю сарочку і адшпільвае пояс з кінжалам, ручка якога ўсыпана дыяментамі... Гэта ж так пацешна падкідаць угору сынка Вітаўта! Трохі пасівелі ад тых часоў валасы ў Біруты. Літоўскім князем стаў Ягайла — пляменнік Кейстута. Свайго дзядзьку Ягайла прыкончыў залатым шнурком, сарванымз дзядзькавай адзежы, а Біруціну радню перасаджаў на калы і палажыў на дубовыя плашкі пад вострыя сякеры. Сама ж Бірута паспела ўскочыць у фурманку і крыкнула фурману: «Паганяй!» I вось двое коней пад ноканне фурмана бягуць па даразе. Ужо даўно адарвалася Бірута ад пагоні, але ўсё ж не-не ды азірнецца часам назад: ёй так і здаецца, што з-за тоўстага камля выскачыць Ягайлава пагоня, схопіць яе. А ты ж была вайдзялоткаю? Ты ж давала клятву не выходзіць замуж? Могуць, схапіўшы, ёй так сказаць. А ты хіба забыла, што робяць з тымі, хто парушае клятву? Бірута ўяўляе, як, па загаду Ягайлы, яе за парушэнне клятвы хапаюць, зашываюць у скураны мяшок разам з камянямі, кошкай, сабакам і змяёй, потым прывозяць у тым мяшку да Нёмана на дзвюх чорных каровах і блёхаюць у ваду. Фурман, не драмі! Фурман, не шкадуй пугі і конскіх сцёгнаў! Драбней і драбней затахкалі капыты, больш напорыста пабеглі асіны колеру таго вострага ляза, што паднята над Біруцінай раднёй. Коні праскочылі забалочаную лагчыну... Пратарахцелі па ламаччы... Прашлэпалі паручаі... Аб'ехалі кусты арэшніку... Фурман, не драмі! Фурман, яшчэ раз страсяні лейцамі! Цэлы дзень ляскаюць колы па карэннях... Здаецца, пагоні ніякае няма. Марудна паўзе на ўзвышак воз. Што там чарнее на ім? Хай трохі ачахнуць коні. Бірута саскаквае з воза. Яе малітву слухае прыдарожны камень. Гэта быў валун.
Пятнаццатае стагоддзе
1411 год. Андрэй ідзе з войска дадому, успамінае бацьку, што з раніцы да вечара прастойвае на каленях з долатам, абкіданы смалістымі стружкамі, а потым выдзеўбаныя і свежа прасмаленыя чаўны цягае да зарослага сітняком берага, дзе гулліва ўсплёскваюць шчупакі. Ідзе Андрэй, і хочацца яму хутчэй дабрацца да тых стружак, дарыбацкіх сетак... Калі сцямнее і заквакаюць жабы, ён пераскочыць суседскі пляцень, падкіне сабаку хлебны мякіш, пачэша вуха яму і засвішча. На ягоны свіст шаргануцца дзверы, выбежыпь гнуткая, як вербалозіна, Кася. Пад плёскат вёслаў, седзячы ў чаўне, яна будзе, як і раней, сварыцца, бо ў яго, Андрэя, пацалункі шалёныя. Эх, а як будзе слухаць Кася, калі ён раскажа ёй пра Грунвальдскую бітву... пра Грунвальдскае поле з узгоркамі, з адзінокімі дубамі, дзе на абочыне лесу, яшчэ добра не абсушаныя пасля начных бліскавіц, пасталі ў тры рады ратнікі з прывязанымі да кальчуг пучкамі саломы, пасталі плячо да пляча, сціскаючы дзіды, сякеры, мячы, і між радамі прагарцаваў вялікі князь Вітаўт на кані, і харугвы, паслухмяныя яго загаду, пастроіліся клінам, і лепш узброеныя воіны выйшлі наперад... Як будзе слухаць Кася, калі ён, Андрэй, раскажа, як насупраць іх на санцапёку, бліскаючы бранёю, з вышыні закаваных у латы коней, праз вузкія шчыліны надзетых на галовы жалезных гладышак на іх узіраліся рыцары, з салодкім прадчуваннем, што іхнія капыты ўтопчуць яго, Андрэеву, галаву, разам з другімі галовамі ў чырвоную пужыну... Эх, Кася, каб толькі ты бачыла, скажа, абдымаючы яе ў лодцы, Андрэй, каб толькі ты бачыла-чула, як затрубілі трубы, як усе заспявалі гімн, як бабахнулі нямецкія пушкі, як прасвісталі каменныя ядры і як пачалася бітва — як затрашчалі і пачалі ламацца дзіды, як заляскалі мячы, як забразгалі сякеры — гром, скрыгат, енк... і як дрогнула было правое крыло нашага войска, і як пабеглі былі нашы ў балота, і як сам Вітаўт, збялелы, дарэмна размахваў перад уцекачамі мячом і крычаў... і як Смаленскія харугвы, што стаялі ў цэнтры... Ідзе Андрэй... Хістаюцца сонечныя плямы і цені хвой на пяску. Ломячы рагамі кусты белай чаромхі, збоку прабег лось, і Андрэй мацней сціснуў рагаціну на сваім плячы. Хутка ён, Андрэй, будзе расказваць Касі пра вечар, калі ўлёгся густы пыл бітвы і ў паветры стаяў пахкрыві... пра ордэнскіх рыцараў, што ў белых— з чорнымі крыжамі — плашчах падалі з плачам на калені... пра іхнія павозкі, з якіх ён, Андрэй, выкідваў ланцугі... Ідзе Андрэй і спыняецца... За паваротам дарогі звіняць падвешаныя да дуг бомы... Звіняць бліжэй і бліжэй... Андрэй збочвае... Хай вазок праплывае міма... I раптам, бываюць жа нечаканасці на свеце, знаёмы голас: — Андрэй! Фурман прытрымлівае лейцы. У вазку, у вышытай сінімі васількамі сукенцы, Андрэй пазнае... Касю і падбягае да яе. Адкуль ты? Куды? Чаго? Колькі ж гэта лет-зім мы з табою не бачыліся? Кася, а ты слова, што давала мне, помніш? I толькі тут заўважае Андрэй слёзы на Касіных вачах. — Можа, памёр хто ? — Не, ніхто...— замагільным голасам адказвае яна. — Ну дык чаго ж ты? Касін дрыжачы голас, і тое, што яна паведаміла Андрэю, і слёзы яе — усё гэта адбылося ліхаманкава— нібы кінуў хто Андрэя ў халодную ваду. — Як? Не можа быць! Цябе прадалі другому князю? — рагаціна выпала з рук Андрэя. — Не суджана быць нам з табою, Андрэйка... Фурман узмахнуў лейцамі, і воблака пылу пакацілася за коламі вазка. За бярэзнікам замерлі бомы... Што рабіць? Зараз жа, зараз жа павярнуць назад і ісці аж у Вільню! Аж да самога Вітаўта! Упасці перад ім, напомніць яму, што гэта яго, Андрэева, рагаціна выбіла з сядла ў часе бітвы аж самага вялікага магістра ордэна Ульрыха фон Юнгена... Напомніць яму, што гэта ён, Вітаўт, падарыў яму свой кінжал. I Андрэй ударыў рагацінаю ў прыдарожны камень. Гэта быў валун.
Шаснаццатае стагоддзе
1560 год. Траскучы агонь абвуглівае сцены, клубы дыму выпаўзаюць з акон двухпавярховага дома, бушуе полымя, грыміць і абвальваецца дах разам з кроквамі. Натоўп мужыкоў, сціскаючы сякеры, нажы і косы, усё яшчэ пазірае... Няўжо праз ахопленыя полымем дзверы не выскачыць сам гаспадар гэтага дома? Няўжо ён — у жоўтых з залатымі шпорамі ботах — не ўпадзе перад іхнімі лапцямі на калені? Не будзе цалаваць аборы на іхніх лапцях? Абвалілася сцяна, і Даніла, адзін з мужыкоў, пабрыў па чыста падмеценай алеі, спыніўся перад статуяй жанчыны, якая, выйшаўшы з вады, выціралася ручніком... Даніла хацеў плюнуць — цьфу, паскудства! — але нешта яго ўстрымала... Нешта ёкнула ў яго сярэдзіне... Статуя была падобна на яго жонку Марту... Жонка хадзіла ў панскі двор з дайніцаю, але чамусьці вярталася дадому з чыстымі, як сыр, рукамі і пахла нечым далікатным, чаго ён, Даніла, зроду не нюхаў. Мужыкі пачалі з Данілы падсмейвацца. Няўжо праўда? Даніла пачаў сачыць зажонкаю. Аднойчы, перад тым як ісці даіць кароў, Марта палезла на вышкі, выцягнула з сена празрыстую, нібы вытканую з паветра, сарочку... Значыць, мужыкі мелі рацыю... Даніла трушком пабег па алеі, яшчэ раз ірвануў дзверы альтанкі — пуста... Няўжо ён не знойдзе ЯГО і не праткне віламі ЯМУ глотку? За сябе. За жонку Марту. За ўсіх, хто сціскае сякеры і косы. Усюды буяла зелень. Даніла ўлавіў: нешта як бы заварушылася і кашлянула ў густым малінніку... Наставіўшы вілы, ён ступіў туды... І раптам белая кашуля ледзь не з-пад самых ног яго падскочыла і шмыгнула ўбок. Ён! Пан! Хутка-хутка замільгалі, уцякаючы, жоўтыя, з залатымі шпорамі, боты... Ах, гад! Засвістаў у Данілавых вушах вецер, засцёбала па каленях бадыллё... Вось-вось вастрыё яго віл увап'ецца ў белую кашулю з залатымі шлейкамі... Кашуля шмыгнула паўз дуб... Даніла таксама шмыгнуў паўз дуб... Кашуля затрашчала па вербалозніку... I Даніла — па вербалозніку... Кашуля прабегла па кладцы праз канаву... Кладка вузкая, зялёная... Даніла паслізнуўся і блёхнуўся ў гразь... Калі ён падняўся і азірнуўся, звінеў угары жаўранак і мелка дрыжала жылка над брывом... Прыглядаючыся, ці не шасне дзе-небудзь трава, ці не трэсне сучок, Даніла ступіў наўгад... Наперадзе яго зноў шмарганулася тая ж кашуля... «Зноў гад уцячэ!» Даніла шпурнуў наўздагон вілы... Яны прасвісталі паўз кашулю і ўторкнуліся ў грудок зямлі... I ў той жа міг вілы падхапіў пан і павярнуўся да Данілы... Зараз ужо трохзубая Данілава зброя ў панскіх руках і была нацэлена на яго, і ён міжволі, бачачы налітыя крывёю вочы, стуггіў крок назад... назад... назад... Вастрыё як бы раздумвала, што рабіць, і зрабіла крок на яго... на яго... на яго... Даніла рвануў наўцёкі... За яго спіною трашчала галлё, чуўся тупат панскіх ног, і ён адчуваў толькі, як вось-вось тры загноеныя зубы ўвап'юцца... увап'юцца... ніжэй лапаткі... ніжэй лапаткі... у шыю... у шыю... Але, здаецца, тупат ног адстае ад яго спіны... адстае... адстае... Вось яго ўжо і не чутно... Падгіналіся ад слабасці калені, Даніла, задыханы і ўспацелы, папраставаў на дарогу і прыпаў грудзьмі да прыдарожнага каменя Гэта быў валун.
Семнаццатае стагоддзе
1649 год. Эміля ўжо сабралася ў Мір, у замак да сваіх суседзяў, і перад дарогаю, чакаючы, калі ў пакой зойдзе сын і аб'явіць ехаць, прысела ў крэсла. Пяць гадзін хуткай язды з начлегам на паўдарозе трэба было нейк перагораць. Узяць ці не ўзяць з сабою любі мую кошку? Яна б, Эміля, нізавошта не думала б пра паездку, але сын дзён пяць таму як вярнуўся з войска Януша Радзівіла, і яна не асмелілася сапсаваць яму святочны настрой. Не асмелілася, хоць ездзіць зараз небяспечна. З люстра, апраўленага ў пазалочаную раму, Эмілі падміргвае яе авальна-падпухлы твар, якому масаж яшчэ вяртае маладосць. Ах, як хутка ідуць гады! А ўсяго ж трыццаць гадоў таму яна была цвёрда ўпэўнена, што не будзе пудрыцца. Здаецца ж, зусім нядаўна гарэлі ў бронзавых кандэлябрах свечкі, блішчаў паркет, плавалі рознакаляровыя шары, і яна, успацелая пасля мазуркі, выплывала на тэрасу і нырала ў свежы вецер. Ёй была даспадобы тая цвёрдасць, з якой пад гукі музыкі ў белай пальчатцы далонь Юзэфа — сябра яе мужа — лажылася ёй на плечы. Трыццаць гадоў таму чыста падмеценая алея з вязаў вывела Змілю і Юзэфа да альтанкі, і яна, помні цца, тады падумала, што муж заўсёды ў такі час з паляўнічым рогам, падвешаным да пояса, з гайнёю сабак вяртаецца дадому паўз гэтую альтанку, і таму, калі Юзэф прапанаваў ёй зайсці і пасядзець у альтанцы, яна адчула, што між імі нешта павінна здарыцца, спалохалася і адмоўна заківала галавою. Як сутаргавата сціснуў Юзэф галінку акацыі, аж з пальца яго, падрапанага вострым шыпам, капнула кроў. Перад развітаннем яна, Эміля, не вытрымала, падняла тую галінку і тым жа шыпам драпанула і свой палец. «Навошта вы так?» — папытаўся ён. «Хай не толькі вам баліць»,— адказала яна і, адчуваючы, як чырвань залівае ёй шчокі, запрасіла прыехаць яго паслязаўтра... Паслязаўтра! О, якое гэта было страшнае слова! Раней, калі муж са стрэльбаю і ў чобатах, скураныя халявы якіх ледзь не абцягвалі сцёгны, звесіўшыся з сядла, даваў перад ад'ездам ёй строгі наказ незабываць пра яго любімага сабаку, які нешта прыхворваў, яна, Эміля, толькі кусала вусны і выцірала вочы. Але зараз, думаючы пра тое паслязаўтра і адчуваючы ў цёплай пасцелі ля мужа зябкі халадок, яна сказала яму: «Нешта ты на паляванні даўно не быў». «Чаму, мая Эмілька, я ж толькі што вярнуўся з лесу»,— здзівіўся муж. «Ты знаеш, я хачу, каб у нас замест вешалак усюды былі ласіныя рогі»,— падахвоцілася Эміля. «Так і быць! Паслязаўтра па ласёў!» — ускрыкнуў радасны муж. Сталася так, што муж неўзабаве памёр, а Эміля нарадзіла сына. Праз дваццаць гадоў, сустракаючы спасцярожлівы сынаў позірк, яна палахліва хавала ад яго партрэт Юзэфа, але сын прысачыў партрэт, пазнаў сябе ў ім, і здагадаўся пра ўсё, і папытаўся ў яе пра тое, што змусіла яе пачырванець... Ах, як хутка ідуць гады! Эміля яшчэ раз зірнула ў люстра. Так бы, здаецца, усю сябе абкалола тымі шыпамі акацый, каб толькі на міг вярнуць Юзэфа і альтанку. — Кіса, Кісанька мая,— паклікала Эміля. Шэрая кошачка паднялася з аксамітнай падушачкі, скокнула гаспадыні на калені, потым на плячо. Эміля заплакала, нават пусціла слязу. Кошачка жалобна мяўкнула, пачала суцяшаць сваю карміцельку — лапай гладзіць яе па валасах, па шчацэ... — Ах ты, суцяшальніца мая! — засмяялася Эміля.— Вазьму цябе з сабою, а? — Мама, едзем! — у пакой зазірнуў яе сын, падпаясаны залатым слуцкім поясам з падвешанай на перавязі левай рукою. «Выліты Юзэф,— падумала яна.— Недзе там, у Міры, у замку, панначка Ядзя чакае не дачакаецца яго... Так, так, гады ідуць... Трэба ехаць...» Эміля паднялася. Праз хвілін дваццаць па дарозе мякка кацілася каляска, і жоўтае бярозавае галлё плыло ёй насустрач. — Сынок, ты ж мне так і не расказаў, як было ў цябе з рукою? — папытала Эміля. — Ударыў адзін паўстанец,— адказаў сын. На міг Юзэф-малодшы ўспомніў, як пасля бітвы пад Лоевым яны рассядлалі ўзмыленых коней і ён зачыніўся ў пуні з маладой сялянкаю, і трэба ж такому здарыцца: яна не ўшанавала яго мужчынскае ласкі, пачала кусацца, крычаць, а потым узмахнула цэпам— і давялося пасля таго ўзмаху ўзяць на перавязь руку... — Чым ударыў? — Мячом,— нейк нясмела адказаў сын. — Гэта ж болей года як цябе не было,— успомніла Эміля. Каляска праскочыла па дрогкім мастку, трое мужыкоў агалілі кудлатыя галовы, і Эміля прызадумалася, ці змагла б яна з'есці, як ядуць яны, хлеб з сушанай гнілой дубовай кары і з мякіны... — Так, год не быў...— задумліва пацвердзіў сын. Уздоўж дарогі плыло зарослае асакою балота. Пад мяккае падрыгванне колаў мільгалі ўспаміны ў Юзэфа-малодшага: вось ён з вогненным кулём саломы падпальвае стрэхі ў горадзе Тураве... вось ён з высачэннай вежы замка ў Мазыры скідвае на абледзянелыя камяні казацкага атамана Міхненку... вось у Бабруйску на завостраны кол пасадзілі казацкага атамана Паддубскага, і атаман, сабраўшы апошнія сілы, канаючы, плюнуў яму ў твар... Уздоўж дарогі бяжыць то хвойнік, то бярэзнік: — Зірні, мама, які вялікі камень пры дарозе!.. Эміля зірнула і войкнула: трое мужыкоў, якія вельмі ж былі падобныя на тых, што агалялі галовы, выскачылі з сякерамі з-за каменя. — Стой! — грымнуў адзін з іх і тузануў дзверцы каляскі. — Не чапайце кошкі мае! Не чапайце! — толькі і паспела крыкнуць Эміля. Кошкі, вядома, ніхто не зачапіў. Яе толькі адпіхнулі локцем убок. Яна адбеглася на абочыну дарогі, і тут пачула жудасныя ўскрыкі свае гаспадыні... Што такое? Пасядзеўшы трохі, кошка падкралася да каменя... Яе гаспадыня з сынам ляжалі тварамі ўгору ў крыві. Кошка жалобна замяўкала і пачала лапкай гладзіць, суцяшаць сваю гаспадыню, ёй усё здавалася, што яе гаспадыня вось-вось падымецца і засмяецца. Маўкліва пазіраў на ўсё гэта прыдарожны камень. Гэта быў валун.
Васемнаццатае стагоддзе
Ідзе Паўночная вайна Расіі і Швецыі. Некалі шведы будуць разбіты, будзе прасечана акно ў Еўропу, і Пётр Першы ўскочыць на святочны, устаўлены вінамі, стол і будзе танцаваць на ім і распяваць песні. Усё гэта будзе некалі, а зараз 1706 год, нізенькія і крывыя халупкі мястэчка Мір, заінелыя каўняры і бароды, рып палазоў па снезе, і Насця, паціраючы то адну, то другую шчаку, пазірае ў снежнае поле, дзе роўным, у чатыры шарэнгі, сгроем адбіваюць цвёрды крок рускія салдаты і пакрыкваюць унтэр-афіцэры. Недалёка ад казармы строй салдат рассыпаецца. Нейкая сіла цягне Насцю ўзірацца ў іх зялёныя кафтаны, чорныя вуглаватыя капслюшы, у іх чорныя вусы і доўгія валасы, што падаюць ледзь не на плечы. Аднойчы сіні драгун, што гарцаваў на кані, сарваў з пляча ружжо і прыцэліўся ў яе. Канечне, жарт, але яна войкнула і шмыгнула за вароты пад дружны салдацкі рогат. Прыадчыніўшы весніцы, калі смех аціх, Насця ўбачыла, як да драгуна падляцеў салдат са сціснутымі кулакамі... Насцін заступнік, хударлявы і стройны хлопец, на другі дзень пасля гэтае сутычкі падышоў да яе, папытаўся, як зваць, і сам назваў сваё імя, потым паведаміў ёй, што ён дваранін і з цягам часу будзе унтэрам, але, па загаду іхняга цара, ён спачатку павінен цягнуць лямку салдата. Пагаварыць Насці добра не ўдалося, бо з хаты высунулася яе маці і загадала ёй таўчы проса ў ступе. «Я ж натаўкла ўжо»,— заўпарцілася была Насця, але, убачыўшы, як маці прытопнула на яе нагою, абарвала гаворку і паклыпала ў хату. Не, яна зусім не разумее маці... Чаму яна павінна асцерагацца гэтага двараніна? Хіба ён будзе шпагаю калоць не шведа, а яе? Ён жа такі прыветлівы, так ласкава паціскаў ёй далонь. Не, яна зусім не разумее маці... Насця бачыць, як салдаты купкамі стаяць ля казармы, а вунь і той дваранін: ён таксама заўважае яе і вітае паднятай угору шпагаю... Вось ён падыходзіць да яе. — Маці ваша дома? — пытаецца. — Што, вам паклікаць яе? — з радаснай гатоўнасцю ўслужыць яму адказвае яна, і ён чаму сьці хмурнее пасля яе адказу і зу бамі шчыпле свой вус. — Ды не... — ён перамінаецца з наг і на нагу. Нейкі момант яны пазіраюць адно на аднаго і смяюцца. I Насця дазваляе яму расказваць пра сябе і дакранацца да свайго пляча, адчуваючы, як гэта мала, безнадзейна мала і што вось-вось высунеццаз хаты маці і зноў пакліча яе таўчы проса... Прайшло больш года. Бяздзетны шляхціц Зыгмусь, гарбаты і нізкі, расчырванелы ад чаркі, грукае кулаком па стале — «У мяне зямлі — во!» — і лезе да Насці са сваімі расольнымі губамі, і Насця змушана цалавацца з ім. Нічога не паробіш, змушана. Насціна маці таксама падвыпіла і ўсхліпнула: — Не ўберагла я цябе, дачушка... А салдат ёсць салдат. У калысцы, падвешанай да столі, заплакала Насціна малое... 28 верасня 1708 года. Рускія палкі ідуць у атаку на шведаў ля вёскі Лясной. Грымяць пушкі, трашчыць ружэйны і пісталетны агонь, ламаюцца шпагі, акрываўленыя палашы і коннікі падаюць пад капыты... О, каб ведала Насця, хто мёртвым зваліўся з каня! Але Насця, канечне, гэтага не ведае. Чапляецца павуцінне за крывавыя каліны абапал дарогі. Яна і Зыгмусь плятуцца па сцежцы. Ён добра пад чаркаю і ўпарта мямліць адно, што ён, Зыгмусь, з ёю, Насцяю, будзе рабіць што захоча, і просіць яе, каб яна нахілілася да яго і падставіла яму свае губы. Насця азіраецца, ці няма паблізу каго з людзей, і нахіляецца... Нічога не зробіш, змушана, бо хто яе, акрамя Зыгмуся, возьме з дзіцём... — Ты не глядзі, што я такі малы. А я, можа, вышэй от за гэтага чорта... — гаворыць Зыгмусь і паказвае на прыдарожны камень. Гэта быў валун.
Дзевятнаццатае стагоддзе
Атлусцелы і куцы — у зялёным мундзіры і чорным трохвугольным капелюшы — Напалеон, чалавек, якому амаль усе імператары і каралі Еўропы падстаўлялі свае аголеныя галовы і віскалі ад захаплення, калі ён паблажліва паляпваў іх па спіне,— прыжмурыўся ў падзорную трубу: маршалы яго на чале сваіх карпусоў перапраўляліся на ўсходні бераг Нёмана. 10 ліпеня 1812 года непадалёку ад Міра ў зялёнае жыта ўбілася карова. Панскі пастух Мікола кінуўся з дубчыкам следам. Аборка з яго лапця развязалася, зашлёгала па густой траве, заскакала па сцежцы, пераскочыла праз канаву. Аборка блыталася і вужылася следам... У гэты міг проста на Міколу ляцелі ўзнятыя шаблі, разяўленыя конскія морды і паласатыя грудзіны коннікаў... Мікола рвануўся, каб выбегчы з-пад тысячы капыт, ад якіх задрыжала зямля... За нейкую патырчаку зачапілася аборка, і ён упаў. Ён апрытомнеў, і яму захацелася агледзецца, дзе ён і што з ім. Вакол была нясцерпна балючая цемра, і ён раптам здагадаўся, што цемра была не ад таго, што стаяла ноч. Нешта слізкае, перамешанае з пяском ён адцёр са шчок і, усё яшчэ спадзеючыся на лепшае, асцярожна пальцамі дакрануўся да слізкіх, балючых і, мабыць, зусім пустых вачніц, ад якіх зараз пачыналася гэтая невыносна пякучая ноч. Чаму капыты не ўдарылі яго ў якое-небудзь другое месца? Чаму іменна сюды? I няўжо праўда, што ён зараз да самага скону павінен рукамі абмацваць сябе і тую велізарную, вогненную і чорную яму, у якой ён апынуўся? Мікола ступіў у гэтую яму... Першы крок... другі... трэці... Потым ён задзёр угару свой твар і прыслухаўся: награецца твар ад сонца ці не? Шчокі нагрэліся — значыць, стаяў дзень. Дзень, якога ён не бачыць. Чорная бездань, па якой ён пабрыў, то мякка шастала, то сцёбала па яго калашынах, то чвякала пад лапцямі, то зярніста і вусата тыкалася яму ў далоні. З чорнай вышыні ўсё тое, што было і тады, калі ён жыў у іншым свеце, ціўкала, шчабятала і срэбна пералівалася. Нечакана ён зачапіўся за нешта і ўпаў. Што б гэта магло быць? Ён абмацаў грыву, капыты і сядло на спіне... Ён брыў навобмацак і, спатыкаючыся, шмат разоў абмацваў то капыты, то сёдлы, то хвасты, то рукі, то шаблі... Недзе блізка нехта стагнаў... Далей адсюль! Далей! Ён прыслухаўся: чуваць гаворка, смех, паасобныя выкрыкі. Але гавсрка нетутэйшая, панская. Мікола неаднойчы разводзіў на палянцы панам вогнішчы і чуў панскую мову і нават ведаў з гэтае мовы слова «мерсі». Ён узрадаваўся: вось-вось да яго падбягуць паны. Што з табою, Мікола? Доктара хутчэй! Доктар яго абгледзіць, і тады... Ён ужо чуе трэск падпаленага ламачча, панскія галасы і рогат... Закудахкала кура, і нехта з тупатам прабег следам за тым кудахканнем. Недзе мэкнула авечка, але ляснуў стрэл, і мэкання больш не было чутно. Ад свежага паху смажаніны, якую, відаць, елі, у Міколы закружылася ў галаве. Панскія галасы нейк адразу ж змоўклі, значыць, ён, Мікола, наблізіўся да панскага вогнішча так, што яго заўважылі і апазналі... Зараз, зараз яго перавяжуць, напояць, накормяць... I раптам яго штурханулі ў плечы, ён захістаўся і ледзь не ўпаў... Вакол рагочуць? Што ж гэта такое? I чаму ён усюды натыкаецца на тыя ж вогнішчы з чужой гаворкаю? I чаму яго адусюль адштурхоўваюць? — Божа мой, Мікола, што з табою? — пачуў ён раптам жончын голас. I ў наступны міг мяккія жончыны рукі абвілі яго. Так, гэта яна. Вось нават ён абмацвае на шыі яе тыя маністы, што падарыла ёй некалі пані. — Бяжым хутчэй адсюль! — жонка схапіла яго за руку, і яны пабеглі. Але адбегліся яны недалёка, ззаду затупалі нечыя ногі, потым яго адпіхнулі, і ён толькі пачуў, як трэснула жончына кофта, як яна пачала адбівацца ад некага: «Пусціце мяне! Пусціце!» З растапыранымі рукамі ён кінуўся на невядомага ворага... Апрытомнеў ён і пасля гэтага разу. Падняўся і пабрыў. Балючая чорная бездань стукалася аб яго то сукамі і карою дрэў, то абшаствала яго лістамі, то прыпякала ў лоб... Ён стаяў з працягнутай рукою і маліў у гэтай бездані скарынку хлеба і глыток вады... Праз некалькі дзён, чуючы непадалёк панскую гаворку, ён, знясілены, апусціўся ля нечага цвёрдага, абмацаў яго і здагадаўся, што гэта камень. Гэта быў валун.
Дваццатае стагоддзе
1942 год. Сцяпан выйшаў на ўскрай бярэзніку, сунуў руку ў кішэню кажуха, саграючы цяплом далоні шурпатую паверхню лімонкі. Ён ішоў якраз той сцежкаю, на якой летась ляжала двое шаснаццацігадовых партызанаў: іх накрылі сонных на хутары, і, перш чым завезці і кінуць тут, фашысты — па ўзросту бацькі тым дзецям — паскручвалі калючым дротам ім рукі і ногі, павыколвалі штыкамі вочы, паадразалі вушы і насы і павырэзвалі на спіне зоркі. Сцяпан пастаяў, паазіраўся... Цішыня. Усё нібы вымерла. Вунь тая крайняя хата, у якую ён баіцца зараз зайсці. Пустуе яна ці не? Учора ж людзей ачапілі аўчаркамі, аўтаматчыкі пагналі на станцыю... Што, калі ён заявіцца ў гэтую хату, а да яго так і не кінецца на шыю пяцігадовы сын? Той сын, якога ён садзіў на плечы некалі даўным-даўно, садзіў і нёс праз увесь усеяны сінімі званочкамі луг... Пустуе хата ці не? Клубы марознае пары вырываліся з рота, шчокі заходзіліся так, нібы з іх таркай злузвалі скуру. Ён перавёў дыханне ля прыдарожнага каменя. Гэта быў валун.
***
Ляжыць валун, а паўз яго праходзяць і праходзяць людзі — то басанож, то пры лапцях, то пры чаравіках, то пры чобатах; пазіраюць, праходзячы паўз яго, то з-пад хусткі, то з-пад кепкі, то з-пад вушанкі; затрымліваюць на ім свае позіркі — хто на міг, хто на хвіліну, хто на болей; і ён, валун, чуе людскія гаворкі, уздыхі, шэпты, малітвы, клятвы, змовы, плач, смех... Ляжыць валун, а паўз яго праходзяць стагоддзі і тысячагоддзі. Ляжыць? Хаця не... Па амаль кругавым шляху бяжыць ён разам з Зямлёю, каб аббегчы за год Сонца. Як нешта адвечнае ўзвышаецца валун, але калі падумаеш, што на тым месцы, дзе ўзвышаецца ён, было некалі мора, потым горы, потым зноў мора, потым зноў горы, потым зноў... зноў...— калі падумаеш пра ўсё гэта — адчуваеш, як мала адпушчана пражыць нават гэтаму валуну, як хутка нават ён растворыцца ў бязлітаснай бездані... Але калі тое будзе? Будзе тое няхутка, а зараз да гэтага валуна, ля якога пабывалі і Даўмант, і Бірута, і Андрэй... прытуліўся спіною яшчэ адзін чалавек — Алесь. Пра яго я і хачу расказаць.
