Лёс Дункана [Віталь Вольскі] (fb2) читать онлайн

Віталь Вольскі Лёс Дункана

Аповесць

_{Мастак У. Гладкевіч.}

Хто такі Дункан?

Загадзя мушу папярэдзіць, што Дункан — леапард.

На зямлі жыве акрамя нас і побач з намі даволі вялікая колькасць розных істот, у першую чаргу — звяроў і птушак, якія знаходзяцца з намі ў рознабаковых, часам складаных і супярэчлівых узаемаадносінах. Мы мала іх ведаем, а некаторыя зусім не ведаюць. Маюць аб іх вельмі цьмянае, a то і няправільнае ўяўленне.

Чалавек, жадае ён ці не жадае, ведае ці не ведае, арганічна і непарыўна звязаны з прыродай — з лясамі, палямі, гарамі, стэпамі і пустынямі, з морамі, рэкамі і балотамі, звярамі, птушкамі і рыбамі. Ён не можа без іх існаваць, як не можа існаваць без паветра, вады і ежы, без святла і цяпла. Чалавек — усяго толькі частка прыроды, частка навакольнага асяроддзя. I як ён уплывае сваёю дзейнасцю, самім фактам свайго існавання на прыроду, так і прырода ўплывае на яго. Жыццё, здароўе, самаадчуванне і настрой чалавека залежаць і ад змен надвор’я, атмасфернага ціску, ад тэмпературы паветра і вады, ад ураджаю ці недароду тых ці іншых раслін, ад наяўнасці ці адсутнасці некаторых звяроў і птушак, ад вялікага мноства розных, часам не вядомых і не зразумелых прычын, звязаных са з’явамі прыроды. Чым больш мы будзем цікавіцца імі, тым лепш для нас. I ў першую чаргу гэта датычыцца нашых узаемаадносін з усё яшчэ таямнічым светам звяроў і птушак, які нас акружае з маленства.

Вось у мяне і з’явілася жаданне напісаць пра жыццё леапарда Дункана, які існаваў у сапраўднасці і якога не забылі яшчэ і да гэтых дзён.

Спадзяюся, што чытач даруе мне невялікі ўступ, і я пачну цяпер расказваць усё па парадку. У той паслядоўнасці, у якой падзеі, што мяне зацікавілі, адбываліся на працягу двух з лішнім гадоў.

Сіротка

Даўней, гадоў пятнаццаць — дваццаць назад лічылася, што леапарды ў няволі не нараджаюцца. Цяпер паведамленне аб тым, што самка леапарда нарадзіла ў клетцы малых, нікога не здзівіць. Асноўная задача — каб нованароджаныя засталіся жывыя, каб іх выгадаваць, бо самка леапарда ў няволі не хоча карміць сваіх дзяцей, не хоча іх даглядаць. Напэўна, няма ў яе для гэтага адпаведных умоў. Нечага ёй, відаць, не хапае. Стварэнне такіх умоў — справа будучага.

У снежні 1957 года самка леапарда ў заапарку горада Гродна нарадзіла трох малых. Гэта ўсхвалявала і ўзрадавала ўсіх работнікаў заапарка. Толькі сама парадзіха аднеслася да падзеі з дзіўнай абыякавасцю. Спачатку яна ляжала з малымі, сагравала іх цеплынёю свайго цела і карміла малаком, але неўзабаве раптам паднялася і адышла ў другі бок клеткі. Адбылося гэта ўначы. Калі работнікі заапарка з’явіліся раніцай на работу і падышлі да клеткі, то ўбачылі, што двое малых ужо загінулі. Трэцяе, крыху буйнейшае за іншых, было яшчэ жывое.

Сляпое і бездапаможнае леапардзяня калацілася ўсім целам ад холаду і тоненька, ледзь чутна папісквала, як хворае кацяня, тыцкаючыся носікам у падлогу, але маці не звяртала на яго ніякай увагі. Яна не хацела нават і глядзець на сваё дзіця. Матчын інстынкт, як гэта часта бывае ў дзікага звера ў няволі, пакінуў яе. Зрэдку, праўда, падыходзіла яна, паглядала на сына з яўнай непрыхільнасцю, а потым падштурхвала носам, як нейкую непатрэбную рэч, адсоўвала ўбок, пазяхала і адыходзіла з абыякавым выглядам.

Што рабіць? Як ратаваць малога?

Яму пагражала пагібель. Леапардзяня амаль зусім скалела і нерухома ляжала на падлозе.

I тут яго ўзяла на рукі экскурсаводка заапарка і занесла да сябе на кватэру.

Вельмі гэта была складаная справа гадаваць на гарадской кватэры леапарда! Дункана, так назвалі леапардзяня, кармілі спачатку каровіным малаком, разбаўленым гатаванай вадой, цукрам і вітамінамі. Потым зменшылі колькасць вады і пачалі дадаваць у малако сырое яйка і цёртую сырую пячонку.

Праз тыдзень у Дункана прарэзаліся вочы, спачатку адно, а потым і другое. Ён пачаў глядзець на белы свет, але погляд яго быў яшчэ пазбаўлены сэнсу. Дункан недарэчна ўглядаўся ў прадметы. Хадзіў па падлозе слаба, няўпэўнена. Часта хістаўся, траціў раўнавагу і падаў.

Праз месяц пасля нараджэння леапардзяня зрабілася «зубастым»: у яго прарэзаліся ўсе зубы і іклы, верхнія і ніжнія.

Дзень пры дні сіротка рос і папраўляўся. На соску ён накідваўся з такой прагнасцю, што разрываў яе на шматкі. Давялося перад кармленнем спавіваць яго, як дзіця, каб мог смактаць малако ціха і спакойна. Усё больш значнае месца пачало займаць у яго харчаванні мяса.

Выхавальніца, мы назавём яе тут Аленай Аляксандраўнай, не шкадавала для свайго гадаванца ні часу, ні працы. Дункан выжыў, вырас і з малой бездапаможнай істоты ператварыўся ў маладога, прыгожага і спрытнага звера.

Вялікае кацяня

Неўзабаве яго палюбіла ўся сям’я Алены Аляксандраўны, бо звер гэты быў зусім свойскі. Сваімі паводзінамі ён нагадваў вялікае і дужае кацяня, ласкавае і прыхільнае да людзей. Ён цёрся галавою аб ногі, муркаў, вуркатаў і лез на рукі, нягледзячы на велічыню і дужасць, на свае вострыя іклы і кіпцюры.

Дома, у кватэры, ён гарэзіў і гуляў, як і кожнае хатняе кацяня яго ўзросту. Нямала рэчаў папсаваў, любіў выпрабоўваць іклы і кіпцюры на мэблі і абутку.

Сваіх Дункан адрозніваў ад чужых. Сваімі лічыў членаў сям’і і тых сваякоў і знаёмых, якія часта наведвалі Алену Аляксандраўну і якіх ён ведаў, калі быў яшчэ зусім малы. Да чужых людзей прывыкаў не адразу, доўга да іх прыглядаўся і быў вельмі асцярожны і недаверлівы.

З першых дзён жыцця Дункан моцна прывязаўся да сваёй выхавальніцы, асабліва ж пасябраваў з Мішам, дванаццацігадовым сынам Алены Аляксандраўны. Міша выводзіў яго гуляць на двор, спачатку на скураным павадку, а потым і без павадка.

Гульні на двары

На двары з’яўленне Дункана кожны раз шумна і радасна сустракалі дзеці. Весела ганяўся ён за Мішам і яго сябрамі. Гуляючы з імі, спрытна ўзлазіў на дрэвы і саскокваў адтуль на зямлю, бегаў за дзецьмі ўсюды, як сабака. Кідаўся за хлапчукамі, а тыя з крыкам і смехам уцякалі ад яго ў розныя бакі. Часам ён збіваў іх з ног, валіў на зямлю, і яны былі гэтым вельмі задаволены. Ніхто ніколі не быў паранены ці падрапаны, бо Дункан хапаў іх мяккімі лапамі. У час гульні і забаў ён не пускаў у ход кіпцюры і зубы. To адзін, то другі з хлапчукоў падкідваў сваю шапку ўгару, а Дункан высока падскокваў і лавіў шапку лапамі ў паветры.

Любіў Дункан гуляць і ў мяч. Хлапчукі падбівалі футбольны мяч нагамі, а Дункан гнаўся за ім і хапаў лапамі з-пад самых ног у заўзятых футбалістаў. Асцярожна і далікатна гуляў ён з дзяўчынкамі, падштурхоўваючы маленькі каляровы мячык носам.

У такіх гульнях час праходзіў непрыкметна і для дзяцей і для Дункана.