Эліза Ажэшка Зімовым вечарам
Яшчэ было не позна, але вельмі цёмна. На хмарным небе — аніводнай зорачкі. Вецер вірыў над самай зямлёю, слупамі ўздымаўся ўгару, шумам, енкам і свістам спяваў у глыбокай катлавіне, па дне якой праходзіў роўны, шырокі шлях замерзлай ракі. Рака з яе нізкімі берагамі і высокія адкосы катлавіны ледзь-ледзь прасвечвалі праз імглу цьмянай беллю снегу. З аднаго боку, на ўзвышшы, было зусім пуста, толькі сям-там тарчалі тонкімі рысамі дрэвы, а з другога, вышэйшага, боку па фоне цемры яшчэ чарней выступалі плямы сялянскіх двароў. Яны паблісквалі радочкам агеньчыкаў, нібы адтуль падміргвалі чырванаватыя вочы. Над самым рэчышчам сунулася наперад постаць самотнага чалавека. На фоне цьмянай белі снегу постаць гэтая здавалася тонкай рысачкай, што хутка ўразалася ў яшчэ чарнейшую цемру. Высокія адкосы катлавіны, што ўздымаліся абапал чалавека, рабілі яго яшчэ меншым, і можна было падумаць, што гэта штосьці зусім маленькае плыве сабе па моры неабдымнай велічы. Прасторы ночы і адзіноты разліваліся вакол гэтай постаці; шумлівыя хвалі завірухі, здавалася, неслі яе па шырокім, дзікім, панурым улонні прыроды, і перад сілай яе, пагрозамі і веліччу постаць тая была кропляй, крушынкай, зярняткам пяску, каліўцам травы, якое ўпала ў бездань... Ды так толькі здавалася, бо чалавек, што ішоў па дне той бездані, відаць, быў дужы, бо таксама, як спрытны, натрэніраваны плывец разразае ўспененыя накаты хваль, ён хутка, рашуча распорваў нізкія снежныя хвалі і вірлівыя слупы завеі. Усё, што акружала чалавека, — хоць і чорнае, дзікае, пустыннае, — не запавольвала яго хады, не рабіла яе няўпэўненай. Наадварот, штосьці папіхала яго з-заду, падганяла наперад усё мацней ды мацней. Куды? Можа, да нейкага месца ратунку ці прытулку, бачнага толькі яго вачам, што слеплі ад цемры і націску завірухі, а можа, і гэтым вачам невядомага, толькі напісанага ў цемры вогненнымі літарамі, як покліч: «Наперад! Наперад! Абы далей!» Чалавек ішоў хутка, напрасткі, ціха, як прывід, пасоўваўся па крыху святлейшай за яго самога цемры. Часамі толькі каля ног чалавека чуўся кароткі металічны стук кія па не схаваным у снезе ўзбярэжным каменні. Раптам чалавек спыніўся, узняў галаву ў той бок, дзе былі чорныя плямы, што цягнуліся на гары ланцугом, мільгаючы чырванаватымі агеньчыкамі. Ён глядзеў, відаць, на гэты ланцуг, а з посвістам завірухі, якая слупам узнялася з-пад яго ног, змяшаўся чалавечы стогн, поўны здзіўлення, адзін толькі працяглы гук: — А-а-а! Чалавек здзівіўся. Некалькі хвілін глядзеў угару, і яшчэ раз, але ўжо цішэйшы ды карацейшы покліч пачуўся з вуснаў яго паміж двух бясконца доўгіх стогнаў завірухі: — А-а-а! Потым ён зноў ішоў далей, аднак куды павальней, чым дагэтуль. Па рухах галавы можна было б пазнаць, з якім напружаннем чалавек глядзіць на раку, на пустыннае ўзвышша супрацьлеглай сцяны, дзе толькі зрэдку заўважаюцца тонкія рысы дрэў, як насцярожана пазірае ён на цьмянавата-белыя ўпадзіны і бугры гэтага ўзвышша, пад якім цяпер ідзе, усё больш ды больш запавольваючы хаду. ...Калісьці, у блакіце і золаце летняга дня, над гэтай ракой нахілялася яшчэ маладая сялянка ў падкасанай стракатай спадніцы, з пранікам, якім яна з лёскатам біла па шэрым палатне, прыкрытым крышталёвай плынню вады. Побач з жанчынай, на беразе, з лазовага каша, прыкрытага чырвонай хусцінай, выбіралася на свет малое мардаценькае дзіця і прагнымі вачыма пазірала на ўсеяны каменнем узбярэжны пясок, на крышталёвую плынь вады і на схіленую над вадою маці, якая, моцна стоячы на аголеных нагах, лупіла белым пранікам па шэрым палатне... Чалавек зноў спыніўся. На ўзгорку мільгала апошнім агеньчыкам крайняя, чорная, большая за іншыя, падоўжная пляма будынкаў. Туды ішла дарога, што пачыналася ўнізе і ўсё вышэй уздымалася па адхоне, які быў менш стромы за іншыя. З аднаго боку дарогі стаялі ў цемры і ціха шумелі сосны, з другога — віліся вострыя невыразныя цені агароджы, на якую, як на парэнчы панскага ганка, снег паклаў пушыстыя падушкі. Чалавек спыніўся. Напружана паглядзеў па дарогу, што ўздымалася ўгару. З шумам ветру, што гойсаў па нерухомым крышталі ракі, зноў змяшаўся напоўнены здзіўленнем чалавечы голас: — А-а-а! Чалавек доўга стаяў на дарозе, якая тут пачыналася. Вагаўся ці змагаўся сам з сабою. Моцна ўдарыў кіем па каменні. Узняў руку да галавы, але адразу апусціў яе. Паволі, вельмі паволі пачаў узбірацца па адхоне, усё вышэй ды вышэй. ...Калісьці па гэтай дарозе, на гэты адхон узнімаўся мужчына высокі і дужы, кашуля яго бялела ў асенняй імгле, босыя ногі брылі па пяску, а на плячах была сетка, праз вялікія вочкі якой паблісквала сярэбраная луска і ружавелі жабры злоўленай рыбы. За мужчынам бег босы падлетак, з горда ўзнятай галавой, з даўжэзнай вудай на плячы; ён, як жарабя з развеянай грывай, падбягаў да братоў, што з цікаўнасцю пазіралі з-за плота, расказваў ім пра рыбацкія прыгоды так гучна, з такім трыумфам, што голас яго разносіўся далёка па вёсцы, а даляцеўшы ў рэдкі сасоннік, распадаўся над магіламі на мноства напеўных вясёлых званочкаў... Чалавек увайшоў у сасоннік, некалькі разоў спатыкнуўся на магілы, абсаджаныя нізкімі кустамі, прысыпаныя снегам так, што крыжы тарчалі над самай зямлёю. Нібы асілак цераз дамы ліліпутаў, пераступаў ён шырокімі крокамі цераз магілы і кусты, накіроўваючыся да нечага, што чарнелася пасярэдзіне вясковых могілкаў, значна вышэй за кусты, аднак ніжэй за дрэвы, якія цяпер, пад дотыкам ветру, голасна зашумелі, быццам працягла ўздыхнулі. Чалавек спыніўся і зблізку глядзеў на сцены каплічкі, на яе спарахнелыя, перакошаныя, аднак замкнёныя дзверы. Да подыху дрэў, што павольна пакалыхвалі ў цемры веерамі галін, як стогн, далучыўся чалавечы голас: — А-а-а! Чалавек паварушыўся, нешта металічнае зазвінела спачатку ў яго пальцах, потым каля дзвярэй, якія адчыніліся. Паказалася чорнае нутро каплічкі, дзе толькі ўгары свяціліся цьмяна-сярэбранымі плямамі два акенцы. Увайшоўшы, чалавек на хвіліну зліўся з цемрай, але неўзабаве каля яго грудзей засвяціўся агеньчык ліхтарыка, не кінуўшы на самога чалавека нават танюсенькай нітачкі святла. Гэта быў малы патайны ліхтарык; святло яго, што вузкім і хісткім струменьчыкам вырывалася з-за малой шыбіны, чалавек накіраваў на нізкую агароджу, за якою, на вялікіх запляснелых плямах сцяны, цьмяна вызначаліся абрысы распятага Хрыста. З драўлянага, выразанага няўмелай рукой распяцця вузкі і хісткі струменьчык святла перасунуўся крыху далей і асвяціў абраз, на якім Бог-айцец у хвалістым, пурпуровым уборы трымаў руку на белым шары. Бог-сын у выцвілым блакіце ўзняў угару два пальцы, а Бог-Дух Святы, распасцёршы крылы, белым голубам узлятаў ажно пад чырвоную раму абраза. І зноў струменьчык святла закалыхаўся ў цемры і ўпаў на вялікі тоўсты аркуш паперы, якая без рамы вісела на дошцы, што вытыркалася са сцяны. Там святы Юрый з высока ўзнятым кап'ём імчаўся на паласатым кані. У хісткім святле і постаць святога, і абрысы каня, і лінія кап'я то паказваліся, то знікалі, дзе выцягнутыя, а дзе скарочаныя, і ўсё гэта стварала нешта дзіўнае, незнаёмае, пагрозлівае, падобнае на апакаліпсічныя пачвары ці на нейкіх рыцараў. Вакол каплічкі больш працягла, з большым адчаем уздыхнулі дрэвы, вецер са стогнам уварваўся праз аконныя шчыліны, зашамацеў старым аркушам паперы, які надзьмуўся, як птушынае крыло, з шумам узняўся ўгару. Магло здацца, што гэты апакаліпсічны рыцар вось-вось сарвецца з месца, да якога яго прыкавалі, і з кап'ём, падобным на касу, на кані з ільвінай грывай паляціць у прастору. Са стогнамі ветру, што ўрываліся праз аконныя шчыліны, зліўся чалавечы шэпт, грубы, перапалоханы: — Езус літасцівы! Ратуй маю душу! ...Калісьці вясковага падлетка, апранутага ў святочную сярмягу, за руку прыводзіла сюды маці, ён кленчыў каля дзвярэй гэтай каплічкі і з трывогай, што змагалася з захапленнем, узнімаў чыстыя блакітныя вочы на вялікае распяцце і на конніка з кап'ём, намаляванага на лісце паперы... Чалавек патушыў ліхтарык. Выйшаў з каплічкі, пакінуўшы дзверы насцеж, і, не затрымліваючыся ні на хвіліну, зноў паволі пайшоў, высокі нават сярод высокіх соснаў, вялікімі крокамі пераступаючы цераз кусты і магілы. З могільніка чалавек выйшаў на дарогу, перайшоў на другі бок і апусціў руку на брамку першай з краю вясковай сядзібы. Перш чым адчыніць брамку, ёнпаглядзеў напружаным позіркам на хату, што стаяла далей на панадворку, і яшчэ раз пачулася працяглае: — А-а-а! Чалавек паківаў галавой, нібы ён глыбока, бязмежна здзіўляўся. Рыпнулі вароты, дробны цень сабакі з гучным брэхам пакаціўся ад парога па двары; за акном, што паблісквала ў цемры чырвоным агеньчыкам, чуўся нізкі, моцны, але па-маладому свежы голас, які хутка, доўга і няспынна пра нешта гаварыў, гаварыў, гаварыў...***
Гэта была сядзіба старога Сымона Мікулы, які цяпер, у прасторнай і нізкай хаце, сядзеў на зэдліку і прытрымліваў каля рота вялікую гліняную люльку з кароткім цыбуком. Было яму, відаць, за шэсцьдзесят, аднак зусім не быў ён падобны да тых бацькоў, якіх б'юць сыны, або да тых, каго, як ужо непатрэбнага, выганяюць з хаты. На фоне задымленай сцяны, да якой ён прыхіліўся шырокімі, толькі крыху ссутуленымі плячыма, у цьмяным святле лямпы з высокім шклом, што стаяла на стале, вырысоўваліся магутныя абрысы чалавека, апранутага ў белую вопратку; густыя клубы дыму, якія ён раз-пораз выпускаў з рота, то засланялі, то адкрывалі вялікую, над ілбом палыселую, а ззаду сівую галаву, буйныя рысы прадаўгаватага, румянага твару, на якім тапырыліся густыя пругкія вусы і паблісквалі мудрыя вочы, што пазіралі з-пад абвіслых броваў са спакойнай энергіяй, востра, пранізліва. Рукі яго, адна засунутая пад чырвоны паясок, якім была падперазана кашуля, а другая з люлькай каля вуснаў, былі вялікія, моцныя, жылістыя, яны выдатна захавалі і здольнасць да працы, і жалезную хватку. Лёгка было здагадацца, што калі гэты стары ўстане на ўвесь рост і скажа сваё слова, усе прысутныя паспешліва і старанна зробяць усё, што б ён ім ні загадаў. А людзей у хаце было многа, і ўсе яны ў гэты момант сядзелі або стаялі, нерухома застыўшы ад цікаўнасці і ўвагі да таго, пра што расказвалася. Старэйшы Мікулаў сын, бондар, мужчына каля сарака, абапёрся на лаву рукою з гэблікам, якім толькі што абгладжваў зуб ад бараны, унурыў галаву, а быў такі аброслы, што толькі чорныя агністыя вочы паблісквалі, як іскры ў зарасніку. Яго жонка, амаль у тых жа гадах, стаяла каля камінка, на якім гарэў агонь, асвятляючы ўсю яе — высокую, дужую, з горда ўзнятай галавой і складзенымі на грудзях рукамі. Адразу ж за гэтай самавітай, з прыгожымі рысамі, статнай гаспадыняй, крышку далей, у ценю за высокай прасніцай калаўрота, сядзела Мікулава дачка. Яна толькі што прала, а цяпер застыла, узняўшы руку да жаўтлявай кудзелі, чырвоныя вусны яе раскрыліся, і ўся яна, прысадзістая, з цёмнымі рукамі, кірпатым носам, румянымі шчокамі, блакітнымі вачыма і трохі рыжаватымі валасамі, што рассыпаліся па нізкім ілбе, уся замерла, нібы зачараваная, ад здзіўлення і жаху. Такі самы жах, але яшчэ большая цікаўнасць ахапілі невялікую, шчуплую бабулю, што нізка сядзела на перавернутых ночвах, а перад ёю стаяла поўнае рэшата струкоў фасолі. З недалушчанымі струкамі ў касцістай, моцнай руцэ, яна павярнула да святла галаву ў круглым, нібы прыклееным, чырвоным чапцы, а водбліскі агню дзіўна румянілі яе зморшчаны лоб і твар, запальвалі мігатлівыя іскры ва ўпалых, але быстрых вачах. Таксама ахопленая здзіўленнем, сядзела маладзенькая, свежая, стройная, як бярозка, жонка малодшага Мікулава сына. Сядзела яна ў святле, насупраць панурага бондара, і каля грудзей, прыкрытых сіняй кофтай, калыхала немаўлятка. Вялікі лазовы кошык, у якім спала яшчэ адно малое, звісаў з задымленай бэлькі на тоўстых вяроўках, побач з шырокім тапчаном, засланым па сене дзяругай. Дзве дзявочыя галоўкі, аслоненыя пасмамі льяных валасоў, схіляліся з высокай і шырокай печы. З-за шырокіх бондаравых плячэй высунуўся светлагаловы падлетак, на каленях якога ляжалі клубкі шнура, а ў руках была ігліца, якою плятуць венцяры. Хто ў поўным асвятленні, хто ў хісткім прыцемку — усе гэтыя дванаццаць чалавек, жанчыны і мужчыны рознага веку, нерухома застылі ў нізкай хаце, у якой шмат месца займаў гаспадарскі посуд, рыбацкія прылады і шырокія кросны. Пасярод хаты стаяў той, хто расказваў. Гэта быў маладзейшы з двух Мікулавых сыноў, высокі, статны трыццацігадовы мужчына. Яго пастава і вопратка гаварылі пра ўпэўненасць і імкненне да некаторай элегантнасці. Ён, відаць, толькі што вярнуўся з дарогі, бо яшчэ не скінуў спраўнага кажушка, над чорным авечым каўняром якога рэзка выдзялялася рыжаватая, коратка пастрыжаная барада і румяны твар. Залатыя, з рыжаватым адлівам валасы, адкінутыя назад, адкрывалі святлейшы за твар лоб, смелы і разумны. У руках мужчына ўсё яшчэ трымаў пугу, якой падганяў у дарозе коней, і вось, размахваючы рукамі, ён расказваў: — Далібог, праўду кажу! Каб я здох, калі лгу! Увесь свет быў сёння ў мястэчку, і ўсе так пра гэта гаварылі, што і гандлю ніякага не было. Усе гавораць, што гэта Бонк, той самы, які дзесяць гадоў таму назад разам з супольнікамі, каб ім дабра не было, зарэзаў траіх чалавек... — Жыдоў, здаецца, ці каго? — прамармытаў, узнімаючы руку да валасоў, пануры бондар. — Але, — пацвердзіў расказчык, — двух жыдоў і адну бабу, што тады ў іх начавала, забілі, ды ўсяго толькі трыццаць рублёў знайшлі ў іх. Тады яго злавілі і ўбачылі, што гэта быў той самы Бонк, які некалькі гадоў дзесьці далёка ад нас вычвараў... Крамы рабаваў і грошы падрабляў, і толькі таго, што не забіваў яшчэ... А тут ужо і забіваць пачаў!.. Ажно тут яго ў суд і на катаргу асудзілі, навечна ў Сібір, а ён з турмы ўцёк. Уцёк, злыдзень, пераапрануўся і рабочым на нейкую хвабрыку пайшоў... Пайшоў рабочым на нейкую хвабрыку і колькі гадоў жыў там з падробленым пашпартам... Ажно і там яго злавілі і білі за тое, што ўцякаў, не на жартачкі білі, кажуць, сто бізуноў злыдзень атрымаў. — Ай, — жаласліва войкнула маладая жанчына, што закалыхвала на руках малое. — А-а-а! — здзіўлена паківала галавой баба. Падлетак, што пазіраў з-за бондаравых плячэй, шырока расплюшчыў вочы, яснасць і чыстату якіх замуціла трывога. — Вытрымаў! Ах ты, Божа ж мой, усё ж вытрымаў! — заўважыла гаспадыня, не мяняючы не паставы і не разнімаючы рук. — Але! — выгукнуў расказчык. — Чорт не ўзяў яго душы! У бальніцы трохі паляжаў, і ў Сібір яго пагналі. Загналі далёка, ажно на край свету, каб ужо другі раз не ўцякаў. А ён узяў-такі ды ўцёк... — З катаргі ўцёк? — вымаючы з рота люльку, упершыню азваўся стары Мікула. — Але, татка, з катаргі. Прабыў ён там год, два гады, тры гады, а потым ужо шмыгануў у свет вочы! Кажуць, па ўсёй імперыі разаслалі паперы. І губернатарам, і паліцмайстрам, і станавым, і ў валасныя канцылярыі разаслалі паперы, дзе гаворыцца, што такі-сякі ўцёк з катаргі і што загадана ўсім жывым шукаць яго і лавіць... Кажуць, па ўсёй імперыі шукалі, ды вось табе!.. Каб яго ваўкі задушылі... тут яго знайшлі... — Ай, — азвалася з-за калаўрота Ганулька. Гаспадыня расчапіла рукі, і ўпершыню задрыжалі ад страху яе прыгожыя, усё яшчэ чырвоныя вусны. — Дзе? — зноў аказаўся Мікула. — Дзе знайшлі? Адзін дурань гаворыць, другія дурні цешацца... — Далібог, татка, — выгукнуў расказчык, размахваючы рукою з пугай, моцна пакрыўджаны бацькавым недаверам. — Каб на мяне хвароба, калі я лгу! Тут знайшлі.. За дзве мілі ад нас сядзеў... На невялічкай хвабрыцы зноў рабочым з падробленым пашпартам быў... Вось і фальшывы пашпарт пазналі, вось ужо лавіць меліся, а ён не дурны, узяў ды зноў уцёк... злыдзень гэты... які разумны! Ха, ха, ха! Смяяўся ён адзін, іншыя маўчалі, а Мікула, насупіўшы бровы, спытаўся: — А ты не брэшаш, Аляксей? А ты не выдумаў гэтага, каб баб напалохаць?.. А ты спрабаваў калі бацьку маніць? Га? Малады мужчына, зірнуўшы на старога крыху ўстрывожана, з крыўдай у голасе адказаў: — Калі я лгу, дык і пісар ілжэ. Ад пісара я найбольш і наслухаўся пра гэтую авантуру, бо ў канцылярыю прыйшла папера, што ён толькі што тут быў і зноў прапаў... Але, відаць, яшчэ далёка не зайшоў, дык каб яго шукаць... Такая папера прыйшла... — Можа, і хватаграфію ў канцылярыю прыслалі? — спытаўся бондар. Аляксей пагардліва махнуў рукою: — З такіх, як ён, хватаграфіяў не рысуюць... З іншых рысуюць... Але пісар гаварыў, што папера прыйшла. Шукайце, кажа, калі ў Бога верыце, шукайце, а то, кажа, усяму свету вялікая бяда будзе... Разбоі будуць, кажа, зладзейства, рабункі будуць! Так і так будзе... А калі яго хто зловіць, дык зараз жа ў турму адашлём, кажа... Цяпер, кажа, ужо не сто бізуноў, як раней, а дзвесце яму ўлепяць за тое, што другі раз уцякаў. У кайданы жалезныя, моцныя закуюць і на ўсё жыццё на катаргу запрагуць... Вось як! Ніхто не паварухнуўся, усе маўчалі. Здавалася, нібы па гэтай хаце, такой спакойнай, цёплай і люднай, праплыў пануры прывід з акрываўленай спіною. Мікула, нарэшце, выпрастаў плечы, пастукаў люлькай аб край стала, вытрасаючы попел, працягнуў руку па грошы, якія сын, прывёзшы з кірмашу, палажыў на стол. — Правільна, — сказаў стары. — Так з кожным злыднем трэба рабіць. Няхай не сваволяць; чужога не чапаюць, нявіннай крыві не марнуюць, бо так рабіць забараніў сам пан Бог Найвышэйшы, а ўсім нявінным людзям павінна быць абарона ад крыўды і несправядлівасці, павінна быць бяспека. Годзе! Ён засунуў пад кашулю некалькі памятых асігнацыяў, абвёў сыноў, нявестак, дачку і ўнўкаў сваімі бліскучымі вачыма, і позірк яго стаў суровы і цвёрды. Высокі лоб перарэзалі глыбокія маршчыны. Увесь ён, здавалася, быў пранізаны адной нявыказанай думкай, што калі б хто-небудзь з тых, на каго ён глядзеў, узышоў на такі ганебны шлях, дык ён, Мікула, першы і няўмольны апусціў бы на яго вось гэтую вялікую, жылістую, нібы з бронзы выкаваную, руку... — Годзе! — сказаў ён і працягнуў руку па капшук з тытунём. Усе маўчалі, бо ведалі, што калі ўжо стары сказаў гэтае слова, то ўсе спрэчкі і справы, як сямейныя, так і іншыя, лічацца поўнасцю вырашанымі. Аляксей прысланіў пугу да сцяны, падышоў да жонкі і, нахіліўшыся, адной рукой гладзіў яе па плячах, а пальцам другой рукі вадзіў то па сонным тварыку, то па чырвонай шапцы на галоўцы немаўляці. Бондар правёў гэблікам па недагабляваным зубе ад бараны; затарахцеў Ганульчын калаўрот; гаспадыня даставала з печы чыгун з гарачай вадой... Рыпнулі дзверы, у хату спачатку ўварваўся з брэхам кудлататы сабака, і неўзабаве з парога пачулася прывітанне: — Хай будзе пахвалёны! Голас быў нізкі, хрыплы, чалавек дыхаў цяжка. — На векі! — адказалі прысутныя. Мікула, прысланіўшы рукою вочы, пазіраў на дзверы; гаспадыня адвярнулася ад агню, застыў бондараў гэблік, спыніўся Ганульчын калаўрот. — Пан гаспадар і пані гаспадыня, — гаварыў з парога нізкі і хрыплы голас, — я падарожны, ласкі вашай прашу. Дазвольце гадзінку пасядзець у цёплай хаце. Пагрэюся і далей пайду... Не надакучу вам. — Калі ласка! Уваходзьце і пасядзіце, — адказаў стары. — Чаму ж нельга? Уваходзьце, калі ласка, пагрэйцеся, — ветліва запрасіла гаспадыня. Чалавек ступіў наперад, у шырокую, асветленую агнём паласу. Гэта быў рослы, плячысты мужчына, аднак вельмі худы. На ім былі грубыя порткі, засунутыя ў боты, і сурдут з даволі тонкага сукна, моцна парваны на адным плячы. Вопратка гэтая не надта падыходзіла для падарожжа ў завірушную зімовую ноч. І таму, можа, доўгі касцісты твар чалавека быў бледны, падобны на тонкую жаўтлявую паперу. Таксама падобны на пакамечаную паперу быў і высокі, з залысінамі лоб, над якім блішчалі рыжаватыя валасы. Рыжаватыя вусы прыкрывалі тонкія вусны; прадаўгаватыя вочы адлівалі такім блакітам, што здалёк прыцягвалі да сябе ўвагу. Быстрым позіркам ён акінуў усё ў хаце. — Сядайце, калі ласка, адпачніце! — не адыходзячыся ад печы, сказала гаспадыня. — Ясік, — паклікала яна сына, — падай пану зэдлік. Яна назвала яго панам, бо на ім быў сурдут, і хоць з парога чалавек загаварыў на мове, на якой гаварылі ў гэтай хаце, адчувалася, што звычайна ён ёю не карыстаўся. Госць сеў на зэдліку, паставіў паміж каленяў тоўсты, з жалезным наканечнікам кій і пачаў расціраць вялікія, чырвоныя, з агрубелымі пальцамі далоні. Прыўзняўшы галаву, ён усміхнуўся, і ўсмешка гэтая, хоць і вясёлая, здавалася недарэчнай. — Ой, холадна, холадна... — заенчыў. — І голадна! — дадаў, аднак жартаўлівая ўсмешка не сышла з яго твару. Можна было падумаць, што наракае ён жартам. — Вецер сёння такі, што не дай табе Божа, — сказаў Аляксей. — Хочаце есці? — спытаўся бондар, адарваўшыся ад работы і з цікаўнасцю разглядаючы госця. Той зноў пачаў расціраць рукі: — З'еў бы, вядома з'еў бы, калі б што было, але нічога з сабою ў дарогу не ўзяў... Ён пасміхаўся весела, нібы жартаўнік, што хоча развесяліць кампанію і сваёй весялосцю заваяваць яе прыхільнасць, але яго хрыпаты голас рыпеў, як непадмазанае кола, а вочы прагна ўглядаліся ў печ. — Два дні ў дарозе... — зноў загаварыў госць. — Ды дзе там!.. Памяць мая ў галаве замерзла, ці што? Ужо два тыдні ў дарозе... Іду вось, іду ды шукаю, чаго не згубіў, і невядома толькі, ці знайду... Ха, ха, ха! Гаварыў ён голасна, яшчэ больш голасна смяяўся. Кій высунуўся з-паміж каленяў і ўпаў. Чалавек вельмі ж хутка і спраўна нахіліўся і падняў яго. Усе маўчалі. Ніхто тут апрача бацькі нічым не распараджаўся. Мікула абыякава глядзеў на госця, а потым павольна павярнуў галаву ў бок старэйшай нявесткі. — Хрысціна! Маеш што есці? Калі маеш, дык пачастуй госця... — Камякі з макам ёсць, — адказала яна. Стары ахутаўся дымам. — Здалёк? — спытаўся. Госць напружана глядзеў на яго. — З Прусаў, — адказаў. — Відаць, на нейкую хвабрыку. Бо найбольш немцаў ідзе на хвабрыкі... — Вы немец? — тонкім голасам, вельмі зацікаўлена спытаўся пятнаццацігадовы падлетак. — Я не немец, аднак іду з Нямеччыны... На фабрыку іду... Дзе палатно робяць, бо, кажуць, заработак добры... А недалёка адсюль, кажуць, казармы будуюць, можа, туды наймуся, бо я і ў мулярстве кемлю... Абы зарабіць, абы жыць беднаму чалавеку. Абы зарабіць, абы жыць... — Ой, праўда гэта! Беднаму чалавеку — абы зарабіць... абы жыць, — з поўным разуменнем пацвердзіла некалькі галасоў. Хрысціна паставіла на стол поўную місу камякоў, шэрых ад дамешанага туды маку, такіх застылых, зацвярдзелых, што хоць нажом іх рэж. Яна палажыла каля місы нож і добрую лусту чорнага хлеба. Хадзіла па хаце павольна, з сур'ёзным тварам, горда ўзняўшы галаву. Можа, становішча галоўнай у гэтай люднай хаце, можа, зладжанае жыццё з мужам і шчаслівае мацярынства прыдавалі ёй рысы сур'ёзнасці і асабістай годнасці. Да таго ж яна была і ветлівая. — Ешце, калі ласка, — запрашала госця. Доўгія, худыя рукі схапілі спачатку хлеб, паднеслі яго да рота, але неспакойныя вочы, здавалася, шукалі яшчэ нечага на стале. — Не гневайцеся, пан гаспадар, але я вельмі ж змёрз... Каб гэта гарэліцы чарачку... Гарэліцы! Прагна жуючы хлеб, ён зноў, нібы вяселы жартаўнік, пачаў паціраць рукі. — Чаму ж нельга? Можна! — спакойна адказаў гаспадар. — Хрысціна! Дай гарэлкі! Бондар узняў галаву ад работы, і вочы яго прагна заблішчалі. Хрысціна прынесла бутэльку і чарку з тоўстага, зеленаватага шкла. Гаспадар наліў да палавіны і, несучы яе да рота, пакланіўся госцю. — За ваша здароўе! — сказаў і выпіў, цягнучы павольна, як па кропельцы. Калі госць узяўся за поўную чарку, яго агрубелыя пальцы дрыжалі. — На шчасце! — адказаў ён і ўліў у горла шчодрую мерку. Бондар паглядзеў на старога і крыху нясмела працягнуў руку па бутэльку. Стары маўчаў. Бондар выпіў і падаў бутэльку брату. — Пі, Аляксей! — Не хачу, не буду піць, жонка забараніла, — адмовіўся малады мужчына і голасна, на ўсю хату зарагатаў. — Далібог, забараніла! Як прычапілася: «Не пі, Аляксей, не пі! Калі ты мяне хоць трошкі любіш, калі Бога святога баішся, не пі! Пакляніся, што не будзеш піць, перад крыжыкам пакляніся!» Бачу я, што нельга адчапіцца ад бабскага языка, узяў ды пакляўся, і ўжо, мусіць, з год будзе, як гарэлкі не каштаваў. Можа, не так, Аленка, га? Ці, можа, я зманіў? Маладзіца сардэчна засмяялася, паказваючы белыя зубы, і пагладзіла мужа па твары: — Каб ты скіс, калі ты праз мяне піць перастаў!.. Сам такі вялікі вырас, дык і розуму набраўся... Баба ўстала з ночваў, падышла да стала. — Пі! — сказаў ёй стары. З чаркай у руцэ яна пакланілася ўсім навокал і, выпіўшы, выцерла рукавом кашулі ўпалыя вусны. Госць утаропіў у яе вочы, быццам намагаючыся ўспомніць, распазнаць рысы яе твару. Ён хапаў вялікія кавалкі камякоў, ссыпаў у рот жменяю крошкі, і, па меры таго, як аціхаў голад, чалавек усё больш цікаўна і настойліва прыглядаўся да ўсяго і да ўсіх. Часамі здавалася, што ён як быццам нешта ці некага шукае. Пазіраў на тапчан, потым на печ, потым зноў на тапчан. І раптам спытаўся: — А жонка ваша, пан гаспадар, жыве? — Даўно памерла... Гадоў ужо з дзесяць будзе, як памерла... — ахвотна пачала баба, падмацаваная чаркай. — У тое лета якраз памерла, як мяне з маёнтка адправілі... Тады мяне Сымон прыгарнуў, хай яму Бог ва ўсім памагае. «Хрысціне, кажа, гаспадарыць памагай...» — Памерла, — перапыніў яе госць, а нерухомыя вочы яго зноў утаропіліся ў твар балбатлівай бабы. — А вас, маці, Настуляй завуць... Вы ў маёнтку служылі. — Але ж, — усцешана згадзілася баба. — А вы адкуль пра гэта ведаеце? — спытаўся Аляксей. Але госць не пачуў гэтага пытання, а можа, не захацеў на яго адказаць. Ён вадзіў вачыма па сценах... — А вы, пан гаспадар, даўно пабудавалі гэтую хату? — спытаў ён. Стомлена, абыякава Мікула адказаў, што хата старая, а толькі нядаўна ён падняў яе трохі, падлажыў новыя падваліны, выразаў большыя вокны... — Я ж гляджу, што хата быццам не зусім такая, як была... — А вы што — былі тут калісьці? — спытаўся бондар. Госць зноў не адказаў. Ён прагна еў, азіраўся навокал. Доўга глядзеў на бондара, на Аляксея і раптам неяк дзіўна сказаў: — Вось яно як. Старое ўжо няма! А пачакаўшы — зноў спытаўся: — І Ясіка няма? — Якога Ясіка? — спытаўся стары, вымаючы з рота люльку і востра пазіраючы на госця. — Якога! — засмяяўся госць. — Ды вашага ж трэцяга сына, пан гаспадар! — Вы, мабыць, тутэйшы, што так пра ўсё ведаеце? — абазвалася Аленка. — Мусіць, вы тут былі калісьці! — загаварыла баба, утаропіўшы ў яго бляклыя, пад чырвонымі павекамі, аднак цікаўныя вочы. — Відаць па ўсім, вы тут не ўпершыню, — азваўся Мікула. Госць, закіданы гэтымі пытаннямі, нахіліўся да стала, а потым глуха, неяк злосна прабурчаў: — Ну, быў, быў... Ну, дык што з таго, што быў? Аднак хутка пераадолеў сваю злосць ці нецярплівасць і ўжо спакойна загаварыў: — Быў я тут, працаваў, наймаўся, калі будавалі новы панскі дом... Я працаваў на будове новага панскага дома... — Даўно гэта ўжо было, гадоў, можа, з дваццаць таму назад, — заўважыў Мікула. — Больш за дваццаць, — паправіў яго госць. — Многа тады чужых людзей прыходзіла на гэтае будаўніцтва... — умяшаўся бондар. — Ды шмат. І я прыходзіў. Стары ўважліва паглядзеў на госця. — Нешта мне мроіцца ў вачах, — то здаецца, што я вас ведаю, а то здаецца, што не ведаю... — Далібог, — загаварыла баба, — каб я з гэтага месца не ўстала, калі ў мяне не таксама... То здаецца, што я вас ведаю, то здаецца, што не ведаю... Відаць, вы калісьці са мною гаварылі, як былі на будаўніцтве новага дома. Госць усміхнуўся і з дзіўнай настойлівасцю глядзеў на яе высахлыя, маршчыністыя, жоўтыя, нібы воск, рукі. — Ой, гаварылі вы са мною, маці, — пачаў ён, — гаварылі не раз, не два і не дзесяць разоў. Ой, прыносілі вы мне вось гэтымі сваімі рукамі хлеб, памазаны мёдам ці маслам, якія вы крадком бралі з панскага свірна. Ха, ха, ха! Госць голасна смяяўся, задраўшы галаву, а вочы яго гарэлі. — Каб мяне сёння ноччу ўдушыла, калі я што памятаю. Не памятаю... ці я з вамі гаварыла, ці не гаварыла, ці вам калі хлеб давала, ці не давала — нічога не памятаю. Толькі мне здаецца, што быццам я вас ведаю. Ці не — не ведаю... А ўсё ж ведаю! А ўсе ж не ведаю!.. Ах, ды што ж гэта? Дзве пары вачэй пазіралі на госця, адна нібы пранізвала з-пад сівых, навіслых броваў, а другая — паблісквала ад цікаўнасці, жыва бегала пад чырвонымі павекамі. Госць занепакоіўся, зноў стаў паціраць рукі, неяк бяздумна засмяяўся і, падняўшыся з зэдліка, пайшоў шырокім крокам да печы. Тут ён выпрастаўся на ўвесь свой рост, залажыў рукі за спіну і зверху зірнуў на дзяўчыну. А тая, перастаўшы прасці, ці то ад страху, ці ад сораму апусціла рукі на калені. Пазіраючы на яе зверху, госць спытаў: — А ты гаспадарова дачка? Адварочваючы ад яго пачырванелы твар, яна прашаптала: — Але. Дачка. — Відаць, наймалодшая? Табе, мабыць, дваццаці яшчэ няма... — Ды няма. — А старэйшая сястра, Марыська, жыве ці памерла? — Жыве. — Яна замужам? — Замужам. — Дзе яна? У гэтай вёсцы? — У Дубраўлянах, у мужавай хаце сядзіць... — Ага! У мужавай хаце. У сваёй хаце. Гэта добра. Ах, ах, ах... Грудзі госця ўзняліся ад раптоўнага, кароткага ўздыху. Ён змоўк. За доўгім сталом ішла гаворка. Пятнаццацігадовы Ясік жартам нападаў на бабу, што тая крадком выпіла другую чарку, а баба біла кулаком у грудзі і крычала: — Брэшаш, як сабака! Каб мяне халера схапіла, калі я выпіла! Бондар гаварыў нешта жонцы, якая брала каля сцяны калаўрот. Аленка голасна смяялася з Ясікавай спрэчкі з бабай. Адны толькі вусны маўчалі там, паволі цягнучы дым з кароткага цыбука, і адна пара вачэй пранізліва глядзела з-пад сівых, навіслых броваў, няспынна глядзела праз лёгкі дым на госця, што стаяў каля печы. Раптам над гоманам узняўся зычны, самаўпэўнены Аляксееў голас. Ён шырока сядзеў на зэдліку, бокам да стала, як заўсёды ганарліва адкінуўшы галаву, і звярнуўся да госця: — А пра Бонка вы нічога не чулі, ходзячы па свеце, га? Усе зацікаўлена змоўклі, але і госць добрыя паўхвіліны маўчаў. Потым ён адказаў спакойна: — Чаму ж не чуў? Чуў. Увесь свет толькі пра яго і гаворыць. — Ды гавораць, не дай Бог нікому, каб так пра яго людзі гаварылі! — выгукнуў малады мужчына. — А як вы думаеце: зловяць яго ці не зловяць? — Можа, зловяць, можа, не зловяць, — лена адказаў госць. — Добра было б, каб злавілі, а то пісар кажа, што калі, крый Божа, не зловяць, усім бяда будзе... Разбой, кажа, будзе, рабункі будуць, так і так, кажа, будзе. Што злыдзень гэты, калі на волі застанецца, ці мала яшчэ людзям бяды наробіць... — Чорт яго зловіць, калі ён такі спрытны, — сказаў бондар, які крыху павесялеў ад другой чаркі, — два разы ўцякаў, дык і цяпер уцячэ. — Мяне больш за ўсё цікавіць, як ён мог тады, дзесяць гадоў таму назад, уцячы з турмы. Я ж не раз і не два разы быў у горадзе і турму бачыў. Такія сцены, божухна ты мой! Усюды салдаты са штыкамі. Птушкай трэба быць, а не чалавекам, каб вылецець адтуль. А ён вылецеў... Каб яго... Ну ж і спрытны! Зубамі сцяну перагрыз, ці што? — Ды не, — перапыніў госць. — Тады як? Бо калі б і краты жалезныя распілаваў, усе роўна праз акно не мог бы выскачыць, праз такое высокае... Калі б на каменне з чацвёртага паверха пляснуўся, дык душа з цела адразу ўцякла б... Цяпер чалавек, які стаяў каля камінка, залажыўшы рукі за спіну, пачаў свабодна пакалыхвацца ў бакі, злёгку пераступаючы з нагі на нагу. Пераступаннем гэтым ён нагадваў гарадскога франта. Зверху глядзеў на маладога хлопца, які звяртаўся да яго. — Ён не выскачыў праз акно, ён вылецеў... — сказаў з кплівай усмешкай. — Хіба на тых крылах, якія яму чорт прычапіў, — абурыўся бондар. — Не на крылах ён вылецеў... — Дык, можа, на ведзьмінай лапаце, — пажартаваў Аляксей. Жанчыны і падлетак Ясік засмяяліся таксама. — На парасоне, — сказаў госць. Усе змоўклі. Госць пакалыхваўся каля печы яшчэ больш свабодна і зверху вадзіў позіркам па ўсіх прысутных. Можа, так вось гарадскія фанфароны выхваляюцца перад натоўпам у шынку сваёй высокай вучонасцю, уменнем разбірацца ў сусветных падзеях. — Глупства, — гаварыў ён, — для невука гэта здаецца цудам, а для таго, хто ведае, глупства, драбніца! Вось як ён зрабіў, гэты Бонк, калі ўцякаў з турмы... Ён узяў свой кій, што стаяў побач, прыслонены да печы, і, адпаведна памахваючы ім, пачаў расказваць: — Бонк узяў парасон, такі вялікі парасон, раскрыў яго, перавярнуў яго вось так, уніз, і разам з парасонам шусь праз акно... Калі б без парасона, дык паляцеў бы потырч галавой і звярнуў бы сабе карак... Але парасон апускаў яго ўніз памаленьку, памаленьку, бо вецер яму хутка ляцець не даваў, і так апусціўся да самай зямлі. А Бонк толькі выцягнуўся на бруку ды носам аб камень ударыўся. З носа кроў пацякла, і косці страшэнна забалелі. Ды што там! Ногі за плечы і падаўся ў свет! Тры гады яго потым шукалі. Парасон каля турмы знайшлі, а яго тры гады дарма шукалі.. Ха, ха, ха! Пакуль ён расказваў, увесь яго доўгі, касцісты твар свяціўся амаль дзіцячай весялосцю. Чалавек быў падобны на хлапчука, які з хітрай усмешачкай расказвае пра ўдалае свавольства. Усе хатнія прыўзнялі галовы і паразяўлялі ад здзіўлення раты. Сярод агульнага маўчання з-за клубоў дыму пачуўся нізкі, суровы голас: — А адкуль жа вы ведаеце, як гэта было? — Гэта ж праўда! Адкуль вы ведаеце? — паўтарыла пытанне некалькі галасоў. Нібы адчуўшы ў гэтых настойлівых пытаннях варожы выклік, госць зухаватым рыўком узняў галаву і з-пад броваў, якія пагрозліва сышліся, павёў вакол палымяным позіркам. — І ведаю! Ну і што, калі ведаю! Разумны гаворыць, дурны дзівіцца... А-а-а! Паразяўлялі раты! Адкуль я ведаю? А ці ж гэта ў людзей языкоў няма, ці не расказваюць?.. Яны расказвалі, а я слухаў. Цьфу! Ён плюнуў і раптам зноў занепакоіўся, кінуў навокал устрывожаны позірк, пацёр рукі. Аляксей дзёрзка глядзеў у яго вочы. — Нешта вы, пане, — пачаў ён, — зашмат ужо ведаеце пра гэтага Бонка. Можа, вы яго калі бачылі? Той абыякава паціснуў плячыма: — А дзе я мог яго бачыць? Не бачыў. Я з Прусіі іду... Больш за дваццаць год не быў у гэтым баку. — Шкада, бо калі б вы яго бачылі, дык сказалі б нам, як ён выглядае. Лягчэй было б злавіць... Ой, злавіў бы я яго, з вялікай ахвотай злавіў бы, і пакуль тая паліцыя даведалася б пра яго, сам бы з яго палосамі скуры надраў!.. — Бач, такі малады, а ўжо гатовы людзям скуру са спіны спускаць! — пасміхнуўся госць. — Дык ён жа разбойнік! — выгукнуў, усхапіўшыся з лавы, малады задзірысты мужчына. — Сам пісар сёння казаў: «Крамы рабаваў, грошы падрабляў, а самае горшае, — казаў, — што трох чалавек забіў са сваімі супольнікамі...» Дык што — шкадаваць такую звяругу? Ой, я б з яго скуру здзёр! Няхай іншых не забівае!.. І ён падняў пагрозліва кулак. — Ціха, Аляксей! Сціхні, не крычы так! — супакойвала яго маладая жонка, цягнучы за крысо расшпіленага кажуха. Бондар замахнуўся гэблікам: — Каб яму так добра на свеце не было, як ён нявінных людзей загубіў... — Ой! — войкнула Ганулька. — Можа, і цяпер ён пачне буяніць. — Вядома ж, пачне, — загаварыла баба. — Такі злыдзень, што ў людской крыві выкупаўся... — Каб яму косці пакруціла... Каб яго паралюш разбіў... — Ці пачне, ці не пачне, — панура азваўся бондар, — а лавіць яго трэба, бо яшчэ шайку сабе падбярэ і коні пачне красці... — Не дачакаецца! — выгукнуў Аляксей. — Будзе ён красці коні, калі кат яму дзвесце бізуноў у спіну ўлепіць... — Ой, ой! — запішчала Ганулька. — А табе што? — накінуўся на яе Аляксей, але зірнуў на жонку, якая, нахіліўшы свой тонкі стан, таксама пачала галасіць. — Ай-я-ёячкі!.. Баба Настуля падперла сухую шчаку рукою і голасна ўздыхала: — Божа ж ты мой, Божа! Ой, божа ж літасцівы!.. Пятнаццацігадовы Ясік стаяў, нібы акамянелы, вылупіўшы вочы, а потым закрыў рот рукамі і дрыготкім голасам зароў: — Гу-гу-гу!.. — Во напалохаліся, што разбойніку пападзе бізуноў! — засмяяўся Аляксей. Госць не стаяў ужо так ганарліва, як раней. Калі Аляксей упершыню напомніў пра бізуны, відаць было, як пад тонкім сукном парванага сурдута заварушыліся і паволі палезлі ўгару яго лапаткі, а карак, як ад раптоўнага ўдару, апусціўся долу і барада дакранулася да грудзей. — Цікава, ці вытрымае злыдзень? — прабурчаў бондар. — Ого! Яшчэ як вытрымае! — гаварыў сваё Аляксей. — Яшчэ потым у кайданах на край свету пойдзе. А калі прыйдзе туды, дзе жыць загадаюць, дык ад цямна да цямна будзе пад зямлёю молатам біць або тачкі цягаць... — Ой, бедны ён, такі бедны! — уздыхнула Аленка і яшчэ мацней прыціснула да грудзей малое. — І навошта яму было на гэты свет прыходзіць? Навошта Бог Усявышні паслаў яго на гэты свет? — уздыхала баба Настуля. — Я, здаецца б, не вытрымала. Узяла б і ўтапілася... — вяла сваё Ганулька. Хрысціна, пакінуўшы мыць посуд, выпрастала высокі, моцны стан, зноў склала рукі на грудзях і заглядзелася на агонь сваімі цёмнымі вачыма. Зморшчыліся яе прыгожыя вусны, сышліся цёмныя бровы. Калі ўсе змоўклі, пачуўся яе нізкі, глыбокі голас: — А і гэтага ж некалі маці на руках насіла і калыхала... Госць раптоўна павярнуўся да яе. Ён доўга глядзеў на яе, нахіліўся амаль да самага твару і амаль са свістам прашаптаў: — Добра пільнуйце свайго сыночка, ой, добра пільнуйце свайго Ясіка, каб ён ніколі не быў такім няшчасным... Здзіўленая і крыху напалоханая жанчына адхіснулася ад яго. А госць хутка павярнуўся ў другі бок хаты, туды, дзе каля сцяны сядзеў за сталом гаспадар. Мікула ўвесь час маўчаў. Як звычайна, ён спачатку даваў усім хатнім магчымасць выказацца, а потым канчаў спрэчку сваім словам. Ён падняў угару руку з люлькай і паволі, спакойна пачаў: — Правільна. Такіх і сам Бог не казаў шкадаваць. Правільна. Ужо нам добра-такі надакучылі гэтыя канакрады, рабаўнікі, махляры і іншыя злыдні. Ці ж гэта нявінныя людзі дзеля таго петуюць, каб тыя карміліся ды паіліся іхнім дабром, а то, крый Божа, і крывёю? Нявінным людзям патрэбна абарона ад усякай страты, павінна быць бяспека, а каб за такія цяжкія грахі ды не было ніякага пакарання, дык не, гэта — нельга. Годзе! Госць так пільна глядзеў на гаспадара, з такім напружаннем слухаў, што ажно вусны яго разышліся, рысы твару акамянелі, адны толькі вейкі часта-часта міргалі над нерухомымі зрэнкамі. Стары змоўк, а той яшчэ некалькі хвілін глядзеў, глядзеў, слухаў, нібы хацеў пачуць нейкае нявыказанае слова. І раптам яго кашчавы твар пачырванеў, а вочы засвяціліся. Ён махнуў рукой. — Годзе! — паўтарыў і коратка, рэзка засмяяўся. — Добра вам, гаспадар, казаць: годзе! А таму, каго, як дзікага звера, ганяюць па свеце, каб, дагнаўшы, збіць да паўсмерці, а потым на катаргу ўпячы, — таму годзе ці не годзе? Пра гэта ён сам толькі ведае, праклінаючы ўвесь свет, людзей і дзень свайго нараджэння! Кожнага чалавека можа бяда напаткаць, і ніводная маці не ведае, каго яна... на руках калыша... Ён зірнуў на Хрысціну і Аленку, папярхнуўся, праглынуў сліну і змоўк. — З кожным можа здарыцца бяда, — спакойна і паволі азваўся Мікула. — Аднак той найгаршэйшы, хто другога чалавека забівае... — Найгоршы, найгоршы... — паўтарыў госць. — А ці ведаеце вы, пан гаспадар, што найгоршае бывае часамі побач, ойяк блізенька каля найлепшага... І калі б не выпадак які або нешта там іншае, чаго не палічыш, можа, замест найгоршага было б найлепшае... У горле яго перасохла. Ён шырокім крокам падышоў да стала, наліў чарку гарэлкі, праглынуў яе і вярнуўся да печы. — Годзе! — пачаў ён зноў, увесь час звяртаючыся да старога Мікулы — Добра вам гаварыць: годзе! А ці ведаеце вы, якім чынам гэты Бонк, за якім цяпер гоняцца, нібы за дзікім зверам, каб затаўчы да паўсмерці, ці ведаеце, як ён першы раз трапіў у бяду? Можа, ён першы раз папаўся за такую драбніцу, што і плюнуць не было на што! А бяда трасе таго, хто на ёй едзе. Ой як трасе, пан гаспадар! Так трасе, што душа наверх падкладкай выварочваецца. Ва ўсіх душа з падкладкай, толькі ў аднаго яна выходзіць навыварат, а ў другога не... Вось як! Ён зноў падышоў да стала, але гарэлкі ўжо не піў. Машынальна працягнуў руку да бутэлькі, але, не крануўшы яе, зноў вярнуўся да печы. Ноздры яго захадзілі, бровы то паднімаліся, то ападалі. Увесь ён, парывісты, дзёрзкі, адчайны, бліскаў панурымі вачыма, грудзі яго часта ўздымаліся. Аднак ён зноў засмяяўся, спыніўшыся каля печы. — Годзе! — паўтарыў ён яшчэ раз, нібы гэтае, сказанае старым Мікулам, слова вастрыём сваім упівалася ў яго, вярэдзіла рану. — Каб жа гэта кожны мог сказаць «годзе!» усім тым д'яблам, што раздзіраюць чалавечую душу, і каб яны так ужо ад гэтага аднаго слова паразбягаліся! У адным гэтыя д'яблы спяць, а ў другім прачнуцца і валакуць яго на вечныя пакуты. А можа, вы думаеце, пан гаспадар, што калі д'яблы вядуць людскую душу на вечныя пакуты, дык нехта паможа ёй выратавацца? Ха, ха, ха! Саломінкі ніхто не падасць, каб чалавек за яе ўхапіўся ды з ямы вылез. Або калі чалавек пакаўзнецца і, як тая свіння, уваліцца ў гной, ці знойдзецца на ўсім свеце хоць адзін, што злітаваўся б над ім і вывеў бы на сухое месца? Ого! Ніхто нават не азірнецца, а калі і азірнецца, дык толькі каб нагою кашкануць! Часамі і самому агоркне гэты смурод... Чалавек захоча ўцячы ад яго, але дзе там! Не дадуць! Бяры яго! Як ганчакі за лісою, панясуцца, пакуль назад у гной не загоняць, і скубуць, катуюць, пакуль той зноў не пачне кусацца да крыві! А што яму застаецца? Калі вайна, дык вайна! Калі прападаць, дык хоць спачатку добра пад'есці, напіцца, а калі і па мазгаўні каму стукнуць прыйдзецца, ну дык і што? І так і так пагібель... Дык няхай жа хоць ворагі запомняць... А хто вораг? Увесь свет вораг, калі ніхто і не падумае ратаваць, а кожны прагне загубіць... Склаўшы на грудзях рукі, ён зноў падышоў да стала і, крыху нахіліўшыся, зірнуў у Мікулавы вочы. Стары ўжо некалькі хвілін, падаўшыся наперад усім сваім магутным корпусам, так пранізліва глядзеў на свайго госця, што ажно рука, у якой была люлька, апала на лаву. Яны ўпершыню паглядзелі адзін аднаму ў вочы. Стары адхіснуўся назад, прыхіліўся плячыма да сцяны. Госцеў голас сарваўся, нібы парваная струна. Чалавек адвярнуўся, зноў падышоў да печы, але ноздры яго ўжо не рухаліся. Значна цішэй, чым дагэтуль, ён пачаў гаварыць: — Хіба ж кожны так ужо адразу і ляціць у глыбокую яму? Не, не кожны. Можа, і гэты Бонк не адразу забіваў людзей. Цікава, што там у яго за жыццё? Дзе ён нарадзіўся, у якім кутку свету маці яго насіла на руках і калыхала? Відаць, тады ён яшчэ не быў разбойнікам, відаць, ён па нейкіх драбінах спускаўся, пакуль не спусціўся туды, адкуль ужо ні бог, ні чорт яго не выцягнуць. Не ведаю, што ён там такое рабіў, пакуль праліў чалавечую кроў, аднак, кажуць, калі праліў, дык самога сябе спалохаўся і, уцёкшы з турмы, на хвабрыку працаваць пайшоў. А ці далі яму спакойна працаваць? Не далі. Злавілі і зноў у смурод загналі... Ён зноў уцек, а ўцякаючы, калі яму хто наўпоперак дарогі стаў, можа, ён і другі раз, хто яго ведае, праліў чалавечую кроў... А потым, казалі, на хвабрыцы зноў два гады спакойна прасядзеў. Вельмі, відаць, спужаўся самога сябе і той кары, што яго чакала. А ці хто калі цікавіўся, пра што ён там думаў, куды імкнуўся? Чорт хіба цікавіўся, больш ніхто... Дагэтуль усе слухалі моўчкі, здзіўленыя і зацікаўленыя тым, што ён гаварыў, спачатку дзёрзка і палка, а потым усё больш ды больш жаласліва. Ды Аляксей ужо не змог больш маўчаць. — Гэй, гэй, панок! — выгукнуў ён. — Нешта ж вы ўжо занадта абараняеце разбойнікаў! Госць зноў выпрастаўся і зірнуў маладому мужыку проста ў вочы. — Ой, ой! — сказаў ён з'едліва, ківаючы галавою. — Улез у цёплы кажух і рады, што яму добра! А таго, з якога і скуру хутка здзяруць, дык ужо і зусім пашкадаваць не трэба? Стары Мікула адняў люльку ад рота і, насупіўшы густыя, касматыя бровы, цвёрда, коратка, сурова сказаў: — Не трэба. Здавалася, што стары кінуў два гэтыя словы госцю проста ў твар, і госць адчуў гэта, бо вельмі хутка павярнуўся ўсім целам да Мікулы, ступіў некалькі шырокіх крокаў і з ціхім смехам сеў побач з ім. У гэты момант зноў рыпнулі дзверы, увайшло некалькі чалавек, і каля печы пачалася гутарка. Аднак госць як быццам і не заўважыў гэтага; ён сеў на зэдліку побач з гаспадаром, павярнуўся на хату спіною, шырокаю, але надта худой, ажно лапаткі вытыркаліся з-пад сурдута; успёршыся на стол локцем, ён наблізіў свой твар да твару старога. Каля іх нікога не было. Аленка з дзіцем, якое прачнулася і заплакала, села насупраць каля сцяны, Аляксей голасна верхаводзіў каля печы, бондар на другім канцы стала корпаўся з тым зубам ад бараны. Толькі баба Настуля, у бяззубым роце якой непрыкметна для ўсіх знікла тры чаркі гарэлкі, хуценька падсунулася амаль пад самую госцеву руку і з прагнай цікаўнасцю падставіла вуха. Неўзабаве яна пачула словы, сказаныя амаль шэптам: — Пан гаспадар, а што чуваць пра вашага Ясіка? — Пра якога Ясіка? — суха спытаўся стары. — Ды пра сына вашага, трэцяга... Два вось тут, а трэцяга няма. Ці вы ўжо зусім пра яго забыліся, пан гаспадар? За плячыма госця моцна пляснулі нечыя рукі і пачуўся пісклявы бабскі голас: А каб я веку свайго не дажыла! Каб мой язык апруцянеў! Каб мае рукі пакруціла, як галіны на той вярбе, калі я пра яго забылася, пра Ясіка майго любага, саколіка майго няшчаснага... Гэта ж я яго, калі ён на свет нараджаўся, ад маткі прымала. Гэта ж я яго на руках сваіх не раз і не дзесяць раз насіла... Сваіх дзяцей не было, але ён быў, і палюбіла я яго, як сыночка родненькага. Бабіна галава ў чырвоным чапцы, з касмылямі белых валасоў на маршчыністым ілбе, з пачырванелымі ад гарэлкі шчокамі, калывалася над госцевым плячом, дыхала яму амаль у вуха смярдзючым перагарам. А ён, адхіліўшыся крыху, падпёр рукой галаву і, прыжмурыўшы вочы, слухаў, як яна заводзіла. Але неўзабаве перапыніў яе пытаннем: — Дык вы, пан гаспадар, зусім ужо Ясіка не памятаеце? Ён жа ваш першы быў, старэйшы... Нібы сілаю адарваны ад сваіх думак, стары змрочна адказаў: — Чаму ж не памятаю? Памятаю... А вы яго добра ведалі? — Яшчэ як добра! Добры быў хлопец, кемлівы, смелы... — Занадта смелы, — буркнуў стары, выбіваючы з люлькі попел. — А вы чулі, што з ім здарылася? Відаць, нягледзячы на змрочны настрой і пранізлівыя позіркі, якія стары час ад часу кідаў на госця, яму ўсё больш хацелася пагаварыць пра старэйшага сына. Але баба Настуля зноў завялася: — Ой, гора яго напаткала, горачка! Ды каб ім пан Бог грахоў не дараваў, як яны яму, маладзенькаму ды дурненькаму, тады не даравалі! Загубілі яны яго, як сабаку, змарнавалі... Нябожчыца маці яго даводзілася мне пляменніцай. А ён мяне бабулькай называў... Госць спытаўся ў старога Мікулы: — А што ж з ім такое здарылася? Стары з паўхвіліны варушыў сківіцамі, нібы перажоўваў нешта цвёрдае. І не хацелася яму раскрываць душу перад гэтым чужаком, але пагаварыць ахвота брала. — От, — пачаў ён, — з драбніцы пачалося... Можа, ён першы раз і за справядлівасць пакутаваў. Суд супраць нас пачалі дубраўлянскія суседзі, каб ім дабра не было... Ну, мяне грамада выбрала ўпаўнаважаным, я ў горад ездзіў і з гадвакатам гаварыў, з тым, значыцца, што на судзе нас бараніў. Я Ясіка з сабою ў горад браў і да гадваката браў, так сабе, без дай прычыны, надта ж я яго любіў, а калі таму чаго вельмі ж захочацца, дык я ўсе яму дазваляў. Можа, Бог усемагутны мяне не пакарае за тое патуранне... Баба зноў улезла ў яго гаворку: — Ой, любілі яго, галубілі, песцілі ўсе добрыя людзі і ўсё яму дазвалялі, бо надта ж ужо міленькі быў і ласкавы... Ручкамі, бывала, абдыме за шыю і туліцца да чалавека, як тое ягнятка, а вочкі былі — што тыя васількі ў жыце... Стары не звяртаў увагі на бабскае прастарэкванне, ён усё больш ахвотна выцягваў з памяці даўнія падзеі. — Вельмі ён быў разумны, але ж надта дзёрзкі і зусім не такі, як іншыя хлопцы... Ані ў яго работа, ані гульня не былі такія, як ва ўсіх... Калі працуе, дык нібы той конь гарачы, а калі гуляе, дык так, што рады не дасі... Бывала, за шыю абдыме і цалуе, чуць не задушыць, а іншым разам занаровіцца і, каб там немаведама хто, — асой у вочы кідаецца. Лаяў я яго добра, лаяў, але найбольш патураў... Але нічога дрэннага ён тады не рабіў. Стары задумаўся, паківаў галавою. — На пагібель браў я яго тады ў горад і да гадваката, — працягваў, разгаварыўшыся, стары. — Ён слухаў, пра што мы паміж сабою гаварылі, слухаў, а калі вярталіся, бывала, і кажа: «Тата, я заб'ю таго, хто несправядліва прыйдзе забіраць нашу зямлю!» Я толькі смяюся. Маладое, дурное, думаю. Зямля па справядлівасці наша была, але даўнасць зайшла, і суд мы прайгралі. Калі мы суд прайгралі, дубраўлянцы прыйшлі зямлю забіраць, а мы заўзяліся не аддаваць. Не аддамо і не аддамо. Усёй грамадой, бывала, выйдзем і тых захопнікаў, каб ім Бог грахоў не дараваў, праганяем. Усе сваволілі, сваволіў і Ясік. Ну, няхай сабе, думаю. Калі ўсе, дык няхай сабе і ён. Ажно вясною, кажуць, ураднік прыедзе і дубраўлянцам зямлю аддаваць будзе. Бяда! З ураднікам не тое што з мужыкамі. Мы рукой махнулі. Няхай будзе і так! Няхай будзе наша крыўда. Пан Езус больш адпакутаваў. Аднак не ўсё мы як трэба ўлічылі. Не ўлічылі мы гэтых маладых, а надта ж дзёрзкіх, што сваім розумам разважылі і змову зрабілі... Прыехаў нейкі высокі ўраднік і двух ніжэйшых з сабою прывёз, і давай яны па полі хадзіць, таму тое, гэтаму другое выдзяляць... А нашы хлопцы як выскачаць з косамі, з граблямі ды каламі! Можа, з дваццаць іх было, а мой Ясік спераду, як які генерал!.. Ураднікаў прагналі... Бабу Настулю раптам ахапіў страшэнны гнеў. Яна крычала, стукаючы кулаком адной рукі па далоні другое: — Каб яму пан бог не дараваў за тое, што ён быў такі дзёрзкі! Каб ён праз зямлю праваліўся, як ён сам сябе змарнаваў!.. — Ён праваліўся ўжо, не праклінайце, бабуля, — цыкнуў госць на ап'янелую бабу і зноў пачаў пільна слухаць старога. А стары ўжо добра-такі разгаварыўся. Можа, ён і не думаў пра таго, каму гаварыў; гаварыў, бо даўні, амаль забыты боль грыз яго сэрца, а ўспаміны пра старэйшага, страчанага сына разганялі туман мінулых гадоў. — Значыцца, — гаварыў ён далей, — бунт. Значыцца, супраціўленне ўладзе. Ну, пасадзілі іх у турму, судзілі іх. Іншых выпусцілі або сяк-так пакаралі, а яго на тры гады турмы асудзілі. Зачыншчык, кажуць. Ну, добра. Тры гады — не век. А яму тады толькі васемнаццаты гадок пайшоў... Не вельмі я тады і гараваў, што ён там тры гады пасядзіць. Розуму, думаю, навучыцца, пакорлівасці навучыцца. — Навучыўся? — спытаўся госці, — Ха, ха, ха! Што ж, ці навучыўся? Га? Стары, пазіраючы долу, паківаў вялікай галавой. — Якраз навучыўся! Каб гэтак чэрці злыя душы вучылі! Калі вярнуўся дахаты, дык ужо і дня спакойнага ў хаце не было. Сядзе, бывала, і расказвае, як зладзеі ўначы ходзяць красці і ўсе замкі адмыкаюць. «На ўсё ёсць спосаб, а я ўсе спосабы ведаю». Або кажа: «Ахвота ж гэта людзям у такіх хатах сядзець, бедаваць, калі на свеце столькі багацця і да яго такім лёгкім спосабам можна дайсці». Я яго кулаком па спіне: «Вось табе, — кажу, — лёгкі спосаб не думаць пра зладзейства і ўсялякую поскудзь». А ён у адказ: «Не бі, татка, бо ўцяку і толькі ты мяне бачыў». За шапку і ў карчму. Піць навучыўся. Раней не піў, вядома, дзіця, яму ж ледзь семнаццаць гадкоў споўнілася. А там і гэтага навучыўся. Нап'ецца, бывала, і буяніць на ўсю вёску: з хлопцамі б'ецца, дзяўчатловіць... Я да яго па-добраму: «Ці табе, Ясік, не сорамна? Ці ты пана Бога не баішся?» А ён смяецца: «Эх, татка, — кажа, — ці я такое бачыў? Ці я пра такое наслухаўся, калі там быў? Вы, дурныя, сядзіце ў сваёй вёсцы і нічога не ведаеце, а я цяпер вучоны!» Ох, вучоны ён зрабіўся, пабыўшы тры гады ў турме, вучоны! Каб тых губернёраў, што яго там вучылі... Госць доўга смяяўся ціхім грудным голасам. Пасля паківаў галавой: — Ох, пане гаспадар, сядзіце вы ў сваёй вёсцы, рукамі зямлю сваю дзераце і нічога не ведаеце! Каб вы пабачылі тых губернёраў ды каб пачулі, як яны вучылі вашага сыночка, то вас бы, пане гаспадар, можа, толькі ад аднаго страху паралюш разбіў бы... Стары рэзка ўзняў галаву і зноў уважліва, як і некалькі разоў раней, паглядзеў на госця. Ў голасе, якім той вымаўляў апошнія словы, чуліся нейкія гукі, што з асаблівай сілай кранулі яго слых. — Што ж гэта? — сказаў ён павольна. — Ці я вас калісьці ведаў, ці не ведаў... Замарок нейкі. Хто вы такі? Але ў гэты момант госць занепакоіўся і павярнуўся да печы, каля якой цяпер пачынаўся ўсё большы ды большы рух і гоман. Там ужо замест двух, Ганульчынага і Хрысцінінага, калаўротаў аказалася цэлых пяць. Дзве дзяўчыны ўвайшлі раней і селі з калаўротамі абапал Ганулькі, а цяпер толькі што прыйшла яшчэ адна, з якою Аляксей якраз жартаўліва вітаўся, а Хрысціна ветліва запрашала, каб яна садзілася побач з ёю. У Мікулавай хаце пачыналіся зімовыя вячоркі, гаманлівыя і — да поўначы. Госць акінуў быстрым позіркам людзей каля печы і зноў павярнуўся да старога. Але Мікула зноў сядзеў моўчкі, з люлькай у роце, апусціўшы галаву. Твар яго амаль зусім схаваўся за дымам, што вылятаў з люлькі, часамі толькі стары ківаў галавою, разгублена думаючы пра штосьці, нечаму здзіўляючыся. Затое баба Настуля ўсё больш гарнулася да госця, каб пагаварыць. Бутэлька з рэшткай недапітай гарэлкі нейкім дзіўным чынам, непрыкметна зноў аказалася побач з яе локцем. Зноў заблішчалі слязлівыя вочы, жывей захадзілі сухія рукі. Яна, нібы абцугамі, ухапілася за палу госцевага сурдута. — Дык вы ведалі нашага Ясіка, — ужо не заводзячы, як раней, але хутка і ціха пачала яна, — мусіць, вы яго тады ведалі, калі новы панскі двор будавалі... Ой, бедны ж ён, бедны! Напакутаваўся ён, нацярпеўся ад роднага бацькі, пакуль навечна ў свет пайшоў... Яна кінула позірк на старога Мікулу і, сцішыўшы голас, таямніча працягвала: — Біў ён яго, як сабаку якога, рукамі, калом, чым папала... Каб я з гэтага месца не ўстала, калі маню... Як раней патураў і галубіў, так пазней, калі нябога з турмы вярнуўся, біў... За балбатню пра зладзеяў, і за п'янства, і за лайдацтва, за ўсё, бывала, б'е ды б'е... «Я яму, — кажа, — выб'ю і з цела і з душы ўсю тую поскудзь, што ён адтуль прынёс!» Бывала, маці за адну руку учэпіцца, а я за другую і крычым: «Ой, не катуй ты, Сымоне, роднага дзіцяці, не бяры грэх на душу, бо калі хлопец зусім азлобіцца, з хаты ўцячэ і душу сваю загубіць!» А ён нас, як тую бульбу, з рук атрасе і, як звер, толькі сапе ды бурчыць: «Пападзе яму калі-небудзь ад мяне, ох як пападзе, калі не выправіцца! Заб'ю, але не дазволю, каб навек злыднем застаўся!» І з іншымі сынамі ўжо інакш пачаў, і для іншых ужо набраўся строгасці: «Патураў я, — кажа, — старэйшаму, дык вось што з яго вырасла... А малодшым ужо аніякай патолі ад мяне не будзе». Ох, і пекла ж было тады ў хаце!.. Маці, бывала, плача, плача, ажно зняможацца і зляжа, а бацька, як той звер раз'юшаны, толькі вачыма за Ясікам водзіць, каб на чым яго злавіць і пакараць. Малодшыя хлопцы, як тыя зайцы, вушы стуліўшы хадзілі, а Ясік-небарака цярпеў, цярпеў, на трэску высах, як тая хмара цёмная зрабіўся, і ўжо, здаецца, крышку паспакайнеў, нібы крыху абдумаўся... Перад бацькам скарыўся, скарыўся перад родным, слухацца пачаў... Ажно раптам узяў ды ўцёк... Не вытрымаў-такі ды ўцёк. Можа, ён ад бацькавай рукі, што літасці да яго маладосці не мела, уцёк... Можа, ад прызыву, каб яго ў салдаты не забралі, уцёк... Можа, яго нехта, з кім ён у турме пазнаёміўся, падгаварыў... Узяў ды ўцёк... І вочы нашы ўжо яго больш, галубочка, не бачылі, і вушы нашы галасочка яго сярэбранага не чулі... Маці па ім плакала, і сястра плакала, Марыська, старэйшая, бо гэтай, Ганулі, яшчэ на свеце не было, і, здаецца, па сценах вось гэтай хаты, хацінкі яго роднай, цяклі тыя слёзкі... Адзін бацька ніколі пра яго не загаварыў, ніколі не злітаваўся, сыночка свайго родненькага, найстарэйшага, ніколі не пашкадаваў... Такі ўжо ён, наш Сымон, суровы! Цяжка было сказаць, ці слухаў госць, ці не слухаў гэтую загадкавую, з напеўным прыгалошваннем балбатню ахмялелай бабы. Паставіўшы на стол локаць, ён падпёр галаву доўгай касцістай рукой і заплюшчыў вочы... Можна было падумаць, што ён задрамаў і цяжкія прывіды блукаюць у яго соннай галаве, бо вусны надзьмуліся, ажно рыжаватыя вусы натапырыліся. Раптам ён зусім нечакана працягнуў руку па бутэльку і, прыклаўшы рыльца да вуснаў, прагна дапіў апошняе. Грукнуўшы дном пустой бутэлькі па стале, ён засмяяўся і кпліва паглядзеў на старую. — Ну і дурная ж ты, бабуля! Калі ён так ні разу не пашкадаваў, дык чаму ж старэйшага ўнука Ясікам назваў? Га? Мусіць, калі яго старэйшы ўнук на свет прыйшоў, дык ён пра старэйшага сыночка ўспомніў? Га? Мікула нібы прачнуўся з роздуму, люльку адняў ад рота, нахіліўся ўсім сваім мажным тулавам да госця, а правую руку падняў да лба. — У імя Айца і Сына... — прашаптаў ён. Але госць падняўся, адсунуў з грукатам зэдлік, на якім сядзеў, шырокім крокам накіраваўся да супрацьлеглай сцяны і сеў там у цяні, побач з Аленкай, якая карміла малое. У той самы момант дзверы раптоўна адчыніліся і зачыніліся з трэскам. У хату ўварвалася высокая, плячыстая дзеўка, задыханая, з васпаватым тварам, які пачырванеў ад хуткага бегу. Паставіўшы каля парога калаўрот, яна закрычала: — Ратуйце! Дзяўчаты, калі бога любіце, ратуйце, хлопцы ідуць! За акном пачуўся моцны тупат, смех і крык. Нехта забарабаніў па шыбе, ударыў кіем па сцяне. Дзяўчаты з віскам паўсхопліваліся і кінуліся да дзвярэй. — Ой, божухна! Замыкайце! Дзверы замыкайце! Не пускайце! Адразу ж кудзелю паліць і лухту ўсялякую вярзці пачнуць! Людзі, ратуйце! Не пускайце гэтых разбойнікаў! Дзяўчаты сцяною пасталі каля дзвярэй, як мага трымаючы засаўку. Адна з дзяўчат схапіла з камінка галавешку і, трымаючы яе, нібы вогненны сцяг, заняла абаронную пазіцыю. Другая ліла ваду з вядра на ток, трэцяя прыцягнула зэдлік і падперла ім дзверы. Дзеўкі так моцна захапіліся неабходнасцю адбіць напад, што ў іх піску чуваць быў ужо сапраўдны страх. Ганулька, чырвоная ад натугі, з якой яна прыціскала засаўку, пачала дрыжаць. Дзве дзяўчынкі, старэйшая гадоў дзесяці, абуджаныя крыкам, скаціліся, як калодачкі, з высокай печы і, дапамагаючы старэйшым, крычалі больш за ўсіх. Іх босыя ногі, як матылі, мільгацелі паміж клятчастых дзявочых спадніц, пасмы льняных валасоў то ўзнімаліся, то ападалі на белыя кашулі і на ружовыя ад сну тварыкі. Ды найбольш крычала і мацней за ўсіх размахвала сухімі, але пругкімі рукамі баба Настуля. Яна ўбілася ў дзявочы гурт, лезла да дзвярэй. — Пусціце! — крычала яна. — Што гэта за мода — хлопцаў на вячоркі не пускаць? Якія ж гэта вячоркі, калі на іх хлопцаў няма? Дый завошта вы іх караеце? А завошта вы іх, небаракаў, на марозе трымаеце? Яна адпіхнула Ганульку, расчыніла насцеж дзверы і, узяўшыся ў бокі, крыкнула ў цёмныя сені: — Хадзіце, хлопцы! Ну, хутка, хадзіце! Сені напоўніліся цяжкім тупатам, і праз дзверы праціснуліся чатыры дзецюкі. Дзяўчына, што трымала галавешку, крыкнула другой: — Ульяна, лі ваду! Лі, калі бога баішся! Вялізная васпаватая Ульяна нахіліла да зямлі вядро; вада шырока разлілася па таку. Але для нападаючых гэта ўжо не было перашкодай. Яны з грукатам перавярнулі зэдлік, а адзін з іх ужо выдзіраў з рук дзяўчыны галавешку. — Ай, людзі! — крычала яна. — Людзі, ратуйце! — А будзеш гаварыць «лі», а будзеш на злое падбухторваць? Ён падсунуў агонь да першай з краю кудзелі. Пасыпаліся іскры з лёну, прасніца засвяцілася, як свечка. Ульяна заплакала ўголас. Гарэла яе кудзеля. — Ой, каб вас бог за маю крыўду пакараў! Каб вы... — А будзеш ваду ліць? А будзеш людзям ваду пад ногі ліць? — пацвельваліся хлопцы з заплаканай дзяўчыны. Бондар і Аляксей умомант затушылі рукамі агонь. Хрысціна суцяшала пакрыўджаную, ідучы ў бакоўку па новую кудзелю. Дзяўчына адразу ж супакоілася і разам з усімі села за калаўрот. Баба Настуля зачыніла дзверы, бо холад ішоў з сяней у хату. Хлопцы — хто ў кажусе, а хто ў сівай сярмязе, усе ў цяжкіх ботах — толькі цяпер пакланіліся гаспадару. — Добры вечар! — гукнулі яны хорам. Стары не адказаў. Няўжо ён задрамаў? Усе, аднак, ведалі, што стары Мікула не быў санлівым, ён любіў познія, шумныя вячоркі і ветліва адказваў, калі госці віталіся, а нават часамі, хоць і рэдка, смяяўся грубым смехам услед за моладдзю. Сёння ён маўчаў. Рука з люлькай павісла каля грудзей, усе маршчыны на вялікім ілбе апусціліся ўніз, нібы цяжкая хмара павісла над касматымі бровамі. Спаў ці думаў? Гневаўся ці ўспамінаў? Хлопцы адышліся да камінка і, стаўшы за дзяўчатамі, пачалі закурваць. Баба Настуля зноў села на перавернутыя ночвы і гаварыла, гаварыла, размахваючы сухімі рукамі. Калаўроты затарахцелі: перамагаючы іх тарахценне, узняўся шумны, вясёлы гоман. У хаце зрабілася вельмі горача і душна. Каля сцяны, насупраць той, дзе сядзеў стары Мікула, у ценю, на лаве, у канцы якой стаяла бочка з квашанай капустай, ішла размова, прыглушаная гоманам і тарахценнем калаўротаў. Госць сядзеў там побач з Аленкай, якая не прымала ніякага ўдзелу ў свавольствах і жартах, што напоўнілі хату, — яна спачатку карміла, а потым калыхала на руках сваё малое. — Вясёлыя ў вас вячоркі, — пачаў госць. — Ды вясёлыя, — адказала Аленка. — Ты даўно выйшла за Аляксея? — Ды на Пятра будзе ўжо чатыры гады. — А колькі ж табе цяпер гадоў? Яна ўсміхнулася і сарамліва нахіліла галаву: — Або я ведаю? Мусіць, на Юр'я дваццаць споўніцца... — Фіі! — свіснуў госць — Старая ты ўжо кабеціна. Ну, а добра табе тут жывецца? — Чаму ж не добра? Вельмі добра. Дай Божа, каб так да веку было... — Аляксей добры? Не б'е? Яна пачырванела: — Гэтага яшчэ не хапала! — А любіць? Яна захіхікала ціха і, замест адказу, моцна пацалавала малое ў лоб. — Хлеб у хаце заўсёды ёсць? — Дзякуй Богу, ёсць. Яшчэ таго не было, каб хлеба не хапала. Чаго іншага няма, а хлеб заўсёды ёсць. — Бондар, напэўна, шмат зарабляе? — Ды зарабляе. І мой зарабляе, і бацька зарабляе. Калі на гаспадарцы няма работы, дык ён з Ясікам рыбу ловіць і ў мястэчку прадае; раней адзін хадзіў рыбачыць, а цяпер ужо гады са два з Ясікам ходзіць... — З Ясікам ходзіць, — паўтарыў госць і, апусціўшы вочы, змоўк. Каля печы з шумам калаўротаў і гоманам змяшаўся хруст разгрызаных арэхаў і лузганне семачак. Хлопцы даставалі з-за пазухі гнілаватыя дзічкі і частавалі імі дзяўчат; тыя манежыліся, адпіхалі паднесеныя да іх твараў жмені з ласункамі, а потым нібы нехаця прымалі, елі і, у сваю чаргу, кідалі хлопцам арэхі і семачкі. Кожны раз, калі каму-небудзь пападала ў лоб або ў шчаку арэхам ці калі жменя семачак рассыпалася па чыім-небудзь аўчынным каўняры, з-за калаўротаў выбухаў смех. Адзін з дзецюкоў, што ўвесь час стаяў за Ганулькай, амаль не ўдзельнічаў у жартах, а ўсё нешта шаптаў дзяўчыне на вуха. Ульяна, што верхаводзіла паміж дзяўчат, гукнула яму, каб загадаў якую-небудзь загадку. Бо ніхто ж не ведае столькі цікавых загадак, як каржакаваты Дзям'ян, галава якога зарасла такімі чорнымі ды кучаравымі валасамі, што яны амаль зліваліся з чорным каўняром кажуха. У гэтым чорным гушчары чырванелі толькі поўныя шчокі і паблісквалі чорныя вочы. — Калі загадкі, дык няхай будуць загадкі, — адказаў ён настойлівым дзяўчатам. А сам выпрастаўся, адкашляўся на ўсю хату, яшчэ больш надзьмуў шчокі і, руку ўпёршы ў бок, пачаў:
Еду, еду —
Ні дарогі, ні следу,
Каня бічом паганяю,
На смерць паглядаю.
Повен хлявец
Белых авец,
Адзін баран бляе.
Маленькая, чарненькая,
Усю калоду варочае.
Не грай, паночку, не грай,
Сэрцайка майго не разрывай,
Мяне браты забілі,
Нож у сэрца ўсадзілі,
Чарапком вочы накрылі,
Пясочкам засыпалі,
Вішаньку замест крыжа пасадзілі...[23]
Не грай, татуля, не грай,
Сэрцайка майго не разрывай,
Мяне браты забілі,
Нож у сэрца ўсадзілі,
Чарапком вочы накрылі,
Пясочкам засыпалі,
Вішаньку замест крыжа пасадзілі.
Не грайце, брацікі, не грайце,
Сэрцайка майго не разрывайце,
Гэта вы мяне забілі,
Нож у сэрца ўсадзілі,
Чарапком вочы накрылі,
Пясочкам засыпалі,
Вішаньку замест крыжа пасадзілі.
Ой, валы мае, ды палавыя,
Чаму ж вы не араце,
Ой, леты мае, леты маладзенькія,
Чаму ж вы марна ідзяце...
Каб валам маім ды паша была,
То яны пааралі б,
Каб летам маім ды раскоша была,
То яны пагулялі б...
Ой, узыдзі, узыдзі, ясны месячэньку,
Як млыновае кола,
Выйдзі, дзяўчына, сэрца адзіна,
Прагавары да мяне слова...
Як мне да цябе выйсці,
З табой гаварыці,
Калі людзі смяюцца,
Што мне з табой не жыці...
У полі крыніца,
У ёй вада сачыцца,
Малады малойчык
Вельмі лайдачыцца.
Рабіць ён не хоча,
Ані працаваці,
Толькі піць-гуляці,
Дзевак намаўляці.
Не грайце, браточкі, не грайце,
Сэрцайка майго по разрывайце...
Не грай, татачка, не грай,
Сэрцайка майго не разрывай,
Мяне браточкі забілі...
Браточкі мяне забілі,
Нож у сэрца ўсадзілі...
***
Ноч была цёмная, неба закрывалі хмары, не свяцілася ніводная зорка. Гойсаў свавольны вецер, круціў, уздымаў угару слупы грозных шумаў, стогнаў, завыванняў, посвісту, спяваў у глыбокай катлавіне, на дне якой ляжала шырокае рэчышча замерзлай ракі. Нізка над самым рэчышчам зноў ішоў чалавек, зусім самотны. На цьмяным фоне снегу ён быў падобны на тонкую рысу, якая хутка перасякала густую, аднак не такую чорную, як яна, цемру. Высокія сцены, што ўзвышаліся паабапал катлавіны, рабілі чалавека яшчэ меншым. Ён здаваўся маленькай драбніцай, якая плыла па моры бязмежнай велічыні. Вялікае мора ночы і адзіноты абдымала яго з усіх бакоў. Моцны, шумлівы вецер, здавалася, нясе яго па гэтым шырокім, дзікім, змрочным свеце, перад сілай, пагрозай і веліччу якога ён быў кропляй, крушынкай, зярняткам пяску, каліўцам травы, якое ўпала ў бездань...
1887
Сяргей Кавалёў Звар'яцелы Альберт
П'еса-містыфікацыя ў дзвюх дзеях па матывах твораў Яна Баршчэўскага
ДЗЕЙНЫЯ АСОБЫ
Пан Альберт. Пані Амелія. Шляхціц Завальня. Селянін Тамаш. Лёкай Карпа. Пакаёўка Агапка. Чарнакніжнік. Белая Сарока. Цмок-Малойца. Нікітрон — Дух агню. Плачка. Рыбары. Нябожчыкі. Пачвары. Прывіды.ДЗЕЯ ПЕРШАЯ
Карціна першая
Вітальня панскага дома ў маёнтку Магільна. Стол, крэслы і іншыя хатнія рэчы з бярозы, простыя, але зручныя. На сценах у ракітавых асадах — абразы Збавіцеля і Маткі Божае. Некалькі дзвярэй у суседнія пакоі. За сталом сядзяць шляхціц Завальня і селянін Тамаш, п'юць гарбату і вядуць нетаропкую, душэўную гаворку.Тамаш. Што дзеецца на свеце, пане Завальня! У суседняй вёсцы ў селяніна нарадзіўся сын, дык адразу сеў і гучным голасам закрычаў: «Дайце есці!» Перапалохаліся ўсе, аднак жа адрэзалі яму паўбохана хлеба, а ён, вокамгненна ўсё з'еўшы, плюхнуўся ў кадзь з вадой. Бацькі кінуліся ратаваць, а выцягнулі рыбіну. Пабеглі да святара, той ураз прыехаў і калі перажагнаў гэтую рыбіну, дык яна зноў ператварылася ў немаўля. Старыя людзі кажуць, што калі прасіў есці, дык не хлеба трэба было даваць яму, а камень, бо інакш будзе неўраджай і голад. Завальня. Неўраджай і голад у нашым краі — апошнім часам не навіна, Тамаш. Заўсёдная нядоля да таго запала ўсім у памяць, што ўсё незразумелае ў нас — знак няшчасця. Тамаш. А яшчэ распавядалі мне ўчора пра адну выкрутлівую карчмарку, якая не трымала ніякак жывёлы, але спраўна прадавала масла і сыры ў мястэчку. Пасля адкрылася, што шляхам варажбы забірала яна малако ад кароў з навакольных вёсак: апоўначы вешала белы ручнік на плот, падстаўляла вядро і з двух канцоў гэты ручнік даіла. Малако лілося ў посуд, і карчмарка хутка напаўняла ўсе збанкі сырадоем. Завальня. Цяперашнія няшчасці і безвыходнасць — урадлівая глеба для з'яўлення злых духаў і варажбітоў. Калі б падняўся з магілы хтосьці з нашых прадзедаў і ўбачыў сучасныя звычаі, дык не пазнаў бы свае бацькаўшчыны. Яму б здалося, што ўстаў з мёртвых недзе ў чужой краіне — да якіх часоў дажывуць нашыя дзеці? Тамаш. Гэх, зараз паны не дбаюць, каб іх людзі былі набожныя і жылі сумленна, бо самі забыліся на веру і абавязкі хрысціянскія. Вось стары пан Марагоўскі дбаў пра сваіх сялян, ведаў, як хто працуе, як хто рупіцца пра зямлю, і таму кожны меў увесну столькі насення, колькі яму трэба было. А калі пан Альберт па смерці свайго бацькі ў маёнтку заўладарыў, усе мы гора зазналі. Завальня. Як палёр бацька, вырваўся пан Альберт у свет, бавіўся на балях і пагулянках, са сваімі прыяцелямі гуляў у карты і тыя спрытна вызвалялі яго кішэні ад грошай. Хацеў здзівіць суседзяў сваёю раскошаю, меў лёкаяў колькі хацеў, меў добрых коней, выпісваў модныя карэты, дарагія замежныя віны... Тамаш. Пзўна, новы гаспадар не прыслухоўваўся да парадаў пана Завальні, якія з удзячнасцю прымаў стары пан Марагоўскі. Завальня. Пан Альберт не слухаўся ні маіх парадаў, ні просьбаў свае нарачонае паненкі Амеліі. I вось сёння маёнтак увесь у даўгах, даймаюць нас праз суд шмятлікія крэдыторы, вымагае нясплочаныя за колькі гадоў падаткі ўрад. Паненка Амелія, якая з маленства выхоўвалася ў доме пана Марагоўскага і была яму за родную дачку, у роспачы і адчаі пакінула нас і з'ехала ў маёнтак свайго дзядзькі, пана Фрацкевіча. Але самае жахлівае тое, што пан Альберт не шукае сумленных шляхоў, каб выкараскацца з даўгоў, а спадзяецца на шчаслівую фартуну і пры выпадку не адмовіцца ад круцельства і ашуканства. Ніколі не ведаеш, дзе ён бадзяецца да позняе ночы сёння, што прыйдзе яму на розум заўтра.
На двары нехта грукае ў браму, брэшуць сабакі, чуюцца галасы. Забягае лёкай Карпа.
Карпа. Пан Альберт вярнуўся! (Выбягае.) Тамаш. Пра пана памоўка, а пан на парог!
Шляхціц Завальня выбіраецца з-за стала, каб павітаць гаспадара, Тамаш хаваецца ў глыб пакоя. Уваходзіць пан Альберт, услед за ім — лёкай Карпа. Карпа дапамагае пану Альберту распрануцца, той знакам загадвае лёкаю выйсці. Карпа пакідае пакой.
Завальня. Маё шанаванне пану! Як пан правёў вечар і што новага пабачыў у свеце? Альберт (ківае галавой у адказ на прывітанне). Вечар прайшоў сумна і нецікава, як і заўсёды, калі не шанцуе ў карты, а даўгі не змяншаюцца, а павялічваюцца. Нічога новага ў свеце я сёння не пабачыў, затое пачуў нешта вартае ўвагі. Памёр стары пан Фрацкевіч. Завальня. Божухна, зусім сіратой засталася паненка Амелія! Спачатку смерць прыбрала яе бацькоў, а цяпер вось і дзядзьку, царства яму нябеснае. Альберт. Даведаўся я, што па тэстаменту да Амеліі адышла ўся маёмасць нябожчыка і дзве тысячы талераў. Хачу ўзяць з Амеліяй шлюб і атрымаць за ёй багаты пасаг. Таму збіраюся заўтра ў адведзіны да яе і прашу пана аканома мяне суправаджаць. Спадзяюся, мая нарачоная забудзецца на старыя крыўды і непаразуменні. Завальня. Ці да таго зараз няшчаснай дзяўчыне? Звычай патрабуе пасля смерці блізкага не спяшацца з вяселлем. Лепш пану Альберту пачакаць з залётамі. Альберт. Я б пачакаў, але не хочуць чакаць мае крэдыторы. У іх іншыя правілы. Завальня. Не магу адмовіць гаспадару, але папярэджваю: калі б паненка Амелія спытала парады ў мяне, мой адказ быў бы не на карысць пану Альберту. Бог даў гэтай дзяўчыне не толькі пекную знешнасць, але і глыбокі розум, чуйнае сэрца — думаю, яна зразумее вашыя сапраўдныя інтарэсы і не дасць згоды на шлюб, хоць у глыбіні душы, мажліва, кахае вас з маленства. Альберт. Ну што ж, прыйдзецца мне пашукаць іншага памагатага ў гэтай справе. А разам з тым — і новага аканома. Завальня. Пан Альберт ведае, што ў маёнтку мяне трымае апошнім часам толькі слова, дадзенае паміраючаму пану Марагоўскаму: не пакідаць яго сына ў цяжкую гадзіну. Альберт. Ах, няўдалая гульня стаміла мяне і ўшчэнт сапсавала настрой. Не звяртайце ўвагу на мае словы, пане Завальня, збірайцеся ў дарогу, і будзем лічыць, што я пажартаваў... на гэты раз. А зараз пакіньце мяне, трэба перад заўтрашнім днём адпачыць.
Пан Альберт сядае за стол, абхапіўшы галаву рукамі. Завальня і Тамаш, на якога ўсе забыліся, накіроўваюцца да выхаду.
Завальня (ціха). Няшчасце чакае паненку Амелію, калі, крый Божа, дасць згоду гэтаму ветрагону. Хаця і ёсць прыказка: хто ажэніцца, той пераменіцца. Тамаш (шэптам). Не, пане дабрадзею, кажуць людзі, што калі родзіцца жарабя з лысінкай, дык з той самай лысінкай і ваўкі з'ядуць.
Выходзяць. Пан Альберт узнімае галаву і аглядае апусцелы пакой.
Альберт. Фартуна канчаткова адвярнулася ад мяне. Зусім нядаўна без шкадавання раскідваў жмені грошай направа і налева, а зараз вымушаны шукаць шлюбу толькі дзеля таго, каб атрымаць дзве тысячы талераў і сплаціць частку даўгоў і падаткаў. А што, калі ганарлівая дзяўчына сапраўды адчуе няшчырасць, пра ўсё здагадаецца і не дасць свае згоды на шлюб? Ах, падзякаваў бы і д'яблу, калі б паспрыяў ён мне ў справах і дапамог здзейсніць задуманае!
На далёкай вежы б'е дванаццаць, адмярае поўнач гадзіннік у куце вітальні, патухаюць на імгненне васковыя свечкі, і ў пакоі невядома адкуль з'яўляецца худы, бледны незнаёмец у доўгай чорнай вопратцы.
Чарнакніжнік. Пачуў я твае памысныя словы і гатовы табе дапамагчы. Альберт (спалохана). Вох! Які жахлівы твар! Відаць, перада мною злы дух! Чарнакніжнік. Не крычы, я падобны да цябе і магу табе шмат карыснага зрабіць. Альберт. Хто ты? Чарнакніжнік. Я — Чарнакніжнік. Я днём спачываю, а пасля захаду сонца блукаю па свеце і выведваю, пра што людзі думаюць, пра што гавораць, што ядуць і п'юць. Маю вока зыркае, а слых такі тонкі, што нават за мураванаю сцяною магу чуць шэпт. Па рысах твару пазнаю характары людзей, змушаю іх гаварыць паміж сабою і памятаю пра ўсё. Заходжу праз маленькую шчылінку, і дзверы не рыпяць, калі іх адчыняю, а сабакі не брэшуць, калі праходжу паўз іх. Альберт. А сюды чаго ты прыйшоў? Чарнакніжнік. Я дапамагу табе пабрацца з Амеліяй і атрымаць за ёй маёнтак і дзве тысячы талераў. Альберт. А якую ўзнагароду запатрабуеш ты за свае паслугі? Чарнакніжнік. Я чалавек беспрытульны, а для алхімічных вопытаў мне патрэбны невялікі пакойчык. Дазволь мне пасяліцца ў тваім доме, пра астатняе ж не клапаціся. Альберт. Заўтра збіраюся ехаць да Амеліі з прапановаю шлюбу... Чарнакніжнік. Тады — за справу. Мы зробім так, што паненка абавязкова дасць сваю згоду. Чорныя духі дапамогуць нам. Нічога не бойся і нічому не здзіўляйся.
Чарнакніжнік вымае са складак адзення вялізную, у старадаўняй вокладцы кнігу і кладзе на стол. Малюе на падлозе крэйдай магічнае кола, цэнтр пазначае трохкутнікам. Пасля вымае чорную свечку, крывы нож і вяроўку, падыходзіць да пана Альберта.
Чарнакніжнік. Для варажбы спатрэбіцца кропля твае крыві. Альберт (насцярожана). Дзіўныя і богапраціўныя рэчы вырабляеш ты, Чарнакніжнік! Ці не будзе мне ад гэтага якой шкоды? Чарнакніжнік. Шкоды ад гэтага не будзе ніякае. Ты ж такі, як і я. Пабачыш і не такія дзівосы, калі бліжэй пазнаёмішся з чорнай магіяй.
Чарнакніжнік праводзіць лязом нажа па руцэ пана Альберта. Кладзе акрываўлены нож і вяроўку ў цэнтр магічлага кола, стаўляе туды чорную свечку. Схіляецца над раскрытай кнігай і варожыць над ёй. Свечка загараецца сама па сабе яркім полымем, валіць куродлівы дым, раптоўна чорная свечка гасне, разам з ёй і ўсе астатнія свечкі ў пакоі. Пана Альберта і Чарнакніжніка паглынае цемра. Калі змрок крыху рассейваецца — узнікае спачывальня паненкі Амеліі. Вакол ложка дзяўчыны снуюць у паўзмроку розныя прывіды, народжаныя варажбой Чарнакніжніка. Паволі іхняя хаатычная мітусня афармляецца ў асэнсаваны сюжэт: ігральныя карты накідваюць вяроўку на шыю пана Альберта і збіраюцца яго павесіць.
Голас Альберта. Амелія, я гіну. Дапамажы мне, Амелія. Ты, толькі ты можаш выратаваць мяне...
Паненка Амелія на імгненне прачынаецца, прывіды хаваюцца па цёмных кутах спачывальні, знікаюць.
Амелія. Божухна, які кашмарны і ў той жа час рэальны сон! Няўжо нешта здарылася з Альбертам? Гэтыя карты хацелі яго задушыць, а ён клікаў мяне на дапамогу. Але што я магу зрабіць, калі ён сам адштурхнуў мяне і насмяяўся над маімі пачуццямі?
Стомленая Амелія засынае. А вакол ложка зноў пачынаюць снаваць прывіды, але цяпер іх мітусня афармляецца ў іншы сюжэт: пана Альберта, апранутага ў акрываўленую, разарваную кашулю, акружаюць раз'юшаныя вярцепныя фурыі з крывавымі нажамі ў руках.
Голас Альберта. Амелія, я паміраю. Не пакідай мяне, любая, даруй былыя крыўды, выратуй каханнем і чысцінёй сваёй...
Паненка Амелія са стогнам прачынаецца, прывіды разбягаюцца, знікаюць.
Амелія. Маці Божая, што за жудасны сон! Распусныя кабеты замахваліся крывымі нажамі на Альберта, і кашуля яго была ў крыві. Назваў мяне «любаю» і прасіў не пакідаць яго. Як мне выратаваць цябе, Альберт, як вырваць з аблуды і маны, вярнуць да чысціні і цноты? (Зняможаная, падае ў ложак і засынае.)
Новае з'яўленне прывідаў. На гэты раз прывід пана Альберта стаіць, звязаны над складзеным вогнішчам, вакол яго мітусяцца пачвары, якія перадаюць адно аднаму палаючую паходню і ўсё бліжэй пасоўваюцца да вогнішча, вось-вось падпаляць яго.
Голас Альберт а. Маліся за мяне, Амелія. Паглынае душу маю холад, а цела — агонь, і ўсе адступіліся ад мяне. Няўжо і ты, каханая, пакінеш мяне, не падасі рукі сваёй...
Паненка Амелія ўсхопліваецца з ложка, прывіды знікаюць, спачывальню залівае ранішняе святло. Амелія сядзіць на ложку, абхапіўшы галаву рукамі, хістаецца то ў адзін, то ў другі бок. У спачывальню ўрываецца ўсхваляваная пакаёўка Агапка.
Агапка. Паненка Амелія, паненка Амелія! Уставай-е хутчэй, гаспадыня! Прыехалі пан Альберт прасіць вашае рукі! Амелія. Так, рукі... Вось мая рука, любы!