Дзеці, мабыць, здаваліся Дункану яго родзічамі, такімі ж малымі леапардамі. Толькі, можа, крыху нязграбнымі, не вельмі спрытнымі і дужымі, не вельмі шпаркімі ў руху. Але Дункан любіў дзяцей, як і дзеці — яго. Ён быў агульнапрызнаным любімцам усіх хлапчукоў і дзяўчынак двара, а двор гэты — вялікі, бо аб’ядноўваў некалькі шматкватэрных дамоў па вуліцы Міра.

Сутычка з грозным веліканам

У суседнім доме жыў у прафесара вялізны і страшэнны, чорны дацкі дог, вельмі дужы і вельмі люты. На двары ён трымаў сябе — як гаспадар. Нікому спуску не даваў. Усе яго баяліся: і сабакі, і людзі. Адзін толькі Дункан, тады яшчэ зусім невялікі, не спалохаўся.

Калі дог пры першай сустрэчы кінуўся на яго, Дункан не ўцёк, не саступіў з дарогі. Ён застаўся стаяць на месцы, толькі зашыпеў, прыгнуўся, зморшчыў нос і выскаліў у знак перасцярогі вострыя белыя іклы.

Грозны велікан з разгону падляцеў да дзёрзкага смельчака. Ён прывык да хуткіх і бліскучых, маланкавых перамог, але на гэты раз пралічыўся. У наступную хвіліну дог уцякаў з крывавымі ранамі на грудзях, на баку і на спіне. Ён жаласна скавытаў, забыўшыся на ўсю сваю сілу і на свой аўтарытэт. Дог хацеў зараз толькі аднаго — каб найхутчэй апынуцца на знаёмай надзейнай лесвіцы і схавацца там на пляцоўцы другога паверха. А Дункан застаўся на месцы. Ён стаяў з абыякавым выглядам, быццам абсалютна нічога тут не здарылася.

З таго моманту малады леапард пачаў лічыць сабак сваімі ворагамі.

Пасля памятнай сутычкі грозны дог стараўся ніколі не трапляць на вочы Дункану. Ён заўсёды абмінаў леапарда, далёка яго абыходзіў.

Становішча дога на двары моцна і непапраўна пахіснулася.

Жыццё ў кватэры

Калі Дункан быў яшчэ малы, яго часта пакідалі дома аднаго, замыкалі на кухні. Цэлымі гадзінамі ляжаў ён там на падаконніку і грэўся на сонцы. Наглядаў за тым, што робіцца на двары. Потым усё зрабілася куды больш складаней. Алена Аляксандраўна пачала баяцца, што Дункан можа выціснуць шкло і скочыць з вышыні пятага паверха на двор. Цяпер у кватэры заўсёды хто-небудзь заставаўся разам з Дунканам.

Вельмі ён любіў купацца ў ванне, дзе яго час ад часу мылі. Ён сам ахвотна лез у ваду. Калі ў ванне мылі бялізну і пакідалі яе там у вадзе, а дзверы былі адчынены, то Дункан абавязкова лез у ванну і з вялікім задавальненнем плёскаўся пасярод чыстай бялізны.

На кухні ён сам навучыўся адкручваць лапамі водаправодны кран і піў ваду колькі хацеў, а кран пакідаў адкрытым. Яшчэ ён добра ведаў, калі дзверы з кватэры на лесвіцу былі замкнуты на ключ і калі — адкрытыя. Ён падыходзіў да незамкнёных дзвярэй, хапаў ручку пярэдняй лапай, націскаў уніз і адначасова цягнуў на сябе. Адкрыўшы дзверы, адразу спускаўся па лесвіцы на двор.

Калі там не было дзяцей, з якімі можна пагуляць, Дункан хаваўся ў пад’ездзе і падпільноўваў прахожых. Ідзе хто-небудзь міма, а Дункан кідаецца раптам на яго з засады, хапае чалавека за плечы і ўсім цяжарам свайго цела валіць на зямлю, запрашаючы пагуляць.

Не кожнаму, зразумела, падабаліся такія нечаканыя, хаця і жартоўныя напады.

Суседзі баяліся Дункана, не давяралі яму. Між тым ён нікому не хацеў зла, нікога не хацеў пакрыўдзіць. Кідаючыся на людзей, Дункан не выпускаў кіпцюроў. Было яму тады месяцаў сем, быў Дункан дужы і цяжкі.

У восем месяцаў ён стаў ростам з вялікага сабаку. Толькі лапы заставаліся караткаватыя ў параўнанні з велічынёю і даўжынёю цела, але шырокія і магутныя. Трымаць яго на руках было ўжо немагчыма. Сам Дункан гэтага не разумеў і лез да сваёй гаспадыні на калені, прасіўся на рукі, цёрся галавой і бокам, нібы кошка. Калі ж незнарок удараў хвастом, то здавалася, што гэта быў удар моцнага каната. На месцы ўдару заставаўся часам сіняк.

Яшчэ трохмесячным Алена Аляксандраўна пачала браць Дункана з сабой на работу. Ён заўсёды ахвотна і паслухмяна хадзіў з ёю па вуліцы, спачатку на скураным павадку, а потым, калі падрос, на ланцугу. Толькі заставацца адзін на прывязі не хацеў, ірваўся з усёй сілы. Кожную раніцу ішоў ён са сваёй выхавальніцай у заапарк, а пад вечар вяртаўся адтуль дамоў. Калі траплялася ісці паўз раку, імкнуўся ў ваду, бо вельмі любіў купацца.

Трымаць яго далей у кватэры стала немагчыма, і Дункана перасялілі ў заапарк. Тут жыў ён цяпер адзін у вялікай і даволі прасторнай клетцы. Спачатку сумаваў, а потым прывык.

Алена Аляксандраўна кожны дзень наведвала свайго выхаванца. Яна сама карміла Дункана і гуляла з ім, каб ён не адчуваў сябе пакінутым.

Жыццё ў клетцы

Час ляцеў хутка і непрыкметна.

З выгляду Дункан ужо амаль нічым не адрозніваўся ад дарослага леапарда.

Перад яго клеткай заўсёды тоўпіліся людзі. З цікавасцю глядзелі яны на прыгожага звера, любаваліся яго лёгкімі і пластычнымі рухамі, у якіх выразна адчувалася вялікая, але схаваная, стрыманая сіла. Здавалася, што ў гэтым мяккім і гнуткім целе зусім няма касцей — адны толькі мускулы ледзь прыкметна варушацца пад скурай.

Шпарка, бясшумна і лёгка хадзіў Дункан па клетцы. Часам ён імкліва і нястрымна кідаўся па дыяганалі з аднаго кута ў другі, быццам залацістая маланка з чорнымі плямамі. Рухі ў яго былі такія лёгкія і шпаркія, павароты такія нечаканыя, што чалавечае вока ледзь паспявала іх ухапіць. Здавалася, быццам леапард лётае ў паветры, не дакранаючыся лапамі ні да сцен, ні да падлогі.

Аднойчы Дункан кінуўся на краты ўсім сваім гнуткім і паваротлівым, але даволі ўжо цяжкім целам. Тоўстыя жалезныя перакладзіны загулі, але не паддаліся. Леапард адштурхнуўся ад іх, адкінуўся назад і ў тую ж хвіліну скочыў у паветра. Ён праляцеў над падлогай метры са два і гэтак жа лёгка і плаўна апусціўся на мяккія, дужыя лапы.

Такія практыкаванні Дункан пачаў рабіць кожны дзень, каб захаваць сілу і эластычнасць мускулаў. I кожны раз ён выклікаў сваёй акрабатыкай бурнае захапленне наведвальнікаў заапарка.

Хоць клетка і была даволі прасторная, але разгарнуцца як след Дункан усё ж такі не мог. На волі дарослы леапард робіць вялікія скачкі на тры метры ў вышыню і на тры метры ў даўжыню. Прытым пачынае іх адразу з месца, з зямлі, без разгону.

Вымушаная бяздзейнасць вельмі надакучвала зверу. Ён не ведаў, на што, дзе і як прымяніць сваю сілу і спрыт. Патрэба ў руху павялічвалася з кожным месяцам усё больш і больш. Цяпер гэта быў надзвычай прыгожы звер, вельмі зграбны і гнуткі, у ім адчувалася і магутная сіла, і грацыёзнасць. Выгляд у яго быў высакародны, самавіты і велічны.

Выхаваны ў кватэры чалавека, Дункан адносіўся да людзей прыхільна, не праяўляў варожых намераў, а Алене Аляксандраўне быў па-ранейшаму адданы і заўсёды радаваўся, калі яна прыходзіла да яго. Характар у Дункана быў спакойны і роўны, хаця ўвогуле гэтым вялікім кошкам больш уласцівы неўраўнаважанасць і частая змена настрою.

Дункан па-ранейшаму любіў дзяцей. Калі тыя набліжаліся да яго, звер заўсёды радаваўся, хваляваўся, падыходзіў да кратаў, муркаў і глядзеў добрым, ласкавым позіркам.