Заслона
Карціна другая
Праз месяц у вітальні панскага дома ў маёнтку Магільна. Дзверы ў адзін з суседніх пакояў завешаны чорным мошастам, дзверы ў другі — белым ядвабам. З белых дзвярэй выходзіць самотная пані Амелія з кніжкай у руках, сядае за стол і спрабуе засяродзіцца на чытанні.Амелія (адрываецца ад кнігі). Дзіўна, колькі ні бяру я ў рукі гэты томік вершаў — заўсёды трапляю на радкі, сугучныя маім маркотным думкам і настрою. (Чытае ўголас):
Гэты свет мне пустэльняю дзікай здаецца,
Ні душу, ані вока няма чым спатоліць;
Жаль у сэрцы, а думка бязлітасна б'ецца
У бяссонныя ночы, а ўдзень яшчэ болей.
Уваходзіць шляхціц Завальня, прыслухоўваецца да верша, што чытае пані Амелія.
Завальня. Што я чую: у такой маладой, прыгожай пані такія невясёлыя, змрочныя думкі! Амелія. Ах, гэта вы, пане Завальня! Мусіць, каб не было ў гэтым доме вас, я б даўно звар'яцела тут ад адзіноты і холаду. Але, бачу, вы сабраліся ў дарогу і хутка пакінеце мяне? Завальня. Так, зайшоў развітацца. Выпраўляюся ў горад па даручэнні пана Альберта. Вязу грошы, каб сплаціць скарбавыя падаткі і вярнуць крэдыторам частку даўгоў. У гэтую бяздонную прорву знікне ўвесь твой пасаг, дачушка. Амелія. Не шкада мне гэтых грошай, шкада свайго жыцця, загубленага з-за іх. Ах, як я магла так падмануцца, паверыць нейкім дзіўным снам, спадзявацца на каханне пана Альберта! Заўсёды ён неспакойны і злосны, мая рэдкая ўсмешка здаецца яму здзеклівай і падазронай, маю прагу да кніжак ён называе дзівацтвам і глупствам. Малітвы, якім навучыла мяне маці, гучаць яму дакорам і даводзяць да шаленства. Завальня. Прызнаюся, і мяне здзівіла тады твая згода, бо шкадаваў цябе і спадзяваўся, што адмовіш пану Альберту. Бачу цяпер, што, ажаніўшыся, мой гаспадар не змяніўся ў лепшы бок. Праўду казаў Тамаш: калі радзілася жарабя з лысінкай, дык з той самай лысінкай і ваўкі з'ядуць. Амелія. А мне кожнае начы сняцца кашмары, кожную ноч з'яўляецца ў сне нейкі чорны чалавек: худы, бледны, з вялізным, вострым носам, як у драпежнае птушкі, з густымі брывамі, з валасамі, чорнымі, бы крумкачовыя пёры, з поглядам такім пранізлівым і калючым, што цяжка вытрымаць, калі глядзіць табе проста ў вочы. I толькі калі я прачынаюся і, спалоханая, жагнаюся — жудасны прывід знікае і тае начы болей не прыходзіць... Завальня. Нейкая чорная меланхолія зацьміла тваю душу, дачушка. Не сумуй і не бяры ўсё так блізка да сэрца. Буду ў горадзе, зазірну ў краму і набуду табе колькі новых кніжак грэкаў ды рымлянаў, якіх ты так любіш чытаць. Амелія. Дзякуй вам за дабрыню і клопаты, дзядзечка! Няхай дапамагае вам Бог у дарозе і ў справах. А я праводжу вас да брамы.
Выходзяць з пакоя. Праз нейкі час з чорных дзвярэй з'яўляюцца пан Альберт і Чарнакніжнік.
Альберт. Дзіўныя рэчы паказаў ты мне, Чарнакніжнік. Ніколі не забуду, як звычайныя чалавечыя валасы, абрэзаныя і кінутыя ў ваду, таньчылі, спявалі і спляталіся ў кубло, як вужакі. Калі, аднак, у маіх кішэнях зазвіняць залатыя манеты? Ўсе грошы маёй жонкі пайшлі на сплату падаткаў і даўгоў, мне засталіся толькі яе дакоры і слёзы. Чарнакніжнік. Хутка, вельмі хутка ўсё пераменіцца і ў тваім лёсе, і ва ўсім краі. Адкрыю табе таямніцу — мая гаспадыня, Белая Сарока, збіраецца далучыць ваш край да сваіх уладанняў. Альберт. А хто такая Белая Сарока? Чарнакніжнік. О, Белая Сарока мудрасцю свет здзіўляе, твар яе — цуд прыгажосці, постаць велічная, адзенне з каштоўных дыяментаў і перлаў, жыве ў палацы, якога ты яшчэ ніколі не бачыў. Ёй кланяюцца багацейшыя паны і магутнейшыя ўладары на свеце, духі па яе загаду здабываюць скарбы з зямлі і мора, дзікіх мядзведзяў прывучыла яна да сябе, і тыя, як пакорлівыя сабакі, ляжаць ля яе трона. А часам гэтая чараўніца ўбіраецца ў пёры белае птушкі, калі хоча пабачыць тых, хто спрыяе ёй, і іх узнагароджвае, робіць шчаслівымі. Альберт. Што ж, мне ўсё роўна, каму прадаваць сваю душу: д'яблу ці Белай Сароцы. А можа, гэта адна і тая ж асоба? Калі ты рэкамендуеш мяне сваёй гаспадыні? Чарнакніжнік. Шмат хто з тваіх суседзяў-паноў хацеў бы пабачыць Белую Сароку ў сваім маёнтку, узняць у яе гонар келіх і пракрычаць «віват». Абяцаю, што ты будзеш не апошні сярод іх. Але спачатку трэба падрыхтавацца да сустрэчы вялікай уладаркі, а таму зрабі тое, аб чым я цябе надоечы прасіў. (Накіроўваецца да свайго пакоя.) Альберт (неахвотна). Ах, так, вясковыя могілкі... Няўжо гэта сапраўды патрэбна? Чарнакніжнік. Неабходна! I не забудзься пра Глухое возера. (Знікае за чорнымі дзвярыма.) Альберт (кліча лёкая). Карпа!
З'яўляецца лёкай Карпа.
Карпа. Слухаю пана! Альберт. Ты прывёў Тамаша? Карпа. Тамаш ад самага ранку чакае на двары вашага загаду, пане. Альберт. Пакліч яго сюды!
Карпа выходзіць. Праз нейкую хвіліну з'яўляецца Тамаш, а ўслед за ім — пані Амелія.
Тамаш. Слухаю вас, паночку. Альберт. Ці быў ты калі на Глухім возеры, недалёка ад Нешчарды? Тамаш. Давялося два разы, а болей — крый Божа. Акружана тое паганае возера з усіх бакоў цёмным лесам, нават у самае добрае надвор'е не відаць у тым возеры ані сонца, ані воблакаў на небе, ані зорак, ані месяца. Там заўжды вада каламутная, ніколі там не плаваў човен, ніводны рыбак не закідваў там сеці. Альберт. Заўтра збірай людзей, адпраўляйцеся на Глухое возера і закідвайце там нерат. Калі з пракаветных часоў там ніхто ніколі не лавіў, дык, мусіць, шмат будзе рознае рыбы. Тамаш. Адкуль тое пану? Шмат навакол прыдатных для лоўлі рэк і азёраў, няхай пан толькі скажа — і мы сёння ж прынясем рыбы колькі трэба. Альберт. Будзеце рабіць тое, што вам загадана! Тамаш. То няхай пан перш папросіць святара, каб пасвянціў нерат, бо ў тым возеры даўно пасяліўся нячысцік. Альберт. Ды хіба ты яго бачыў, што плявузгаеш? Тамаш. Пане, запытайся ў людзей — кожны ведае, якія там бываюць дзівосы ўначы: пачвары снуюць па беразе, чуваць з-пад вады енк і смех. Аднойчы я сам, калі гнаў коней на начлег, бачыў, як ляцела ў той бок нейкае страшыдла, з шумам рассыпаючы вакол сябе іскры, нібы распаленае жалеза пад молатам каваля, і над самым возерам распалася на дробныя часткі. Альберт. Калі яшчэ раз пачую падобную лухту, дык загадаю ўсыпаць сорак бізуноў. Заўтра, што б там ні было, бярыце нерат і закідвайце на Глухім возеры. Тамаш. Не пасвянціўшы ваду? Альберт. Няма такое патрэбы. I якую б дзіўную рыбіну вы ні злавілі — не палохайцеся, а прыносьце сюды. Амелія (не стрываўшы). Альберт, чаму ты прымушаеш людзей рабіць рэчы, супраціўныя іх душы? Бедны Тамаш страшэнна засмучаны, ён шчыра перакананы, што ў возеры жыве нячысцік. Ведаю, што забабоны ад невуцтва, але ж ці маем мы права так жорстка абыходзіцца з сялянамі толькі таму, што яны цёмныя і неадукаваныя? Альберт (гнеўна). Як я бачу, і ты падобна да гэтага неразумнага селяніна, падахвоцілася глупствы бараніць! Але марнае будзе тваё заступніцтва. Людзі мае, як хачу, так і будзе. (Да Тамаша.) А ты слухай другі загад. На страшэнна няўдалым месцы знаходзяцца вашыя вясковыя могілкі. З майго акна заўсёды відаць драўляныя крыжы і старая каплічка. Наведаюць мяне неўзабаве госці, а гэтыя крыжы ды каплічка ўсё перад вачыма, кожнага могуць давесці да самотных думак і меланхоліі. Таму загадваю сялянам выбраць месца пад могілкі недзе каля лесу, каб не так часта чалавечае вока іх бачыла. А тут я ў хуткім часе пабудую новы дом, і цэгла з капліцы якраз пойдзе на падмурак. Амелія (усхвалявана). Альберт, аднак жа бацьку твайму і дзеду гэтыя крыжы і магілы не заміналі і не наводзілі жахлівых думак. Не раз яны, мусіць, калі заходзіла сонца, старанна маліліся там за душы сваіх продкаў, а пасля смерці і самі знайшлі спачын на гэтых могілках. Альберт. Не лезь не ў сваё! Я ведаю, што раблю і смяюся з вашае дурноты: занадта вы ўважлівыя да тых, каго ўжо даўно няма на гэтым свеце. Ідзі лепш у свой пакой і чытай бязглуздыя кніжкі! Амелія. Не ведаю, скуль узяў ты гэтую жахлівую задуму, але памятай, Альберт: Бог усё бачыць і чуе!
Пані Амелія, пакрыўджаная і ўсхваляваная, знікае за белымі дзвярыма.
Тамаш (разгублена). Ох, паночку, бязбожную справу задумалі вы ўчыніць: нельга нішчыць святыні кранаць тое месца, дзе спачывае прах нашых і вашых продкаў. Вялікі грэх бярэце на сваю душу! Альберт. Парады тваёй не прашу! Слухай, што загадваю, і выконвай!
Заклапочаны Тамаш, пачухаўшы патыліцу, выходзіць. Пан Альберт накіроўваецца да дзвярэй, завешаных чорным мошастам, але, павагаўшыся, перадумвае і знікае ў сваіх пакоях. Пераканаўшыся, што нікога з гаспадароў няма, уваходзіць лёкай Карпа і пакаёўка Агапка з гітараю. Агапка сядае ў крэсла, грае на гітары і спявае, Карпа з іранічнай усмешкай на твары слухае песню.
Агапка.
Божа, ты ў працы вялікай шчыруеш —
Лёсам, зямлёй і народам кіруеш;
Слухай жа ўласнай жабрачкі прычыны —
Беднай дзяўчыны.
Хіба прашу я дажджу ці пагоды,
Плодных палёў ці дзяржаўнае згоды?
Што мне інтрыгі вайскоўцаў дасужых —
Мне трэба мужа.
Пан над панамі, прашу я ў Пана:
Дай мне, каб хлопец, што мной пакаханы,
Быў маёй радасцю, шчасцем і краскай —
З панскае ласкі!
Ганарліва ўзняўшы галаву, Агапка выходзіць з пакоя.
Карпа. «Разбагацееш — тады і пагаворым». Разбагацееш тут за панам, які ўвесь у даўгах і толькі марыць, дзе б знайсці скарб ці якое золата з дапамогаю злога духа! А можа, і мне пашукаць які скарб? За чатыры вярсты ад маёнтка ляжыць на пагорку сярод яловага лесу Змяіны Камень. Распавядалі старыя людзі, што аднаго разу ў ціхую, пагодлівую ноч з поўначы на поўдзень ляцеў, палаючы агнём, Цмок, нёс нібыта з сабою шмат золата і срэбра грэшніку, які прадаў д'яблу душу. Знячэўку раскалолася блакітная цвярдыня неба, разлілося вялікае святло, а Цмок, выцяты нябесным промнем, здранцвеў увесь, паваліўся на пагорак і паратварыўся ў камень. Скарбы ж, якія ён нёс з сабою, на тым самым месцы закапаліся ў зямлю, і кажуць, калі хто асмеліцца ля гэтага каменя заначаваць, таму тыя скарбы і здабыць наканавана. Можа, паспытаць шчасця, схадзіць пакланіцца нячысціку, каб даў грошы? Хаця навошта ісці за чатыры вярсты, калі можна звярнуцца да таго Чарнакніжніка, які патаемна жыве ў пана і вынаходзіць золата? Паслухаем, што ты тады заспяваеш, Агапка!
Карпа падыходзіць да дзвярэй, завешаных чорным мошастам і, крыху павагаўшыся, знікае за імі. Але неўзабаве выходзіць адтуль, трымаючы ў руках алхімічную рэторту з нейкай густой чырвонай вадкасцю. Разглядае рэторту на святло, не заўважаючы, што ўслед за ім з пакоя крадком выходзіць Чарнакніжнік.
Карпа. Няма ў тым чорным пакоі ні золата, ні нячысціка, толькі мноства дзіўнага посуду з рознымі вадкасцямі і парашкамі. Ага, на дне гэтай шклянкі аселі нейкія блішчосныя крупінкі! Можа, яны — залатыя? Чарнакніжнік (выхоплівае рэторту). Гэта твой гаспадар навучыў цябе залезці ў мой пакой і ўзяць рэторту для алхімічных вопытаў? Карпа (спалохана). Даруй, даруй мне, пане! Не па гэтую пасудзіну я забраўся ў пакой, я шукаў цябе! Чарнакніжнік (іранічна). Навошта тады ўзяў рэторту? Можа, цябе вабяць навукі? Карпа (асмялеўшы). Не навукі даюць шчасце чалавеку, а багацце. Шмат хто на свеце не гібее над кніжкамі, а жыве раскашуючы. Жыць так, як хочаш, нічога сабе не забараняючы, — вось пра што я мару. Чарнакніжнік. Чуў я, чуў нешта падобнае ад твайго гаспадара. Таксама казаў мне, што марыць жыць так, як хоча, а хоча, на самай справе, толькі грошай. Табе таксама патрэбны грошы, лёкай? А ці ведаеш ты, што, атрымаўшы іх, ты страціш душу? Карпа. А навошта ў гэтым свеце душа, калі няма грошай? Чарнакніжнік. Добра, я навучу цябе, як стаць багатым. Пойдзеш сёння ноччу ў старую капліцу на могілках. Пабачыш там тры труны. Апоўначы нябожчыкі пакінуць свае труны і разбрыдуцца па вёсцы. Ты забярэшся ў крайнюю злева труну і будзеш чакаць яе гаспадара. Карпа. Бр-р-р! Чарнакніжнік. Калі ты такі баязлівец, забудзься на грошы, на Агапку і заставайся ўсё жыццё лёкаем. Карпа. Не-не, кажы далей, пане! Чарнакніжнік. Напрыканцы ночы нябожчыкі вернуцца, каб зноў залезці ў труны. Агледзеўшы, што яго месца занятае, твой нябожчык пачне прасіць цябе вызваліць труну. Ты ж не пускай яго, пакуль не скажа, дзе ён закапаў перад смерцю скарб. Быў пры жыцці багатым, але сквапным чалавекам, і як памёр — дзецям не пакінуў ні шэлега. Карпа. Дзякуй табе, пане! Хоць і боязна мне, але зраблю ўсё так, як ты параіў. (Выходзіць з вітальні.) Чарнакніжнік (задаволена рагоча). Як казала мая гаспадыня, Белая Сарока, не грэбуй ні душой пана, ні душой лёкая, бо па сваёй сутнасці яны аднолькавыя. (Знікае ў сваім пакоі.)
Заслона
Карціна трэцяя
Поўнач. Старая капліца. У паўзмроку відаць тры труны. Уваходзіць, крадучыся, Карпа, хаваецца за мармуровы надгробак. Неўзабаве дзве труны «ажываюць», з іх выходзяць два нябожчыкі, зачыняюць за сабой века.Першы нябожчык. Эх, слаўная выдалася ночка, разамнем свае косцейкі! Другі нябожчык. Ух, здаецца мне, жывым чалавечым духам тхне. Давай паклічам ваўкалака, няхай ён пашукае. Першы нябожчык. Ахвота табе час марнаваць. Што жывому чалавеку рабіць ноччу ў капліцы. Жывыя людзі ноччу лічаць грошы. Другі нябожчык. Альбо мілуюцца з чужымі жонкамі. Ах, сапраўды, пайду пагляджу, з кім сёння забаўляецца мая кабеціна. Другі нябожчык (шэптам). А я пайду праверу, ці не дабраўся які шылахвост да майго скарбу.
Сыходзяць. З-за мармуровага надгробка высоўваецца збялелы Карпа.
Карпа. Ну і жахі, лепш бы я пайшоў да Змяінага каменя. Добра яшчэ, што ваўкалака не паклікалі... Пачакай, а дзе ж Трэці нябожчык? Здаецца, іх было два, а Чарнакніжнік казаў пра трох. (Чакае хвіліну, затым выходзіць з-за надгробка і аглядае труны.) А можа, ён меў на ўвазе тры дамавіны, а не трох нябожчыкаў? Можа, трэцяя дамавіна — пустая? Ага, адзін з нябожчыкаў пайшоў пільнаваць закапаны скарб. Вось у ягоную дамавіну мне і трэба залезці. Т-а-а-к, павінна яна быць трэцяю злева. (Стоячы спіной да ўваходу ў капліцу, паказвае левай рукой на крайнюю труну.) Гэтая. (Падыходзіць бліжэй, раптоўна задумваецца, паварочваецца тварам да ўваходу: зараз левая рука паказвае на іншую труну.) А цяпер — гэтая. Гм, якая ж з іх? (Разглядае труны.) Мусіць, усё ж такі гэтая — яна прыгожа аздобленая, што выдае на багатага гаспадара. Карпа здымае века і зазірае ў труну. Насустрач яму з труны ўзнімаецца нябожчык. Нейкае імгненне яны асалапела глядзяць адзін на аднаго, затым разлятаюцца ў розныя бакі. А-а-а-а! Нябожчык! (Хаваецца за мармуровы надгробак.) Трэці нябожчык. У-у-у-у! Чалавек! (Выбягае з капліцы.) Браткі, тут жывы чалавек! Карпа (высоўваецца з-за надгробка, спалохана). Ну ўсё, зараз налятуць! Трэба ўцякаць, д'ябал з ім, з тым скарбам. (Бяжыць да выхаду, але, зірнуўшы за дзверы, вяртаецца назад.) Не паспеў — яны вярнуліся! Што ж рабіць? (Азіраецца.) Эх, была не была! (Забіраецца ў труну Трэцяга нябожчыка, зачыняе за сабой века.)
З'яўляюцца ўсе тры нябожчыкі.
Першы нябожчык. Дзе ён? Трэці нябожчык. Толькі што быў тут! Другі нябожчык. Схаваўся, нягоднік!
Пачынаюць шукаць і знаходзяць Карпу ў труне.
Трэці нябожчык (зняўшы з труны. века, абурана). Ён залез у маю труну! Цяпер яна ўся прапахне чалавечынай! Другі нябожчык. Гэй, жывы чалавек! Ты навошта залез у труну? Жывыя людзі па начох павінны ляжаць у ложку і лашчыць сваіх жонак. Карпа (сабраўшы рэшткі мужнасці, сядае). Не выйду, пакуль не скажаце, дзе закапалі скарб. Першы нябожчык (істэрычна). Ага, ён ведае пра мой скарб! Нельга выпускаць яго адсюль жывым!
Карпа з перапуду зноў падае ў труну. Другі нябожчык спрытна зачыняе труну векам. Першы нябожчык забівае некалькі цвікоў.
Другі нябожчык (Трэцяму нябожчыку). Ты пільнуй труну, а мы пойдзем шукаць ваўкалака. Першы нябожчык. Ён адаб'е ахвоту ў гэтага шылахвоста шукаць чужыя скарбы!
Першы і Другі нябожчык і сыходзяць. Трэці сядае на века труны. Раптоўна тая пачынае грукатаць і падскокваць — ачуняў Карпа.
Трэці нябожчык. Гэй, чалавеча, хіба так паводзяць сябе ў дамавіне?
Труна грукоча і падскоквае яшчэ мацней.
Трэці нябожчык. Ну хочаш сабе грукаць — дык грукай. Дамавіна ўсё роўна вытрымае — сам рабіў, ведаю. (Труна супакойваецца.) Рабіў на заказ важнаму пану, а тут смерць прыйшла і самому давялося легчы. Карпа (з труны). Дык гэта ты, цясляр Пётра? Трэці нябожчык. Я — Пётра, а ты хто такі? Карпа. Я — лёкай Карпа, твой былы сябрук. Здымі века, размова ёсць. Трэці нябожчык (здзіўлена). Карпа?! Вось не думаў, што давядзецца з табой яшчэ раз сустрэцца! (Вымае цвікі і адчыняе труну.) Мы, нябожчыкі, з цяжкасцю пазнаем жывых. Карпа (сядае ў труне). Я ж на тваіх памінках мора гарэлкі выпіў, каб табе на тым свеце добра жылося, а ты па начох з дамавіны выходзіш і людзей палохаеш! Трэці нябожчык. Эх, Карпа, з-за гарэлкі ўсё і сталася, з-за яе, паганай. Прынёс я неяк пляшку гарэлкі дахаты і схаваў ад жонкі за бэльку. А назаўтра памёр, не паспеўшы ні выпіць яе, ні жонцы аддаць. I так мне гэтая пляшка ў душу запала, што вось ляжыць яна за бэлькаю і ніхто пра яе не ведае — не магу на той свет пайсці, пакуль пляшку маю не знойдуць і не вып'юць. Марнуюся вось тут з двума грэшнікамі, адзін з якіх скарб свой вартуе, а другі — сваю распусную жонку. Карпа (знешне абыякава). А табе ён не паказваў? Трэці нябожчык. Каго — жонку? Карпа. Ды не, той першы не паказваў табе, дзе скарб схаваны? Трэці нябожчык. Ты што, ён ні жывым, ні мёртвым не давярае! Карпа (прыслухоўваецца). Слухай, Пётра, выпусці мяне адсюль. Трэці нябожчык. Як гэта — выпусці? Карпа. Я тую пляшку з-за бэлькі дастану і разам з тваёй радзінай вып'ю, каб ты не пакутаваў болей на гэтым свеце. Трэці нябожчык. Збавіцель ты мой! I пасля смерці свайго сябра ў бядзе не пакідаеш! (Прыслухоўваецца.) Але тады хутчэй уцякай, бо, здаецца мне, суседзі-грэшнікі вяртаюцца. А я ў труну палезу, спадзяюся, на гэты раз назаўсёды. (Хаваецца ў труну, з якой вылез Карпа.) Карпа. Бывай, Пётра! (Выбіраецца з капліцы.)
На авансцэну выбягае лёкай Карпа і налятае на захутанага ў чорны плашч Чарнакніжніка.
Чарнакніжнік (расхутвае плашч). Куды бяжыш, Карпа? Можа, выкопваць скарб? Карпа. Ах, гэта ты, пане! Ну і нацярпеўся я жаху з твае ласкі! Скарбу не знайшоў, а жыццё ледзь не страціў. Лепш бы я пайшоў да Змяінага каменя ды пашукаў Цмока. Чарнакніжнік. Ва ўсім вінаватыя твая няўважлівасць і баязлівасць. Што ж, хочаш Цмока — будзе табе Цмок. (Вымае нешта з кішэні.) Вазьмі гэтыя чырвоныя зярняты. Калі не маеш свайго чорнага пеўня, дык расстарайся дзе-небудзь, накармі яго гэтым зернем, і ён знясе яйка, не большае ад курынага. Праз колькі дзён вылупіцца з яйка крылаты Цмок, які будзе выконваць усе твае загады. Ноччу ў чорным абліччы прынясе табе жыта, пшаніцы і іншага збожжа, а калі прыляціць, палаючы агнём, — будзе мець пры сабе золата і срэбра. Карпа. Дзякуй табе, пане! Займець уласнага цмока — куды лепш, чым жыўцом у труну лезці. (Бярэ зярняты, кланяецца і адыходзіць.) Чарнакніжнік (ціха). А вось гэта яшчэ невядома, хлопча. (Зларадна смяецца і знікае.)
Карціна чацвёртая
На Глухім возеры. Пахмурнае надвор'е, туман. Возера зарасло зялёным багавіннем і толькі пасярэдзіне свеціцца невялічкае вадзяное акенца. Трывожна азіраючыся і да ўсяго прыслухоўваючыся, Тамаш і двое рыбакоў рыхтуюць невад. Тамаш — за старэйшага, таму ён вымушаны падбадзёрваць іншых, хоць сам баіцца не менш за іх.Першы рыбар (аглядае возера). Ну і змрочная тут мясціна! I чаму гэта ўздумалася пану паслаць нас на Глухое возера? Тамаш. Казаў, што калі ад пракаветных часоў тут ніхто не лавіў, дык шмат будзе рознае рыбы. Першы рыбар. Хоць я ніколі і не лавіў тут, але чуў, што ляжаць на дне гэтага возера вялізныя карчы: можам папсаваць нерат. Другі рыбар. Што — карчы, сам нячысцік завёўся ў гэтым возеры! Ох, не скончацца дабром сённяшнія ловы! Вялікі грэх бярэм на сваю душу. Тамаш. Грэх на сваю душу ўзяў наш гаспадар, які нас сюды даслаў. Мы — людзі паднявольныя і вымушаны выконваць ягоны загад. Другі рыбар. Думаеш, Тамаш, на святым судзе нехта будзе разбірацца?
Над возерам пралятае вялізны чорны крумкач і сядае на дрэва непадалёк ад рыбароў.
Першы рыбар. Глядзіце, зноў гэтая жахлівая птушка! Усю дарогу ляцела за намі і цяпер прысуседзілася. Трэба адагнаць яе прэч. (Шукае камень,) Другі рыбар. Не чапай крумкача, Родзька. Не будзі ліха, пакуль яно ціха.
Не паслухаўшыся, Першы рыбар шпурляе камень у крумкача. З клёкатам крумкач падае з дрэва і забіваецца ў хмызнякі.
Першы рыбар. Ага, патрапіў! Не будзе шпегаваць за намі! Тамаш (здымае шапку). Ну, браткі, памолімся ды за працу! Памажы нам, Божа! Другі рыбар (змрочна). Не, у такой справе Бог нам не памочнік. Рыбары ўсё ж здымаюць шапкі і ўслед за Тамашом шэпчуць пацеры. Затым бяруць невад і закідваюць у возера. Ледзь не ўсё возера багавіннем зарасло, да чыстай вады не падступіцца. Першы рыбар. Ох, папсуем мы ўвесь нерат на гэтых карчах.
Раптоўна чуецца нейкая музыка, на сярэдзіне возера нехта грае на дудзе і спявае:
Пацяраў я дуду, іх-вох,
На паповым лугу, іх-вох,
А не дудка была, іх-вох,
Весялуха была, іх-вох,
Весяліла мяне, іх-вох,
На чужой старане, іх-вох.
Тамаш. Што гэта — нехта ў возера грае на дудзе і спявае? Ці мне падалося? Другі рыбар. Ды не, я таксама чую музыку і спевы! Першы рыбар (паказвае рукой на сярэдзіну возера). Зірніце — цуд нябачаны — на вадзе сядзіць нячысцік, чорны, як вугаль, рукі доўгія, галава велізарная, грае на дудзе і спявае страшным голасам! Другі рыбар. Дзе, дзе, я нікога не бачу! Тамаш. I мне не відаць, адно ранішні туманп паўзе над вадой. Першы рыбар (праводзіць па вачах далоняй). Зараз і сам нічога не бачу праз туман. Можа, прымроілася? Другі рыбар. Няхай бы так. Лепей прымроіць нячысціка, чым пабачыць яго наяве. Тамаш. Выцягваем, хлопцы, нерат і даем адсюль ходу. Што злавілася — тое злавілася, занясем пану Альберту, а па другому разу закідваць не будзем.
Пачынаюць выцягваць нерат, які паддаецца з цяжкасцю.
Другі рыбар. Ого, багаты ўлоў чакае гаспадара! Рыбары цягнуць мацней, нерат паддаецца болей. Але раптоўна ўсчыняецца нейкі шоргат, сыканне, дзікі піск, ад якога рыбарам робіцца ніякавата. Што гэта за дзікі піск? Ажно мурашкі па целе пабеглі! Першы рыбар. Нібыта там тысячы гадаў б'юцца паміж сабою! Тамаш. А можа, проста трапілася сціжма ўюноў? Ну-тка, выцягваем з вады ўвесь нерат.
Выцягваюць нерат і бачаць поўную сець маленькіх пачвараў: адны — накшталт ракаў з чорнаю поўсцю, другія — як павукі, кожны з ката, трэція — падобныя да шчанюкоў, з нагамі незвычайнае даўжыні. Пацукі, яшчаркі, кажаны поўзаюць па беразе, б'юцца ў сецях з жахлівым крыкам, сыканнем і піскам.
Рыбары. А-а-а-а! Нячысцікі! (Кідаюць нерат і ўцякаюць.) Тамаш (адступае да лесу). Д'яблава кубло!
З хмызняку выбіраецца Чарнакніжнік. Ён кульгае, левая нага ягоная перавязана. У руках трымае вялізны кош, куды пачынае збіраць маленькіх нячысцікаў. Тамаш знікае сярод дрэў, паспеўшы, аднак, заўважыць Чарнакніжніка.
Чарнакніжнік (назбіраўшы поўны кош). Багаты ўлоў, цудоўны ўлоў! Якраз тое, што патрэбна. (У бок возера.) Дзякуй табе, братка, што выгадаваў мне столькі памочнікаў. У адказ на ягоныя словы з возера даносіцца гранне дудкі. Чарнакніжнік з кашом нячысцікаў у руках накіроўваецца да лесу, але, спатыкнуўшыся, хапаецца за параненую нагу і ўскрыквае ад болю. Ну папомніш ты ў мяне, ёлуп, як кідацца каменнямі! (Знікае за дрэвамі.)
Глухое возера зацягваецца густым, непраглядным туманам, недзе ў глыбіні туману нябачны нячысцік грае на дудзе і спявае:
Пацяраў я дуду, іх-вох,
На паповым лугу, іх-вох,
А не дудка была, іх-вох,
Весялуха была, іх-вох,
Весяліла мяне, іх-вох,
На чужой старане, іх-вох.
Заслона
ДЗЕЯ ДРУГАЯ
Карціна пятая
Вітальня панскага дома ў маёнтку Магільна. Вечар. За сталом сядзіць пан Альберт, паліць люльку і раскладвае карты. За спіной яго з'яўляецца Чарнакніжнік і непрыкметна кіруе раскладкай картаў.Альберт. Сёння нейкі асаблівы вечар, ніколі карты не клаліся так удала. Мусіць, здарыцца нешта незвычайнае. Між тым сніў мінулае начы дурны сон: падаў я ў бездань, а здалёк мой бацька ўздымаў рукі да неба і маці млела, бо не маглі мне дапамагчы. Чарнакніжнік (з-за спіны Альберта). Маеш рацыю, здарыцца сёння вечарам нешта надзвычайнае. Альберт (падскоквае). Заўсёды ты з'яўляешся нечакана і палохаеш мяне. Не магу глядзець без агіды на твой страшны твар. Чарнакніжнік. Слабыя нервы маеш. Калі будзеш глядзець на ўсё без прыкрасці і страху — лепш уладкуешся на свеце. Хачу цябе ўзрадаваць — пабачыш нарэшце маю гаспадыню — Белую Сароку. Ты добра падрыхтаваўся прыняць госцю, зараз яна прыляціць. Пастарайся ёй спадабацца і будзь у размове паважлівым.
Альберт прыбірае карты, прыводзіць сябе ў парадак, стаўляе на стол келіхі і віно. Чарнакніжнік падыходзіць да акна.
Альберт. Столькі чакаў гэтае хвіліны, а цяпер вось прабірае мяне нейкі холад і жудасць. Чарнакніжнік (глядзіць у акно). Хмары, здаецца, разышліся, толькі вецер шуміць. Надвор'е спрыяе нашым задумам. Толькі сказаў гэта — залятае ў акно сарока, большая і зграбнейшая ад іншых сарок, пёры на ёй белыя, як снег, вочы чорныя. Апусцілася на падлогу — і ў міг вока стаіць пасярод пакоя кабета чароўнае красы: рост высокі, твар ружовы, вочы вялікія, поўныя прывабнасці, на галаве і на ўсім адзенні зіхацядь дыяменты і каштоўныя камяні. Чарнакніжнік схіляецца ў паважлівым паклоне, пан Альберт аслупянела глядзіць на госцю, слова вымавіць не асмельваецца. Вітаю цябе, шаноўная гаспадыня! Дазволь прадставіць табе нашага новага сябра, пана Альберта. Белая Сарока. Здалёк спяшалася сюды, Альберт, спадзеючыся знайсці ў табе зычлівага прыяцеля і аднадумцу. Не памылілася ў спадзяваннях: бачу, што добра падрыхтаваўся да сустрэчы са мной і нават старыя могілкі перанёс падалей ад дому. Альберт (прыходзіць у сябе). Так, пані, імя ваша нязменна было на маіх вуснах. Перад вамі — найшчырэйшы прыхільнік, зачараваны вашай прыгажосцю.
Белая Сарока сядае ў крэсла, якое паслужліва падсоўвае ёй Чарнакніжнік. Уладкаваўшы гаспадыню, Чарнакніжнік бярэ віно і разлівае яго ў келіхі.
Белая Сарока. Ты мне падабаешся, Альберт. Ведай, я ўмею цаніць вернасць і паслужлівасць, і несупынна клапачуся пра шчасце сваіх падданых. Ахвярую табе гэты падарунак, каб быў верны сам і суседзяў сваіх заахвоціў служыць мне. (Узнагароджвае Альберта прыгожым дыяментам на стужцы.) Чарнакніжнік. Вып'ем за здароўе нашай гаспадыні. (Раздае келіхі.) Альберт. Няхай жыве пані Белая Сарока!
Альберт і Чарнакніжнік выпіваюць свае келіхі да дна, Белая Сарока каштуе віно і ставіць келіх на стол.
Белая Сарока. Калі ляцела, дык бачыла прыгожыя горы і лясы, шмат азёраў у гэтым краі. Альберт. Так, пані. Нашыя мясціны прырода адарыла ўсім, што патрэбна чалавеку. Не дала толькі такой мудрай і пекнай гаспадыні, як вы. Белая Сарока. Я даўно мелася пабываць тут, спазнаць гэты край і яго жыхароў. Спадзяюся, тутэйшыя жыхары ахвотна пойдуць пад маю ўладу. Альберт. Шмат хто будзе мець за шчасце славіць пані. Белая Сарока (да Чарнакніжніка). А ты што скажаш? Ці ўсё падрыхтавана да майго з'яўлення? Чарнакніжнік. Моладзь на нашым баку, гаспадыня, а вось старыя людзі не хочуць зразумець свайго шчасця. Балбочуць нешта пра запаветы продкаў, пра сумленне і веру ў Бога. Белая Сарока (ускоквае з крэсла, гнеўна). А што ты зрабіў, каб падарваць гэтую веру, знішчыць запаветы?! Чарнакніжнік (адступае на некалькі крокаў, кланяецца). Рассылаю ва ўсе бакі нячысцікаў і пачвараў, якія намаўляюць людзей на збродні і ашуканствы, падбіваюць на здраду і злачынства. Робіць знак у бок свайго пакоя, чорныя дзверы адчыняюцца, адтуль выглядае некалькі пачвараў. Белая Сарока сядае, задаволена кіўнуўшы галавою. Чарнакніжнік узмахвае рукой, пачвары хаваюцца. Вось з запаветамі цяжэй, гаспадыня. Падслухалі мае памочнікі, што недзе пад руінамі старога замчышча схаваны свяшчэнныя рэліквіі і пісьмёны, але знайсці і знішчыць іх пакуль не ўдаецца. Белая Сарока. Загадваю вам зрабіць гэта да нашае наступнае сустрэчы! Неўзабаве зноў наведаю твой дом, Альберт. А зараз мушу спяшацца ў свой палац: ужо цямнее, а дарога далёкая.
Чарнакніжнік зноў напаўняе келіхі віном. Белая Сарока каштуе віно, ставіць келіх на стол і, перамяніўшыся ў птушку, вылятае з пакоя.
Чарнакніжнік (наўздагон). Няхай жыве пані Белая Сарока! Альберт падыходзіць да акна і глядзіць туды, дзе схавалася ў начной цемры дзіўная птушка. Вярнуўшыся да крэсла, на якім сядзела прыгажуня, падымае некалькі сарочых пёраў. Разглядае пёркі, пасля — падараваны госцяй дыямент. Ну як, табе спадабалася мая гаспадыня? Альберт. Колькі жыву, не бачыў, нават на дасканалых і дарагіх карцінах, такіх высакародных і прыгожых кабет! Цяпер яе дзівосны воблік заўсёды будзе стаяць перад маімі вачыма. Чарнакніжнік. Кладзіся адпачываць, а я пайду паваражу па сваёй чароўнай кнізе і падумаю, як нам выканаць загад уладаркі.
Разыходзяцца па сваіх пакоях. Праз нейкі час у вітальню заходзіць пануры Тамаш з малатком і жалезным бруском у руках. Паклаўшы малаток і брусок ля дзвярэй, запальвае некалькі свечак, жагнаецца на абразы, дастае свянцоныя зёлкі і кадзіла і акурвае пакой. Даходзіць да дзвярэй у пакой Чарнакніжніка. Павагаўшыся, падносіць кадзіла пад самыя дзверы. Нечакана дзверы прыадчыняюцца, адтуль высоўваецца агідная пачвара. Імгнеяне аслупянелы Тамаш і нахабная пачвара глядзяць адно на аднаго, у гэты час на двары чуецца брэх сабак, грукат у браму, нечы голас. Пачвара выхоплівае з рук Тамаша кадзіла і знікае за дзвярыма. Тамаш закрывае рот рукой, каб не закрычаць ад жаху, і кідаецца прэч з вітальні. Але ў парозе сутыкаецца з увайшоўшым шляхціцам Завальнёй.
Завальня. Тамаш? Тамаш (узрадавана). Няўжо гэта вы, пане Завальня? Завальня. Што ты тут робіш у такі позні час? Тамаш. Адбываю сваю чаргу начнога вартаўніка. Ах, пане дабрадзею, я ўжо думаў, што не дачакаюся вас і памру без суцяшэння. Завальня. Не кажы глупствы, Тамаш, ты зусім не стары чалавек, і яшчэ не вырасла дрэва табе на дамавіну. А затрымаўся я таму, што пан Альберт даслаў мне наўздагон ліст з некалькімі новымі даручэннямі... Але распавядзі мне, што адбылося за гэты час у маёнтку, і растлумач, куды падзелася старая капліца з могілак? Калі пад'язджаў да маёнтка і не ўбачыў ні здалёк, ні зблізку срэбнага крыжа на капліцы, падумаў спачатку, што збіўся з дарогі. Тамаш. Няма ні срэбнага крыжа, ні капліцы, няма і могілак. Пан Альберт загадаў знесці могілкі, каб пабудаваць на тым месцы дом, загадаў разбурыць капліцу, каб пакласці цэглу ў падмурак. Завальня. Божа літасцівы! Зусім звар'яцеў пан Альберт, калі ўзняў руку на магілы продкаў. Тамаш. Думаю, што яго намовіў той страшны чалавек, які невядома адкуль з'явіўся ў нашым маёнтку: худы, бледны, з вялізным носам, нібы дзюба ў драпежнае птушкі, у дзіўных чорных апранахах, зусім не такіх, як носяць пан ці ксёндз. Калі я адбываў мінулага разу начную варту ў маёнтку, бачыў, як акурат апоўначы ў пакоі госця гарэла святло і ён чымсьці там з панам бавіўся, а над дахам дома снавалі кажаны. Напалохаўся я, таму і прынёс сёння свянцоныя зёлкі і кадзіла, якімі святар параіў акурваць пакоі. Завальня (азіраецца). А дзе ж тваё кадзіла?
Тамаш асцярожна глядзіць на чорныя дзверы. Нібы наўмысна тыя прыадчыняюцца, з'яўляецца брыдкая валасатая лапа, якая шпурляе згаслае кадзіла ў Тамаша і знікае, грукнуўшы дзвярыма.
Тамаш (прыгінаецца). Сцеражыцеся, пане Завальня!
Шляхціц Завальня хапаецца рукой за тое месца, дзе калісьці ў яго, відаць, вісела шабля. Тамаш адно жагнаецца, але не рашаецца тлумачыць і толькі адводзіць аканома далей ад д'ябальскіх дзвярэй.
Завальня. Жахлівыя рэчы, бачу, адбываюцца ў гэтым доме. Веру, што Бог злітуецца і ўсё пераменіць на лепшае, але бяда таму, хто, прагнучы багацця, прадае душу д'яблу! Тамаш (пераходзіць на шэпт і раз-пораз азіраецца на чорныя дзверы). А каб вы пабачылі, васпане, што мы вылавілі ў Глухім возеры. Крый Божа такое і ў сне бачыць! Завальня. Вы лавілі ў Глухім возеры? Але ж там ніхто ніколі не лавіў, сяляне як мага далей абыходзяць гэтую змрочную мясціну. Тамаш. Куды падзенешся, нам загадаў пан Альберт. Выцягнулі — страх успомніць — поўны нерат маленькіх нячысцікаў. Не маючы сілы глядзець на страшыдлаў, кінуліся мы ўцякаць, але паспеў я заўважыць таго Чарнакніжніка, які хуценька збіраў маленькіх нячысцікаў сабе ў кош. I яшчэ — у яго была перавязана нага!
З чорных дзвярэй ненрыкметна выслізгвае Чарнакніжнік, хаваецца ў цёмным куце пакоя і падслухоўвае размову.
Завальня (неўразумела). Перавязана нага? Тамаш. Усю дарогу да самага возера за намі ляцеў вялізны чорны крумкач. На беразе рыбар Родзька падпільнаваў птушку і патрапіў у яе каменем. Паранены крумкач схаваўся ў хмызняку, а пасля адтуль з'явіўся, кульгаючы, Чарнакніжнік з перавязанай нагой! Разумееце, васпане, у чым справа? Завальня. Жах які! Тамаш. Самы жах наперадзе — тае ж ночы Родзька памёр. (Змаўкае.) Завальня. О Божа! (Задумліва.) Стары пан Марагоўскі, ведаючы легкадумны нораў сына, прасіў мяне не пакідаць маёнтак, што б ні здарылася. Але ці думаў ён, што пан Альберт захаўрусуе з Чарнакніжнікам, выкінуўшы з могілак бацькавы косці на здзек крумкачам? Тамаш (згадаўшы). А па начах бачылі мы з аднавяскоўцамі на замчышчы нейкую кабету, якая плакала так жалосна, нібы гаротная маці па сваіх нешчаслівых дзецях. Старыя людзі кажуць, што яе так і завуць — Плачка, і што на месцы яе з'яўлення схаваны старажытныя скарбы і рэліквіі, а часам знаходзяць там чалавечыя косці і зброю. Вы, пане Завальня, чалавек вучоны і самі іншым разам нешта запісваеце ў кніжачку, ці не ведаеце, хто тая Плачка і што прадвяшчае яе з'яўленне?
Чарнакніжнік, з надзвычайнай увагай выслухаўшы Тамаша, знікае ў пакоях пана Альберта.
Завальня. У старых хроніках даводзілася мне чытаць, што Плачка з'яўляецца ў нашым краі перад разбуральнымі войнамі, перад голадам і паморкам, нібы хоча папярэдзіць сваіх дзяцей, каб рыхтаваліся да вялікіх няшчасцяў. I я здагадваюся, аб якім няшчасці папярэджвае нас Плачка зараз. Тамаш. Ах, васпане, не палохайце беднага чалавека, кажыце лепш адразу, што ведаеце. Завальня. У горадзе ходзяць чуткі, што магутная ўладарка, Белая Сарока, упадабала наш край і хоча сілай ці хітрасцю далучыць яго да сваіх бязмежных уладанняў.
Быццам збіраецца даслаць сюды сваіх бязлітасных ваяроў, і што быццам сярод нашых паноў шмат хто патаемна падтрымлівае з ёй сувязь і хоча добраахвотна перайсці пад яе карону.
Тамаш. Божухна, што з намі будзе, хто абароніць нас на гэтай зямлі, калі самі нашы гаспадары наводзяць на нас ворагаў?!
Нечакана расчыняюцца дзверы і на парозе свайго пакоя з'яўляецца пан Альберт. З-за спіны ягонай выглядае Чарнакніжнік.
Альберт (са злавеснай усмешкай). Добры вечар, пане аканом! Ці выканалі вы мае даручэнні, што так хутка вярнуліся? Завальня. Вечар добры, пане Альберт. Вярнуўся, бо з даручэнняў выканаў толькі тыя, на якія хапіла грошай пані Амеліі. Альберт (да Тамаша). А ты што тут робіш у гэткі позні час? I навошта прынёс кадзіла, чаду ад якога я не выношу? Тамаш (спалохана). Я, паночку, адбываў чаргу начнога вартаўніка, абыходзіў усе пабудовы, стукаючы малатком аб жалезны брусок і вось сустрэў пана аканома. А кадзіла мне даў святар, загадаў, каб я акурыў пакоі ў панскім доме. Альберт. Тут загадваю я, а не святар! Каб болей я гэтага чаду ў сваім доме не чуў! (Супакойваецца.) Зрэшты, не пра гэта зараз размова. Казалі мне (азіраецца на Чарнакніжніка), што сустракаў ты на замчышчы кабету, якую завуць Плачкай. Што гавораць людзі пра месца, дзе з'яўляецца тая кабета? Тамаш (неахвотпна). Рознае гавораць, паночку, хіба ўсё запомніш? Альберт. Не прыкідвайся дурнем, лайдак! Ты ведаеш, што на месцы з'яўлення
Плачкі схаваны каштоўныя скарбы і старажытныя рэліквіі. Правядзеш мяне і майго прыяцеля да замчышча і пакажаш, дзе бачыў Плачку. Можа, і пан аканом пойдзе з намі?
Завальня. Не, пан Альберт, не таму нас вучыць Святое пісанне, каб мы слухаліся бязбожных парадкаў Чарнакніжнікаў, нішчылі магілы продкаў і шукалі прывідных скарбаў! З'яўленне Плачкі — гэта папярэджанне людзям, каб выправілі свае норавы. Але людзі цяпер ніякім прароцтвам ке вераць, ім патрэбны скарбы, каб, не працуючы, мець усё, што заманецца. Яны за золата прададуць усё тое, што нашы продкі шанавалі даражэй за жыццё! Альберт. Бачу, пан Завальня болей ахвочы чытаць свайму гаспадару маралі, чым выконваць яго загады. Прыйдзецца, відаць, мне сапраўды шукаць новага аканома. Завальня. Працы я не баюся, а хто сумленна працуе — таму і Бог дапамагае. Але ніколі не зраблю я ўчынку, ад якога потым на душы цяжка! Альберт. Ну што ж, возьмем з сабою лёкая. (Кліча.) Карпа!
З'яўляецца сонны лёкай Карпа.
Завальня. Апамятайцеся, пан Альберт, іменем вашага нябожчыка-бацькі заклінаю! Альберт. Пойдзеш з намі, Карпа, і будзеш сачыць за гэтым лайдаком-селянінам, каб у поцемках не збег па дарозе. Захопім рыдлёўку, мяхі і ліхтар. Пачакаем, пане Завальня, што вы скажаце, калі я вярнуся з поўнымі мяхамі золата.
Пан Альберт, Карпа і Тамаш выходзяць. Услед за імі чорным ценем выслізгвае Чарнакніжнік.
Завальня (услед). Спыніцеся, неразумныя людзі! Слёзы і нараканні Плачкі абяцаюць вам не золата і дыяменты. Кабета тая плача на парозе забытае вамі святыні. Вы думаеце толькі пра багацце, а вас чакаюць няшчасці і пакуты! (У адчаі выходзіць з пакоя на панадворак.)
Карціна шостая
У вітальні панскага дома ў маёнтку Магільна. Уваходзіць пакаёўка Агапка, набліжаецца да стала, вымае з фартуха чорнае яйка.Агапка. Куды гэта яны выбраліся проці ночы? Узялі рыдлёўкі, мяхі. (Задаволена смяецца.) Карпа нават не паспеў схаваць ад мяне чароўнае яйка. (Кладзе яйка на стол.) Няўжо ад гэтага яйка сапраўды залежыць нашае шчасце? (Уладкоўваецца ў крэсле, але пры гэтым незнарок штурхае стол.) Ой!
Чароўнае яйка падае са стала на падлогу, разбіваецца і ператвараецца ў слуп дыму. Калі дым рассейваецца — перад Агапкай стаіць прыгожы малойца ў чорным уборы з чырвоным пасам і ў чырвоных ботах, на руках — мноства каштоўных пярсцёнкаў. Зрэшты, ён не стаіць, ён увесь час увіваецца вакол Агапкі, рухі яго нагадааюць адмысловы танец.
Цмок. Кланяюся маладой гаспадыні! Прыемна будзе выконваць жаданні такой пекнай паненкі. Агапка. Няўжо ты і ёсць той Цмок, які павінен быў вылупіцца з яйка, знесенага пеўнем, і прыносіць Карпу збожжа і золата? Цмок. Можа быць. А хто такі Карпа? Агапка. Лёкай пана Альберт і мой жаніх. Цмок (здзіўлена). Як, у такой шляхетнай паненкі жаніх — лёкай? Агапка. Але калі ты прынясеш яму грошы, ён заплоціць гаспадару выкуп, стане вольным і багатым. Цмок (смяецца). Ну і што ён зробіць са сваім багаццем? Купіць хату, кавалак зямлі, жывёліну і зоймецца гаспадаркай, калі ахвочы да працы. А калі лайдак — будзе дзень і ноч гуляць у карты ды піць гарэлку. Хіба халоп зможа карыстацца шчасцем, хіба ён здолее ацаніць пекнату паненкі і зразумець усе яе таемныя жаданні? (Бярэ Агапку за рукі і таньчыць разам з ёй.) Агапка (заварожана). Ах, праўду ты кажаш, я і сама неаднойчы пра гэта думала. Цмок. Дык навошта нам з табой нейкі лёкай Карпа? Я не толькі прыношу збожжа і золата, я магу і цуды тварыць. Пабудую такі палац, пра які апавядаюць у казках, што ўвесь свеціцца золатам і срэбрам, з багатымі пакоямі ў люстэрках і крышталі. (Кружыць Агапку.) Агапка. Ах! Цмок. Развяду сад, дзе будуць спець залатыя і срэбныя яблыкі, спяваць райскія птушкі, расці прыгожыя кветкі, ярчэйшыя, чым зоркі на небе. (Кружыць Агапку.) Агапка. Ах! Цмок. З'едзецца шмат знакамітых паноў паглядзець на тыя цуды. Ты будзеш мець лепшыя на свеце ўборы і ўпрыгожванні, жыць лепш за каралеву! (Раптоўна спыняе танец.) Агапка (хістаецца). Спакуслівая твая прапанова, і, прызнаюся, сзрца маё салодка замірае ў прадчуванні шчасця, калі я слухаю твае абяцанні! Цмок. Ты маладая, прыгожая, спадзяюся, што і разумная. Пачынай жа сама гаспадарыць, а я буду дапамагаць табе, і мы здзівім свет!
Цмок дастае жменю пярсцёнкаў, завушніц, пацеркаў і ўпрыгожвае Агапку.
Агапка (у захапленні). Ах, я гатова ісці за табой хоць на край зямлі! Цмок (задаволена рагоча). Пад зямлю! Пад зямлю!
Дамогшыся свайго, Цмок хапае Агапку і знікае разам з ёй у слуле дыму, з якога з'явіўся. Як заўсёды ў падобных выпадках, пахне серай і першародным грахом. З свайго пакоя выходзіць устрывожаная пані Амелія.
Амелія. Агапка! Дзе ты, Агапка? (Аглядае апусцелы пакой.) Дзіўна, пабудзіў мяне голас Агапкі, падалося, што яна размаўляе з кімсьці ў вітальні. Але тут нікога няма. (Уздрыгвае ад холаду, зноў азіраецца.) Такое адчуванне, нібы я засталася адна ва ўсім доме. Пані Амелія бярэ са стала свечку і ідзе ў пакоі пана Альберта. Затым абыходзіць усе астатнія пакоі, раз-пораз з'яўляючыся ў вітальні. Нарэшце спыняецца ў нерашучасці перад чорнымі дзвярыма. Што здарылася? У такі позні час няма ні служак, ні Альберта. Можа, ён у гэтым жахлівым пакоі, куды забараніў мне ўваходзіць? Павагаўшыся, пані Амелія прыадчыняе чорныя дэверы і зазірае ў пакой. Нясмела ўваходзіць, праз нейкі момант вяртаецца з вялізнай, у старадаўняй вокладцы, кнігай. Стаўляе свечку на стол, кладзе кнігу. I там нікога няма. Але што за дзіўны пакой — увесь застаўлены шклянкамі з нейкімі вадкасцямі, посудам з парашкамі, а на стале ляжала гэтая старадаўняя кніга. Альберт не казаў мне, што цікавіцца навукамі і чытае кнігі. (Разгортвае кнігу.) Першы раз у жыцці бачу белы друк на чорнай паперы. Цікава, пра што напісана ў гэтай кнізе? (Чытае ўголас.) «Дух Нікітрон, пакінь агонь, да мяне з'явіся, чалавекам абярніся!» (Спалохана.) Ой, што я чытаю!
Полымя свечкі, што стаіць на стале, раптоўна ўзнімаецца высока ўгору, з яго ўзнікае лёгкая і гнуткая чалавечая постаць, саскоквае на падлогу, і вось ужо над Амеліяй узвышаецца вялізны мурын у пунсовай вопратцы. Ад нечаканасці Амелія ледзь не страчвае прытомнасць і падае ў крэсла.
Нікітрон. Навошта ты выклікала мяне, няшчасная? Амелія. Я не хацела, гэта атрымалася выпадкова... Нікітрон. Ты ўзяла кнігу варажбіта, прачытала магічнае заклінанне — і вось я з'явіўся. Кажы, чаго хочаш? Амелія. Ты — Нікітрон? Нікітрон. Так, я дух агню Нікітрон. А ты — Амелія. Я ведаю цябе, бо дапамагаў Чарнакніжніку наслаць на цябе той дзіўны сон, паверыўшы якому, ты выйшла замуж за тутэйшага гаспадара? Амелія (закрывае твар рукамі). Ах, які брудны падман! Я думала, што сапраўды мая дапамога, маё каханне выратуюць Альберта, што выходжу за яго па Божай волі... Нікітрон. Не згадвай пры мне Бога, жанчына! Кажы хутчэй, якое ўчыніць зло, і я выканаю тваё жаданне. Амелія (адымае рукі ад твару). Учыніць зло? Навошта? Калі ты хочаш для мяне нешта зрабіць, — вярні мне Альберта, прасвятлі яго розум, змякчы сэрца. Нікітрон (абурана). З такой просьбай ты звяртаешся да мяне, духа агню, утаймаванага Чарнакніжнікам дзеля таго, каб насылаць на людзей хваробы і няшчасці?! Амелія (холадна). Калі ты не хочаш і не можаш рабіць дабро, — вяртайся туды, адкуль прыйшоў. Я шкадую, што выпадкова цябе патурбавала. Нікітрон (рагоча). Ты шкадуеш і думаеш — гэтага дастаткова? (Урачыста.) Ведай жа: калі ты выклікала мяне і нічога не загадала, — я вымушаны забіць цябе. Амелія (абыякава). Забі. Нікітрон (расчараваны абыякавасцю Амеліі). Ты не баішся смерці, няшчасная? Амелія. Пасля таго, што я даведалася, я не хачу жыць. Калі ты заб'еш мяне — ты зробіш добрую справу. Нікітрон (аслупянела). Што?! Я зраблю добрую справу? Яле гэта немагчыма. Амелія. Аказваецца — магчыма. Нікітрон (у нерашучасці). Як жа быць? Забіць — нельга, не забіць — таксама нельга. Што б тут загадаў Чарнакніжнік? Амелія (задумліва). Нікітрон, а чаму ты служыш Чарнакніжніку? Нікітрон. Таму што ён — гаспадар гэтае кнігі, а ў кнізе напісаны заклінанні, якім падпарадкоўваюся я і сем маіх братоў: Ярон, Ірон, Кітрон, Фараон, Фаразон, Лідон і Сталідон. (Узрадавана.) Слухай, жанчына, прачытай заклінанне і выклічы аднаго з маіх братоў — няхай ён з табой разбіраецца! Амелія. Твае браты таксама не могуць рабіць добрых спраў? Нікітрон. Мы можам рабіць толькі тое, што напісана ў гэтай кнізе. А ў кнізе нічога не напісана пра добрыя справы, яна створана для зла. Амелія. Не, не хачу я выклікаць тваіх братоў... Нікітрон, а чым вы займаліся да таго, як была напісана гэтая кніга? Нікітрон. О, шчаслівыя то былі часы! Мы лёталі ў касмічных сферах, сярод зорак і планетаў, дзе няма ні дабра, ні зла, зямныя справы нас не датычылі, і мы пачуваліся свабоднымі. Амелія. Значыць, трэба знішчыць жудасную кнігу і ты зноў станеш свабодным. Нікітрон. Гэта было б цудоўна, толькі хто ж адважыцца на такое? Амелія. Ну вось я вазьму зараз і спалю яе. (Падносіць раскрытую кнігу да свечкі.) Нікітрон (спыняе Амелію). Пачакай, неразумная жанчына!.. Кніга згарыць, але, па-першае, Чарнакніжнік можа аднавіць заклінанні і напісаць новую кнігу, а па-другое... Амелія. Што — па-другое? Кажы, чаму змоўк?
Раптоўна магутныя грымоты скаланаюць дом, на двары ўсчынаецца навальніца. Невядома скуль на стол спадае некалькі чорных крумкачыных пёраў, апаленых і смярдзючых.
Голас Плачкі (рэхам). Нікчэмныя стварэнні... нікчэмныя стварэнні... кожны з вас будзе пакараны... адпаведна сваім грахам і ўчынкам... Адпаведна сваім грахам і ўчынкам... Голас Тамаша (рэхам). Божая кара... Божая кара нарэшце напаткала злога Чарнакніжніка і варажбіта... Чарнакніжніка і варажбіта... Амелія (заціскае вушы). Што гэта, Нікітрон?
Нікітрон бярэ са стала крумкачыныя пёры, разглядае іх, паказвае Амеліі.
Нікітрон. На небе ёсць перуны, магутнейшыя за Чарнакніжніка, мусіць, яны спапялілі яго. (Звяртаецца ў прастору.) О, браты мае, Ярон, Ірон, Кітрон, Фараон, Фаразон, Лідон, Сталідон! Няма ўжо таго варажбіта, што пры дапамозе заклінанняў зняволіў нас і прымушаў выконваць сваю волю!.. Амелія тым часам падносіць разгорнутую кнігу да свечкі, падпальвае і кідаеў камін. Нікітрон, пералічваючы імёны сваіх братоў, занадта позна заўважае гэта. Няшчасная, што ты нарабіла! Я не паспеў сказаць табе: таго, хто знішчыць чароўную кнігу, чакае смерць! Амелія (глядзіць на дагараючую кнігу). Я ўсё роўна спаліла б яе... Ах!..
Амелія знясілена хістаецца, Нікітрон хоча падтрымаць яе, але тут дзверы адчыняюцца і ў вітальню ўваходзіць прамоклы шляхціц Завальня з ліхтаром у руках. Нікітрон адыходзіць у глыб пакоя, і Завальня не заўважае яго.
Завальня. Што з табой, Амелія? Падбягае да Амеліі, але не паспявае падхапіць яе, і тая, страчваючы сілы, апускаецца на падлогу. Завальня нахіляецца, прыўзнімае Амелію, абняўшы яе за плечы. Табе блага, дачушка? Амелія. Я спаліла кнігу Чарнакніжніка і цяпер паміраю... Але скажыце, дзядзечка, гэта дапаможа Альберту? Завальня. Твае пакуты, тваё каханне, дзіця маё, вымольваюць у Бога выбачэнне ягоных грахоў... Амелія памірае на руках у шляхціца Завальні. О, Божа, яна памерла! Нікітрон (глядзіць угару). Яе душа ляціць на нябёсы так хутка, што нават мне, духу агню, яе не дагнаць. (Знікае.)
Заслона
Карціна сёмая
Тае ж начы на замчышчы. Святло ліхтара ў руках пана Альберт а выхоплівае з цемры постаці Тамаша і Карпы, якія, адкінуўшы ўбок рыдлёўкі, нешта намацваюць і шукаюць у разрытай яміне. З-за спіны пана Альберта назірае за вынікам пошукаў Чарнакніжнік.Альберт. Ну што вы там марудзіце! Хвіліну назад я выразна чуў, як рыдлёўка скрабнула па жалезе. Мусіць, гэта куфар з золатам і каштоўнымі каменнямі! Карпа. Не, гаспадар. Гэта цяжкі жалезны панцыр, які прыкрывае грудзі шкілета, а побач ляжаць іржавы меч і шалом. Паўсюль тут шкілеты: косці іх рук і ног у цяжкіх кайданах. Тамаш. Бог не даруе нам здзек над магіламі гэтых няшчасных. Няма тут, паночку, ніякага скарбу, а калі ёсць — дык зачараваны, яго немагчыма дастаць, бо ён будзе ўсё глыбей і глыбей апускацца ў зямлю. Альберт. Брыдка слухаць тую лухту, якую ты пляцеш, неразумны мужык! Тамаш (упарта). А яшчэ я чуў, што недзе дасталі з зямлі зачараваны скарб і калі нехта ўзяў адтуль толькі пенязь, таму чалавеку нейкая невядомая хвароба скруціла абедзве рукі. Альберт. Мне ніякі пенязь не зашкодзіць. Бяры рыдлёўку і выкідвай з яміны гэтыя спарахнелыя косці да д'ябла!
Пры гэтых словах пана Альберта магутныя грымоты скаланаюць зямлю, яркая маланка асвятляе велічную постаць кабеты ў белым як снег строі з чорным уборам на галаве, у чорным плашчы на плячах. Кабета трымае ў руках агнёвы меч, які рассякае паветра.
Плачка. Нікчэмныя стварэнні! Золату і срэбру прадалі вы свае душы. Думаючы адно пра багацце, вы зняважылі прах героя, які са славаю скончыў тут сваё жыццё. Прыйдзе час узняцца з магіл мёртвым і вы будзеце зганьбаваныя перад усім светам!
На Чарнакніжніка грымоты, маланкі і словы Плачкі аказваюць жахлівае ўздзеянне. Пры кожным раскаце цела яго працінае сутарга, твар перакошваецца ад страху, злосці і бездапаможнасці. Спачатку ён спрабуе схавацца сярод руінаў, пасля — абяртаецца ў крумкача... Але Плачка ўзнімае агнёвы меч, з неба спадае імклівая маланка і спапяляе чорную птушку. Спалоханы Карпа ніцма падае на зямлю. Пан Альберт слупянее і страчвае мову. Тамаш богабаязна жагнаецца.
Голас Амеліі (рэхам). Што гэта, Нікітрон?.. што гэта, Нікітрон... Голас Нікітрона (рэхам). На небе ёсць перуны, магутнейшыя за Чарнакніжніка... на небе ёсць перуны, магутнейшыя за Чарнакніжніка... Тамаш. Божая кара нарэшце напаткала злога Чарнакніжніка і варажбіта! Плачка (звяртаецца да людзей, гнеўна). Шукаеце скарбаў у маім падземным палацы? Ад вашае хцівасці нідзе мне няма спакою. Няхай кожны з вас будзе пакараны адпаведна сваім грахам і ўчынкам! Тамаш. Прабач мне, высакародная пані Плачка! Я не прагнуў багацця, не хацеў скарбаў — злая воля гаспадара прывяла мяне на замчышча. Плачка (да пана Альберта). О, няшчасны! Ты ўчыніў здзек над магіламі бацькоў, ты ўвайшоў у змову з ворагам і здрадзіў айчыне, зняславіў імя сваіх продкаў. Прагнуў раскошы і прывіднага багацця і не заўважыў побач з табой багацця сапраўднага — шчырага, адданага кахання. Жыў як вар'ят, дык стань жа сапраўдным вар'ятам да канца дзён сваіх! Пан Альберт з роспачным крыкам кідаецца прэч з замчышча. (Да Карпы.) Ты, служка, варты свайго гаспадара, хацеў купіць каханне за грошы і прадаў дзеля гэтага сваю нікчэмную душу д'яблу. Вяртайся ж дадому і даведайся, што ўчыніла ганарлівая дзяўчына, дзеля якой ты загубіў сваю душу. Карпа ўзнімаецца з зямлі і панура брыдзе ўслед за панам Альбертам. (Да Тамаша.) Дарую табе, бо прыйшоў ты сюды не па сваёй волі. Ідзі і скажы прагным да багацця людзям: «Не дадуць вам шчасця скарбы, калі міласэрнасць не змякчыць вашае сэрца». А сумленным, цнатлівым сынам маім скажы, што насоўваецца на наш край чорная хмара і толькі мужнасць і любоў да бацькаўшчыны дапамогуць выстаяць на гэтай зямлі сярод няшчасцяў і прыгнёту. Тамаш схіляецца ў паклоне і пакідае замчышча. Няма каму даверыць таямніцу сэрца майго!
Захутваецца ў чорны плашч і знікае сярод руінаў.
3аслона
Карціна восьмая
Вітальня панскага дома ў маёнтку Магільна праз месяц. Шляхціц Завальня збіраецца ў дарогу, аглядае шаблю і пісталеты. Селянін Тамаш дапамагае яму сабраць немудрагелістыя рэчы.Тамаш. Ах, пане дабрадзею, на каго вы пакідаеде гэты дом, дзе раскашуюць няшчасді і смерць? Звар'яцелы гаспадар сядзіць нерухомы ў сваім пакоі і размаўляе толькі з ценем на сцяне. Добрая душа пані Амеліі не знайшла шчасця на зямлі і паспяшалася на нябёсы. Агапка збегла з нейкім малойцам, а Карпа, калі даведаўся пра гэта, павесіўся ў стайні. Завальня. Не вярэдзь раны майго сэрца, Тамаш. Шкада мне пана Альберта, хаця і справядліва пакараны ён Богам за свае цяжкія грахі. А няшчасная пані Амелія, цнатлівая і светлая, бы анёлак, яна за што пакутавала? Цяжка ўспомніць, што адбывалася ў гэтым доме. (Уздыхае.) Але яшчэ цяжэй чуць пра жахлівыя падзеі за яго сценамі. Спраўдзіліся папярэджанні Плачкі: ваяры Белае Сарокі ўварваліся ў наш край, рабуюць і забіваюць людзей, апаганьваюць святыні. А заможныя паны толькі пра тое дбаюць, каб застацца пры багацці і раскошы, ашукваюць блізкіх і саміх сябе, балбочуць пра веру і любоў да бацькаўшчыны, а самі пільнуюць зручнага моманту, каб з выгадай перайсці на бок ворага. Ці ж можна ў такі час заставацца дома шляхціцу, рукі якога яшчэ не развучыліся трымаць зброю? Тамаш. Што будзе з намі ўсімі, васпане, з нашай зямлёй, жыццём, верай? Няўжо няма ніякіх надзей на лепшае? Завальня. Шмат наш край зазнаў розных пераменаў шчасця і няшчасця. Веру, што знікнуць чорныя хмары, закрасуе вясна, прыйдзе радасць і на нашыя лугі і палеткі. Вось толькі ці дажывём мы да таго часу, ці нашыя дзеці, ці ўнукі — не ведаю... Аднак, Тамаш, развітаюся з табой. Аддаю сваё жыццё ў божыя рукі. Можа, і давядзецца яшчэ пабачыцца на гэтай зямлі. Пакідаючы на цябе хворага пана Альберта, спадзяюся на тваю цярплівасць і міласэрнасць. Тамаш. Няхай дапамагае вам Езус Хрыстус і Матка Боска! А я праводжу вас да ваколіцы, пане Завальня.
Завальня і Тамаш знікаюць за дзвярыма. З свайго пакоя выходзіць звар'яцелы гаспадар маёнтка, зацкавана азіраючыся. Цяжка пазнаць у гэтым хворым, разгубленым чалавеку ранейшага самаўпэўненага і жорсткага пана Альберта.
Альберт. Бачыце слёзы на маіх вачах? Іх вы раней ніколі не бачылі, вось якая перамена са мною. Цяпер іншыя маю погляды: тады б чалавек мог зрабіцца шчаслівым, калі б ператварыўся ў камень, калі б засыпаў яго пясок і нічога б не чуў і не бачыў, што дзеецца на свеце. Распавёў бы вам шмат, але баюся, бачыце: мухі ўсюды вакол нас лётаюць. Гэтыя прыкрыя стварэнні залятаюць і вылятаюць у адчыненае акно. Яны ўсё разнясуць па свеце, што ў нас чыніцца, як жывём, пра што гаворым, дзе і як молімся. А вы не зважалі, якія гэтыя мухі страшныя? Я сяджу самотны ў сваім пакоі, а яны снуюцца вакол, са страхам паглядаю на іх, бо бачу, як яны перамяняюцца ў дзіўных монстраў, гэтыя іх страшныя крылы здаюцца фракамі на нязграбных людзях, а твары іхнія размаітае формы: адны круглыя, шырокія, з крывымі плямамі, другія — сухія з востраю бародкаю і доўгімі валасамі. I ўсе гэтыя страшыдлы глядзяць на мяне: адны здзекліва, другія пагрозліва. Мухі, мухі, паўсюль гэтыя мухі... (Змаўкае.) Пад час маналога пана Альберта дом ахутвае паўзмрок, з усіх дзвярэй і акон у вітальню набіваюцца прывіды, у якіх няцяжка пазнаць удзельнікаў вешчага сну Амеліі, а таксама нябожчыкаў, пачвараў і нават Белую Сароку і Чарнакніжніка (зрэшты, апошнія не выдзяляюцца з агульнага натоўпу, а Белая Сарока да таго ж не выглядае прыгожай і велічнай). (Сядае на падлогу.) Сніўся мне дзіўны сон: бачыў я Амелію, быццам пераходзілі мы з ёй праз нейкую пустэльню, дзе шмат было страшных гадзюк. Яны ўвесь час заступалі нам шлях, нібыта хацелі ўтнуць. На захадзе ў чорных хмарах гасла сонца і шумеў голы лес Амелія, не кажучы мне ані слова, усё далей і далей ішла, журботная, сярод нейкіх руінаў. З'яўляецца душа Амеліі, бязважкая і светлая. Я ўбачыў недалёка ад дарогі яшчэ нейкіх жахлівых звяроў і закрычаў: «Амелія, давай вернемся дахаты. Нас напаткала цёмная ноч, а падарожжа небяспечнае». Яна адказала мне, плачучы... Амелія. О, доўгая і страшная будзе ноч! (Становіцца за Альбертам, кладзе рукі яму не плечы.) Хутка звон і ранішняя малітва прывітаюць узыход сонца і разгоняць змрок. Гэтых звяроў я не баюся, але цябе яны могуць загрызці, дык не адыходзь ад мяне.
На авансцэну выходзяць шляхціц Завальня і Плачка. Не, гэта толькі а к ц ё ры, якія іх ігралі. Бо сам спектакль скончыўся. Акцёры чытаюць «Малітву за Беларусь», і па меры чытання святло ўсё больш разліваецца па сцэне, адсоўваючы змрок і жудасныя прывіды ў самы куток вітальні панскага дома ў маёнтку Магільна.
Акцёр. Божа ўсемагутны, адхіні напасці ад Бацькаўшчыны нашае Беларусі, захавай на вякі вечныя край вольным, зямлю плоднай, як маці вагітная, паветра чыстым, ваду здаровай, нетры непарушанымі, каб цешылася з ласкі Твае ўсё жывое: і чалавек, і птушка, і жывёліна, і рыба, і малая казурка. Акцёрка. Уладару Нябесны, дабраслаў на еднасць і ўзаемадапамогу люд беларускі ў кожным месцы зямлі Тваёй, накіруй на шлях дабра і справядлівасці, спагады да блізкіх і далёкіх нашых. Акцёр. Захавай ад варожага ўціску, вайны, голаду, мору, агню пякельнага, патопу, чорнае д'ябальскае сілы, а таксама ад брацкае нязгоды. Акцёрка. Памажы нам захаваць у сэрцах веру нашую і славіць Святое імя Тваё на святой мове нашай роднай беларускай. Акцёр. Дай спазнаць літасць Тваю, выбач нам грахі нашыя: зласлівасць і гультайства, распусту і хцівасць, а роўна ж і абыякавасць да лёсу Беларусі і да гора людскога. Акцёрка. Адвядзі нас ад спакусы здрады і нявернасці, крывой прысягі, слоў аблудных і іншых учынкаў, што губяць душы нашыя і нясуць сорам Краю нашаму. Акцёр. Сцеражы нас, Божа, ад грэху халуйства, ад прыніжэння годнасці Бацькаўшчыны і нашага народа беларускага. Акцёрка. Не карай нас бяспамяцтвам і не дай забыцца святое мовы нашае беларускае, гісторыі, традыцыяў нашых, а дай сілы і шчырасці з адданай любоўю і пашанаю прымнажаць сцрадвечнае і высакароднае, што стварылі для нас продкі нашыя. Акцёр. Божа магутны, Божа літасцівы, пашлі нам сілы і цярпенне ў стараннях нашых аб росквіце і волі Бацькаўшчыны нашай і дай нам бязмерную любоў, каб мы бясконца любілі святую Беларусь, і захавай яе нам на векі вечныя. Акцёрка. У імя Айца, і Сына, і Святога Духа. Аман.