У заапарку падумвалі аб тым, каб аддаць Дункана ў навучанне. Няхай утаймавальнік дзікіх звяроў навучыць яго розным фокусам цыркавога майстэрства, да якога Дункан праяўляў відавочныя здольнасці.

Але жыццё маладога леапарда склалася іначай. Далейшы яго лёс вырашыў непрадбачаны выпадак.

Уцёкі

Здарылася так, што выхавальніца Дункана паехала ў двухмесячны адпачынак. Спачатку звер сумаваў, шукаў Алену Аляксандраўну кожны дзень сярод работнікаў і наведвальнікаў заапарка. Пільна і нецярпліва прыглядаўся да кожнага, хто падыходзіў да клеткі, але пад канец прымірыўся з адсутнасцю дарагога для яго чалавека.

Неўзабаве Дункана перавялі ў суседнюю, зімнюю клетку, значна меншую за тую, прывычную для яго, можна сказаць, родную, у якой ён пражыў каля года. У старую клетку пасялілі самку леапарда, яе толькі што прывезлі з Заацэнтра.

Дункан быў незадаволены перасяленнем. Хваляваўся, доўга і прыдзірліва разглядаў і вывучаў кожны куток свайго новага жылля.

У мураванай сцяне зімняй клеткі было на вышыні двух з лішнім метраў акно, якое цягнулася ўздоўж усёй сцяны, доўгае і нізкае, з рэдкімі кратамі і без шкла. Акно было якраз над дахам яго старой клеткі.

Ноччу Дункан не спаў. Ён шукаў выйсця, каб вярнуцца ў старую клетку. Увагу яго адразу прыцягнула акно.

Прымераўшыся і добра падскочыўшы, Дункан ухапіўся лапамі за краты акна.

Адлегласць паміж жалезнымі прутамі — даволі шырокая. Адзін з прутоў быў умацаваны слаба. Трымаючыся пярэдняй лапай за краты і ўпіраючыся кіпцюрамі задніх лап у цагляную сцяну, Дункан здолеў другой пярэдняй лапай і галавой адсунуць і сагнуць слабы прут. Ён штурхануў драўляную шыбу, у якой не было шкла, і яна ўпала на дах летняй клеткі. Тады Дункан спачатку прасунуў галаву і пярэднія лапы ў адтуліну, а потым праціснуўся ўсім целам і апынуўся на даху. Адтуль ён лёгка скочыў на зямлю.

Адбылося гэта ў лютым 1959 года, гадзін у пяць раніцы. Было цёмна, да світання далёка, трымаўся невялікі мароз. Падалі сняжынкі. Сняжок прыпарушыў сухую, падмёрзлую зямлю…

Забыўшыся на свой ранейшы намер прабрацца ў старую клетку, Дункан пайшоў па тэрыторыі заапарка.

На свежым снезе заставаліся ўсюды выразныя, круглыя адбіткі яго лап.

Пачатак самастойнага жыцця

Звер, які вырас у клетцы, прывыкае да яе, як да свайго роднага дома, дзе блізкі яму кожны куток. Неахвотна пакідае ён клетку і выходзіць у невядомы і, магчыма, варожы яму свет. Але тут, на тэрыторыі заапарка, усё было Дункану добра знаёма. Па гэтай алеі, паўз высокі павільён з мітуслівымі малпамі і далей, паўз неглыбокую сажалку з гусямі, лебедзямі, качкамі і чайкамі, ён ішоў з Аленай Аляксандраўнай не адзін раз. Алея вяла да аднапавярховага будынка дырэкцыі і да прахадной на вуліцу. Усё гэта быў прывычны свет. Звер хадзіў тут кожны дзень на працягу больш як паўгода.

Прыбіральшчыца ўжо прыйшла, і прахадная была адкрыта. Леапард падышоў да будынка дырэкцыі. Тут яму таксама даводзілася бываць. Дзверы адчынены. Прыбіральшчыца мыла падлогу ў другой палове памяшкання. Дункан ціха ўвайшоў у бухгалтэрыю, усё тут агледзеў і выйшаў. Вуліца, ціхая і спакойная, была яму добра знаёмая. Па ёй Алена Аляксандраўна хадзіла з ім на работу. Звер пайшоў уздоўж высокага зялёнага паркана, якім быў агароджаны з вуліцы заапарк, і павярнуў направа ў бок чыгункі. Трохі пастаяў, спыніўшыся перад рэйкамі, і, не заўважыўшы ніякай небяспекі, перайшоў лінію. За полем цямнеў лес. Тут, таксама як і на вуліцы, было ціха і бязлюдна. Дункану захацелася вярнуцца дамоў, у клетку. Ён адчуў голад і павярнуў назад. Зноў перайшоў цераз чыгунку, але цяпер на гэтым шляху ўзнікла шмат перашкод.

Пакуль ён блукаў па ўскраіне, добра ўжо развіднела. На вуліцы пачаўся рух. Чародамі ішлі адна за адной машыны — грузавікі, аўтобусы, легкавыя. З шумам і грукатам пранёсся па рэйках цягнік, і гэта звера спалохала. Са сваёй выхавальніцай Дункан хадзіў толькі па самых ціхіх, спакойных вуліцах і па алеях парку. Цяпер увесь гэты шум трымаў яго ў стане напружання. Ісці па вуліцы ён не адважваўся. На тратуарах пачалі з’яўляцца людзі, але ніхто з іх, відаць, і не думаў прынесці яму мяса, хоць час кармлення даўно мінуў.

Дункан не хацеў паказвацца незнаёмым людзям на вочы. Ён хаваўся цяпер у садах і палях за маленькімі хаткамі і асабнякамі, у глыбокіх ярах, якіх тут было нямала, і невялікіх пералесках.

Так леапард непрыкметна выбраўся з горада і апынуўся ў лесе, які падступаў блізка да гарадской ускраіны. Адсюль Дункан зрабіў яшчэ спробу пракрасціся да заапарка, але з гэтага зноў нічога не атрымалася.

Пачало цямнець.

На вуліцах запаліліся ліхтары, але рух аўтамашын не зменшыўся. Наадварот, паток іх здаваўся бясконцы.

Цёмна-бэзавае неба ператварылася на ўсходзе ў цёмна-сіняе, а ўсю заходнюю палову небасхілу ахапіла вогненна-чырвонае і малінавае зарава зімовага захаду. Неба, якое ўсё больш цямнела, было цяпер асветлена безліччу агнёў. Святло ішло ад вулічных ліхтароў, ад акон шматпавярховых дамоў, ад сініх, чырвоных і зялёных рэклам над вітрынамі магазінаў і над дахамі высокіх будынкаў.

Марныя пошукі

Дункана шукалі ўсюды.

Яшчэ раніцай, як толькі выявілася, што яго няма ў клетцы, дырэкцыя паведаміла таварыству паляўнічых аб тым, што з заапарка ўцёк леапард.

Група паляўнічых выйшла на пошукі. Спачатку агледзелі ўсю тэрыторыю заапарка. Потым выйшлі па яго слядах на вуліцу.

Сляды звера вялі ў бок чыгункі, але там безнадзейна знікалі. Згубіліся, затаптаныя прахожымі, раз’езджаныя машынамі. Паляўнічыя шукалі ўвесь дзень, але дарэмна, і з надыходам вячэрняга змроку мусілі вярнуцца дамоў.

Ніхто не ведаў, дзе мог падзецца леапард. Звесткі аб Дункане ці аб якіх-небудзь здарэннях, звязаных з ім, не паступалі на працягу дня і ў міліцыю.

Леапарды, як і ўсе кошкі наогул, умеюць добра хавацца. Яны ўдала прыстасоўваюцца да навакольнай абстаноўкі, спрытна выкарыстоўваюць кожнае ўкрыцце, кожнае сховішча і нічым не выяўляюць сябе.

Дункан, нават і не ведаючы аб тым, што яго шукаюць, знайшоў надзейны прытулак у глыбокім, звілістым яры, у густых зарасніках маліны і рознага пустазелля. Сюды не даляталі халодныя лютаўскія вятры, не даносіліся вулічныя гукі, не дасягала яркае і шматкаляровае святло агнёў вялікага горада. Тут, у гэтым зацішным кутку, ён пераначаваў на прамёрзлай і заснежанай зямлі.

Уначы надвор’е змянілася. Разгулялася мяцеліца. Месца, дзе ляжаў Дункан, было засыпана снегам, і ён не адчуваў холаду пад пушыстым белым покрывам. На досвітку завея суціхла. Снегу выпала шмат, але мароз зменшыўся, і снег дзе-нідзе пачаў падтаваць.

Здарэнне з сабакам

Дункан вылез з-пад намеценай за ноч гурбы. Даўно ўжо ён не еў, але, выхаваны сярод людзей, на кватэры чалавека і ў клетцы заапарка, не ведаў, што яму трэба рабіць, каб суцішыць голад. Ён не ўмеў самастойна здабываць сабе корм, бо прывык атрымоўваць яго ад людзей у гатовым выглядзе і пакуль яшчэ не здагадваўся аб тым, што на волі, перш чым паесці, трэба спачатку знайсці і злавіць тое, што можна есці. Паляўнічых навыкаў у яго не было. I адкуль яны маглі быць? Выгадавала ж яго не маці, якая магла навучыць з маленства ўсім прыёмам палявання, магла перадаць яму ўвесь свой жыццёвы вопыт. Людзі толькі кармілі яго, песцілі і лашчылі, гулялі з ім, пакуль быў малы. Зрабілі яго сваёй прыгожай жывой цацкай, а калі ён вырас, пасадзілі ў клетку, дзе яму было спачатку так сумна. I вось ён апынуўся цяпер на волі, адзінокі і бездапаможны, няўмелы і ні да чаго не прыстасаваны.

Дункан вылез з яра, каб зрабіць яшчэ адну спробу вярнуцца дамоў, у клетку заапарка. Прабраўшыся скрозь кусты, ён апынуўся ў заснежаным пладовым садзе, на задворках блакітнай хаты з зашклёнай верандай. Вакол было ціха і бязлюдна. Не паспеў леапард агледзецца і сарыентавацца ў напрамку, як аднекуль выскачыў злосны сабака і заўзята накінуўся на яго ззаду.

Дункан не еў ужо другія суткі. Моцныя прыступы голаду былі зусім невыносныя, а гэта не спрыяла добраму настрою. Да жартаў і гульні звер быў цяпер зусім не схільны. Да таго ж наогул не любіў сабак, якіх лічыў пасля сутычкі з дацкім догам сваімі ворагамі.

Сабака быў на сваёй тэрыторыі, ён адчуваў сябе тут законным гаспадаром, і гэта надавала яму смеласці і ўпэўненасці, а Дункан — на чужой і ў непрывычных абставінах, што пазбаўляла яго рашучасці. Ён адступіў і пайшоў прэч, пакінуўшы напад без увагі, але сабака не адставаў і не спыняў націску. Калі сабака нахабна куснуў яго за лытку, цярпенне Дункана было вычарпана. Ён нечакана павярнуўся, сціснуў ікламі горла сабакі і адным моцным ударам лапы скончыў з надакучлівым забіякам.

Сабака ляжаў перад ім нерухома. Дункан асцярожна перавярнуў яго на спіну і паглядзеў на кроў, што струменіла з разадранага горла. Яму хацелася не толькі есці, але і піць. Ён пачаў лізаць цёплую кроў, і гэта яму спадабалася. Перад ім ляжаў цяпер не сабака, не забіты ў абароне вораг, а свежае мяса. Дункан адарваў зубамі і праглынуў кавалак цёплага мяса, а потым яшчэ і яшчэ. Мяса здалося яму вельмі смачным. У заапарку ніколі не кармілі яго такім смачным мясам. Звер адцягнуў сваю здабычу надалей, у кусты на дне яра. Сабака быў невялікі, і ад яго неўзабаве нічога не засталося.

Дункан зразумеў, што сабак можна есці. Трэба іх толькі спачатку злавіць і забіць. Гэта было шчаслівае адкрыццё, якое мела для Дункана надзвычай вялікае значэнне. З гэтага моманту ў яго ўпершыню абудзіўся паляўнічы інстынкт. Пагібель ад голаду больш не пагражала.

Некалькі разоў спрабаваў леапард прабрацца ў заапарк, але нарэшце страціў надзею. Баючыся шуму і руху на вуліцах, ён трымаўся яшчэ некаторы час у ярах, але ноччу пайшоў у лес, які блізка падступаў да горада.

Мінулі суткі, другія, трэція.

Па-ранейшаму ніхто і нідзе яго не бачыў. Ніхто пра яго нічога не чуў. Вядома толькі, што ў ваколіцах горада знікла некалькі сабак. Усхваляваныя і спалоханыя спачатку жыхары паступова супакоіліся. Дункана пачалі забываць.

Жыццё ў лесе

Прайшло яшчэ некалькі сутак, пасля таго як Дункан пачаў жыць самастойна. Ён прызвычаіўся да лесу, да свайго новага спосабу жыцця. Зіма ў тым годзе была мяккая, з частымі адлігамі, вільготнымі заходнімі вятрамі і невялікімі маразамі.

…Дункан ішоў па снезе, але не адчуваў холаду. Бацькі яго былі родам не з Афрыкі і не з Індыі, а з Прыморскага краю. Яны не баяліся ні снегу, ні холаду, бо ў іх на радзіме, на Далёкім Усходзе, клімат суровы і зменлівы. Там, ва Усурыйскай тайзе, у вялізным Сіхотэ-Алінскім запаведніку, прырода Поўначы дзівосна спалучаецца з прыродай цёплых і вільготных субтропікаў. Там растуць побач яліна, сасна, бяроза, кедр і маньчжурскі арэх, піхта і бархатнае дрэва, ліяна і вінаград. Разам з ваўкамі і мядзведзямі вядуцца тыгры і леапарды, собалі і дзікія свінні, глушцы і фазаны. Там часта бывае то холадна, то горача, суха і спякотна, то ліюць цэлымі суткамі зацяжныя дажджы, дзьмуць безупынна моцныя вятры з Ціхага акіяна, то валіць густы мокры снег ці пануе люты мароз.

Не баяўся ўсяго гэтага і Дункан. Ён атрымаў у спадчыну ад бацькоў здольнасць лёгка і хутка прыстасоўвацца да рэзкіх і нечаканых змен у надвор’і. Сам таго не ведаючы, малады леапард вярнуўся да прывычнага спосабу жыцця сваіх родзічаў. Інстынкт замяняў яму веды, якія ён мог бы атрымаць ад бацькоў ва ўмовах звычайнай жыццёвай практыкі.

Тут, у лесе, ніхто не збіраўся яго карміць, і Дункану давялося самому дбаць аб тым, дзе і як знаходзіць ежу. Пасля здарэння з сабакам на гарадской ускраіне ён здолеў удала развіць і ўдасканаліць гэты свой першы вопыт. Некалькі дзён галоднага і паўгалоднага жыцця навучылі Дункана самастойна здабываць сабе корм.

Леапарды маюць выключна востры зрок і слых. Яны добра бачаць і чуюць, але ў іх амаль адсутнічае нюх. Яны не могуць паляваць пры дапамозе нюху. Каб знайсці здабычу, каб на яе напасці, леапард павінен яе пачуць і ўбачыць.

Звяры гэтыя любяць свежае мяса, але калі даводзіцца галадаць, то яны гатовы жэрці ўсялякую падліну. Дункан гэтак і рабіў. З голаду еў усё, што магло папасці на зуб. На дарозе ён падабраў здохлую курыцу, якая незадоўга перад тым трапіла пад машыну. Не прапускаў і сабаку, калі падбіраўся да чалавечага жылля, але такія выпадкі здараліся не так ужо часта.

У натуральных умовах звычайнай здабычай леапарда з’яўляюцца чацвераногія жывёлы. Асабліва ахвотна палююць леапарды Усурыйскай тайгі на дзікоў, а іх далёкія родзічы ў спякотнай Афрыцы і Індыі — яшчэ і на малпаў. Але дзе ты знойдзеш малпу ў беларускім лесе? Дзікі тут, праўда, вядуцца, але далёка не ўсюды.

Калі не было нічога лепшага, Дункан не адмаўляўся нават і ад зайцоў, вавёрак, мышэй і птушак.

Як і ўсе яго родзічы ў тайзе і джунглях, ён любіў хавацца ў лясной глухмені і адпачываў там увесь дзень, а на паляванне выходзіў пры вячэрнім змроку. З месца на месца перасоўваўся таксама пераважна ўначы.

Спачатку трохі пагаладаўшы, Дункан навучыўся неўзабаве знаходзіць сабе здабычу ўсюды і праяўляў пры гэтым і спрыт, і нязменную цярплівасць, і знаходлівасць.

Паляўнічыя хітрыкі

Свае першыя паляўнічыя практыкаванні Дункан пачаў, мы ўжо ведаем, на сабаках. Неўзабаве, пасля таго як ён выбраўся з горада ў лес, давялося яму блізка падысці да хаты на ўскраіне прыгараднай вёскі. Ён усё яшчэ любіў трымацца недалёка ад чалавечага жылля і часта блукаў, асабліва на світанні, каля вясковых хат. Здаралася часам і так, што праяўляліся навыкі, набытыя ў няволі, сярод людзей, і тады ён блукаў і днём.

Каля хаты наводшыбе Дункан убачыў белага сабаку з чорнымі плямамі. Сабака быў ад яго на даволі вялікай адлегласці. Падабрацца да яго бліжэй — цяжка і небяспечна. Дункан ляжаў у кустах і доўга назіраў за сабакам.