Заслона
Людміла Рублеўская Сэрца мармуровага анёла
1
Люблю вандраваць. Часам гэтая схільнасць ублытвае мяне ў авантурныя падзеі, якія не да твару такой самавітай асобе, як я, з навуковай ступенню кніжкамі і працай у сталічным музеі… Ды не, гэта я перабольшваю наконт маёй самавітасці. Па-ранейшаму не паважаю сур'ёзных паседжанняў і павучальных размоў, увогуле цярпець не магу тое, што называецца «ўпарадкаванасцю». Акуратныя стосікі аркушаў і кніг на пісьмовым стале выклікаюць у мяне адно жаданне — зараз жа раскідаць іх. Утульна я адчуваю сябе толькі ў мастакоўскіх майстэрнях — там, дзе састаўленыя ўздоўж сцен кераміка і палотны, дзе на паліцах аскепкі невядомых пасудзін і дзівосныя букеты з сухіх кветак і птушыных пёраў… Дзе можна знайсці зусім нечаканыя прадметы — ад чалавечага чэрапа да ліхтара, з якім у мінулым стагоддзі абходчык чыгункі сустракаў цягнік… Дзе ў паветры, прапахлым алейнымі фарбамі, нібыта празрыстыя мятлушкі, лунаюць душы ненапісаных карцін. У антыкварныя філіжанкі нальецца кава, і пойдзе размова — пра Мастацтва… Я — з тых, хто пры мастацтве… Як я хацела быць у ім! Але калі зразумела, што не магу быць сярод лепшых мастакоў, перавялася з мастацкага на мастацтвазнаўчае аддзяленне. Не ведаю, можа, і ўчыніла глупства… Але і на сваёй цяперашняй дзялянцы спрабую нешта зрабіць. «Жанчына з неўладкаваным лёсам» — так, здаецца, гавораць пра такіх, як я? Бліжэйшая сяброўка Нюта сцвярджае, што мой характар і вобраз жыцця проста не выцерпіць ніводзін нармальны мужчына. Цікава, хто, на яе думку, «нармальны мужчына»? Я — не ведаю. Мае першае і самае моцнае каханне — Альберт Свянткоўскі, мастак. Пазнаёміліся мы з ім на першым курсе. Таленавіты быў вельмі. За талент яму ўсё прабачалі — і пропускі заняткаў, і дробныя хуліганскія ўчынкі кшталту намазанага фосфарам чэрапа ў лабаранцкай. Альберт і сказаў мне наконт маіх перспектыў у мастацтве. Гэта ў яго стылі — гаварыць, што думае, і рабіць, што хоча. Я не была настолькі амбіцыйнай, каб пакрыўдзіцца, тым больш ён зусім не хацеў мяне крыўдзіць. Каханне наша трывала да пятага курса. Да гэтага часу Свянткоўскі паспеў усвядоміць, што я абсалютна непрыдатная для таго, каб грэць яму пантофлі, падаваць каву ў ложак і прабачаць лёгкія флірты дзеля натхнення. Мая «незямная» прыгажосць засталася занатаваная на яго палотнах, а ў мяне застаўся ягоны стары эцюднік, якім я часам карыстаюся. Развіталіся па-сяброўску, ён нават зрэдку тэлефануе мне — па справах, зразумела. Адгадаваў бараду, дабіўся вядомасці, два разы развёўся і тры разы жаніўся… Але Бог з ім, з Альберцікам… Мы былі занадта маладыя, каб грунтоўна псаваць адно аднаму жыццё. А вось наступнае — і апошняе — каханне, Радаслаў Дудкоўскі, ледзь не пахіснуў маё аптымістычнае светаўспрыманне. Пасля таго як Свянткоўскі апошні раз выпіў у маім пакоі філіжанку кавы і дэманстратыўна памыў яе на развітанне — працэдура, якая ніколі дагэтуль не адбывалася без майго напамінку, — я падрыхтавалася да пажыццёвай самоты. Але Радаслаў, Радзік, быў поўнай супрацьлегласцю абцяжаранаму ўласнай геніяльнасцю Альберціку. Ён таксама мастак, і нават някепскі. У адрозненне ад шматколернага Альбертавага буйства Радзік успрымаў свет ахраматычна. Яго гравюры па-свойму стыльныя — акадэмічна правільныя і ў той жа час з нейкай дзівінкай, няўлоўнай няправільнасцю, ад якой звычайныя відарысы ператвараюцца ў снабачанні. Радзік пераканаўча давёў мне, што я — ідэал жанчыны ўвогуле і ягоны ідэал у прыватнасці. Ён прыходзіў у маю аднапакаёвую «хрушчоўку», якая засталася мне ад бабулі, з букетамі ружаў. Варыў украінскі боршч на пліце, якую я ўключала толькі дзеля таго, каб згатаваць гарбату. Заварваў зёлкі, калі я хварэла… Ну і, зразумела, занатоўваў для вечнасці маё аблічча ў чорна-белым варыянце. Карацей, усе сяброўкі і сваякі адзінадушна вынеслі вердыкт, што дурная буду, калі такога мужыка адпрэчу. З Радзікам мы дайшлі нават да загса… І тут пачалося. Высветлілася, што акрамя гаспадарчых здольнасцей, у майго мужа хапае комплексаў і неўрозаў, і я мушу штодзень падтрымліваць яго ў бязлітаснай і няўдзячнай барацьбе — «Радзік — супраць усяго свету». Таму што навокал усе былі зайздроснікі, паклёпнікі, хітруны, ілгуны, спрытныя бездары і кар'ерысты. Над імі ўзвышаўся, кшталту антычнай статуі Немезіды, бездакорны Радзік. Кожны дзень я мусіла выслухоўваць скаргі і жахлівыя падрабязнасці гэтай барацьбы. Цэлы год я ўспрымала мужа ўсур'ёз, як магла, спачувала, падтрымлівала, падзяляла абурэнне… Пакуль аднойчы не паназірала за ім сярод ягоных калег. Пасля я паспрабавала тлумачыць бескампраміснаму змагару, што спадар Н., магчыма, зусім не хацеў яго пакрыўдзіць, а спадарыня К. не падбіраецца да яго пасады… У такія моманты я з адзінага саюзніка ператваралася ў аднаго з ворагаў. І Радзік бег у сваю майстэрню — яна была якраз непадалёк, зачыняўся там і маляваў. Потым з'яўляўся задаволены, млявы і паблажліва дараваў мне. Відаць, для творчага натхнення яму неабходны быў выплеск адмоўных эмоцый. Колькі я перажыла — усё маё… Ён ваяваў з маім «мастацкім вэрхалам» і ўдзелам у экспедыцыях, напачатку нават штовечар пералічваў грошы ў маім кашальку і высвятляў, куды я столькі патраціла. І гэта можна было б дараваць, але Радзік не хацеў мець дзяцей. Ён лічыў, што свет занадта недасканалы, каб ствараць на пакуты яшчэ адну нявінную істоту. Спатрэбілася два гады, каб я ўсвядоміла, што маю справу з неўротыкам і эгацэнтрыстам, нягледзячы на тое, што ён варыў украінскі боршч і падносіў мне пантофлі. Радзік павёў сябе высакародна і пакінуў мне прас і радыёпрыёмнік «Гарызонт». Астатнюю бытавую тэхніку і частку мэблі перавёз да маці, якая была на сёмым небе ад таго, што любы сыночак нарэшце пакінуў «гэтую змяю і п'яўку ў адной асобе». Забылася згадаць, што часам Дудкоўскі забягае да мяне, каб упэўніцца, што без яго я не магу даць рады гаспадарцы і ўвогуле прападаю. Пачалося ўсе з Альбертавага званка, гадзін у сем раніцы. Ды яшчэ цёмнай зімовай парой, хрышчэнскімі маразамі, калі нават з-пад коўдры не хочацца вылазіць. — Кася, справа важнецкая! Ну ды прачынайся ж ты хутчэй. Цудко памёр. Які, які… Нічыпар Цудко з Наўя. Учора зямляк паведаміў. Засталіся калекцыі, карціны… Кландайк для навукоўца! Я злосна намацала босай нагой пантофлю, якая схавалася пад скрыню з абуткам. — Спачуваю, вядома, але… Памятаю я твайго Цудко. Думаю, калі ў ягонай калекцыі і было што вартае, даўно забраў якісьці музей. Куды ён толькі не звяртаўся са сваімі шэдэўрамі… Ведаеш, колькі такіх дзядзек з невыноснымі амбіцыямі па нашых вёсках ды мястэчках? Я іх бачыла досыць і без тваёй пратэкцыі… Я ведала Альбертаву схільнасць да дзівакаватага дзядзечкі-земляка. Па-першае, таму, што зямляк, па-другое, Цудко ледзь не маліўся на знакамітага суродзіча і ладнае месца ў сваім музеі адвёў для матэрыялаў пра Альберта. Да таго ж рэгулярна друкаваў у раённай газеце водгукі на ўсе акалічнасці яго творчага шляху. Што ж, добрае слова і кату прыемна, і Свянткоўскі апекаваўся самадзейным калекцыянерам, які да таго ж, што самае страшнае, быў і самадзейным мастаком. Запрашаў на выставы ў сталіцу, прыводзіў на кансультацыю да мастацтвазнаўцаў — гэта значыць, і да мяне. На жаль, «адкрыцці» правінцыйнага энтузіяста не вытрым-лівалі прафесійнай праверкі, а яго ўласны жывапіс увогуле псаваў рэпутацыю. Таму я хаця і разумела Альберцікаў клопат пра спачылага, але не збіралася падзяляць яго. — Старая, ты не ўяўляеш сабе, ад чаго адмаўляешся! Ды я сам бы паехаў, але сёння вечарам адлятаю ў Швейцарыю. Згодзен з табой, дзед быў страшэнным дылетантам, надаваў значэнне многім не вартым таго рэчам. Але, з другога боку, таму сапраўды унікальныя творы ён мог не ацаніць. Ты ж не была ў ягоным музеі, а я быў. Гэта такія сутарэнні, такія завалы матэрыялу… Зараз усё парасцягваюць, круцяцца там розныя падазроныя асобы, а шкада. З'ездзі хоць на пару дзён, зірні прафесійным вокам, можа, нешта адбярэш для свайго музея. — Ды пры чым тут я? Няхай Цудкоўскімі скарбамі раённы музей зоймецца, як і належыць. — Разумееш, дзед марыў, каб ягоныя экспанаты трапілі ў сталічны музей. А з раённым меў адносіны, мякка сказаць, складаныя. І ён сто разоў мяне прасіў — калі што, каб я сам паклапаціўся пра ягоныя зборы. — Па-першае, зіма, а зімой па правінцыі ездзіць задавальнення мала. Па-другое, у мяне толькі пачаўся адпачынак. І я ведаю, як правяду яго. У цяпле на ўласнай канапе. — Ну паслухай… Мы табе ўсё кампенсуем. Зайдзі ў Міністэрства культуры. Табе камандзіроўку аформяць аж на два тыдні! Рэкамендацыі да мясцовага начальства дадуць. Ну прашу цябе! Калі ты пашкадуеш, што з'ездзіла, я гатовы перапісаць сваю «Князёўну» ў зялёных танах. Гэта было значнае абяцанне. Партрэт «Князёўны» — наш з Альберцікам яблык разладу. Відаць, да просьбы земляка Альберт ставіўся сур'ёзна. — Не магу нічога сказаць пэўна. У мяне зусім іншыя планы. Вядома, я паехала ў забытае Богам Наўе, загубленае сярод лясоў і балот Заходняй Беларусі, страшэнна незадаволеная сабой і светам. Паехала, прыхапіўшы Альбертаў эцюднік (а раптам натхненне сыдзе?), не ведаючы, у якую гісторыю патраплю.2
Наўе нічым не адрозніваецца ад мноства такіх жа маленькіх мястэчак Заходняй Беларусі. На цэнтральным пляцы па-ранейшаму па нядзелях і святах збіраецца кірмаш, вядома, не такі багаты, як некалі. Прадаецца цудоўная мясцовая кераміка, хаця сёння гэты промысел, якому не адна сотня гадоў, амаль знік. На керамічнай фабрыцы адключылі электрычнасць за даўгі, і рэшта майстроў абпальвае свае збаны і місы ў дзедаўскіх печках. Не шныраюць між кірмашнымі радамі шкаляры з мясцовай семінарыі, згаладалыя і гарэзныя… Даўно няма ні тае семінарыі, ні касцёла — толькі рэшткі сцен засталіся… Няма і царквы, што, як і належала, стаяла па другі бок пляца ад касцёла і гэтак сама была панішчаная на пачатку шасцідзесятых. На ўскраіне дзейнічае маленькая драўляная цэркаўка Святой Параскевы, а на другой ускраіне вернікі аднавілі касцёл Святога Станіслава. Затое цэнтр, вызвалены ад культавых будынкаў, прыўкрашае двухпавярховае збудаванне мясцовай адміністрацыі — прыемны афіцыйнаму воку прастакутнік з шэрай цэглы, са сцягам на даху і надпісам: «Слава трудовому народу» на фасадзе. Цікава, чым палічылі б гэты будынак былыя ўладары мястэчка, князі Палецкія? Стайняй? Памяшканнем для прыслугі? Але мой шлях быў менавіта ў гэты будынак, да цяперашніх уладароў Наўя. Старшыня сельсавета, мажны мужчына, падобны да Фальстафа, ацэньваюча агледзеў маю постаць, захутаную па самы нос у футра. Да таго ж я абвязалася пуховай хусткай, а паўзверх нацягнула скураны капялюш з шырокімі брыламі… Плюс эцюднік ды сумка з выявамі пірамід і Неферціці, некалі прывезеная Радзікам з Егіпта. «Фальстаф» яшчэ раз зірнуў у мае паперы і, відаць, вызначыў мой ранг як досыць высокі для мясцовага маштаба — замітусіўся, запрапанаваў крэсла і гарбату і пачаў кудысьці назвоньваць, каб падрыхтаваліся да прыёму важнай госці. Наўеўскі краязнаўчы музей, куды мяне адвезлі на старшынёвай белай «Волзе», месціўся ў былым панскім доме, сярод заснежанага поля наводшыбе ад Наўя. Бліжэйшы да яго будынак — царква Святой Параскевы. У Наўі ніколі не было ні палаца, ні замка, адзін гэты княжацкі паляўнічы домік, альбо летняя рэзідэнцыя, — не ведаю, як правільна называць. Лясы навокал багатыя, а трыста гадоў таму, мусіць, зубры ды сарны проста пад вокны падыходзілі. Наколькі я памятала па малюнку ў энцыклапедыі, дом невялікі, двухпавярховы, але жывапісны — мініяцюрная крэпасць са стылізаванымі абарончымі вежамі па кутах і вострым чарапічным дахам. Рэальнасць, вядома ж, аказалася куды больш сумнай. Княскі дом нагадваў арыстакрата, перавыхаванага рэвалюцыйным народам. Урачысты ганак з калонамі знік. Замест дахоўкі — звычайная бляха. Плінфа, з якой былі выкладзеныя сцены, хавалася пад слоем шэрай тынкоўкі. Вокны другога паверха забітыя дошкамі. Але была ў гэтым скалечаным доме і сумная ўрачыстасць даўніны, якую нельга знішчыць, як нельга высветліць да першапачатковай выразнасці фарбы на старой карціне. Мы зайшлі ў будынак. Драўляная, даўно не фарбаваная падлога, зялёныя сцены ў цёмных рагах, лесвічны праём насупраць увахода таксама забіты дошкамі… Нядаўна тут была школка, дырэктарам якой і працаваў памерлы Нічыпар Цудко, — на дзвярах яшчэ захаваліся цьмяныя шыльдачкі: «4 клас», «Настаўніцкая»… Цяпер, як патлумачылі мае праважатыя, старшыня ды нейкая цётка, здаецца, культарганізатар местачковага маштабу, школу перавялі ў новы будынак, а гэты чакае рамонту — дах праваліўся. Альберцік дарэмна турбаваўся — наплыву жадаючых прыўлашчыць прыхаваныя ў музеі багацці не назіралася. На дзвярах наўеўскай скарбніцы вісеў новенькі замок, ключа ад якога ні ў старшыні, ні ў цётачкі не аказалася. — Зараз Вінцука знойдзем, вартаўніка, ён нам адчыніць… Вінцук, Вінцук! Голас старшыні чамусьці гучаў няўпэўнена, а цётачка незадаволена зморшчылася. Каго можна клікаць у гэтым пустым, як разбіты збан, памяшканні? Успомніліся гісторыі наконт прывідаў у закінутых дамах… У паўцемры калідора нешта зашаргатала, дзверы з надпісам «Кабінет хіміі і біялогіі»раптоўна расчыніліся, і ў светлым праёме вымалявалася дзіўная постаць у ватніку і галёшах на вяровачках. Высокі нязграбны чалавек — ці прывід? — меў гадоў пад сорак. У цёмных доўгіх валасах і барадзе не заўважалася сівізны. Твар худы, а вочы ненатуральна светлыя і глядзяць спадылба, праз нерасчэсаныя пасмы… Проста ваўкалак нейкі, пярэварацень. Чалавек моўчкі, не павітаўшыся, глядзеў на нас. Старшыня надаў голасу важнасці: — Ну, Вінцук, адчыняй нам музей. Прадстаўнік з Міністэрства культуры прыехаў. Барадаты Вінцук не выявіў энтузіязму. Ён перавёў позірк на маю асобу, затрымаў яго на капелюшы і, гледзячы паўзверх маёй галавы, прагаварыў: — Дазвол павінен быць… Спецыяльныя паперы. Без дакументаў не адчыню. Цікава, які дазвол ён мае на ўвазе, санкцыю пракурора, ці што? Старшынёў твар пачаў налівацца чырванню, але я не стала спрачацца і працягнула пільнаму Вінцуку пасведчанне з працы і паперчыну з міністэрства. Вінцук вывучаў іх куды даўжэй, чым старшыня. Я толькі дзівілася, чаму начальства церпіць выбрыкі гэтага тыпа. Цётачка нахілілася да мяне і амаль нячутна прашаптала: — Не звяртайце ўвагі… Ён — таго… Ненармальны. Сваяк былога дырэктара школы. Вось яно што… Сапраўды, лепш не сварыцца. Тым больш Вінцук, хоць і неахвотна, дастаў ключ, які захоўваў не ў кішэні, а на шыі — разам з яшчэ некалькімі ключамі, і дзверы скарбніцы адчыніліся. Не тое каб я была расчараваная… Проста такіх мясцовых музеяў я бачыла мноства. Рушнікі і стэнды са здымкамі герояў Вялікай Айчыннай вайны, драўляныя ступы ды іншыя гаспадарчыя прылады і абавязкова ў куце падвешаная калыска. Дапаўнялі інтэр'ер шматлікія пейзажы самога Цудко — зялёная траўка, сіняе неба, белыя аблокі, партрэты ўдарнікаў працы, ветэраны ў атачэнні піянераў… Адметнасцю былі хіба дзве карціны Альберціка, падараваныя землякам, — зразумела, не лепшыя ягоныя карціны, але талент не можа стварыць зусім банальную рэч. На адной з карцін я нават пазнала ўласныя рысы. Праўда, пазнаць было цяжка, — Альберцік маляваў персаніфікаваную зімовую ноч. Таму я здзівілася, калі Вінцук, які стаяў убаку і змрочна назіраў за нашымі перасоўваннямі па музеі, раптам хутка глянуў на Альберцікаву карціну, пасля — мне ў твар. І зноў утаропіўся ў прастору. — Баюся, тут для мяне мала цікавага. — Ды вы ў другую залу прайдзіце, — заспяшалася цётачка, а «Фальстаф» прагуў: — Вінцук, адчыні… На гэты раз вартаўнік не стаў спрачацца і марудзіць. Маленькія дзверы, якія я адразу не заўважыла, расчыніліся, і я зразумела, што знаходжуся ў свяцілішчы Наўеўскага краязнаўства — сярод экспанатаў цудкоўскай калекцыі. Сапраўдны правінцыйны свецкі салон дзевятнаццатага стагоддзя! У цэнтры — ломберны столік з інкрустацыяй і два прысадзістыя крэслы. Камоду з ручкамі ў выглядзе грыфонаў упрыгожвалі дзве фарфоравыя вазы, нібыта кітайскія, але хутчэй за ўсё падробка. Над імі несамавітым госцем у панскім доме стракацеў распісны дыван з лебедзямі і несуцешнай прыгажуняй у высокім каптуры… На сценах віселі карціны. Некаторыя я пазнала — Цудко прывозіў іх у сталіцу з надзеяй уразіць экспертаў. З партрэтаў у абдзёртых пазалочаных рамках на мяне, бязродную чужаніцу, узіраліся наўеўскія шляхціцы і іх жонкі. Вар'ят між тым прынёс цэлае бярэмя папер — рэестр экспанатаў музея з падрабязнымі каментарамі Нічыпара Цудко, і паклаў на ломберны столік. Да гэтага дадаліся яшчэ нейкія папкі з малюнкамі, гравюрамі, плакатамі. Нічога, да вечара ўпраўлюся. Я рашуча пачала расшпільваць футра. Здаецца, цёпла, вунь і грубка ў куце. Маленькія жалезныя дзверцы ўнізе зачыненыя няшчыльна, і відаць жывая палоска агню. — Да бліжэйшай станцыі падкінеце? — запытала я на развітанне ў старшыні. Аўтобус у гэтае блаславёнае мястэчка прыходзіў раз на дзень, і мне не хацелася сядзець тут да раніцы. «Фальстаф» запэўніў, што ён і ягоны самаход да маіх паслугаў, і заспяшаўся па сваіх справах. Зазбіралася і кабета. — Праз пару гадзінак зойдземся да вас, добра? А пакуль, калі што, Вінцук вам дапаможа. Чуеш, Вінцук? «Ваўкалак» павольна хітнуў галавою і падыбаў з музея. Сапраўды, экземпляр… Ніколі не даводзілася заставацца сам-насам з вар'ятам. — Ды вы не бойцеся, ён ціхі… Ніколі нікога не крыўдзіць. Жыве тут. Клічце яго смела, калі што спатрэбіцца. Я засталася адна сярод старой мэблі і цёмных карцін. Было зусім ціха — аж у вушах звінела ад цішы. Мне нават прыйшло ў галаву, што Ваўкалак, як толькі выйшаў за дзверы, растварыўся ў паветры. Я ўважліва перагледзела ўсё ў зале. Вядома, для раённагакраязнаўчага музея многае было б каштоўным. Асабліва зацікавілі мяне дзве карціны, — абедзве я датавала канцом дзевятнаццатага стагоддзя. На адной — жанравая сцэнка з жыцця засцянковай шляхты пад назвай «Вяселле пад прымусам». Нявеста тэатральным жэстам захінала твар, у той час як бацькі гэткімі ж тэатральнымі жэстамі паказвалі ёй на адчыненыя дзверы, за якімі віднелася ганарыстая постаць жаніха ў сурдуце і капелюшы. Другая карціна, «Партрэт студэнта», падалася мне адразу больш старой. Яе паверхня была спрэс у павуцінні дробных трэшчынак, наўскос праз усё палатно бачыўся след ад драпіны. Але карціны маляваў адзін аўтар, які начытаўся гатычных раманаў і перанёс іх атрыбутыку ў свае творы. Студэнт на партрэце завёў вочы пад аблокі і абапіраўся адной рукой на чэрап, а ў другой трымаў сведчанне свайго студэнцкага становішча — падручнік па латыні. Драпіна перакрэслівала яго разумны, трохі нервовы твар, як сапраўдны шнар. Не, наш музей гэта таксама не возьме. Хаця… нешта ў гэтых палотнах ёсць. Нездарма ж яны прывабілі маю ўвагу. Аўтар быў таленавіты, але яму не хапала элементарнай «школы». Яшчэ адзін правінцыйны непрызнаны геній. Шкада, вельмі шкада… Некалі гэтак жа, можа, будуць гаварыць пра мае карціны, калі яны ацалеюць, і гэтак жа спачувальна адстаўляць іх убок. Мае думкі перарваў раўнадушны голас: — Не хочаце паглядзець запасныя фонды? Я ажно падскочыла. Гэты Вінцук — сапраўды прывід. Як ён мог падысці так бязгучна? Але, значыць, убачанае мною ў музеі — не ўсё? Падобна на кітайскі куфэрак, адчыніш шуфлядку — за ёй хаваецца наступная. Ну так, Альберт нешта казаў пра «завалы матэрыялу»… — А куды ісці? — У гэтым жа будынку, у сутарэнні. Цяпер вар'ят павядзе мяне ў сутарэнні… Можа, пачакаць мясцовае начальства? Вінцук глядзеў паўзверх маёй галавы светлымі вачыма. Я ўсвядоміла, што не чую паху перагару — самага роднага, звыклага паху вясковых вартаўнікоў. І адзежа акуратная, хоць і дзіўная, усе гузікі на месцы. Валасы доўгія, зблытаныя, але чыстыя. І рукі чыстыя, белыя, з доўгімі пальцамі, неяк ненармальна яны выглядалі на фоне старой ватоўкі… Ды ён ненашмат старэйшы за мяне. Яму ад сілы гадоў трыццаць пяць. — Я туды, у скляпенні, звычайна не пускаю нікога. Нічыпар Хведаравіч усё, што лічыў вартым, вынес сюды, у гэтую залу. Але вы можаце паглядзець. Не бойцеся, я ўзімку неагрэсіўны. Трэба было чуць, як ён вымавіў апошнюю фразу, з якім тонкім сарказмам. Зусім не просты гэты Вінцук… — Ну, наважвайцеся, — і ўсміхнуўся — так адкрыта і шчыра, што падалося: з-за ваўкалацкага аблічча вызірнуў зусім іншы чалавек. І я рашуча паднялася. Уваход у сутарэнні пачынаўся пад лесвіцай, што вяла на другі паверх. Насуперак маім чаканням, за абабітымі бляхай дзвярыма не аказалася паўцёмнага вэрхалу з плесняй і мышыным віскам. За першымі дзвярыма хаваліся другія — жалезныя, з засаўкай і двума замкамі. Як у сейфе. Электрычная лямпачка асвятліла вялікае памяшканне, застаўленае і заваленае прадметамі мастацтва (ці якія на погляд збіральніка мелі дачыненне да мастацтва). Але ў гэтым завале быў парадак. Уздоўж сцен, на стэлажах — папкі, скульптуры, укручаныя ў мешкавіну. Першае, што прыцягнула маю ўвагу, — мармуровы анёл, з непрапарцыянальна вялікімі, складзенымі на сэрцы далонямі, крыламі, падобнымі на змятую прасціну, і мужыцкім спакутаваным тварам. Ён стаяў на каленях, нахіліўшыся над неіснуючай труною, і безнадзейна смуткаваў. — Са зруйнаванага касцёла. Частка надмагілля, — патлумачыў Вінцук і пачаў здымаць грубую тканіну са шматлікіх бясформенных фігур… І ў мяне перахапіла дыханне. Гэта была драўляная скульптура — менавіта наша, беларуская, непаўторная. Не пазней семнаццатага стагоддзя. Раскрыжаваныя Хрысты, каструбаватыя, нязграбныя. Святыя Дзевы са складзенымі на грудзях рукамі. Майсей з вялізнымі рагамі-прамянямі на галаве… Кожная з такіх скульптур была больш вартасная за ўвесь кіч, сабраны ў залах наверсе. «Вядома, нічога дзіўнага, — з горыччу думала я, — што «вялікі знаўца» Нічыпар Цудко не палічыў патрэбным выстаўляць такое «ламачча» наверх». Вырабы мясцовых геніяў былі непараўнальна далёкія ад вытанчаных статуэтак а-ля антычнасць. Шэрае дрэва, паедзенае шашалем, пашкоджанні, часам значныя, надавалі скульптурам зусім нехлямяжы выгляд. Колькі падобных шэдэўраў загінула ў калгасных грубках — страшна ўявіць. Я наблізілася і са здзіўленнем заўважыла, што не так даўно дрэва апрацоўвалі нейкім кансервантам. Можа, Альберцік паклапаціўся? А Вінцук працягваў адкрываць багацці скляпення. Многае, што захоўвалася тут, было, відаць, вынесена з тых жа касцёла ды царквы. Перада мной, як у сне, узнікалі надмагільныя барэльефы, драўляная разьба частак алтара з ранамі ад барбарскай сякеры, фрагменты каваных агароджаў, кераміка — не такая, як наверсе, а вялізарныя гаршкі, дымленыя збаны з паадбіванымі горламі… Скрыня, напоўненая чарапкамі са слядамі ручнога роспісу, кавалкамі кафлі… Якое багацце! Я схапіла са стэлажа папку. Стос жоўтых, махрыстых па краях лістоў… Ды гэта ж «Рэвізская сказка» за 1802 год Наўеўскага павета! А побач стаяла чарка, непрыгожая, зялёная чарка — менавіта такія рабілі на гуце ў суседнім павеце чатыры стагоддзі таму… Падобныя ёсць не ў кожным музеі! І гэты, з дазволу вашага, калекцыянер выставіў наверх, як найвялікшую каштоўнасць, штампаваную парцэлянавую пастушку, якой прыкрашала свой камод якая-небудзь нэпманша! Ад абурэння я пачала разважаць услых, і вартаўнік сярдзіта азваўся: — Наракаеце на дурнога дылетанта — не ўмеў ацаніць багацці, якімі валодаў, і шанаваў кіч? А вы ведаеце, што толькі дзякуючы такім «дылетантам», як Цудко, і захоўваецца большасць скарбаў нашай культуры? Не вы ж, прафесіяналы-тэарэтыкі, выкопваеце з кучы друзу чарапкі, не вы з-пад каўша экскаватара выносіце кавалкі старажытнай скульптуры… Урэшце, усе гэтыя рэчы стаяць тут, яны не выкінутыя на сметніцу, дачакаліся вас, каб вы пра свае «адкрыцці» у дысертацыі напісалі. І ўсё — дзякуючы вясковаму дылетанту. Мой апанент распрастаў спіну, вочы яго свяціліся непадробным інтэлектам… — Хто вы такі? — вырвалася ў мяне. Вінцук адразу змяніўся, нібыта надзеў выпадкова згубленую маску. — Вартаўнік я. І адвярнуўся, пачаў старанна ўхутваць скульптуры радном. Але позна — цяпер я была ўпэўненая, што парадак у гэтым скляпенні быў невыпадковы і дрэва было адрэстаўрыраванае менавіта ім. Але паколькі ён не жадаў заводзіць са мной размовы на гэтую тэму, я мудра замаўчала і ўзяла са стэлажоў яшчэ некалькі папак. Вінцук адышоўся ў цемру далёкага кута, паваждаўся там і прынёс мне яшчэ нейкія паперы. — І гэта пачытайце, вам цікава будзе. Я выйшла за Вінцуком наверх, яшчэ раз падзівіўшыся фундаментальным дзвярам і адмысловаму набору замкоў. А наверсе нас ужо чакалі. Фальстафаўская фізіяномія старшыні яшчэ больш ільснілася і расплывалася ва ўсмешцы. Мусіць, таму, што на гэты раз усміхаўся не толькі мне, але і іншым важным гасцям — найперш прыгожай жанчыне ў пясцовым футры. Калі я была ў вёсцы экзотыкай, дык гэтая кабета мусіла здавацца прыхаднем з іншага свету — не таго, адкуль прывіды, а таго, дзе ездзяць у студзені загараць на Гаваі, а ў ліпені адпачываюць на горналыжных швейцарскіх курортах… Жанчына нецярпліва пастуквала аб драўляную абдрапаную падлогу дасканалым боцікам з казачнай срэбнай скуры на высокім абцасе. Светлыя валасы гэтак жа дасканала закручваліся ў локаны, вялізныя шэрыя вочы раўнадушна-ўпэўнена пазіралі на свет. Твар з вытанчанымі рысамі здаваўся лялечным. Аднак угадвалася за гэтай лялечнай красою ўнутраная сіла, ці, хутчэй, уладарнасць. Таму я не адразу разгледзела двух спадарожнікаў прыгажуні, хаця яны таксама заслугоўвалі ўвагі,— бамбіза ў кажуху, не раўнуючы целаахоўнік, і дзядзечка ў доўгім чорным паліто з каракулевым каўняром і ў каракулевай шапцы. «Прынцэса» і яе світа… Старшыня мітусіўся: — Вінцук, Вінцук, адчыняй хутчэй скляпенне! Вера Сцяпанаўна жадае паглядзець. Ну, хутчэй жа! Давай ключ, я сам адчыню, а то цябе не дачакаешся. Я паглядзела на свайго нядаўняга экскурсавода і здзівілася. Ён стаяў ля сценкі, засунуўшы рукі ў кішэні ватоўкі, і такі каменны зрабіўся ягоны твар, нібыта ён сам быў часткай нейкага надмагільнага барэльефа. — Не адчыню. Мне падалося, што «Фальстаф» зараз лопне ад гневу. — Ды ты ведаеш, каму адмаўляеш? — У тым і справа, што ведаю. «Прынцэса» толькі холадна ўсміхнулася. Бамбіза, відаць, сапраўды целаахоўнік, няспешна падышоў да вартаўніка і працягнуў далонь. — Давай ключы. Сам дай, а то… Старшыня аж клекатаў: — Цудко, няхай зямля яму пухам, нікога не пускаў… Цяпер гэты… Там жа адно ламачча, нікому не патрэбнае! — Гэта не вам меркаваць. Вінцук стаяў, як каменны рыцар. Бамбіза ўзяўся за яго ватоўку. Не першы раз даводзілася назіраць такія сцэны… Праўда, звычайна «новыя беларусы» не сустракаюць супраціву — дый тут з боку мясцовых улад, відаць, не сустракаюць. Сунуць сто баксаў — і забіраюць бясцэнныя рэчы. А мы пасля разглядаем фотаздымкі ў каталогах замежных аўкцыёнаў, каб дапоўніць чарговы раздзел айчыннай гісторыі мастацтва. Ці яшчэ горш — забяруць старажытную скульптуру дзеля прыкрасы лецішча, скалечаць па сваім гусце, расфарбуюць, пагаблююць, не спадабаецца — знішчаць. У паціры, у якім прычасце выносілі, кактэйлі змешваюць. Спыніць іх не ў маёй уладзе, але на адкрыты скандал яны не пойдуць, дакладна. Я прадставілася, пералічыла ўсе свае рэгаліі і высокіх асоб, што мяне сюды накіравалі, і запэўніла, што пакуль не зраблю вопіс экспанатаў, якія ўяўляюць цікавасць для майго музея, пакуль не будзе складзены адпаведны акт аб перадачы азначаных рэчаў, ніякіх экскурсій не можа быць. Яшчэ што знікне, а мне пасля адказвай перад гісторыяй. — Гісторыя перажыве, — прыгажуня працэджвала словы скрозь зубы. — Гісторыя не тое перажывала. — Вельмі рады пазнаёміцца з вамі, калега, — гэта вылез наперад дзядзечка ў паліто. — Я таксама мастацтвазнаўца, эксперт сталічнага антыкварнага салона. Так што, думаю, мне… — Абяцаю, калі адбудзецца інвентарызацыя, запрашу вас на агледзіны. А пакуль, выбачайце, я прадстаўляю інтарэсы дзяржавы. Бамбіза рваўся ў бойку, але «прынцэса», відаць, перадумала, павярнулася на сваіх высокіх абцасіках і пайшла. На развітанне яна кінула доўгі позірк на Вінцука, які, аднак, аніяк не адрэагаваў. «Фальстаф» пабег услед за гасцямі, пасля вярнуўся. Паколькі з двух аўтарытэтаў засталася толькі я, усё жаданне дагадзіць было скіравана ў адзін бок. — Выбачайце, Кацярына Аляксееўна, за інцыдэнт. Проста людзі вельмі цікавяцца мастацтвам. А гэты… аблом… не пускае. Ну што здарылася б дрэннага, калі б людзі па-глядзелі? — А хто гэтая аматарка мастацтва? Старшыня трохі замяўся: — Жонка Вячаслава Бутава. — Знаёмае прозвішча, па тэлебачанні часам рэкламны ролік круцяць. Страхавая кампанія ў яго, ці што? — Так. Але, ведаеце, такія цудоўныя яны людзі, ну такія чулыя… Два гады таму зусім нечакана іх фірма дала нашаму пасёлку грошы на новую школу. Пяць гадоў адзін падмурак стаяў… А цяпер за год выштукавалі — не горш чым у горадзе школка! Вінцук пачаў мыць уквэцаную нагамі сённяшніх наведнікаў падлогу, няспешна шоргаючы шэрай мокрай анучай. Чамусьці ягоныя мерныя рухі нагадалі мне Харона ў чоўне мерцвякоў.3
Я ішла за старшынёй па рыпучым снезе — бялюткім, якога ў горадзе не бывае — і гадала, чым выкліканы інтарэс жонкі айчыннага фінансавага бонзы да сціплага местачковага музея. Тым больш да сховішча, у якім не было нічога, што магло б зацікавіць «новых беларусаў». Хутчэй яны маглі б паквапіцца на паліраваны сакрэтнік ці фальшывую кітайскую вазу. Нашто ім пашчапаная драўляная скульптура, чарапкі, надмагільныя камяні ці ржавыя краты, а тым больш мясцовыя архівы векавой даўнасці? Гэта ўсё сапраўды цікава, але толькі для спецыялістаў. Можа быць, варта было б сапраўды пусціць гэтую кампанію ў скляпенне, няхай паглядзяць і супакояцца. Надта ўжо мне не спадабаўся «прынцэсін» бамбіза. Але я чамусьці ўстрымалася ад таго, каб выказаць слушную прапанову старшыні. З сельсавета патэлефанавала ў Мінск, дамовілася, што заўтра да мяне ў дапамогу прышлюць кагосьці з музея. Паабяцалі нават выслаць «рафік» па экспанаты, якія «мая мастацтвазнаўчая вялікасць» палічыць вартымі для перавозу ў музей сталіцы. (Мармуровага анёла і некалькі драўляных скульптур дакладна трэба будзе забіраць.) Гэта была вялікая перамога, відаць, падрыхтаваная Альбертавымі намаганнямі. Часам я нават шкадую, што вырасла ў Мінску. Прынамсі, ёсць амаль стопрацэнтная верагоднасць, што калі ты нарадзіўся ў вёсцы ці мястэчку і дасягнуў хоць невялікіх, але поспехаў у навуцы, мастацтве ці літаратуры, тваё імя будзе шанавацца на «малой радзіме», згадвацца ў рознага кшталту краязнаўчых выданнях як гонар раёна, а твой фотаздымак упрыгожыць стэнд школьнага музея. А ў нашым доме жывуць два кандыдаты навук, не лічачы мяне, доктар эканомікі, былая балерына, нават стары паэт-песеннік. І суседзі звяртаюць на нас увагі куды менш, чым на ўладальніка «форда» з другога паверха, які завёў серабрыстага колі і зрабіў у кватэры еўрарамонт. Так што пра ягоную круглую ванну з падводным масажам ведаюць усе чатыры пад'езды, а маю кнігу пра магістральныя міфалагічныя матывы ў беларускім мастацтве ХVІ стагоддзя не ведае ў доме ніхто. Прыступы маніі вялікасці мне хаця і ўласцівыя, як і пераважнай большасці маіх калег, але звычайна не зацягваюцца. Я пачала знаёміцца са змесцівам вынесеных са скляпення папак. У адной былі стосы нудных справаздач — і тады існавала бюракратыя! Колькасць пудоў збожжа і коп сена, сабраных па губерні. Судовыя паперы, падабраныя зусім выпадкова, ніякай храналогіі ці сэнсавай сувязі, нібыта іх выцягнулі навобмацак са смеццевай кучы, хаця, хутчэй за ўсё, так і было. Некалькі «свецкіх альбомаў» павятовых паненак з бясконцымі ўклеенымі «голэмбямі,» анёлкамі і віньеткамі: «Анэля, мілая Анэля, цвіці, як ружа ў майскі дзень». На жаль, у кола знаёмстваў гэтых паненак відавочна не ўваходзілі ні паэты, ні мастакі нават сярэдняга ўзроўню. Нарэшце я ўзяла ў рукі невялікі стос жоўтых папер, перацягнуты выцвілай стужкай, які даў мне Вінцук. Калі на гэтых лістах замільгала прозвішча князёў Палецкіх, я зразумела, што натрапіла на цікавае. Гэта былі копіі афіцыйных папер і два асабістыя лісты, што тычыліся працэдуры разводу княгіні Палецкай, да шлюбу — Даратэі Вяржбіцкай, шляхцянкі, з князем Адольфам Палецкім. З запісу судовага паседжання, якое адбылося ў студзені 1910 года, вынікала, што княгіня Палецкая сама пачала справу аб разводзе. Муж здраджваў ёй з нейкай дзявіцай Ваўчок, зацята гуляў у карты, прамантэчыў усе сямейныя грошы. Так што і ў княгіні, і яе адзінаццацігадовага сына жыццё было не мёд. Да таго ж князь Палецкі ўладкаваў хлопчыка ў нейкую дабрачынную гімназію ў Вільні, і княгіня, у супярэчнасць мужу, лічыла, што дзіцяці там кепска і яго трэба неадкладна адтуль забіраць. Ну і яшчэ адзін довад — шлюб паненкі Вяржбіцкай і князя Палецкага адбыўся без згоды нявесты, але «пад нялітасцівым прымусам шляхціца Вяржбіцкага», бацькі нявесты, і самога жаніха. Паколькі няверны муж папракаў жонку-бунтаўшчыцу тым, што ўзяў яе за сябе «голую і босую», што азначала — без багатага пасагу, княгіня мусіла быць незвычайна прывабнай — іначай чаго б такі лавелас яе дамагаўся? Праўда, князь і сам даўно не меў таго багацця, якім валодаў некалі род Палецкіх, — мусіў жыць у Наўі, куды ранейшыя Палецкія выязджалі толькі на паляванне. Чым далей я чытала паперы, тым менш сімпатыі выклікаў у мяне князь Адольф. Ён паліваў жонку брудам. І кахалася яна да вяселля з мясцовым доктарам, чалавекам «нядобранадзейным», і кепска выхоўвала сына, і не дбала аб гаспадарцы, і чытала не тыя кніжкі, і ездзіла без дазволу мужа ў вандроўкі… Чым скончылася судовая справа, з папер я не даведалася. Быў яшчэ ліст пана Вяржбіцкага, бацькі княгіні Палецкай, з папрокамі на адрас няўдзячнай дачкі, перасыпаны памылкамі і выразамі «клянуся крыжом твайго дзеда», «хай цябе ратуе ад граху крыж твайго дзеда». На канверце значыўся адрас наўеўскай паненкі Анэлі Дубоўскай з пазнакай: — «для перадачы Даратэі Палецкай». Гэта было ўсё, калі не лічыць паловы аркуша, выдранага з нейкага прыватнага ліста. Магчыма, ліста княгіні Палецкай да сяброўкі, таму што там згадваўся «бессардэчны чалавек, які не дае разводу толькі з-за жадання памучыць», а таксама «бедны хлопчык», якога маці не можа забраць дадому без згоды бацькі. Аркуш абрываўся на загадкавай фразе: «Талісман, што прыносіць нашаму роду адны няшчасці, хаця ты і раіла мне яго прадаць і скарыстаць грошы для паляпшэння майго бядотнага становішча, я нарэшце наважылася аддаць спачылым. Ім ён не прынясе таго зла, якое прыносіў нам». Бедная княгіня… Мусіць, у яе сапраўды быў раман з мясцовым «нядобранадзейным» доктарам. Уяўленне паслужліва намалявала сцэну таемнага спаткання пад старым дубам, няўдалае выкраданне нявесты, дуэльныя пісталеты ды іншае сентыментальна-рамантычнае шалупінне. Тут жа па асацыяцыі я ўспомніла карціну, якую бачыла ў цудкоўскім музеі, «Шлюб пад прымусам». Цікава, магчыма, гэтая карціна мела рэальны прататып? Пра ўсё гэта я думала ўвечары на мансардзе драўлянага дома, які належаў новаму дырэктару Наўеўскай школы Анатолю Андрэевічу. Менавіта тут мяне пасяліла начальства. Вядома, «умовы» знаходзіліся на двары, унізе шумна гулялі дырэктаравы дзеткі, ва унісон гулі тэлевізар і радыё… А гаспадыня з чыста беларускай гасціннасцю кожныя пятнаццаць хвілін «забягалася», каб удакладніць, ці не трэба мне чаго, ці буду я есці яешню са шкваркамі, ці лепш дастаць для мяне з каморы алею. За бяскрыўднымі гаспадарчымі пытаннямі праглядалася цалкам зразумелае жаданне бліжэйшага знаёмства. Але гэта ўсё-ткі быў асобны пакойчык, з акна якога бачыўся сярод заснежанага поля далёкі будынак былой школы. Я задуменна глядзела на цьмяны агеньчык у акне першага паверха, дзе, відаць, атабарыўся ваўкаваты Вінцук, і спрабавала ўявіць рэаліі местачковага жыцця стогадовай даўніны. Вось да ганка з калонамі пад'язджае экіпаж, падбягаюць слугі, з экіпажа грацыёзна выходзіць захутаная ў футра жанчына… Тут мае мары перарваліся, таму што да панскага дома сапраўды пад'язджаў экіпаж, праўда, сучасны. Святло фараў выхапіла з цемры ўхутаныя ў прывідную шэрань постаці дрэў — ганаровую варту зачараванага замка… Хто і навошта ў такі час прыехаў у музей? Відаць, меў рацыю Альберт, калі казаў: — «Парасцягваюць…» Мільганула разумная думка: «Ну якая мая справа…» …І я хуценька збегла ўніз. Не ведаю, якімі эпітэтамі ў думках узнагароджваў мяне гаспадар, дабрадушны аматар рыбалкі і Чэхава, але ўсё-ткі апрануўся і пайшоў са мною да былой школы. Каля княскай рэзідэнцыі пабліскваў лакіраванымі бакамі шыкоўны джып. Мне падалося, што ў машыне сядзіць нехта ў серабрыстым футры. Праз адчыненыя дзверы школы чуліся галасы, дакладней, адзін злосны голас, і грукат. Я кінулася туды. Мой гаспадар сунуўся за мною, хоць я амаль фізічна адчувала ягоную неахвоту лезці не ў сваю справу. Сярод вестыбюля ўзвышаўся знаёмы бамбіза са світы шэравокай «прынцэсы». Ён, відаць, «крута» размаўляў з вартаўніком па тым жа пытанні, што і днём, таму што Вінцук, у раздзёртай на плячы сіняй кашулі, спрабаваў узняцца з падлогі, дзе, пэўна ж, апынуўся не па ўласным жаданні. Пры нашым з'яўленні бамбіза неахвотна выціснуў усмешку: — Трэба ж, зноў сустрэліся… А мы сюды па сумачку Веры Сцяпанаўны заехалі. Шукалі вось… Ну, добра, я пайшоў. Да сустрэчы, барадаты… Мы не спрабавалі яго затрымаць. Аўтамабіль ад'ехаў. Дырэктар вылаяў гарадскіх бандзюг і пачаў нудна выгаворваць Вінцуку наконт дысцыпліны, відаць, спаганяючы злосць, што меў на мяне. Вінцук, не слухаючы начальніка, прамовіў мне абыякавае «дзякуй»і зноў зацяўся, як камень. — Можа, у міліцыю паведаміць? Ці медыцынская дапамога вам патрэбна? Вартаўнік моўчкі пахітаў галавой, а Андрэевіч ад маіх слоў усхваляваўся. Навошта шум падымаць? Вартаўнік сам вінаваты: пусціў чужых на аб'ект аховы. Ну, не трэба дык не трэба… Сёння яны сюды наўрад ці вернуцца. Даме, напэўна, час ванну прымаць. Я не сумнявалася, што ў машыне сядзела «прынцэса». Адыходзячы, я азірнулася на дом, які ў цемры набываў страчаную веліч. Скрозь дошкі, якія шчыльна закрывалі вокны другога паверха, у адным месцы прабіваўся праменьчык святла. Дзіўна… Можа, падалося? Не, свеціцца, праўда, толькі калі глядзець пад пэўным вуглом. Дырэктару пра сваё адкрыццё я нічога не сказала. Па дарозе дахаты гаспадар, узрадаваны, што інцыдэнт вырашыўся, распавёў мне пра свайго папярэдніка на гэтай пасадзе. Цудко меў славу дзівака, хаця яго ў акрузе паважалі. Ён з няўрымснай энергіяй збіраў у свой музей старыя збаны і посцілкі, сямейныя архівы і рэшткі архіваў мясцовых устаноў. Калі руйнавалі царкву і касцёл з будынкам семінарыі, выцягнуў адтуль усё, што мог, дакладней, што там засталося. Драўляная скульптура, якую я бачыла, валялася ў сутарэннях касцёла, які з трыццаць дзевятага года і да свайго зруйнавання выкарыстоўваўся як склад. Андрэевіч быў яшчэ маленькім хлопчыкам, але памятаў, як бурылі касцёл, як Цудко ўгаварыў трактарыста і той перацягнуў адтуль да школы некалькі мармуровых скульптур і з дзесятак магільных пліт. З усяго захаваўся ў музеі толькі бачаны мной анёл ды тры надмагільныя пліты князёў Палецкіх. Астатнія, казалі, забрала раённае начальства. Я ведала, што гэта значыць — айчынныя нуварышы купляюць старыя каменныя надмагіллі, знішчаюць надпісы і выкарыстоўваюць для ўшанавання памяці памерлых сваякоў. Добры мармур набыць цяжка. А тут яшчэ і з гатовымі малюначкамі трапляецца. Вартаўнік з'явіўся ў школе два гады таму, Цудко ўладкаваў яго перад самай сваёй пенсіяй. Адкуль той Вінцук узяўся — ніхто не ведае; Цудко сказаў, што гэта ягоны далёкі сваяк. Па Наўі адразу пайшлі чуткі, што сваяк выйшаў з псіхіятрычнай бальніцы. Дый гэта ад пачатку было відаць, што чалавек «з прыветам», — з выгляду, як бадзяга, да сялянскай працы не змусіш, толькі дровы сячэ ды ўлетку траву пакосіць вакол школы. Ні з кім не гаворыць, ніхто да яго не прыязджае. Трэба будзе пераводзіць музей у новую школу, але там усё не змесціцца. Давядзецца аддаць большую частку экспанатаў у раённы музей. Рэчы ёсць прыгожыя, шафка, напрыклад, і вазы. Але без іх спакайней. А тады што з вартаўніком рабіць? І выгнаць шкада — прападзе чалавек, забамжуе. Размова працягнулася за вячэрай, і гаспадыня, якая прадставілася мне як Мацвееўна, выказала сваю думку, што Вінцук той — блажэнны, бо кожны дзень у царкву ходзіць і нават бацюшку бясплатна дапамагае па царкоўнай гаспадарцы. — Грашыў, відаць, шмат, — глыбакадумна заключыў Андрэевіч пасля трох чарак самагонкі, якую я адмовілася піць. — Калі чалавека нячысцік мучае, ён абавязкова ў царкву пацягнецца… Сабакам брахаць будзе, змяёй круціцца, але да царквы папаўзе… Пасля такой эзатэрычнай скіраванасці я зразумела, што час укладвацца спаць. Перад тым як улегчыся пад пуховую коўдру, таўшчыня якой была прапарцыянальная гасціннасці гаспадароў, я яшчэ раз зірнула на далёкі будынак школы і падумала пра святло на другім паверсе. Несумненна, там і схаваныя самыя каштоўныя экспанаты. Як бы толькі пераканаць вартаўніка пусціць мяне да іх?4