Гэта было хоць і вялікае, але зусім яшчэ маладое, нявопытнае і не вельмі разумнае стварэнне. Сабака шукаў і не знаходзіў сабе цікавага, вартага занятку. Ён гойсаў без пэўнай мэты і сэнсу па заснежанай палянцы, якая аддзяляла сад каля хаты ад лесу, разграбаў неглыбокі снег і дакопваўся да зямлі, чхаў і нешта вынюхваў, марна ганяўся за варонамі і вераб’ямі, качаўся на спіне.

Людзей не было відаць. Дункан цярпліва чакаў.

Нарэшце сабака апынуўся недалёка ад яго. Тады звер знарок павольна выйшаў з-за кустоў і ляніва разлёгся на зямлі. Усім сваім выглядам ён стараўся паказаць, што да сабакі яму наогул няма ніякай справы, што сабака яго зусім не цікавіць. Дункан здаваўся ўвасабленнем поўнай абыякавасці. Жоўтыя вочы яго пазіралі кудысьці ўбок, ён пазяхаў, аблізваў лапы, павольна качаўся па снезе.

Сабака спыніўся, здзіўлены без меры. Спачатку ён брахнуў з неспадзеўкі. Потым зрабіў некалькі няпэўных крокаў наперад, насцярожана прыглядаючыся і прыслухоўваючыся. Уся постаць яго выяўляла вялікую зацікаўленасць. Ніколі не бачыў ён такога прыгожага і, відаць, рахманага звера!

Дункан па-ранейшаму не звяртаў на яго ўвагі. Ён ляніва выпрастаўся, выцягнуў пярэднія лапы, паклаў галаву на зямлю і лагодна замуркаў.

Цікаўнасць перамагла. Заінтрыгаваны сабака падышоў яшчэ бліжэй.

У той жа момант Дункан скочыў.

Жоўтае цела яго з чорнымі плямамі прасвістала, як страла ў паветры, бліснула, як маланка. Сабака не паспеў ні забрахаць, ні заенчыць, калі страшныя іклы схапілі яго за горла, а вострыя кіпцюры разадралі жывот.

Ніхто нічога не пачуў і не ўбачыў.

Дункан павалок забітага сабаку цераз паляну і праз хвіліну знік з ім у лесе. Здабычы хапіла Дункану на два разы. Увечары ён з’еў усё да апошняга валаконца, да апошняга шматка шкуры. I ад касцей нічога не засталося. Усё разгрыз, усё праглынуў.

Пад’еўшы, Дункан патачыў свае кіпці аб грубую і тоўстую кару старога дуба. Яны ачысціліся ад дробных кавалачкаў мяса і зрабіліся яшчэ больш вострымі.

Пасля такога ўдалага палявання леапард адчуў сапраўдны смак сабачыны. Першы раз, некалькі дзён назад, ён забіў сабаку выпадкова. Цяпер гэта было загадзя задуманае і ўдала праведзенае паляванне. Ён стаў глядзець на сабак як на жаданую здабычу, як на адзін з асноўных аб’ектаў палявання, да таго ж і даволі лёгкага.

Усе паляўнічыя, звераловы, заолагі і ўтаймавальнікі дзікіх звяроў, якім даводзілася мець справу з леапардамі, сцвярджаюць у адзін голас, што гэта не толькі дужы і смелы, але і вельмі разумны, хітры і вынаходлівы драпежнік.

Дункан не затрымліваўся доўга на адным месцы. Пажыўшы ў пэўнай мясцовасці два-тры дні, перабіраўся далей. Інстынкт падказваў яму, што нельга заставацца там, дзе ён забіў ля чалавечага жылля сабаку ці нават курыцу.

Калі здабыча была з’едзена, звер заўсёды адыходзіў далёка і больш назад не вяртаўся.

Так было і на гэты раз.

З’еўшы сабаку і адпачыўшы ў лясной глушы, Дункан рушыў далей.

Паляванне на дзіка

Ён пачуў яшчэ здалёку нейкія дзіўныя гукі, якіх раней ніколі не чуў. Гэта было рохканне невядомай жывёліны.

Дункан прыслухаўся.

У марозным паветры выразна вылучалася некалькі галасоў. Адзін з іх, басавіты, нізкі, быў гучнейшы і мацнейшы за іншыя. Астатнія — тонкія, высокія і пераходзілі часам у віск. Яны належалі, мусіць, маладзейшым істотам.

Дункан ляжаў і не варушыўся.

Ніхто яго, народжанага ў няволі, не мог навучыць правілам жыцця ў лесе. I тут, як і заўсёды ў адказныя хвіліны, прыйшлі на дапамогу яму інстынкты, якія дасталіся ў спадчыну ад незлічоных пакаленняў продкаў і якія цяпер праявіліся раптоўна. У новых умовах існавання звер мог разлічваць толькі на іх.

Чарада дзікіх свіней набліжалася па лясной сцежцы да Дункана, які затаіўся ў кустах.

Наперадзе ішоў стары магутны сякач, за ім — некалькі маладых дарослых свіней. Ззаду беглі трушком, адзін за адным, падсвінкі і парасяты. Яны то адставалі, то даганялі папярэдніх.

Леапард шчыльна прыціснуўся да зямлі.

Уся чарада прайшла міма.

Дункан хацеў рушыць за імі, але ззаду пачуліся нягучнае рохканне і дробны тупат капытоў. Адзін непаслухмяны і легкадумны, а можа, проста хворы і таму марудны падсвінак недзе затрымаўся, адстаў і цяпер спяшаўся дагнаць чараду.

Дункан прыгнуўся яшчэ больш, прыціснуўся да зямлі так шчыльна, што галава яго была ніжэй за плечы. Усе мускулы напружыліся, але ён ляжаў нерухома. Толькі самы кончык доўгага і гнуткага хваста ледзь прыкметна варушыўся, то прыўзнімаючыся, то апускаючыся ўніз. Вочы свяціліся зялёным нядобрым бляскам. Калі падсвінак параўняўся з кустамі, Дункан скочыў і ўсім сваім цяжарам зваліўся зверху на маладога дзіка.

Рух быў разлічаны дакладна.

Зноў леапарду дапамог той жа спадчынны, абуджаны ў тую хвіліну інстынкт. Нядаўна ён беспамылкова падказаў, як трэба падмануць сабаку, а цяпер — калі і як напасці на дзіка, як хутчэй і зручней з ім расправіцца.

Падсвінак нават не паспеў адчуць, што з ім здарылася. Магутныя лапы прыціснулі яго да зямлі, вострыя зубы схапілі за горла.

Дункан павалок тушу ў кусты і тут жа пачаў есці.

Прыціснуўшы вушы да галавы, ён бурчаў і вострымі белымі зубамі рваў цёплую яшчэ вепрыну, глытаў яе вялікімі кавалкамі.

Пад’еўшы, Дункан адышоў недалёка, узлез на дуб і лёг спаць. На дрэве ён адчуваў сябе гэтак жа добра, як і на зямлі. Прачнуўшыся праз колькі гадзін, спусціўся на зямлю, зноў пачаў есці, пакуль не наталіў голад. Сытаму, яму захацелася адпачыць. Ён забраўся на дрэва.

I тут з’явіліся аднекуль ваўкі і лісіцы. Яны пачулі пах мяса і цярпліва чакалі ўводдаль, калі надыдзе іх чарга.

Пакуль Дункан спаў на дрэве, госці прагна елі, злосна гыркаючы адзін на аднаго і адганяючы слабейшых. Калі ж гаспадар прачнуўся, госці пачціва адсунуліся, адышлі ўбок, схаваліся ў кустах і за дрэвамі.

Дункану ўсё гэта не спадабалася. Нельга ў лесе пакідаць здабычу без нагляду. Такі вывад зрабіў ён сабе на далейшае. На гэта ў яго хапіла і розуму, і кемлівасці. Ён узяў тое, што засталося, і аднёс у іншае месца.

Там ён узлез на дрэва і ўмацаваў рэшткі сваёй законнай уласнасці ў расколіне між сукоў, даволі высока над зямлёй. Цяпер ніхто, акрамя птушак, не мог карыстацца дармовым пачастункам, а сыты Дункан спакойна адпачываў на суседнім дрэве. Так робяць звычайна леапарды на волі. Яны лазяць, як кошкі, і значную частку свайго жыцця праводзяць на дрэвах, на другім ці трэцім паверсе ляснога гушчару. Дарослы леапард можа лёгка падняць і ўсцягнуць на дрэва здабычу, у паўтара раза цяжэйшую за яго ўласную вагу.

Дункан і людзі

Хоць гэта можа каму здацца дзіўным, але Дункана па-ранейшаму цягнула да людзей, да чалавечага жылля. Ён яшчэ не забыў, што людзі кармілі яго, што дзеці з ім гулялі і што каля яго клеткі заўсёды тоўпіліся гледачы: і дарослыя, і малыя. Прывык кожны дзень слухаць чалавечыя галасы. Прывык сутыкацца з людзьмі пры розных акалічнасцях.

На волі яму часта не хапала чалавечага асяроддзя. Дзікі звер, які з маленства прывык да людзей, ужо не дзікі, хаця б ён і апынуўся зноў на волі. I ўсё ж паказвацца людзям на вочы Дункан не адважваўся. Ён любіў назіраць за людзьмі так, каб яны не маглі яго ўбачыць. Жыў у лесе недалёка ад людзей, часам нават побач з імі, бачыў іх, падбіраўся блізка да чалавечага жылля, цікаваў, як людзі працуюць у полі, як збіраюць у лесе грыбы і ягады, як купаюцца ў рэчцы. Але сам трымаўся так асцярожна і непрыкметна, што ніхто і не здагадваўся аб яго блізкай прысутнасці. Леапарды ўмеюць гэта рабіць дасканала.

Зіма ўжо даўно змянілася вясною, вясна — летам.

Неяк увечары Дункан наблізіўся да лясной сядзібы. Мякка ступаючы, ён падкраўся да самага дома, залёг у кустах і пачаў наглядаць за тым, што рабілася перад ганкам.

Тут сабраліся разам гаспадары і госці. Пасля вячэры пад адкрытым небам яны гучна размаўлялі і смяяліся. Пасярэдзіне двара распалілі вогнішча. Адзін з гасцей узяўся за гармонік. Нехта заспяваў, іншыя падхапілі. Мілагучная мелодыя абудзіла вячэрні змрок.

Музыка напомніла Дункану гарадскі двор, дзе ён вырас. Там не адзін раз чуў ён тую ж мелодыю на гармоніку.

Леапард ляжаў у некалькіх метрах ад вогнішча і больш гадзіны дапытліва і цярпліва сачыў за тым, што рабілася на двары. Жоўтыя вочы яго неадрыўна глядзелі на зыркі агонь, на зіхатлівыя іскры, якія з трэскам узляталі ў паветра і згасалі ў цёмным вячэрнім небе, на людзей, што стаялі і сядзелі вакол агня. Уважліва і цікаўна слухаў ён музыку. Калі гарманіст спыніў ігру і людзі пачалі разыходзіцца, Дункан нячутна знік у цемры.

Ён вярнуўся сюды і на другі дзень, калі надышоў вечар, але на двары нікога не было. Леапард зразумеў, што слухаць музыку на гэты раз не давядзецца, што чакаць няма сэнсу, і ціха адступіў у лясны гушчар.

Дрэва над сцежкай

Часам ён бачыў чалавека зусім блізка ад сябе нават і ў лесе. У сонечны поўдзень Дункан ляжаў на суку старой ліпы над сцежкай, у самай густой лістоце. Ён спаў, звесіўшы ўніз доўгі хвост, і сонечнае святло зіхацела і гуляла ў яго залацістым, гладкім і бліскучым футры. Як і ў кожнага далёкаўсходняга леапарда, шкура ў Дункана мела яркі рыжавата-жоўты колер. На лапах яна была густа пакрыта чорнымі круглымі плямкамі, а на спіне і баках — плямкамі, падобнымі на чорныя кветкі шыпшыны. Бруха было чыста белае.

Светлыя блікі сонца і цёмныя адбіткі лістоў пераліваліся і змешваліся з плямкамі і карункамі, якімі ўпрыгожана яго жоўтая шкура, ствараючы надзейную ахоўную афарбоўку. Сонечнае святло, прасейваючыся скрозь зялёную лістоту, пакідала ў змроку ляснога гушчару такія ж плямкі на зямлі і на дрэвах. I ўсё гэта разам выглядала як прыгожы малюнак, намаляваны славутым мастаком, імя якому — прырода.

Дункан раптам прыўзняў галаву і ўбачыў, што па сцежцы ідзе чалавек. Прыжмуранымі вачыма сачыў за ім. З кожным крокам чалавек набліжаўся да звера, пакуль не спыніўся пад самым сукам, на якім ляжаў леапард. Дункан мог, калі б захацеў, дакрануцца да чалавека, зачапіць яго лапай, але такога жадання ў яго ніколі не з’яўлялася. Ён ляжаў ціха і нічым не выяўляў сябе, бо стараўся ўнікаць непасрэдных кантактаў з незнаёмымі людзьмі.

Чалавек нічога не заўважыў. Ён спыніўся, затрымаўся каля дрэва па нейкай сваёй патрэбе, а потым рушыў далей. Праўда, чалавеку нішто не пагражала, бо не паранены і не загнаны ў безвыходнае становішча леапард сам звычайна ніколі не кідаецца на людзей. Звер нападае толькі на чацвераногіх, якія служаць яму кормам.

Жыхары Усходняй Афрыкі ўпэўнены, што леапард можа закрануць чалавека толькі тады, калі той зірне яму проста ў вочы. Тут варта прыгадаць словы Муга Гікару, кенійца з народа кікуйю. «Гэты спрытны звер, — паведамляе ён, — хаваецца ад праследавання на дрэве ці ў такім месцы, адкуль ён можа, застаючыся незаўважаны, аглядаць наваколле… Ён сам не нападае на праследавальніка, нават калі той знаходзіцца зусім побач. Пакуль яго не турбуюць, леапард — самае бяскрыўднае стварэнне з усіх дужых і драпежных жыхароў лесу. Калі ж яго закрануць, ён учэпіцца ікламі і пярэднімі лапамі ў горла сваёй ахвяры, а кіпцюрамі задніх лап распора жывот. Я неаднойчы знаходзіўся ў некалькіх ярдах ад леапарда, але кожны раз мне ўдавалася захаваць прысутнасць духу, і звер дазваляў мне спакойна прайсці міма ці адыходзіў сам. Не звяртайце на яго ўвагі, і ён саступіць з вашай дарогі».

Вось так і Дункан — не зачапіў таго чалавека, дазволіў яму прайсці міма. Вочы чалавека не сустрэліся з вачыма звера. А што магло б здарыцца, каб чалавек убачыў раптам леапарда ў сябе над галавой і сустрэўся з ім позіркам? Хутчэй за ўсё чалавек з перапалоху зрабіў бы нешта такое недарэчнае і непапраўнае, што магло з’явіцца прычынай яго пагібелі.

Як часта бывае, што мы нікога не бачым у лесе! Нам здаецца, што мы тут адны. Між тым за намі ўвесь час назіраюць уважлівыя і насцярожаныя вочы лясных жыхароў: і малых, і вялікіх. I паколькі мы ім нічым не пагражаем і не шкодзім, яны нас не чапаюць.

Леапард і дзяўчынка

Сонца ўзнялося ўжо даволі высока, калі Дункан падышоў да леснічоўкі. Хаваючыся за дрэвамі і кустамі, ён наблізіўся да самай сядзібы, акружанай з усіх бакоў шчыльнай і высокай сцяной цёмнага лесу.

Ніхто не ведае, як можа павесці сябе леапард у тым ці іншым выпадку. Ніколі немагчыма здагадацца, што зробіць звер у бліжэйшую хвіліну, бо характар у яго зменлівы і няпэўны. Сваё рашэнне, заўсёды раптоўнае і нечаканае, ён ажыццяўляе адразу, з вялікай і няўхільнай імклівасцю.

Дункан лёгка пераскочыў цераз высокі паркан і апынуўся ў садзе.

Пяшчотна свяціла сонца ў ясным сінім небе. Лісце на яблынях не варушылася. Над кветкамі гулі чмялі і пчолы.

Дункан стаяў на зялёнай траве, на фоне дрэў і сіняга неба. Жоўтае футра з чорнымі плямкамі здавалася залатым у яркім святле паўдзённага сонца. Зграбнае цела застыла ў нерухомасці. Гордая галава была прыўзнята. З-за куста агрэсту ён назіраў за тым, што рабілася ў садзе. А там на каляровай посцілцы ў цяньку пад яблыняй маленькая дзяўчынка гуляла з мячыкам. Мячык падскокваў і каціўся па зямлі, паварочваўся да дзяўчынкі то сінім бокам, то чырвоным. Дзяўчынку такія паводзіны мячыка вельмі цешылі. Ёй здавалася, што вясёлы мячык смяецца, і яна смяялася разам з ім. Але вось рухі яе пачалі рабіцца ўсё больш павольныя і млявыя. Малой захацелася спаць, і калі мячык адкаціўся недалёка і спыніўся ў траве, яна не падбегла да яго і не падняла, а села на посцілку і апусціла галаву. Вочы яе затуманіліся, яна пазяхнула.