Раніца выдалася сонечная, з марозам. Гаспадары даўно ўсталі і, відаць, паспелі зрабіць шмат патрэбных, спрадвечных гаспадарскіх спраў, пакуль я песцілася пад іхняй пярынай. Нават да маёй мансарды даносіўся пах аладак. Андрэевіч падрыхтаваў мне сюрпрыз. Паколькі я ўчора так цікавілася асобай вартаўніка, ён схадзіў у новую школу і прынёс ягоную асабовую справу. І зараз сам вывучаў яе. Я ўзяла ў Андрэевіча шэрую папачку і ледзь не ўпусціла, прачытаўшы надпіс: «Віктар Іванавіч Палецкі, вартаўнік». Я зірнула на дырэктара, той толькі паціснуў плячыма. — Я і сам не ведаў, што ў яго за прозвішча. Вінцук ды Вінцук. Хутчэй за ўсё, проста аднафамілец княжацкі. Апошнія Палецкія з'ехалі адсюль яшчэ ў трыццаць дзевятым, калі Саветы прыйшлі. Пра жыццё Палецкіх да рэвалюцыі Андрэевіч ведаў мала. Чуў толькі пра старога князя, які надта любіў гуляць у карты, так што прайграў суседнюю з Наўем вёску нейкаму палкоўніку. Ды яшчэ той князь пад старасць звар'яцеў і пачаў «магілы выварочваць». Ці ён проста руйнаваў помнікі, ці захапляўся некрафіліяй, выкопваў трупы, аповеды не ўдакладнялі. У асабовай справе аказался зусім няшмат звестак пра вартаўніка. Месца нараджэння — Мінск. У графе «адукацыя» — прочырк. Узрост — трыццаць пяць гадоў, значыць, усяго на пяць гадоў старэйшы за мяне. Спецыяльнасць і працоўны стаж — прочыркі, відаць, лічылася, што гэтага няма, як і хатняга адраса. Сямейнае становішча — халасты. Адзіная адметнасць — адзнака, што не прыдатны да вайсковай службы па стане здароўя. Сёння пасля абеду мусіў прыехаць нехта з музея. Я спадзявалася на сваю сяброўку Нюту, якая пісала дысертацыю па кераміцы. А тут керамікі досыць. Вінцук сустрэў мяне ветла. Ён нават змяніў прычоску, калі так можна сказаць пра ягоныя кудлы, — пасмы больш не навісалі над вачыма. Ад гэтага твар змяніўся — высокі лоб, вялікія светлыя вочы і просты нос… Можа, і князь… Ну, чакай, я цябе разгавару! — Я ведаю, што вы з гэтых Палецкіх. Вінцук адразу сцяўся, падобна смаўжу, які хаваецца ў ракавіну пры набліжэнні небяспекі. Ага, значыць, праўда! — Няўжо вы думалі, што такі факт застанецца невядомым? Калі вам не хочацца «рассакрэчвацца», магу паабяцаць, што нікому больш не раскажу. Але я павінна ведаць — вы ж нездарма далі мне пачытаць сямейныя дакументы Палецкіх? Прызнаюся — мяне зацікавіла гісторыя княгіні. І я хачу ведаць працяг. А калі я чым цікаўлюся, не спыняюся ні перад якімі перашкодамі. Лепш, каб вы расказалі мне самі, чым я буду корпацца ў іншых, можа быць, неаб'ектыўных, крыніцах. Вінцук зацягнуў паўзу на добрых пяць хвілін. — Я мала што ведаю. Маці, праўда, часта расказвала пра сваю бабулю, якая развялася з мужам, князем Палецкім, і з'ехала ў Санкт-Пецярбург. — Ну а далей што з ёй было? З яе сынам? — Сына, майго дзеда, яна забрала з сабой, фактычна выкрала. Скончыла медыцынскія курсы. Усё жыццё працавала фельдчаркай. Замуж болей не выйшла. Князь другі раз ажаніўся, меў дзяцей. Здаецца, нехта з іх роду жыве ў Польшчы. Паколькі пасля разводу князь пазбавіў і былую жонку, і яе сына правоў на спадчыну, я ні на што тут прэтэндаваць не магу. — Значыць, сюжэт карціны «Шлюб пад прымусам»— пра вашу прабабку? — Яна сама яе малявала. І партрэт студэнта. Кахала гэтага чалавека яшчэ да замужжа. — А пра які талісман згадвае ў лісце ваша бабуля? — Крыж, фамільная каштоўнасць. Пераходзіў старэйшаму ў родзе. Лічылася, што ён прыносіць няшчасце. Прабабка пасля разводу яго выкінула. Вінцук замаўчаў. Зноў адсутны позірк. Па рукаве княскае выцвілае ватоўкі поўз павучок. — Цікава, а чаму вы даверылі мне свой сямейны архіў? — Таму што добра вас ведаў. — Як? Адкуль?! Альберт Свянткоўскі распавёў? — Нейкім чынам так. Я партрэт ваш бачыў. А Свянткоўскі — таленавіты мастак, значыць, яго карціна расказвае больш, чым сам мастак мог бы расказаць пра сваю мадэль. Мне вельмі хацелася захаваць памяць прабабкі. Яна сапраўды была выбітным чалавекам. Цяпер, калі ведаеце яе гісторыю, і карціны вас зацікавяць. Упэўнены, недзе вы пра яе згадаеце. Правільна думае. Шляхціцы з партрэтаў ухвальна глядзелі на Вінцука. Мне на хвілю здалося, што на ім гэткая ж старасвецкая вопратка, як і на іх, і ён таксама аддзелены ад мяне стагоддзямі… Таямнічы палац са схаванымі сямейнымі скарбамі і адданым вартаўніком… — Што ў вас на другім паверсе? Філія музея? Зноў напружыўся. — Нічога там няма. Там дах правалены. А маніць не ўмее. Ненатуральна атрымліваецца. Вінцук адчыніў дзверы скляпення. На мяне пацягнула волкім паветрам. Анёл утаропіў на нешта жахлівае белыя вочы, рот драўлянага Хрыста зеўрае немым крыкам, дальнія куты патанаюць у цемры… Я папрасіла княскага нашчадка вынесці наверх, у залу, тыя папкі, якія не перагледзела ўчора, і скрыню з чарапкамі. Рэестр экспанатаў, складзены Цудко, ляжаў на стале. Вінцук дапамог зручна ўладкавацца… І тут зусім побач ударыў звон. Зараз з'явіцца прывід Чорнага Манаха ці якой-небудзь Белай Дамы… Але звон ударыў яшчэ раз, гэтак жа адсланёна-няўмольна, і сціх. Я ўспомніла, што побач — царква Святой Параскевы. Значыць, з'яўленне прывіду пакуль адмяняецца. Вінцук, аднак, занепакоіўся: — Я пакіну вас на гадзінку? Айцец Павал чакае. Няёмка. Абяцаў дапамагчы яму пасля службы… — Нічога, нічога, ідзіце, я сама спраўлюся. Праўда, мне яшчэ пра многае хацелася вас распытаць… Але мае словы яшчэ больш прыспешылі вартаўніка. Праз акно я ўбачыла ягоную высокую, трохі прыгорбленую постаць — ён ішоў хуткім крокам у бок царквы. Вось і добра… У прысутнасці Вінцука я адчувала сябе няпрошанай госцяй. Так, ён абараняў музей ад уладных рабаўнікоў, так, за ягонай ваўкаватай знешнасцю ўгадваўся інтэлігентны — дакладней, былы інтэлігентны чалавек, у прастамоўі — «біч». Але нешта ён хаваў і ад мяне, а я не люблю заставацца ў невядомасці. Я агледзела дошкі, што перагароджвалі лесвіцу на другі паверх. Гэтым шляхам не падняцца. Але хіба тут толькі адна лесвіца? І ў школе, па правілах пажарнай бяспекі, мусіць быць запасны выхад. Ну а ўжо ў княжацкім доме не можа быць адна лесвіца і для паноў, і для прыслугі. Я рушыла ў другі канец калідора. Аказалася, ён там не канчаецца, а заварочвае. У тупіку я знайшла маленькія дзверы без шыльды. Тузанула ручку… Тэхнічнае памяшканне. Я праціснулася між паламанымі партамі… Дзверы з павольным рыпеннем прычыніліся. Добра, ліхтарык з сабою. Ля сценкі — школьная дошка. Можа быць, я выйшла б з гэтага няўтульнага памяшкання, каб не ануча. Звычайная сухая ануча, якой колісь выціралі крэйду, пасля паклалі на палічку ўнізе дошкі, і яна так і прысохла. Чамусьці махры гэтай анучы матляліся, як ад моцнага павеву. Я з цяжкасцю ссунула дошку ўбок. За ёй пачыналася вузкая, як ход шашаля, вінтавая лесвіца, ад яе цягнула холадам. Урэшце, гэта мне цяжка адсоўваць дошкі, а дужы мужчына зробіць такое адным рухам. Доўгі калідор на другім паверсе наводзіў на сумныя думкі — мусіць, так выглядаюць будынкі пасля бамбёжак. Чорныя бэлькі столі там-сям абрушыліся, пахіліліся да падлогі, быццам штандары перад жалобным шэсцем. Аднекуль сыпаўся дробны снег. Я прыкінула, дзе вечарам бачыла святло: трэцяе акно справа, адчыніла дзверы ў цёмны пакой і скіравала ўнутр прамень ліхтара… І аслупянела. Я знаходзілася ў майстэрні мастака. Звычайнай майстэрні, з маім улюбёным вэрхалам, з пахам фарбаў і пукамі пэндзляў у збанках і гаршэчках. Але не гэта ўразіла мяне. На мальберце стаяла няскончаная карціна. Я ніколі не бачыла нічога падобнага. Яе аўтар меў свой, адметны стыль — фантасмагарычны, з незвычайнымі спалучэннямі колераў, ясны і адначасова туманісты. На фоне начнога зімовага пейзажу, у якім угадваліся краявіды сучаснага Наўя, ляцела прывідная кавалькада паляўнічых — дамы ў сукенках з доўгімі вузкімі шлейфамі, у мехавых шапачках, вышытых перлінамі, з сокаламі на пальчатках, мужчыны ў чугах з пералівістых тканін, з павінымі пёрамі на шапках, узброеныя даўжэзнымі стрэльбамі з раструбамі на канцах. Гэта было захапляючае, вясёлае і трывожнае відовішча. Коні слізгалі па паветры, дамы смяяліся, а над соннай вёскай цягнуліся срэбныя ніткі правадоў электралініі, пакрытыя шэранню. Ля сцен, павернутыя фарбаванай паверхняй ад гледача, стаялі іншыя карціны. Я пачала іх пераварочваць. Несумненна, яны належалі пэндзлю аднаго мастака, і гэта быў выбітны мастак. У святле ліхтарыка ўзнікалі новыя і новыя сюжэты. Якая фантазія! Якое майстэрства! Я так захапілася разглядваннем, што не зрэагавала ў час — дзверы раптоўна адчыніліся і святло ліхтарыка, ярчэйшага за мой, скіравалася проста мне ў твар і на некалькі імгненняў асляпіла. Калі б у мяне яшчэ былі сумнівы наконт уладальніка падпольнай майстэрні, цяпер іх не мусіла заставацца. Вочы Вінцука з-пад насупленых броваў гарэлі праведным гневам. — Вы…вы… як вы маглі! Шпіёніць… Паверыў вам… Артыкулам вашым, партрэту… Шчыра збіраўся дапамагчы… А вы… У небаракі аж рукі трэсліся ад абурэння. Зусім перастаў маскіравацца пад бажаволака. Але я не збіралася адступаць. — Вы чакаеце, што я зараз пачну прасіць прабачэння і сцвярджаць, што я тут выпадкова, што я не хацела і таму падобнае? Памыляецеся. І апусціце нарэшце ліхтар, а то свеціце мне ў вочы, як на допыце. Вінцук сумеўся ад майго ваяўнічага тону і скіраваў святло ліхтарыка ўбок, памацаў рукою недзе ў куце, і на столі запалілася лямпа дзённага асвятлення. А я працягвала сваю «псіхатэрапію»: — Калі вы чыталі мае артыкулы, дык не маглі не зразумець, што я з сябе ўяўляю. Цікаўнасць — неад'емная частка маёй прафесіі. Я ніколі не спынюся на паўдарозе. Неінтэлігентна з майго боку? Магчыма. Мне не раз даводзілася неінтэлігентна дабівацца ісціны, як бы патэтычна гэта ні гучала. Вы, дарэчы, таксама неінтэлігентна мне зманілі, калі я спытала пра другі паверх. І, калі хочаце ведаць, мне вас ніколькі не шкада, і ніякай загадкі для мяне вы не ўяўляеце. Сярод маіх знаёмых дастаткова таленавітых няўдачнікаў-іпахондрыкаў. У мінулым годзе адзін паэт аб'явіў, што кідае пісаць вершы, купіў хутар і шукае там праўду жыцця. А ягоная жонка, мая каляжанка, акрамя дадатковых лекцый яшчэ і нешта рэдагуе па начах да страты прытомнасці, абы дзіцяці на лекі ад алергіі ды спецыяльную дыетычную ежу хапала. Хочаце, раскажу вашу жыццёвую гісторыю ў агульных рысах? Вы падавалі вялікія надзеі, вучыліся… не бяруся па вашай творчай манеры вызначыць, дзе, але ў вышэйшай творчай установе. Вас спасцігла вялікае расчараванне, мусіць, звычайная подласць з боку калег — такога хапае ў нашым блаславёным асяродку. Пасля гэтага вы не сталі зноў стукацца ў дзверы вялікага мастацтва, а вырашылі стварыць яго ўласную філію, гэткую рабінзанаду непрызнанага генія. Выяўляеце з сябе бясшкоднага вар'ята з пакалення «брамнікаў і вартаўнікоў», спажываеце разварыстую вясковую бульбачку і з горкай, але салодкай помстай у душы пішаце палотны, якія свет не заслужыў пабачыць. Вось вам «еще… минчук в Гарольдовом плаще». Я нагаварыла шмат несправядлівасцей і чакала новага выплеску абурэння і абвінавачванняў у адрас недасканалага свету, персаніфікаванага ў маёй сціплай асобе, але я недаацаніла свайго знаёмца. Маю тыраду ён слухаў сапраўды трохі нервова, пакусваючы вусны, але пад канец супакоіўся і камічна развёў рукамі: — Здаюся, здаюся. Меа сulра, меа массіма сulра.[24] Вы сапраўды менавіта такая, якой я сабе ўяўляў. І я… напэўна, у нечым такі, як вы гіпатэтычна апісалі. Але нечага вы пра мяне не ведаеце. Таму давайце зачынім маю падпольную… дакладней, паддашную майстэрню і пойдзем уніз, у больш спрыяльныя для гутаркі ўмовы. — Так, узімку вы сапраўды ціхі,— «ушчыкнула» я інтэлектуальнага вартаўніка. Ён рассмяяўся так шчыра, па-дзіцячы, што я не магла таксама стрымаць смех. Магчыма, да паранойі тут справа не дайшла.5
На інкруставаным ломберным століку, пакрытым выцвілай цыратай, дыміліся кубачкі з гарбатай на зёлках, у грубцы (шкада, камін не захаваўся) патрэсквалі дровы, з партрэтаў паглядалі вусатыя шляхціцы і шляхцянкі ў карункавых каўнярах, а насупраць мяне сядзеў у фамільным крэсле князёў Палецкіх прыроджаны Палецкі ў падранай ватоўцы. Што праўда, ягонае аблічча істотна змянілася. Зніклі ваўкаватасць і пустыя позіркі паўзверх субяседніка, змянілася і запаволеная гаворка. Вінцук з відавочным задавальненнем вяртаўся да манер выхаванага чалавека, элегантна адпіваючы гарбату з парцэлянавага кубачка з вензелем. Але што мяне найбольш падкупіла — ён працягваў размаўляць на беларускай мове, вельмі натуральна і прыгожа. — Вядома, я «падаваў надзеі». Яшчэ б. Матуля з дзяцінства ўбівала мне ў галаву, што я незвычайнае дзіцё, што я мушу стаць вялікім чалавекам і гэтак далей. Акрамя мяне ў яе нікога на свеце не было, і ўсю энергію яна траціла на тое, каб «вывесці мяне ў людзі». Ізастудыя, спартыўная секцыя, музыка… Поўнае кола пакутаў юнага вундэркінда. Ад бацькі я нават прозвішча не ўспадчыніў — маці лічыла, што мне пасуе толькі княжацкае імя. — Ну што вы, — рассмяяўся мой суразмоўца. — Усяго хапала. Я па натуры чалавек адкрыты… некалі быў. Да таго ж я ў дастатковай ступені валодаю самаіроніяй. Калі б не ўмеў час ад часу пасмяяцца над сабой, даўно б зламаўся. Карацей, рос такі мамчын сынок, удзельнічаў у выставах і конкурсах дзіцячага малюнка, пасля з лёгкасцю паступіў у акадэмію мастацтваў. Усё ў мяне было самае лепшае — верныя сябры, выбітныя перспектывы, і каханне было самае цудоўнае… Прыгажуня, якіх на свеце больш няма. Юная, пяшчотная, узвышаная… Як кветка. У кветкавай краме я яе і напаткаў. Яна стаяла за прылаўкам… Слова «прадаўшчыца» ці «гандлярка» занадта грубае. Багіня з ружамі. Я так і маляваў яе. Пажаніліся. У нас з маці была двухпакаёўка ў цэнтры, праўда, на першым паверсе, з відам на пункт прыёму шклатары. Віта мела толькі прыгажосць і цвёрды характар. Сапраўды цвёрды. Заўсёды ведала, чаго хоча, і ўмела гэтага дабіцца. Я верыў, што хутка пабудую для сваей багіні палац. На жаль, з маёй маці адносіны ў іх не склаліся ад самага пачатку. — Чаму? Вінцук уздыхнуў. — Думаю, мама пагадзілася б толькі на нявестку з каралеўскага роду, і тое наўрад ці. Напэўна, і я быў вінаваты — па маладосці не надаваў значэння многім, як лічыў, дробязям. Віта вырашыла, што мы будзем здымаць кватэру. Тым часам я скончыў акадэмію, мне далі месца ў майстэрні, разам з двума крыху старэйшымі мастакамі. Будучыня мусіла быць цудоўнай. Але яе трэба было чакаць. А Віта чакаць не ўмела. Колькі трэба часу, каб мастаку дабіцца славы? Пяць гадоў? Дзесяць? Дваццаць? Я хацеў працаваць на мастацтва, Віта хацела, каб я працаваў на сямейны дабрабыт. — Па-мойму, законнае жаданне ўсіх жонак, — не змоўчала я. — Напэўна… Але тады я быў невыносным ідэалістам. І вось аднойчы прыходжу дадому, а мая багіня ляжыць, бледная, на ложку і плача. Абследаванне выявіла рэдкую смяротную хваробу. Тэрмінова патрэбна правесці курс ін'екцый. Лякарства такога ў нашых аптэках няма, толькі на чорным рынку можна купіць. Каштуе каля дзвюх тысяч долараў. Ні ў мяне, ні ў маіх сяброў такіх грошай пакуль не мелася. Ляжыць жонка, развітваецца са мною. Я пачаў меркаваць, у каго пазычыць, што прадаць. Ледзь не звар'яцеў. І тут якраз тэлефануюць. Прапаноўваюць выканаць адзін невялікі заказ для прыватнага калекцыянера, які заплаціць у валюце, і вельмі добра. Я расцаніў гэта як добры знак і заглынуў нажыўку разам з кручком. На шыкоўным лецішчы, пасля шампанскага з лёдам, прыветныя дзядзечкі ў гальштуках і белых кашулях паказалі мне абраз. Візантыйскі ўзор, чатырнаццатае стагоддзе. Цуд, а не работа! Пытаюцца: «Можаш копію зрабіць? Адзін дзівак замежнік хоча такі мець, а іх вывозіць нельга. Вось ён шукае, хто б напісаў падобны. Намалюеш — дзве тысячы баксаў твае». — Божа мой, Віктар, і вы пагадзіліся? — Не стану сцвярджаць, што быў настолькі наіўны, што не адчуў некаторую… падазронасць справы. Тым больш працаваць мяне папрасілі на тым жа лецішчы, ды яшчэ нікому пра сваю працу не расказваць, — замежнік, маўляў, ганарлівы, не хоча, каб ведалі, што ён копію дамоў вязе. Непрэстыжна гэта яму. Двое сутак не разгінаўся — зрабіў абраз, нахваліцца заказчыкі не маглі. Уручылі мне мае срэбранікі, і я палунаў да сваёй багіні… Было позна, я ўвайшоў ціха, каб не пабудзіць хворанькую маю, а яна па тэлефоне размаўляе… Я паслухаў і… Вядома ж, усё адбылося па сцэнарыі. — Кантрабандысты? — Так… І самага высокага палёту. Знайшлі да мяне верны ход. Віта толькі плячыма паціснула: чым, маўляў, кепска, грошы верныя, працы няшмат. Каб меў хоць крыху клёпак у галаве, каб можна было са мною па-дзелавому размаўляць, — не спатрэбілася б спектакль разыгрываць. Так што ўсё для маёй жа карысці. Цяпер увойдзем да дзялкоў у «долю». Я буду толькі маляваць, а ўсе «тэхнічныя падрабязнасці» — апрацоўка пад старажытнасць, кліентура, збыт, бяспека — справа «фірмы». А на мае перасцярогі ды ўшчуванні адно: «дах» гэтай «фірмы» так высока, што ніводзін міліцыянт у іх справы нос не суне. Будзем жыць прыпяваючы катэдж сабе пабудуем, машыну купім і гэтак далей. У маёй кветачніцы, аказваецца, быў распрацаваны падрабязны план на шмат гадоў наперад, калі мы што набудзем, калі народзім дзяцей, куды будзем ездзіць… І першы крок па яго выкананні ўжо зроблены. Я выслухаў і… пайшоў у міліцыю. Я магла толькі развесці рукамі. — Ваша мама сапраўды выхоўвала вас ідэалістам. Вас пасадзілі? — Са мной ветліва пагаварылі, запісалі каардынаты лецішча, на якім я працаваў над абразом, прыкметы асоб, якія мяне наймалі… Вядома, пра ролю жонкі я не сказаў ні слова. Зманіў, што сам шукаў заробку і выпадкова натрапіў на гэтых людзей. Потым я доўга сядзеў у кабінеце следчага. Раптам заходзіць мая жонка з натуральным сумам на твары, за ёй некалькі жлабоў у белых халатах. Багіня са слязьмі ў голасе кажа ім, што я пакутую псіхічнымі адхіленнямі і апошнім часам знаходжуся ў дэпрэсіі. Перапрацаваўся, небарака, перахваляваўся… Мне ўшпільваюць супакойваючы ўкол, і… я апынаюся ў дурдоме. Я мімаволі жахнулася: — Божа мой, сапраўдны дэтэктыў. Вінцук сумна ўсміхнуўся: — Толькі без высакароднага сышчыка. — Ну а потым, пасля лячэбніцы… Твар майго субяседніка нібыта пацямнеў. — Вы думаеце, гэтае «потым» настала так хутка? Для мяне гэта была вечнасць. Два гады. Што цікава, менавіта ва ўстанове для ідыётаў я нарэшце пачаў усведамляць, якім быў ідыётам да таго, як туды трапіў. Усведамляў, праўда, урыўкамі, у тыя моманты, калі маім мазгам было дазволена працаваць без транквілізатараў. Дарэчы, жонка некалькі разоў прыходзіла да мяне. Угаворвала далучыцца да «фірмы». Нават плакала. І я не ведаю, ці можна яе асуджаць. Ці можна асуджаць чалавека за тое, што ў яго іншыя погляды, чым у цябе, і ён перакананы ў сваёй праваце? Жартуе, ці што? — Ну, Вінцук… Віктар Іванавіч, з такой паблажлівасцю можна зайсці вельмі далёка. Злачынствы нельга апраўдваць тым, што злачынцы былі перакананы, што робяць правільна. — Але ж Віта сапраўды нічога благога мне не хацела, — сур'ёзна патлумачыў Вінцук. — Яна шчыра верыла, што ўсяму віной — толькі мая упартасць. Думаю, я не быў ёй зусім абыякавы. Варта мне было пагадзіцца, і я выйшаў бы на волю і меў бы такое жыццё, якое Віта натхнёна абяцала мне. Але я сапраўды ўпарты. Ёсць межы, якія я не магу пераступіць проста таму, што перастану паважаць сябе. А з усіх няшчасцяўгэта для мяне — самае страшнае. Можна часам ненавідзець сябе, можна сумнявацца ў сабе… Але страціць унутраную павагу — нельга, гэта смерць, пачатак духоўнай пустэчы. Апошнія словы прагучалі так, як павінны гучаць словы выпакутаванай веры. Вінцук памаўчаў, адкінуў з ілба пасмачку валасоў і працягваў спакойным голасам: — Апошні год Віта не прыходзіла. Са мной пачалі абыходзіцца менш жорстка. Я лічыўся ціхапамешаным, маляваў насценгазеты для ўсяе бальніцы, нават зрабіў роспіс у сталовай. І вось выйшаў я на волю. За той час, што быў фактычна ізаляваны ад свету, памерла маці — інфаркт. Кубачак у руках Вінцука здрыгануўся, і ён паставіў яго на стол. Прымружыўся, як ад стрыманага болю… — Сябры расказвалі, што яна прыйшла ў бальніцу адведаць мяне, ну ёй і паказалі сыночка — прывязанага да ложка, з пенай на губах і вачыма, што глядзелі ў розныя бакі. Наўшпільвалі ў мяне, напэўна, багата ўсялякай поскудзі… Я пасля бальніцы тры месяцы не мог чытаць. Проста не ўспрымаў сэнсу літар. Вінцук зноў замаўчаў і раптам спытаў неяк дзіўна абыякава, гледзячы ўбок: — Вам не надакучыла выпадкам мая споведзь? У мяне перахапіла голас ад усведамлення, што ён, магчыма, першы раз камусьці ўсё гэта расказвае. Але я разумела, што гэты чалавек не хоча, каб яго шкадавалі. Таму толькі моўчкі пахітала галавою — маўляў, не надакучыла… — Ну, што ж… Тады давайце налью вам яшчэ гарбаты… Тым больш дэтэктыўная частка сюжэта тут заканчваецца. Калі ажаніўся, Віту прапісаў да сябе, і аказалася, што цяпер у мяне н яма кватэры. Яе на законных падставах прадала па даверанасці клапатлівая жонка, і жылі там зусім іншыя людзі. Госць з дурдома зрабіў на іх тужлівае ўражанне. Людзі аказаліся някепскія, аддалі тое, што засталося з маіх асабістых рэчаў. Спакаваў я чамаданчык і пайшоў… Куды? Прыйшоў у сваю былую майстэрню. Сярод нашага брата хапае кліентаў псіхбальніцы, адзін Ван Гог чаго варты… Так што адхрышчвацца ад мяне не сталі, так я і пачаў жыць — у кутку. Нехта прыцягнуў старую канапу, нехта падзяліўся зімовым адзеннем… Кожны дзень прыходзіў хто-небудзь міласэрны з бутэлькай суцяшальнага рэчыва і, даведаўшыся, што я не п'ю, шматзначна ківаў галавою: ну так, «зашыўся» у бальніцы… — А як жа карціны? — спытала я. — Чаму нідзе раней не бачыла вашых твораў? Іх немагчыма не запомніць, на любой выставе я іх вылучыла б… — Карціны… — задумліва паўтарыў Вінцук. — Вядома, мне хацелася зноў пісаць, як хочацца выпрастаць доўга прывязаную ў сагнутым становішчы руку… Але я згубіў веданне — для чаго павінен гэта рабіць. Мусіць, я проста перарос самога сябе былога, як рак-пустэльнік перарастае сваю ракавіну… Тады ён выпаўзае з яе і, безабаронны, мяккацелы, паўзе і шукае новую, большую. Так зрабіў і я. Тым больш, пакуль я лячыўся ад наіўнасці, маё месца ў майстэрні было паабяцана аднаму графіку. Някепскі графік, дарэчы, толькі зануда. А тут я з'яўляюся… Графік палічыў, што гэта спецыяльна падстроена, каб яго пакрыўдзіць. Пачаў дабівацца справядлівасці. Палецкі, маўляў, хворы чалавек, нічога не піша, творча скончыўся, а яго выкарыстоўваюць, каб не даць развіцца магутнаму таленту графіка. П'янкі ўчыняюць кожны дзень, тлум… Пакрыўджаны нават прывёў цесляроў, каб яму адгарадзілі законную трэць майстэрні. Так што маю канапу не было ўжо дзе ставіць. Пасмяяўся я над гэтым змагаром і пайшоў у рэстаўрацыю. — А як прозвішча графіка? — Радаслаў Дудкоўскі. Мне стала горача. Ну, Радзік, абаронца ісціны… Хаця… Хто абагаўляе мяшчаначку з кветкамі, хто захапляецца грамадзянскай пазіцыяй дробнага эгаіста… Вінцук працягваў: — Рэстаўрацыя — добрая школа. Я шмат ездзіў па краіне, па блізкім замежжы, працаваў у закінутых храмах, на вышыні, пад купаламі, калі, здаецца, за табой зблізку назіраюць вочы нябесных сіл. Стаў думаць пра Бога. І неяк па-новаму пераацаніў усё, што са мной адбылося. Я адчуў, што паступова набываю апірышча. Адчуў у сабе сілу пісаць… Але ніякага жадання вяртацца ў багемны асяродак у мяне не было. Знаёмая паэтка неяк казала мне: ёсць тры рэчы, якія нельга набыць стараннем. Мудрасць, мужнасць і пакора. Яны толькі даюцца нам звыш. У спрыяльны перыяд свайго жыцця я нічога з пералічанага не меў. Цяпер у мяне ёсць падставы чакаць, што мне нешта дасца. Прынамсі, пакора як абыякавасць да кар'еры ў любым выглядзе. Падчас працы ў адным з кляштараў Гродзеншчыны да мяне падышоў жвавы дзядзечка ў гадах. Пацікавіўся, ці я — Віктар Палецкі. У іх мястэчку быў княжацкі род з такім прозвішчам, можа, я маю адносіны да тых князёў… Гэта быў Нічыпар Хведаравіч Цудко. Нехта з мастакоў расказаў яму пра мяне, колішняга таленавітага юнака, які «загрымеў» у псіхушку, а цяпер зусім апусціўся. Слова за слова, і я пагадзіўся на месца вартаўніка школы і Наўеўскага краязнаўчага музея з правам мець майстэрню ў тэхнічных памяшканнях будынка. Нічыпар Хведаравіч быў душэўны чалавек, ён паабяцаў не афішыраваць, што я — з тых Палецкіх і што я — мастак, выдаў за сваяка, дапамог пазбегнуць некаторых фармальнасцей. Затое я не хацеў хаваць сваё мінулае. Цудко і сам лічыў мяне псіхам, ад якога няшмат толку. Напачатку я маляваў у сутарэннях. Потым, калі дах зусім абваліўся і школу перавялі ў новы будынак, абсталяваўся бліжэй да неба. Я моўчкі глядзела на спакойны твар вартаўніка. Мне падалося, што дом Вінцуковых продкаў таксама задумліва маўчыць, нібыта ахоўваючы спакой свайго апошняга ўладара… На жаль, гэта была ненадзейная ахова. І прывідная ўлада. — Слухайце, калі б вы пачалі прадаваць гэтыя свае карціны, вы б маглі купіць кватэру ў горадзе. — А навошта? — Тады дом у вёсцы, — раззлавалася я. Падумаеш, незразуметы Дыяген у бочцы з-пад мазуту. Вінцук толькі ўздыхнуў: — Справа ў тым, што мая эпапея яшчэ не скончаная. Але гэта доўгая гісторыя… А вам трэба працаваць. Ды і мне таксама. Ну вось, зараз зноў замкнецца ў сваіх таямніцах… Я запэўніла вартаўніка, як магла, у сваёй шчырай зацікаўленасці. Або ён усвядоміў, што ад мяне не адмаўчыцца, або сапраўды яму трэба было выказацца, але зноў наліў у кубкі гарбаты і працягваў аповед. — Цудко быў «завернуты» на адкрыцці мастацкіх шэдэўраў. — Ведаю, нацярпелася ад яго энтузіязму. — Ён натрапіў на след сапраўды каштоўнай, унікальнай рэчы. Ён жа збіраў сямейныя архівы, і сярод іх быў архіў павятовай паненкі Анэлі Дубовіч, сардэчнай сяброўкі маёй прабабкі Даратэі Вяржбіцкай. — Гэта тыя паперы, што вы давалі мне чытаць? — Так. Нічыпар Хведаравіч вычытаў у іх пра сямейны талісман Вяржбіцкіх — залаты крыж з вялікай чорнай перлінай. — Пра перліну вы мне нічога не гаварылі, — пакрыўдзілася я. — Зразумейце, чаму… Крыж падарыла аднаму з маіх продкаў, лоўчаму з-пад Наўя Грыню Вяржбіцкаму, сама каралева Бона. Нібыта за тое, што падчас палявання спыніў ашалелага каня, які ледзь не скінуў каралеву. Але была адна тагачасная плётка… Не ведаю, наколькі праўдзівая… Быццам на самай справе Грынь дагадзіў каралеве інакш. Узяў у яе маленькую бутэлечку з бясколернай вадкасцю і прыхапіў з сабою на баль да пана старосты мсцібогаўскага Рыгора Валовіча, які пра каралеву-італьянку дужа кепскія размовы вёў. Пасля таго балю пан Валовіч «смерцію хуткаю памрэ». — Цалкам магчымая гісторыя, — пацвердзіла я. — Бона — з роду Сфорцаў, майстраў атручваць. І на нашыя землі прывезла італьянскія звычаі. Паатручвала ворагаў багата! — Не ведаю, за забойства ці за выратаванне быў падораны крыж, але Грынь Вяржбіцкі загадаў пакласці каралеўскі падарунак сабе ў магілу. А ўдава была практычнай жанчынай… І крыж пачаў пераходзіць з пакалення ў пакаленне. Вось толькі шчасця не прыносіў. Род заняпаў, і ў дзевятнаццатым стагоддзі сапраўды дайшоў амаль да жабрацкага становішча. Крыж з перлінай быў фактычна адзіным пасагам прабабкі. Калі прадзед прайграўся ў карты дашчэнту, то прымушаў маладую жонку прадаць ейны крыж ці хаця б перліну з яго. Сума была б і на тыя часы досыць вялікая. Прабабка адмовілася. Яна была гордым чалавекам. Падобна на тое, што яна паклала крыж у магілу Грыня Вяржбіцкага, як той і наказаў. — Вось адкуль ваша непрактычнасць! Успадчыненая ад прабабкі,— пажартавала я. — Напэўна, — засмяяўся Вінцук. — Але… З мясцовых аповедаў вядома, што пасля ад'езду жонкі прадзед зацята шукаў магілу старога лоўчага. — І не знайшоў? — Мяркуючы па ўсім, не. — Чаму? Хіба не захавалася помніка, архіваў? — Дзіўна, але, відаць, так. Нібыта нехта паклапаціўся, каб і памяці пра майго продка не засталося. Нічыпар Хведаравіч «дастаў» мяне сваімі роспытамі. Корпаўся ў архівах, звяртаўся па парады да розных знаўцаў. Аднойчы трапіў да вядомага мінскага антыквара. У таго былі спісы каштоўнасцей, месцазнаходжанне якіх сёння невядомае, хаця яны недзе ёсць. Там значыўся крыж каралевы Боны з чорнай перлінай. Нават вага той перліны значылася. — Чакайце, гэта ж колькі год таму крыжу? Не менш як чатырыста? — Выходзіць, так. — Хіба перліна не папсавалася за такі час? Вінцук паціснуў плячыма. — Я не спецыяліст па каштоўнасцях… Але гаворка пра асаблівы, дужа рэдкі гатунак перлін. Мусіць, і якасці ў яго асаблівыя. Прынамсі, антыквар дужа зацікавіўся. Цудко «расцвіў» ад таго, што прафесіянал нарэшце жадае паслухаць пра ягоныя вышукі. Расказаў усё, што ведаў. І тое, што ў іх школе працуе вартаўніком нашчадак Палецкіх і Вяржбіцкіх, які такія-сякія звесткі пра радавыя таямніцы можа распавесці… Небарака марыў пра шыльдачку з яго імем у сталічным музеі і артыкулы ў навуковых часопісах. І не падазраваў, што мае справу са звычайным мафіёзі. — Ну вось, а вы казалі, што дэтэктыўная частка скончылася, — папракнула я Вінцука. Той паморшчыўся: — Які там дэтэктыў… Гэта хутчэй «мыльная опера». Антыквар меў неафіцыйную гаспадыню, пастаянную кліентку, якая вельмі цікавілася старажытнымі каштоўнасцямі і заўсёды ведала, чаго хоча. Так у Наўі пачала з'яўляцца прыгажуня Вера Сцяпанаўна, жонка мільянера Бутава. Якая ведала, што хоча займець каралеўскі крыж, і ведала нашчадка Палецкіх… Якога вельмі хацела нарэшце «паставіць на месца»… Каб зразумеў, што ісціна — на баку моцных, тых, хто мае ўладу і грошы. Каб убачыць, як ён локці сабе кусае, што страціў сваю «багіню» з-за ўласнага глупства, што не захацеў паслухацца яе… І каб нарэшце паслухаўся. — Жонка Бутава — ваша Віта?! Вінцук не адказаў, падняўся і пачаў прыбіраць кубкі са стала, за якім яго прадзед, магчыма, і прайграў суседнюю вёску. — Адчуваю сябе Атосам, які распавёў д'Артаньяну страшную таямніцу Мілэдзі… — Калі ёй патрэбны крыж, чаму яна імкнецца патрапіць у скляпенне? — Перш за ўсё, каб пераламіць мой супраціў. Шчасце яшчэ, што не ведае пра майстэрню, пра мае карціны. Па-другое, у скляпенні — архівы, фрагменты надмагілляў з касцёла. На месцы старых могілак нічога ж няма, бульдозерам раўнялі. Калі ўскрывалі труны, панаехала «людзей у цывільным». І як было каля касцей нешта каштоўнае — пярсцёнак ці крыжык — складалі ў спецыяльныя пакеты. Але антыквар, з якім гаварыў Цудко, сцвярджае, што калі б рэч такой каштоўнасці знаходзілася ў нечых руках, ён абавязкова ведаў бы. — Гэта праўда. Мяне самую часам здзіўляе абазнанасць такіх дзялкоў, але магу пацвердзіць: у іх зарэгістраваныя ўсе вартыя ўвагі каштоўнасці і ў прыватных калекцыях, і ў самых патаемных сейфах дзяржавы, і ва ўладанні крымінальнікаў. І ўсе перасоўванні такіх прадметаў адсочваюцца. Так што паспрабуй збыць такому дзялку, скажам, сыгнет караля Жыгімонта Старога… Ён за камп'ютэр — і выдае табе, што такі сыкгнет належаў да сярэдзіны семнаццатага стагоддзя Сангушкам, пасля перайшоў як шлюбны падарунак у род Чартарыйскіх… А з верасня мінулага года належыць уладальніку валютнага стрыпціз-клуба бісексуалаў па мянушцы Рванае Вуха… Так што ў вас, даражэнькі, падробка! Мы рассмяяліся, а пасля Вінцук неяк сур'ёзна сказаў: — І самае паганае, што ўсё роўна яны прыйдуць і возьмуць, што хочуць. Але трэба, каб на іх шляху стаялі тыя, каго можна перамагчы, але нельга пераступіць. Цудко якраз такім і быў — з ім яны пралічыліся. Ганьба не ў тым, што ты слабы. Ганьба, калі ты не заступаеш шлях злу. — Я згодна з вамі… Мы паглядзелі адно аднаму ў вочы. Гэтыя вернуцца. Але саступаць ім нельга. Яны перамогуць. Але мы не павінны здавацца.6
На панадворку пачуўся вясёлы голас: — Кася! Ты дзе там, вандроўніца? Нюта! Прыехала! Мая сяброўка, аддыхваючыся ўсім сваім пышным целам, увалілася ў княскі дом разам з невычэрпным запасам весялосці. — О, чарапкі! Ай, які цуд, маёліка! Геральдычная кафля! О! Я з цяжкасцю адарвала сяброўку ад скарбаў у скрыні, вынесенай са скляпення. — Ты яшчэ паглядзіш, якая скульптура! А хто з табой прыехаў? — Ну ты летуценніца. Начальства нашага не ведаеш. Зіма, дзеўкі грыпуюць, хто сюды пацягнецца? Падзякуй, што я прыехала. Вінцук злавіў мой позірк, я неўпрыкмет кіўнула — маўляў, усё ў парадку, поўная канспірацыя, — і ён выйшаў, шоргаючы галёшамі на вяровачках. Нюта недаўменна паглядзела яму ўслед: — Хто гэта? Нейкі… нетутэйшы з выгляду. — Вартаўнік мясцовы. Будзе нам дапамагаць. Я ўгаварыла Нюту пачаць не з чарапкоў, а са скульптур. Каб справа ішла хутчэй, паклікала зноў насцярожанага Вінцука — н яма чаго выстаўляць сябе бажаволкам. Няхай дапамагае. Нічога з таго, што было ў скляпенні, Цудко ў рэестры не занёс. А трэба было занатаваць усе гэтыя багацці на паперы. Вінцук моўчкі цягаў фігуры, дапамагаў Нюце з абмерамі, я запісвала і рабіла прамалёўкі. Мы вырашылі, што забяром алтарную разьбу, некалькі драўляных скульптур, мармуровага анёла і тое-сёе з керамікі і шкла. Астатняе — варта перадаць у раённы музей. Мы агледзелі надмагіллі. Пад адным з іх, чорным, з выявай перакуленай паходні, некалі спачывалі Ганна Даратэя Палецкая з роду Кішак і Антоній Валенты Палецкі, яе муж. Абое жылі ў васемнаццатым стагоддзі. Яшчэ адна пліта, з прыгожага шэрага, з ружовымі жылкамі мармуру была з магілы іх дачкі, Агнесы Палецкай, памерлай у шаснаццацігадовым узросце. Пліта была трэснутая напалам, відаць, таму яе і не забралі сучасныя марадзёры. У цёмным куце ляжала яшчэ адно надмагілле, на якім некалі, па старым звычаі, быў высечаны барэльеф у выглядзе статуі нябожчыка. Каму перашкаджала выява памерлага — невядома, але ад статуі добра захаваліся толькі ступакі ног, па якіх было зразумела, што тут ляжаў рыцар у поўным узбраенні. Відовішча жудаснае, нібыта сапраўдны зганьбаваны труп. — Ну, дасць Бог, сёння збольшага ўсё агледзім, — прагаварыла Нюта, падвязваючы шчыльней вакол галавы стракатую хустку ў кветкі.— Заўтра і дахаты. Табе добра, ты вольны птах, а ў мяне дома кіндэры. Пакінь іх надоўга — невядома, што вытвараць. І бацька не ўпільнуе. Вінцук павесялеў — цудкоўская калекцыя набывала афіцыйны статус. Заставалася агледзець анёла. Ён быў вялікі, у рост чалавека. Здавалася, яго немагчыма скрануць з месца — анёл схіліў калені ў самым куце, упёршыся крыламі ў сцены, там, дзе пачыналіся стэлажы. Вінцук памармытаў у бараду, прынёс тоўстую вяроўку і абкруціў анёла, які ў жаху пазіраў на свайго катавальніка белымі вачыма. — Ён што, адзін збіраецца яго зрушыць? — прашаптала мне Нюта. Та-ак, відаць, з мазгамі ў майго Монтэ-Крыста сапраўды не таго… Між тым Вінцук нацягнуў вяроўку, напружыўся… і анёл скрануўся з месца. Нюта таксама ўхапілася за вяроўку, учапілася і я. Анёл пасоўваўся наперад рыўкамі, нібыта грэшнік поўз на каленях да месца пакарання. Нарэшце ён спыніўся, якраз пад лямпачкай пасярэдзіне скляпення. Нюта па-сяброўску пхнула Вінцука ў плячо: — Ну ты, Геркулес, спецыяльна трэніраваўся, ці што? — А гэта я, каб пацвердзіць прымаўку — сіла ёсць, розуму не трэба, — прабурчэў задыханы Вінцук. — Як, ты яшчэ і гаварыць умееш? — не прапусціла «ўшчыкнуць» наўеўскага мізантропа мая сяброўка. Вінцук зачырванеўся, закашляўся… І мы ўтраіх пачалі абмяркоўваць скульптуру. Відаць па ўсім, шаснаццатае стагоддзе. Вінцук заўважыў, што хаця майстар і мясцовы, і адчуваецца адсутнасць школы, аднак за ўзор узятая італьянская скульптура. У Гародні ў касцёле ёсць анёл дакладна ў такой самай позе. — На жаль, — замагільным голасам абвесціў Вінцук, — мы, беларусы, вельмі любім наследаваць чужым узорам, замест таго каб працаваць, як Бог паклаў на нашу, беларускую, душу. Таму й атрымліваецца ў нас усё наперакасяк. — Глядзіце, тут нешта напісана! — падала голас Нюта. Сапраўды, злева, там, дзе засталіся рэшткі ад п'едэстала, на якім некалі стаяў анёл, віднеліся літары… Верхняя частка надпісу. Мы пачалі разбіраць яго, і ў нас атрымалася нешта накшталт «Segitur Nemupodus ultor atergo deus». На жаль, знаўцаў латыні сярод нас не было, і мы пачалі гадаць. — «Deus» — гэта зразумела, Бог, «ultop», здаецца, ці то «гнеў», ці «помста»… Вінцук уздыхнуў і наважыўся прызнацца пры Нюце: — У мяне тут лацінскі слоўнік ёсць… Праўда, маленькі… Па Вінцуковым слоўніку мы вызначылі, што «ultор» сапраўды значыць «помста», «seqatur» — «пераследуе». Слова «tergo» мы вызначылі як форму ад «tergum» — «спіна». У спалучэнні з прыназоўнікам «а» гэта мусіла значыць прыблізна «за спінай». Значыць, гнеў Божы пераследуе нейкага «немвподуса». Нічога падобнага на таямнічага «немвподуса» ў слоўніку не было. — Або гэта значыць «грэшнік» ці «злачынца», або гэта нейкае асабістае імя або мянушка… — стомлена сказала Нюта. — Можа… — пагадзілася я. — Немвподус… А можа, мы нешта не так прачыталі? Вінцук зноў нахіліўся з ліхтаром да анёла, пашкроб літары пазногцем. — Па-мойму, тут не «p», тут «r». Цяжка прачытаць, кавалак адбіты. — Значыць, «немвродус»… — Ну і што нам гэта дае? — скептычна зазначыла Нюта. — Немвродус… Немврод… — мяне асяніла. — Радуйцеся, што я такая інтэлектуальная! Так называлі Ісава, брата Іакава, з біблейскай прыпавесці. Таго самага, які прадаў брату права першародства за талерку супу! Нават цытату памятаю: «Немврод — моцны паляўнічы перад Госпадам Богам!» Паляўнічы! Паляўнічы… Лоўчы! І помста Божая за неадплачанае злачынства! Я пераможна зірнула на Вінцука. Анёл некалі вартаваў магілу лоўчага Грыня Вяржбіцкага! — Ну вось і сапраўды знайшлі ключ ад таямніцы. Цяпер пастараемся высветліць, дзе раней гэты анёл быў. Андрэевіч, на кватэры якога я жыву, кажа, што памятае, як яго трактарам сюды валаклі. — Які ключ? Што ты зноў за таямніцы развяла? — накінулася на мяне Нюта. Але я моўчкі складала паперы. Андрэевіч, якога я нахабна выцягнула з утульнага кабінета новай школы, доўга вадзіў нас па заснежанай пустцы між прадуктовай крамай і нарыхтоўчым пунктам, дзе некалі знаходзіўся касцёл. Правільней, вадзіў адну мяне — Вінцук, які змяніў галёшы-пантофлі на валёнкі, моўчкі цёгся за намі, нібыта ў якасці носьбіта майго мальберта, а здарожаная Нюта пажадала мне хутчэй угаманіцца і пайшла адпачываць. Мы знайшлі месца, дзе некалі знаходзіўся анёл, — не ў самім касцёле, а звонку, у нішы. Там захаваліся рэшткі сцяны. Што ж, месца вядомае. I што цяпер рабіць? Раскопваць гурбы?7
У дырэктаравым доме Нюта пасябравала з гаспадыняй і дапамагала ёй чысціць бульбу. У такія моманты я заўсёды востра адчуваю сваю недасканаласць. Ну чаму я не здольная вось так нязмушана сыходзіцца з людзьмі, гэтак спрытна ўпраўляцца са спрадвечнымі жаночымі справамі… Ды яшчэ не ўмею схаваць, што ад гэтых спрадвечных… мяне нудзіць. На кухні накрылі стол. Нюта спявала народныя песні, на што яна вялікая майстрыха. Андрэевіч з жонкай на ўвесь голас падцягвалі. Дзеці смяяліся. Паласатая котка вуркатала і церлася аб ногі. Весела было… Як на хрэсьбінах у багатага суседа. Я ледзь выпрасілася да ложка, атрымаўшы ад Нюты абвінавачванне ў адарванасці ад народу. Я стаяла ў цёмным пакоі і глядзела на будынак панскага дома. Снег блішчэў у блакітным святле месяца, як атлас. Я ўспомніла карціну Вінцука, і падалося, што над вёскай сапраўды ляціць прывідная кавалькада… Сэрца сціснула туга. Я ўявіла, як мой новы знаёмец сядзіць цяпер адзін у пустым доме сваіх продкаў, куды штохвілю могуць завітаць нягоднікі… Але, хутчэй за ўсё, ён — у сваёй майстэрні і працуе, адасоблены ад свету, недасяжны для зямнога і жорсткага. Я машынальна круціла ў руках ліхтарык. Націснула кнопку… Уявіла, як прамень ляціць, паступова рассейваючыся ў цёмным паветры, бяссілы асвятліць тое, што аддзелена ноччу… Раптам у далёкім акне былой школы таксама загарэўся і згас агеньчык ліхтара. Як быццам стукнуўся ў маё сэрца… Значыць, мы цяпер глядзім адно на аднаго, самотныя ў гэтай начы, у гэтым холадзе, у гэтым свеце… Знізу даносілася песня пра Касю, якая пайшла воду браці. Я раптам адчула такую тугу, такую адвержанасць ад гэтага месца — са мной бывае, — што апранула футра і кінулася ўніз. Нюта, занятая размовай з Андрэевічам, няўважна зірнула на мяне праз прыадчыненыя дзверы кухні. На ўсялякі выпадак я прагаварыла: — Я хутка… Няхай думаюць, што пайшла ў прыбіральню. Услед даносілася:— Конь ваду п'е, п'е,
Ножкаю б'е, б'е.
Уцякай, Касенька,
Ён цябе заб'е.
Хай забівае,
Хай забівае.
Я нікуды не пайду,
Бо цябе кахаю.
Мы зноў сядзелі сярод карцін і старой мэблі. І… сварыліся. Я сцвярджала, што трэба найхутчэй абнародаваць інтрыгу з каралеўскім крыжам, магчыма, праз публікацыю ў прэсе. Арганізаваць раскопкі на месцы гіпатэтычнай магілы Грыня Вяржбіцкага. Карацей, зрабіць усё магчымае, каб каштоўнасць не трапіла ў мафіёзныя рукі. Вінцук, наадварот, прапаноўваў захаваць у таямніцы ўсё, пра што мы даведаліся, і пакінуць памерлым іх маёмасць разам з праклёнам. — Грэх выцягваць з магілы на Божы свет тое, што вечна будзе несці з сабой спакусу сквапнасці і зайздрасці! Вы ўявіць сабе не можаце, які ланцуг злачынстваў можа за ім пацягнуцца! Нават калі, у лепшым выпадку, вы паспееце выкапаць крыж першай, наўрад ці вам удасца перадаць яго ў музей. У вас ёсць гарантыя, што не знойдзецца майстар, які заменіць яго падробкай? Вы ўпэўненыя, што нашы «органы аховы правапарадку» застрахаваныя ад элементарнай карупцыі ці шантажу, што вас жа не арыштуюць за зніклую таямнічым чынам каштоўнасць? У Льва Талстога ёсць прыпавесць пра двух святых манахаў, перад якімі зваліўся проста з неба мех з грашыма. Адзін манах кінуўся бегчы прэч. Другі падумаў, што хоць грошы і ад злой сілы, але могуць паслужыць дабру, і ўзяў іх. Пачаў будаваць лячэбніцы, раздаваць жабракам міласціну. Калі манахі сустрэліся зноў, выявілася, што той, што збег ад спакусы, захаваў сваю святасць, а другі, які ўзяў грошы, страціў яе! — Вы проста іпахондрык! — крычала я. — Вы і з карцінамі сваімі так — нібыта талент дадзены вам для ўласнае ўцехі. Не вамі дадзена — не вам яго і хаваць ад людзей! І пра скульптуру — вы ж ведалі яе сапраўдную каштоўнасць, а дзеду не сказалі. Няхай бы стары пры жыцці парадаваўся. — Чаму вы думаеце, што я не гаварыў? Ды хто ж вар'ята слухае. А карціны… Вы б хацелі, каб я зладзіў выставу, учыніў перформанс, уразіў артыстычны свет сваёй ватоўкай і галёшамі ў спалучэнні з вытанчанай каларыстыкай? Навошта? Для мяне нічога няма важней за ўнутраную волю. А сувязь з матэрыяльнымі рэчамі, прывязанасць да каштоўнасцей свету гэтую волю парушаюць. Як толькі чалавек перастае быць гатовым без жалю пакінуць усё, што мае, ён робіцца рабом гэтага! — А хто вам даў права лічыць сябе вольным ад свету? — абуралася я. — Вы не змаглі стацца пустэльнікам, не падманвайцеся. Вас моцна трымаюць зямныя жарсці. А вы не думалі, што Гасподзь абраў вас сваім інструментам, каб праз вашы творы нешта дадалося да агульнай духоўнасці? Хіба можна адпрэчыць галоўны сэнс мастацтва — служыць камертонам прыгажосці, які настройвае душы на ўспрыняцце ісціны?! Пан Палецкі толькі іранічна бліснуў вачыма. — Сучаснае мастацтва ідзе хутчэй па шляху дэструкцыі, разбурэння прыгажосці, вам хіба не ведаць. І не трэба навязваць мне месіянства — цяпер гэта модна, але прэтэндаваць на званне «божага інструмента» — і грэх, і наіўнасць. Так што раю і вам адмовіцца ад гэтай ролі — бязгрэшнай статс-дамы, апякункі дабрадзейнасці пры каралеўскім двары. Вы праносіце сябе па жыцці, як чашу Грааль, вынайшлі для сябе высокі востраў. Быў у мяне сусед па псіхушцы, якому здавалася, што ўсё навокал бруднае, а ён адзін чысты. Так што небараку даводзілася сілком карміць і ўкладваць на ложак, бо ён баяўся запэцкацца. Як вы. Пакуль недасканалыя людзі, якія не могуць адрозніць Канта ад Конта, цягнуць на сабе жыццёвыя крыжы, кожны як можа, і ствараюць тое жыццё, без якога вы — проста мармуровы анёл без сэрца. — Што?! Гэта я — без сэрца? Мы злосна глядзелі адно на аднаго. Вось вам рамантычнае спатканне. Мяне разабраў смех. Вінцук няёмка кашлянуў… і таксама рассмяяўся. Злосць знікла бясследна. Сапраўды, што нам дзяліць у гэтым свеце? У словах кожнага была горкая ісціна. Але крытэрыі, па якіх мы спрабавалі намацаць шлях да адзінай Ісціны, былі ў нас адны. Ёсць крыж, няма, ці нам кідацца ў залатую ліхаманку? Княскі нашчадак раптам спытаў таямнічым шэптам: — Падарожжы ў часе любіце? Я няпэўна паціснула плячыма… Што ён прыдумаў? Вінцук падышоў да бронзавага падсвечніка, які стаяў на камодзе, і запаліў свечкі. А тады выключыў лямпачку. Па пакоі шаргатнуліся цені. Столь згубілася недзе ў вышыні. Цьмяна засвяціліся металічныя аздобы мэблі і рамкі карцін. А вочы на партрэтах зрабіліся бяздоннымі і жывымі. Так, жывымі. Я забылася, што яшчэ нядаўна паблажліва называла гэтыя карціны дылетанцкімі. Мне нібыта адкрылася іншае, сапраўднае, аблічча гэтага дома. Вінцук паднёс падсвечнік да аднаго з партрэтаў. На мяне сярдзіта зірнуў самавіты вусач, лысы, як медаль. — Дазвольце прадставіць вам пана Кабылянскага, палкоўніка ў адстаўцы, уладальніка суседняй вёскі і заўсёднага партнёра майго прадзеда па картах… Вінцук цырымонна пакланіўся. А я што, горш за Папялушку? І прысела ў рэверансе. Ніколі не забуду той вечар. Мы, як дзеці, размаўлялі з партрэтамі, з вазамі, з мэбляй, смяяліся, прыдумлялі страшныя «гатычныя» гісторыі… Баль ценяў… Якія ніколі не пакідалі гэты дом, проста хаваліся па кутах. І гэта можа быць знішчана! Я пачала марыць, каб узамен за знойдзены крыж дзяржава выдзеліла грошы на аднаўленне дома і ўтварэнне ў ім вялікага музея. — А галоўным экспанатам будзе прамы княскі нашчадак! Вінцук скептычна пахітаў галавой: — Два гады таму ў суседнім мястэчку экскаватаршчыкі выкапалі скарб — спрэс золата, срэбра ды каштоўныя камяні. На некалькі сотняў тысяч долараў. Улады «пранюхалі», змусілі рабацяг здаць скарб і выплацілі на ўсіх… дзвесце долараў. На падставе афіцыйных актаў аўтарытэтнай эспертызы. І ў самых лепшых абставінах прабабчын крыж нават у музей не змесцяць — ён жа з-за каштоўнасці перліны трапіць ў дзяржаўны валютны фонд. Мы ўселіся ў крэслы і чамусьці пачалі ўспамінаць свае жыцці. Я не заўважыла, як расказала Вінцуку пра Альберта, пра Радзіка… Пра свой няўдалы шлях у мастацтва… Чамусьці мне было лёгка расказваць яму ўсё. Як ціха… Утульна… Толькі каміна ўсё-ткі не хапае. Пачуўшы пра маю настальгію па камінах, Вінцук адчыніў дзверцы грубкі, і агонь пачаў выконваць мне свой складаны рытуальны танец. Не хочацца зноў ісці на холад, але Нюта, напэўна, хутка заўважыць маю адсутнасць. Я прыўзнялася. — Ну, мяне чакаюць… Вінцук неяк дзіўна глядзеў на мяне. Як на кітайскую вазу. Раптам устаў, узяў са стала ліхтар. — Пойдзем! Апранайцеся, там холадна… Гэта яшчэ што за фокусы? — Паўгадзіны вы можаце ахвяраваць… Я толькі накідаю эскіз. О, Госпадзе, чаму Ты спасылаеш мне адных апантаных мастакоў? Я пазіравала для карцін самых розных. Але мастака, які б працаваў так, як Вінцук, я не бачыла. Здавалася, над ягонай калматай галавою распаўсюджваецца нейкае ззянне, як ад свечкі. Праз хвілін дваццаць я не вытрымала, каб не зірнуць на палатно… Мяне ўразіла, колькі ён паспеў за гэты час зрабіць — ужо вымалёўвалася будучая карціна… І мне захацелася, каб яна была скончаная. Я ціхенька вярнулася на крэсла. Вінцук пісаў, нібыта ў апошні раз, і мармытаў сабе ў бараду: — Дзёрзкасць… І безабароннасць… Так і належыць… Так і добра… Чысціня і наіўнасць… Але з горыччу, з горкім адценнем. Лазурак і залацістыя адценні… Толькі прасветы. Боязь жыцця — адкрытасць насустрач — і боязь… Канфлікт кармінавага і смарагдавага… Вар'яцкае спалучэнне… — Слухайце, не магу ўсвядоміць, ці вы вар'ят, ці псіхатэрапеўт, — не вытрымала я. Мастак ніяк не адрэагаваў на мае словы, час ад часу працінаючы мяне з-за мальберта позіркам. Раптам унізе, на першым паверсе, нешта загрукала. — Вінцук, чуеце?! Не чуе. Я падбегла і патрэсла яго за рукаў. — У доме нехта ёсць! Вінцук апусціў пэндзаль і недаўменна паглядзеў на мяне. Дзесьці ўпала нешта металёвае. Вартаўнік кінуўся да выключальніка, патушыў святло і схапіў мяне за руку. — Хадзем, толькі ціха! — Можа, гэта Нюта мяне шукае? — няўпэўнена шапнула я, але зараз жа ўнізе пачуўся такі грукат, які неўзнарок нават Нюта не магла б утварыць. Мне зрабілася страшна. Вінцук пацягнуў мяне за руку па цёмным калідоры, пасля па вузкай вінтавой лесвіцы… А ў доме чуўся пранізлівы жаночы голас: — Я ведаю, што ты тут! Выходзь, пагаворым! Ты стаў баяцца мяне, Віктар? Не бойся. Мне ўсяго толькі трэба з табой пагаварыць! Я так больш не магу. Будзь разумны… У канцы лесвіцы знаходзілася нізкае акно, забітае дошкамі. Вінцук адным рухам выламаў іх. — Ну, усё, ідзіце… Тут невысока. — А вы? — Я вартаўнік. Як жа мне пакінуць давераны аб'ект? Не хвалюйцеся, нічога яны мне не зробяць, а ад свайго лёсу не ўцячэш. Давайце падсаджу… Ну… Але не паспела я ўскараскацца на падаконнік, як перада мной узнікла страшная чырвоная фізіяномія з аптымістычнай усмешкай. — Банжур, мадам. Куды спяшаецеся? І па сотавым тэлефоне: — Гаспадыня, яны тут! Барадаты з нейкай бабай! Адкуль я ведаю, што за баба? Рудая, сімпотная. Добра, трымаю.
8
Шэравокая «прынцэса» глядзела на мяне з нянавісцю. — Ты, даражэнькая, проста як прывід: калі ні з'явішся, тут як тут. Спадабалася, напэўна… І прыгажуня некалькімі квяцістымі фразамі распісала, што канкрэтна мне спадабалася ў вартаўніку, а яму ўва мне, і хто я такая ёсць. Ад бруднай лаянкі я звычайна губляюся і адчуваю тужлівае неразуменне. Але тут мяне настолькі ўразіў кантраст між вытанчаным абліччам дамы і брудам, які ліўся з яе дасканалых вуснаў, што я проста з цікаўнасцю глядзела на яе, як на рэдкую жывёлу. — Замаўчы, — жорстка сказаў Вінцук. — Не варта мераць іншых па сабе. Кацярына Аляксееўна займаецца тут сваёй навуковай працай. Ёй, дарэчы, час ісці. Яе чакаюць супрацоўнікі. Так што не рабі глупствы, няхай Кацярына Аляксееўна пойдзе, і абяцаю, што я пагавару з табой. «Прынцэса» штучна засмяялася: — Ну, па-першае, калі ўжо ты ўпершыню за два гады зрабіў мне такую ласку, што загаварыў са мною, то я падазраю, гэта не без уплыву тваёй навукоўкі. Па-другое, яна зараз пойдзе і падыме шухер, прывалачэ якога-небудзь ідыёта. І па-трэцяе, ёсць у нас меркаванне, што твая дамачка можа дапамагчы нам па адным цікавым пытанні. Так што няхай яна тут, у цёплым месцы, пасядзіць, пакуль мы паразмаўляем. І сядзіць ціхенька, а то мае хлопчыкі вельмі нервовыя… На гэты раз з «прынцэсай» было трое «хлопчыкаў»-бамбізаў, не лічачы антыквара. Мяне ветліва правялі ў першую залу музея і пасадзілі на крэсла перад калыскай, так што я адчула сябе часткай экспазіцыі. На другім канцы залы антыквар, які час ад часу кідаў на мяне злыя позіркі, курыў і ціха перагаворваўся з чарнявым тыпам з баксёрскім прыплюснутым н осам. Яшчэ адзін «хлопчык», прыгажунчык з каротка стрыжанымі светлымі валасамі, забаўляўся тым, што круціў у руках ножык-«матылёк». Ну а той чырванаморды, што злавіў нас ля акна, відаць, па-ранейшаму ахоўваў дом ад непажаданых сведак. З другой залы пачуўся голас «прынцэсы». Мусіць, дзверы няшчыльна зачыненыя. Я схавала твар у каўнер футра, каб не выдаць сябе эмоцыямі, і прыслухалася. «Прынцэса», мяркуючы па інтанацыі, хвалявалася — ніколі б не падумала, што такая лялька можа хвалявацца. — Ты нават не спрабаваў мяне зразумець. Як быў казлом, так і застаўся… (Умеюць жа некаторыя гаварыць квяціста!) Пажыў бы, як я, з бацькамі-алкашамі, у кватэры, дзе нават коўдры прапілі… Я табе сказала, што я з дзетдома, жыву на кватэры… Баялася, што ты пабачыш той бруд, у якім я жыву. Я нават зрабіла ўсё, каб маці і бацька не даведаліся, што я выходжу замуж, каб не дай Бог не з'явіліся на вяселле. Каб твая мамачка ў капялюшыку не пабачыла маёй маці ў паркалёвай хустцы. Ты ж быў прынц, паніч, узвышаная натура. Для ўсіх я была — Верка, для цябе назвалася Вітай. Дзе табе здагадацца, што я сукенку ў сяброўкі пазычыла, што, каб купіць сабе французскія духі — табе ж спадабаўся іх пах! — цэлы месяц аблічвала пакупнікоў, ружы другога гатунку падстаўляла да першага гатунку. Што дырэктар крамы аднойчы гэта заўважыў, і, каб замяць справу, мне давялося аддацца яму проста ў кутку крамы, пасля працы… А ты чакаў мяне на вуліцы, каб павесці да чарговых геніяльных знаёмых. А ты ведаеш, чаго мне каштавалі тыя візіты да геніяльных знаёмых? «Ах, Кандзінскі! Ах, Драздовіч! А вы чыталі апошнія вершы Разанава?«Яны думалі, я сціплая і маўклівая… А я слова баялася вымавіць… І ты яшчэ вучыў мяне размаўляць на гэтай калхознай мове. Ды яна мне дома абрыдла, мацюкамі перасыпаная! Ты ж не прыняў бы мяне такой, якая я была, ці не так? — Табе вельмі хочацца, каб я быў вінаваты? Што ж, прызнаю сваю віну. Сапраўды, глядзеў на свет праз ружовыя акуляры. Але ты дарэмна баялася — я вельмі цябе кахаў. Ты магла разлічваць на мяне. — Казёл! — злосна выгукнула Вера. — Ты хацеў бачыць багіню. Але якая б мыла табе шкарпэткі. Ну, што ж, я мыла твае шкарпэткі… І, ведаеш, нават шчаслівая пры гэтым была. — Дык чаму ж не хапіла табе гэтага шчасця? Не толькі ж мыццё бруднай бялізны ў цябе было… Нашто спатрэбілася прадаваць мяне крымінальнікам? — Дурань! Гэта самы звычайны бізнес. Ды я табе колькі пра гэта ўжо… А ты, калі ў мянтоўку пайшоў, думаў, што са мной зробяць? — Я нічога пра цябе не расказваў. — Я не пра міліцыянтаў,— што яны могуць, а пра тых… крымінальнікаў. Маё шчасце, што Бог даў мне прывабны тварык. Выкруцілася. Нават, як бачыш, угару пайшла. — Віншую. — І не трэба намякаць, што я — сцерва, а ты — святы. Колькі разоў я да цябе ў бальніцу прыходзіла, колькі цябе прасіла? Ты ж як слуп на сваім стаяў… Нават не размаўляў са мною. І вось, бачыш, чаго дабіўся — сядзіш тут, як воўк, ні працы, ні хаты. Якая шалава на ноч прыбяжыць — дык і рады. Але цяпер хоць паслухай… Таму што я больш прапаноўваць не буду. Вера загаварыла ціха і горача: — У цябе зараз ёсць шанец. Я ведаю, вы знайшлі месца, дзе тая залатая штуковіна. А можа, і сама яна ў вас? Антыквар кажа, яна тысяч на трыста баксаў пацягне. Мы яе прададзім і з'едзем разам за мяжу. Я — не дурная, даўно валодаю паловай акцый свайго благавернага. Калі хочаш ведаць, у нашым свеце я маю больш уплыву, чым ён. У мяне зараз у адным банку два мільёны баксаў. Ну а крыж — будзе твой пасаг. Я ведаю, ты не мог на мяне забыцца. Няма такога мужыка ў свеце, які б мог на мяне забыцца. Ты скажы толькі месца, дзе, на тваю думку, закапана тая халера. І хай яны капаюць. Папраўдзе, крыж для мяне — толькі падстава. Я нават не надта веру, што ён існуе. Ты толькі згадзіся… І мы з табой з'едзем. Куплю табе майстэрню, дзе захочаш, — у Парыжы, у Венецыі, у Швейцарыі… Зноў будзеш маляваць, твае карціны трапяць у лепшыя галерэі свету. Усё табе дам, што пажадаеш. Дурненькі мой… Голас «прынцэсы» загучаў упэўнена-ласкава… Але адразу ж змяніўся. Відаць, Вінцук не адрэагаваў на яе ласку. — Грэбуеш? Ды хто ты такі? Ты хоць разумееш, што варта мне пальцам кіўнуць і цябе зараз на кавалачкі настругаюць. І цябе, і тваю… А я — з усёй душой… — Бедная, бедная Віта, — Вінцук гаварыў спакойна-спачувальна. — Ты так і не зразумела, што не ўсё ў жыцці можна купіць. — Усё! І цябе куплю з вантробамі, і гэта куплю, і гэта… — пачуўся гук разбітага посуду. «Прынцэса» відавочна вырашыла спагнаць раздражненне на цудкоўскай калекцыі. — Асцярожней, Вера Сцяпанаўна, гэта ўсё музейныя экспанаты, за захаванасць якіх я адказваю. Відаць, Вінцук затрымаў яе руку, таму што «прынцэса» зашыпела ад злосці: — Чапаць мяне!.. Паскуда! Хопіць здзекавацца, душу маю даставаць. Зверху ўніз паглядае, прынц! Ну, я цябе ўтаймую, як некалі сваю любімую аўчарку Бэтсі… Яна таксама некалі на мяне гыркала, а цяпер ногі мне ліжа. Дзімыч! Паша! Целаахоўнікі кінуліся на вокліч гаспадыні. Пачуўся страшэнны грукат, і адзін з іх чамусьці адразу вылецеў праз дзверы назад, ударыўся аб старажытную ступу і з лаянкай зноў рынуўся ў бойку. «Прынцэса» верашчала: — За што я вам грошы плачу! Слабакі! Антыквар непадалёку ад мяне спалохана прыціснуўся да сцяны. У залу прабег трэці «хлопчык», той, чырванаморды, відаць, выкліканы з вуліцы. Ну чаму гэты княскі дом стаіць наводшыбе! Каб хоць трохі бліжэй да жытла — такі вэрхал абавязкова б нехта пачуў… Зноў грукат, глухія ўдары, лаянка, вось быццам бы нехта ўпаў. Раптам пачуўся страшны хрыплы крык-стогн… Вінцук! Я ўскочыла — антыквар кінуўся да мяне з воклічам: «Сядзець!», але не паспеў: я ўварвалася ў залу… Вінцук ніцма ляжаў на падлозе. Чырванаморды ўпіраўся каленам у ягоную спіну і за валасы прыпадымаў яго твар ад падлогі, двое другіх выкручвалі вартаўніку рукі… А «прынцэса» стаяла перад ім і тыцкала ў твар вострым носам серабрыстага боціка: — На мяне глядзі! На мяне! Яшчэ раз шокерам яго! — Мадам захапляецца садамазахізмам? — я проста кіпела. — Магу падказаць адрасок аднаго мінскага клуба, дзе хапае вычварэнцаў, якія будуць лізаць вам боты. Яшчэ і грошыкі заробіце на калготы ў сетачку. А тут неяк непрыгожа выглядае… Думаю, яна зрэагавала не столькі на сэнс маіх слоў, колькі на з'едлівы тон. — Яшчэ адна «вумная»… Прыгод шукае на сваю… (тут была выдадзена чарговая порцыя лаянкі, якую не хочацца цытаваць). Зараз скажу Дзімычу, каб ён цябе задаволіў. Проста тут. Прыгажунчык Дзімыч паглядзеў на мяне і расплыўся ва ўсмешцы: — Як загадаеце, Вера Сцяпанаўна. Я гатовы. Я зразумела, што гэта не жарты. Спадзяюся, мой твар захаваў выраз спакойнай грэблівасці. — Крыж сапраўды існуе, — цвёрда сказаў Вінцук. — Ён у магіле Грыня Вяржбіцкага. Пад тым месцам, дзе стаяў мармуровы анёл. На плошчы, дзе рэшткі фундамента касцёла, прыблізна метр ад металічнага слупа… — Той анёл, што ў скляпенні? — удакладніў антыквар. — Я так і думаў, што неабходна яго агледзець. На ім ці надпісы нейкія засталіся, ці таемныя сховішчы… А то важдаліся, далікатнічалі… — апошнія словы гучалі мяккім дакорам на адрас гаспадыні. — Вера Сцяпанаўна, я ведаю! Яны там сёння паўгадзіны тырчэлі, пальцам у тое месца тыцкалі. Я добра запомніў, — радасна азваўся чырванаморды. — Адпусціце яго, — загадала «прынцэса». Вінцук, хістаючыся, падняўся. Відаць, Вера Сцяпанаўна спадзявалася, што яго словы — першы крок да згоды… З якімі ж нікчэмнасцямі яна мела справу, калі верыла, што прыніжэнне спараджае сімпатыю да больш моцнага! Вінцук зноў з каменным тварам утаропіўся ўдалеч. Гэты выраз, які сапраўды мог давесці да шаленства, відаць, быў добра знаёмы «прынцэсе» — яна зласліва прыкусіла губу і адвярнулася. — Гаспадыня, выкапваць трэба, — азваўся адзін з наёмнікаў. Яго падтрымаў антыквар: — У мяне ёсць план касцёла, дзе пазначаны надмагільны помнік у выглядзе анёла, так што заарыентуемся да сантыметра. Вера Сцяпанаўна, у нас жа самае сучаснае абсталяванне, найменшую металёвую рэч на адлегласці трох метраў вылічым. Зробім ціха і хутка. Паставім сцяжкі і шыльду: «Рамонт цепласеткі». Заўтра ж могуць набегчы розныя… Антыквар ажно ўспацеў. «Хлопчыкі» таксама захваляваліся ад блізкасці грошай і цяпер на месцы не маглі ўстаяць, гатовыя бегчы і зубамі грызці мерзлую зямлю. Вера Сцяпанаўна паддалася неадольнаму прыцягненню дармовага багацця. — Паехалі. Ягоная прабабка не магла ж капаць на тры метры. Недзе зверху на магілку, дурніца, кінула, каменьчыкам прыціснула, пясочкам прысыпала… А гэтых нельга выпускаць, пакуль не знойдзем. Дзе ключы ягоныя? Чырванаморды паказаў гаспадыні звязак ключоў, якія звычайна віселі ў Вінцука на шыі. — Падбярыце, які з іх ад скляпення…9
За намі бязлітасна грымнулі дзверы. Я пачула, як Вінцук цяжка падымаецца, намацвае выключальнік. Запалілася святло. Я зноў пабачыла стэлажы, драўляныя фігуры, мармуровага анёла… — Вы ўсё-ткі ім сказалі… Вінцук памаўчаў, пасля прысеў на перакуленую драўляную святую Барбару. — Там нічога няма. Я са здзіўленнем глядзела на ягоны спакойны твар. — Адкуль вы ведаеце? Вінцук вытрымаў паўзу, павольна падняўся, узяў з падлогі жалезную штуковіну, відаць, таўкач ад старажытнай ступы, падышоў да мармуровага анёла і з сілай ударыў яго ў грудзі,у тое месца, што прыкрывалі складзеныя далоні. Я падышла і пабачыла, што там утварылася трэшчына. Але гэта ж немагчыма… Мармур не можа так трэскацца. Вінцук ударыў яшчэ некалькі разоў, пасыпаўся друз, і на грудзях анёла зазеўрала рана. Там нешта бліснула. — Вось вам і крыж, і праклён роду Вяржбіцкіх разам з ім. Я аж захлынулася ад абурэння і здзіўлення. — І вы ўсё ведалі? — Даўно. Я заўважыў у гэтым месцы трэшчынку. Прыгледзеўся — аказалася, раствор. Некалі тут было акенца для лампады. Уяўляеце — анёл з палаючым сэрцам над магілай грэшніка? Але акенца замазвалі некалькі разоў. Відаць, мясцовыя святары палічылі, што дзірка ў скульптуры — нейкая кашчунная трактоўка, і загадалі заляпіць яе. Я ніколі не думаў, што прабабка, вытанчаная паненка, магла раскопваць магілы. Яна проста адбіла тут стары раствор, ці, хутчэй за ўсё, у ім ужо была трэшчына. Паклала крыж і замазала зверху новым слоем. Нездарма ж спрабавала сябе і ў скульптуры. А апошні раз закрываў гэтае месца я, два гады таму. Закамуфляваў так, каб не было магчымасці адрозніць ад іншай паверхні. Тым больш камень стары, вышчарблены. — І вы не сказалі мне раней?.. — А навошта? Я застаюся пры сваёй думцы: такія рэчы толькі спараджаюць спакусу. Ад іх належыць пазбаўляцца. Не дарую сабе, што пасентыментальнічаў і не знішчыў гэтую штуку. Я засунула руку ў рану на грудзях анёла і дастала крыж. Ён не быў вялікі — можа сантыметраў пяць у даўжыню. Упрыгожаны дробнымі каменьчыкамі, здаецца, аквамарынам. І ў цэнтры, як мёртвае вока, цьмяна паблісквала перліна памерам з вішню. Часта жэмчуг траціць сваю каштоўнасць у неспрыяльных умовах. Але перліна, на якую я глядзела, нават на мой неспрактыкаваны позірк, была цудам. Здавалася, з яе срабрыста-чорнай сферы выпраменьваецца сама цемра. Я працягнула крыж Вінцуку: — Што ж з ім цяпер рабіць? Перахаваць? — Паглядзім… Вінцук сунуў крыж у кішэню нагавіцаў. — Я вельмі шкадую, Кацярына Аляксееўна, што вы патрапілі ў такую гісторыю. Гэта ўсё з-за таго, што я затрымаў вас дзеля карціны. Сапраўды, мастакі — эгаісты. — Сама вінаватая. Прыйшла ў госці без запрашэння. Дарэчы, завіце мяне Касяй, не тыя абставіны, каб цырымоніцца. — Добра, Кася… Даруйце, дарэчы, за тое, што я вам тады нагаварыў, пра чашу Грааля. Можа быць, гэта проста ад усведамлення, што ў мяне няма ніякіх шанцаў. — Па-мойму, у нас абаіх цяпер аніякіх шанцаў… — прабурчэла я, прысаджваючыся на перакуленую скульптуру. — Як там абяцала ваша Віта, на кавалачкі нас настругаюць? І чаго вы прыбядняецеся наконт шанцаў? Такая жанчына вас любіць, ад кахання шалее. Праўда, з элементамі садызму, але ў гэтым можна нават своеасаблівую прывабнасць знайсці. Вінцука перасмыкнула. — Не варта так жартаваць. Тым больш што… што я пакахаў іншую. Хаця апошнія восем гадоў не верыў, што гэта магчыма. Як у Булгакаўскага Майстра — каханне выскачыла з-за кута, як забойца, і ўдарыла нажом у сэрца… Не памятаю дакладна. Ну, нейкая такая рамантычная лухта. Ды не палохайцеся, Кася, я не збіраюся ўчыняць сцэну. І не хвалюйцеся, хутка ўсё скончыцца, вы вернецеся ў свой свет, напішаце доктарскую дысертацыю і наўеўскі дзікун выпарыцца з вашай памяці. Толькі не ўздумайце шкадаваць мяне. Я абсалютна самадастатковы. Я хацела аджартавацца, але даўкі камяк перасеў у горле. А са мной што адбываецца?! Госпадзе, я ведаю яго ўсяго два дні! «Самадастатковы»ў парванай кашулі стаяў каля стэлажоў, разглядаючы пыл на іх. Ды яшчэ пасля бойкі ён застаўся ў адным галёшы… Рамантычны, пасінелы ад холаду герой з ліхтаром пад вокам. — Вось што, шаноўны князь у адной галёшы, калі вы не хочаце ў дадатак да кухталёў атрымаць які плеўрыт, прысаджвайцеся сюды і не пагрэбуйце накрыцца паловай майго футра. А то мяне ваш прывід па начах замучае. Ссінелы князь Палецкі нейкі час павагаўся, пасля прысеў побач, абхінуўся маім футрам. І абняў, прыціснуў да сябе… Я адчула, як шалёна калоціцца яго сэрца… А можа, гэта стукае маё? Ці мы зрабіліся нечым адным, і сэрца ў нас адно, і адзін боль, і адно жыццё?.. …Толькі б гэтае імгненне ніколі не канчалася! Наверсе бразнуў засоў. — Сядзяць, як галубочкі… Давай, барадаты, выходзь, магілка твайго прадзеда даўно да нас абшуканая. І без фокусаў, у мяне электрашокер. Мы зноў апынуліся пад позіркамі музейных партрэтаў — відаць, «прынцэсе» імпанавала арыстакратычная абстаноўка. Але я ўжо была іншай. Гэты дом і гэтыя партрэты не былі мне чужымі. Я стаяла каля дзвярэй, за маёй спінай дыхаў «прынцэсін» «хлопчык». Было страшна, вядома, але страх чамусьці згасаў перад дзіўным адчуваннем таго, што ўва мне ёсць нешта такое, што непадуладна нікому, агеньчык, які нельга загасіць нічым, нават смерцю… Вінцук, зноў каменна-абыякавы, прытуліўся да грубкі. Языкі полымя, здавалася, хацелі выскачыць з адчыненых дзверцаў. — «Прынцэса» злосна зірнула на Вінцука: — Ты сказаў, што крыж ёсць. Некалі ты не ўмеў маніць. Навучыўся, ці што? Ды ўжо наўрад ці навучуся, — спакойна сказаў Вінцук, раптам рэзка дастаў з кішэні руку з заціснутым крыжам, на імгненне затрымаў — каб усе пабачылі, што гэта, і кінуў крыж у агонь. «Прынцэса» ахнула, «хлопчыкі»з лаянкай кінуліся да грубкі, але Вінцук нейкі час «трымаў абарону», адкідваючы іх прэч. Нарэшце яны, загіпнатызаваныя відовішчам знішчэнна багацця, уцямілі, што найперш трэба нейтралізаваць абаронцу. Зноў паўтарылася брыдкая сцэна з крутых дэтэктываў. Чаму я ніколі не займалася ўсходнімі адзінаборствамі! Чарнявы падонак! Я паспрабавала адцягнуць яго ад Вінцука, але ён адшпурнуў мяне, як кацяня. Тым часам падаспеў антыквар з нейкім прэнтам, пашарыў у вуголлях, і на падлогу ўпаў пачарнелы, аплаўлены крыж, з вугальком пасярэдзіне… — Позна… — выгукнуў антыквар, падбег да паваленага Вінцука і з усяе сілы даў яму нагой у бок. — Паскуда! «Прынцэса» маўчала. У яе быў нейкі разгублены выгляд. Я раптам убачыла, што яна ўжо не такая маладая і не такая ўпэўненая ў сабе… Яна глядзела на агонь, не ў змозе ўсвядоміць, што адбылося, як гэта чалавек спаліў трыста тысяч баксаў. Глядзела з нейкай наіўнай крыўдай, як дзіця, на вачах якога лопнуў цудоўны паветраны шарык. Нават рот у яе адкрыўся… Можа, ад нерваў, не ведаю, але я рассмяялася. Вінцук прыўзняў галаву ад падлогі, паглядзеў падбітымі вачыма вакол, на твары, перакрыўленыя бяссільнай злосцю, і таксама засмяяўся. Так мы і хіхікалі, як два ідыёты, і не ведаю, чым бы скончылася гэтая сцэна, але ў дзвярах пачуўся магутны вокліч: — Кася! Ты тут? Зноў прыгод шукаеш на сваю галаву? О, а народу колькі! Гэта была Нюта, мая дарагая Нюта. Як яна пасля мне распавяла, сядзелі яны з Андрэевічам і Мацвееўнай да гадзіны ночы, прычым Нюта добра-такі апрацавала новага дырэктара наконт каштоўнасці музея і прэстыжнасці яго для ўсяго раёна, школы і Андрэевіча ў прыватнасці. І толькі калі Нюта пайшла класціся спаць, убачыла, што мяне няма. Андрэевіч успомніў, як учора я пацягнула яго ў музей ганяць гарадскіх бандытаў. Нюта ўстрывожылася. Безумоўна, пайсці ў такі позні час і так надоўга я магла толькі ў княскі дом. Але тут між Нютай і гаспадарамі разгарэлася спрэчка, ці я там бандытаў ганяю, ці ў мяне рамантычная прыгода, і іх прысутнасць будзе, мякка кажучы, залішняй. Мацвееўна была перакананая, што з кудлатым бажаволкам рамантычных пачуццяў у гарадской прыгажуні быць не можа. Нюта, з аднаго боку, ведала, што я не схільная да фліртаў і бегаць па начах на спатканні да малавядомых мужчын не ў маім характары. А з другога боку, перад ёй жа Вінцук выявіў сябе як адукаваны, хаця дзіўны чалавек. Яна нават лічыла яго цікавым. Нарэшце Мацвееўна паглядзела ў акно і сказала, што ў бок княскага дома едзе машына. І Нюта з Андрэевічам рушылі на выручку. Прычым Андрэевіч, якому надта не спадабалася фізіяномія ўчарашняга бамбізы, прыхапіў з сабою заспанага кума-ўчастковага. «Прынцэса» на развітанне паглядзела на збіты твар свайго колішняга прынца, неяк сумна, тужліва паглядзела, і сур'ёзна прамовіла: — Нешта не атрымліваецца ў мяне з табою. Мусіць, характары не супадаюць. Гумарыстка. І пайшла на сваіх высокіх абцасіках у атачэнні панылай світы. Вінцук нясмела зірнуў мне ў вочы — шукаў адказу: ці тое, што раптоўна нарадзілася між намі, яшчэ мае для мяне значэнне? Паглядзеў, супакоіўся, нават заўсміхаўся. А Нюта тым часам шчыра лаяла мяне, бязмозгую, за тое, што ўсё ў мяне не па-людску, усё я нарываюся на нейкія здарэнні і ніколі мне не пачаць нармальнае жыццё… Мы ўгаварылі Вінцука пераначаваць у Андрэевічавага кума. Тым больш кум вельмі ўсцешыўся, што мы не збіраемся судзіцца з гарадской магнаткай, і абяцаў «спісаць» пабітыя вазы на няшчасны выпадак. Я вельмі баялася, каб бандзюгі не вярнуліся ды чаго не ўтварылі. Кум-міліцыянт уласнаручна зачыніў музей, засведчыўшы, што рэчы на месцы, агонь у грубцы патушаны, электраправодка ў парадку. Мы нават забілі акно, ля якога нас злавіў чырванаморды.10
Раніцай падаў лёгкі снег, свяціла зімовае сонейка. Мы — Нюта, я і Андрэевіч — кіраваліся да панскай сядзібы. Насустрач нам няспешна, здзекліва няспешна праехала машына з зацемненымі вокнамі. Раптам у доме нешта выбухнула. З разбітых шыбаў паплыў чорны дым, такі недарэчны на фоне бліскучага снегу і блакітнага неба. Мы на нейкую хвілю аслупянелі, пасля кінуліся бегчы… Я чамусьці была ўпэўненая, што Вінцук — там… Як жудасны акорд бязлітаснасці, ударыў царкоўны звон. Ад царквы бегла, спатыкаючыся ў снезе, знаёмая постаць… Вінцук! Ён быў на ранішняй службе! Дзякуй Табе, Госпадзе! І яшчэ дзякуй, што на вачах столькіх сведкаў — вартаўнік невінаваты! Ім не ўдасца «павесіць» на яго гэты пажар. — Бензінам палівалі, сволачы, — безнадзейна заўважыў Андрэевіч. Мы стаялі і глядзелі на полымя, якое высоўвала д'ябальскія языкі адначасова з усіх вокнаў. Вінцук паспрабаваў адчыніць дзверы і забегчы ў дом, але гэта было немагчыма. Заставалася стаяць побач і назіраць. Другі паверх, там, дзе знаходзілася майстэрня, ужо ўвесь выгарэў. Я баялася глядзець на Вінцука. Яшчэ адзін удар пад дых… Ці вытрымае?.. Мне здавалася, ён зараз кінецца ў агонь. На ўсялякі выпадак я моцна ўхапіла яго за рукаў ватоўкі. Вінцук адарваў позірк ад палаючага дома, абняў мяне за плечы. — Скляпенне застанецца цэлым, там дзверы жалезныя. Забярэш і анёла, і скульптуру, і чарапкі. Я зірнула яму ў вочы. Яны былі ясныя… Ён нават паспрабаваў усміхнуцца: — Я ўсё роўна цябе намалюю. І не трэба зноў глядзець на мяне, як на няшчасную ахвяру. Я нічога не страціў. Усё — ува мне, са мною. Калі, вядома, ты… Ведаеш, ты мела рацыю. Унутраная воля — гэта глупства. Я пазбавіўся яе — і не шкадую, цяпер у мяне ёсць тое, што я баюся страціць, вельмі баюся. Ага, сумняваецца! Вось і добра, у мужчыне нельга знішчаць паляўнічы інстынкт, боязь згубіць тваю прыхільнасць. Асабліва калі спадзяешся пражыць з гэтым мужчынам доўга-доўга, да канца зямнога жыцця — і сустрэцца ў нябесным. Ды калі яшчэ маеш справу з выбітным талентам. Ох, нялёгка мне з ім давядзецца…Так што Нюта мела рацыю.
Якое там нармальнае жыццё…
Последние комментарии
4 часов 50 минут назад
20 часов 54 минут назад
1 день 5 часов назад
1 день 5 часов назад
3 дней 12 часов назад
3 дней 16 часов назад