I раптам перад ёю вырасла постаць вялікага звера. Сонечныя праменьчыкі весела перабягалі па залацістай поўсці з чорнымі плямкамі. Ад здзіўлення дзяўчынка шырока раскрыла вочы, але не спалохалася. Ёй здалося, што гэта вялікая і прыгожая кошка. Яна працягнула руку і пагладзіла звера па спіне.

Сонечная ідылія

Дункан падышоў да мячыка і асцярожна падштурхнуў яго носам. Мячык паслухмяна пакаціўся да дзяўчынкі. Яна засмяялася, а Дункан успомніў, як цікава і ашчадна гуляў ён з дзецьмі на двары дома па вуліцы Міра. Гэта было так даўно! Ён падышоў да дзяўчынкі яшчэ бліжэй, і тая працягнула яму насустрач абедзве ручкі. Ёй спадабаўся невядомы і прыгожы звер з такімі мяккімі і далікатнымі рухамі.

Дункан схіліў круглую галаву і падставіў шыю, каб яго пагладзілі. Потым пацягнуўся, выгнуў спіну і пазяхнуў, паказаўшы на імгненне бліскучыя белыя зубы і ружовы язык. Нарэшце лёг каля дзяўчынкі, паклаўшы галаву на пярэднія лапы.

— Кіся, кіся, — узрадавана прашаптала малая, абхапіла рукою Дункана за шыю і прытулілася да яго цёплай поўсці. I магутны леапард замуркаў і завуркатаў, нібы хатняе кацяня. Ён заплюшчыў вочы і неўзабаве задрамаў. Заснула і дзяўчынка. Небяспечны драпежнік мірна драмаў побач з малым дзіцем. Яснае летняе сонца лагодна ззяла над імі.

Раптам леапард прыўзняўся, павярнуў галаву ў бок дома і насцярожана прыслухаўся. Вушы дзікіх звяроў успрымаюць больш гукаў, чым вушы людзей. Слых у звяроў тонкі і дасканалы, а ў леапарда ён асабліва востры. У наступную хвіліну Дункан бясшумна ўсхапіўся і лёгкім, грацыёзным скачком пераляцеў, зрабіўшы доўгую дугу, цераз плот. Яшчэ праз хвіліну ён знік у лесе.

Калідзяўчынка прачнулася, вялікай «кісі» побач з ёю не было.

З дому ішла маці.

— Мама, мама!.. — крыкнула дзяўчынка і памкнулася ёй насустрач. Яна хацела расказаць пра прыгожую «кісю», але ёй не хапіла слоў. Дзяўчынка толькі паўтарала з захапленнем: — Кіся, кіся… Мама, тут была кіся!.. — I паказвала на зямлю каля посцілкі.

— Кіся? — здзівілася маці. — Адкуль? Якая кіся, Дануська? У нас жа кошкі няма. А, — здагадалася яна раптам, — ты ж нядаўна кніжку з малюнкамі разглядала. Там, сапраўды, была кіся намалявана. Вось яна табе, відаць, і прыснілася. Гэта быў сон, дачушка! Ну і добра, мы паспалі, а цяпер пойдзем, Дануся, малачко піць!

Каб маці была больш уважлівая, то напэўна ўбачыла б, што трава на тым месцы, на якое паказвала дзяўчынка, была прымята, а на пяску сцежкі, крыху далей, захаваўся след звера, адбітак вялікай круглай лапы, падобны на павялічаны разоў у дзесяць след звычайнай кошкі. Але жанчына нічога не заўважыла. Яна пацалавала сваю маленькую дачку і павяла яе за руку ў дом.

А Дункан тым часам даўно ўжо блукаў па лесе, выглядаючы сабе новае месца для адпачынку. Спаў ён цяпер звычайна на дрэвах, як і ўсе леапарды на волі.

У лясах Латвіі

Мінулі вясна, лета і восень. Зноў надышла зіма.

За гэты час Дункан апынуўся далёка за межамі Беларусі. Ён прайшоў цераз усю Літву з поўначы на поўдзень і праз большую частку Латвіі ў паўночна-заходнім напрамку. Пачатак вясны 1960 года напаткаў яго ў Лімбажскім раёне, непадалёку ад марскога ўзбярэжжа.

Чаму ён прыйшоў менавіта сюды? Чаму ў сваім падарожжы з Гродна ўвесь час пасоўваўся ў бок Балтыйскага мора?

Ці гэта было выпадкова?

Ніхто не ведае. Ніхто не зможа адказаць на гэта дакладна. Можна толькі выказваць розныя здагадкі і меркаванні.

Пакаленні продкаў Дункана жылі ў клімаце з вільготным паветрам, у якім моцна адчуваецца подых Ціхага акіяна. Магчыма, інстынкт падказаў, куды трэба ісці, каб трапіць бліжэй да мора. Можа, пра гэта сказаў яму вільготны заходні вецер, які дзьмуў з таго боку, і Дункан ішоў заўсёды насустрач гэтаму ветру і знаходзіў правільны кірунак?

Не ведаем мы і таго, як пераправіўся Дункан цераз шырокую Заходнюю Дзвіну, якую ў Латвіі называюць Даўгавай. Мы ведаем толькі, што Дункан любіў купацца, любіў ваду, якая заўсёды вабіла яго. Можна ўявіць, як у цёплую летнюю ноч вылез Дункан з кустоў лазы, падышоў да шырокай і шматводнай ракі. Вось ён павольна ўвайшоў у ваду і паплыў, накіроўваючыся да супрацьлеглага берага. Жоўтыя вочы яго неадрыўна глядзяць наперад, ён перабірае ў вадзе шырокімі лапамі, стараецца плыць па прамой лініі, а шпаркая плынь адносіць яго ўсё ніжэй і ніжэй. I ніхто ў гэтую цёмную ноч не бачыць, як пераплывае латвійскую раку невядомы госць, экзатычны звер з Далёкага Усходу.

Вось ён дабраўся нарэшце да пясчанага мелкаводдзя, выйшаў з ракі на лясісты паўночны бераг і знік у цемры за дрэвамі.

А можа, усё было зусім не так і Дункан перайшоў раку зімовай ноччу, па лёдзе?

Як бы там ні было, але, вандруючы з лесу ў лес, з пералеску ў пералесак, Дункан апынуўся пад канец свайго падарожжа ў Латвіі, у Лімбажскім раёне, і затрымаўся тут да канца зімы.

Песні вясны

Апоўдні сонца пачало прыграваць усё мацней, і днём у шматлікіх лужынах бадзёра купаліся жвавыя вераб’і. Між імі ўсё часцей узнікалі шумныя сваркі, а па вечарах птушкі зашываліся ў голле дрэў, бо невялікі мароз скоўваў лужыны тонкім лядком. На пацямнелым снезе ўсюды з’явіліся праталіны з бурай леташняй травой. Маўклівы лес абуджаўся, ажываў, пачынаў напаўняцца рознымі гукамі.

У сінім небе празвінела песня жаўранка. На лясной паляне забалбаталі на світанні цецерукі, а крыху далей, на балоце ля рэчкі, закігікалі кнігаўкі. Пракрумкаў некалькі разоў крумкач, і, пралятаючы над Дунканам, бліснуў на яго праніклівым, не па-птушынаму разумным вокам. Над цёмным лесам з гучным крыкам, перабіваючы адзін аднаго, праляцелі на поўнач дзікія гусі.

Перасмешнік саракуш вярнуўся з цёплых краін, сеў увечары на верхавіну старой яліны і пачаў нахабна пераймаць салаўя, уводзячы ўсіх у зман гэтымі сваімі безадказнымі паводзінамі.

У свежым паветры прагучаў глухаваты, сур’ёзны голас пугача:

— Угу… угу… угу…

Кожны спявае вясною. Спявае — як можа і ўмее.

Дункан прыслухоўваўся да лясных гукаў. Халоднай зіме прыйшоў канец, прырода абудзілася да новага жыцця, і звера ўпершыню ахапіла нейкае нязвыклае хваляванне. Ён не знаходзіў сабе месца і неспакойна блукаў без пэўнай мэты, насцярожана лавіў пільным вухам кожны шолах.

Падпарадкуючыся нейкаму незразумеламу імкненню, леапард увечары раптам замяўкаў. Спачатку ціха, ледзь чутна, потым усё мацней і, нарэшце, гучна, працягла, патрабавальна. Замяўкаў, залямантаваў і сціх на самай высокай прарэзлівай ноце. У гэтым Дунканавым ляманце чуліся і туга, і смутак, і заклік, і чаканне адказу.

Звер прыслухаўся, але нічога не пачуў у адказ. Ніхто не адгукнуўся на яго заклік, і ён бясшумна пайшоў далей у святле месяца, часта змяняючы напрамак, абгінаючы тоўстыя дрэвы, пераскокваючы цераз кусты і калоды.

Леапарды растуць да двух гадоў. Дункану было цяпер якраз два гады. За час свайго падарожжа ён увайшоў у поўную сілу. I з надыходам вясны ўпершыню адчуў адзіноту.

Воўк ці рысь

Перад світаннем Дункан выйшаў з лесу.

Перад ім было шырокае, часткова яшчэ заснежанае поле, а недалёка ад пералеску ён убачыў чалавечае жыллё. Вокны былі цёмныя, жыхары яшчэ спалі.

Вакол ціха. Толькі на двары Дункан пачуў дыханне сабакі, што ляжаў пад веткай ля пуні і, нечым нездаволены, бурчаў ледзь чутна скрозь сон.

Дункан пераскочыў цераз плот. Сабака не паспеў узняць трывогі, не паспеў нават і прачнуцца. Нешта цяжкое і няўхільнае ўпала на яго нібы з цёмнага неба, навалілася ўсім сваім цяжарам. Сабака загінуў адразу.

Здабычу Дункан аднёс у поле, далей ад хаты, але да пералеску не дацягнуў і з прагнасцю пачаў есці. З’еўшы палову, ён пакінуў рэшту ў кустах, а сам лёг паблізу адпачыць, каб потым даесці. Быў ён не толькі галодны, але і стомлены, бо прайшоў перад тым даволі вялікую адлегласць.

Раніцай адзін з жыхароў хутара Страўтніекі пачаў шукаць сабаку. Ён хадзіў па двары і вакол сядзібы, свістаў, клікаў:

— Рэкс, Рэкс!.. Дзе ты?.. Рэкс, сюды!..

Сабака не прыбягаў, не адгукаўся.

Чалавек нават зазлаваў. Ён хацеў ужо вылаяцца як след, але раптам спыніўся:

— Што за ліха!..

Ён убачыў на снезе кроў, пайшоў па слядах у поле і неўзабаве знайшоў тое, што засталося ад сабакі.

«Ці не воўк яго зарэзаў? — падумаў чалавек. — Даўно ў нас пра іх не чутно. От, бяда! Такі быў добры сабака! — Тут хутаранін звярнуў увагу на асабліва выразны адбітак лапы Дункана. — Але ж след не воўчы! — сказаў ён сам сабе. — Можа, гэта рысь? Здаецца, рысь крычала ўчора ў лесе, ды яшчэ гэтак моцна, груба! Можа, гэта яе работа? I адкуль яна тут узялася, каб на яе ліха!»

Ісці далей, у бок пералеску, чалавек не адважыўся. Скончыўшы свае разважанні і яшчэ раз памянуўшы сабаку добрым словам, ён пабег да мясцовага паляўнічага.

Невядомы звер

Слых у леапарда тонкі, а сон лёгкі і чуйны.

Дункан раптам прачнуўся, быццам нехта дакрануўся да яго, ускочыў і агледзеўся, гатовы да абароны.

Да яго набліжалася некалькі чалавек, узброеных стрэльбамі. Дункан кінуўся ад іх прэч і знік у пералеску. Там, прадчуваючы нядобрае, ён схаваўся ў самым гушчары.

Паляўнічыя не паспелі яго разгледзець. Ім здалося, быццам мільганула нешта накшталт рысі, але цвёрда ўпэўнены ў гэтым яны не былі.

— Хто гэта ўсё ж такі? — спыніўся на дарозе і спытаў адзін з іх.

— Можа, сапраўды, рысь? — адказаў другі пытаннем на пытанне.

— А як мяркуеш ты, Мікеліс? — звярнуўся ён да кіраўніка групы.

— Хто яго ведае, — сказаў той, паціснуўшы плячыма. — Звер, відаць, буйны, а футра жоўтае, з цёмнымі плямамі. I след круглы, як у рысі. Заб’ём, пабачым!

— Калі не воўк, то, мусіць, рысь, — удакладніў хутаранін, які таксама далучыўся да паляўнічых. — Хто ж яшчэ можа быць? Так яно выходзіць!

Падышоўшы да пералеску, паляўнічыя спыніліся, параіліся і вырашылі зрабіць на невядомага звера аблаву.

Пералесак быў ачэплены вяроўкай з чырвонымі сцяжкамі. Толькі ў адным месцы, як гэта заўсёды робіцца ў такіх выпадках, паляўнічыя пакінулі выхад.

Пасля гэтага людзі пачалі крычаць і шумець.

Яны пасоўваліся праз пералесак ланцугом, з супрацьлеглага боку, стукаючы па дрэвах і гучна пераклікаючыся.

Канец блукання

Усюды было шумна, толькі каля выхаду панавала цішыня. Тут стаялі найбольш вопытныя стралкі. Стаялі моўчкі, на пэўнай адлегласці адзін ад аднаго. Не размаўлялі, не курылі, не варушыліся.

Менавіта сюды, дзе было так ціха, і памкнуўся Дункан. Асцярожна краўся паміж дрэў, нізка прыпадаючы да зямлі, і выпрастаўся толькі тады, калі апынуўся на адкрытым месцы.

Жоўтае футра з чорнымі плямкамі блішчала пад сонцам. Але людзям не было калі разглядаць незнаёмага звера ў дэталях ці любавацца ім.

Ледзь толькі Дункан з’явіўся з-за дрэў на палянцы, як паляўнічы, што ўбачыў яго першы, хутка прыцэліўся і стрэліў. Амаль адначасова грымнулі і яшчэ стрэлы.

Дункан гнеўна зароў і высока падскочыў, але ў тую ж хвіліну ўпаў. Гэта быў апошні яго скачок. Выпушчаныя кіпці магутных лап бездапаможна скрэблі снег.

Надышоў канец яго блуканням!

Так скончыў сваё жыццё Дункан, леапард з заалагічнага парку ў Гродна. Ён загінуў, пражыўшы на волі, у непрывычных для яго ўмовах, адзін год і два месяцы.

Апошняя звестка

Праз пару дзён пасля пагібелі Дункана ў рыжскай газеце «Савецкая Латвія» была апублікавана нататка пад назвай «Небывалы трафей». Пачыналася яна наступнымі радкамі: «Учора раніцай у Рызе на Плошчы 17 чэрвеня спынілася аўтамашына, вакол якой адразу сабралася шмат людзей. Паляўнічы Мікеліс Берзінь выцягнуў з машыны забітага леапарда. Плямісты драпежнік важыў больш за 70 кілаграмаў».

Разам з тэкстам быў змешчаны фотаздымак. На плошчы стаіць каля машыны паляўнічы і трымае руку на забітым леапардзе, маладым і прыгожым.

Далей гаварылася, што ў мінулую суботу каля дваццаці паляўнічых з Салацгрывы і Лімбажы наладзілі ў лесе аблаву на невядомага драпежніка і забілі, на сваё здзіўленне, леапарда. У нататцы было змешчана сцверджанне галоўнага ляснічага Міністэрства лясной гаспадаркі, да якога звярнуўся карэспандэнт: «Леапарды ў латвійскіх лясах не сустракаліся яшчэ ніколі… Звер, напэўна, уцёк з заапарка ці цырка, хаця за апошні час ніякіх звестак аб гэтым не паступала. А можа, леапард быў выгадаваны якім-небудзь аматарам і ўцёк ад яго ў лес». Заканчвалася нататка паведамленнем аб тым, што паляўнічыя вырашылі аддаць шкуру звера ў Музей прыроды Латвійскай ССР.

Гэта была апошняя звестка пра Дункана. Звестка пра канец яго жыццёвага шляху. Ніхто тады яшчэ не мог здагадацца, адкуль з’явіўся ў Лімбажскім раёне леапард, дзе ён быў раней і які шлях прайшоў, перш чым дабраўся да Латвіі.

Прачытаў я заметку ў рыжскай газеце і задумаўся. Шкада, што паляўнічыя паспяшылі забіць Дункана. Шкада, што ў Заацэнтры не ведалі аб тым, дзе ён знаходзіўся. Калі б ведалі, то, можа, і не загінуў бы ён ад куляў паляўнічых.

Вопытны стралок замест смертаноснай кулі паслаў бы ў яго капсулу з лекавым снатворным сродкам. Паранены капсулай леапард адразу б заснуў, і яго прывезлі б соннага ў той заапарк, дзе ён нарадзіўся і вырас.

З Дунканам гэтага, на жаль, не здарылася.

Такі быў яго лёс!

Оглавление

Хто такі Дункан?

Сіротка

Вялікае кацяня

Гульні на двары

Сутычка з грозным веліканам

Жыццё ў кватэры

Жыццё ў клетцы

Уцёкі

Пачатак самастойнага жыцця

Марныя пошукі

Здарэнне з сабакам

Жыццё ў лесе

Паляўнічыя хітрыкі

Паляванне на дзіка

Дункан і людзі

Дрэва над сцежкай

Леапард і дзяўчынка

Сонечная ідылія

У лясах Латвіі

Песні вясны

Воўк ці рысь

Невядомы звер

Канец блукання

Апошняя звестка