Ціхая Лань [Алесь Шашкоў] (fb2) читать онлайн
[Настройки текста] [Cбросить фильтры]
АЛЕСЬ ШАШКОЎ
ЦІХАЯ ЛАНЬ
РАМАН
Раздзел першы
Чорны туман
I
Над Ціхай Ланню — змрочная, ад веку бездаглядная пушча. Нібы стары крумкач, распасцёрла яна магутныя чорныя крылы над задуменнай, лянівай ракой, пад густым ценем сваім надзейна схавала ад вока людскога нямала маленькіх азёр i гіблых балот. Азёры i балоты даўно зараслі непралазнымi трыснягамі, дрэвы вакол стаяць цесна, абраслі сівым мохам, і снягі, занесеныя сюды злымі вятрамі, ляжаць аж да самага лета, вада ў рацэ плыве вольна, злосна варочаецца пад ніцым веццем старых вярбін, пад акасцянелым голлем панурых дубоў. I толькі ўжо дзесьці ў ліпені, калі ляціць з бяроз долу першы ліст, а на старых рабінах нясмела загараецца бледна-жоўтае полымя, Лань пачынае мялець. I тады раптам аказваецца, што сапраўдных віроў тут не набярэцца і тузіна.
Адзін з гэтых віроў, самы знакаміты на гэтай рыбнай рацэ, Васіль Крамнёў, які з цяжкай скрынкай на руках ратаваўся ад фашысцкай пагоні, і ўбачыў якраз у той момант, калі раптам адчуў, што сілы яго скончыліся: яшчэ некалькі крокаў — і ён паваліцца ў халодную мокрую траву.
«Чортаў вір! — Крамнёў застыў на краі крутога абрыва. — Ну, гады, цяпер вам мяне не ўзяць!»
З размаху шпурнуў у ваду жалезную скрынку, дзіка азірнуўся.
Па вузенькай зялёнай сцяжынцы, што засталася ад яго, Васілёвых, ботаў, у высокай, белай ад расы траве кацілася да ракі нешта няўклюднае, падобнае на вялікі спарахнелы корч, падхоплены шалёным парывам ветру. Ён, гэты корч, быў ужо блізка, да яго не заставалася і пяці крокаў, і Васіль ахнуў: гарбун!
...Скамянеўшы, поруч стаяў бургамістр Паўзуновіч-Валькоўскі. Сагнуўшыся, па-гусінаму выцягнуўшы жылістую шыю, ён глядзеў з абрыву ўніз, у чорную бездань, якая толькі што праглынула цяжкую жалезную скрынку — яго, Валькоўскага, запаветны скарб, апошнюю надзею на шчаслівую будучыню, дзеля якой і вярнуўся сюды, у свой родны маёнтак. «Езус Марыя, — бязгучна ўздрыгвалі белыя вусны гарбуна. — Няўжо? Не-не, яна ж тут, блізка, яе можна дастаць!» — Ён гнуўся ўсё ніжэй і ніжэй, цёр вочы рукою, і здалося, што бачыць яе, бачыць выразна, нібы яна не ў шматметровай глыбіні цёмнай вады, якая грозна віруе пад навіслымі кустамі лазы, а ціха гойдаецца на маленькіх хвалях каля самага берага. Вось яна, вось, стальная, з надзейным сакрэтным замком, ключ ад якога і цяпер ляжыць у ягонай кішэні! Колькі разоў, схаваўшыся ад чужога вока, трымаў ён гэтую скрынку на каленях, колькі разоў адмыкаў яе, перабіраў, пералічваў усё тое, што ў ёй хавалася! I не бляск золата — новае, багатае жыццё, вясёлыя агні Парыжа, які два гады назад у фашысцкім абозе ён пакінуў амаль жабраком, заманліва ззялі, зіхацелі, пераліваліся перад яго запаленымі вачыма.
Ззялі... Шчасце знікла, як сполах маланкі, боўтнулася ў чорную кіпучую бездань!
Злая, грэблівая ўсмешка слізганула па твары Крамнёва. Схаваўшы руку з пісталетам за спіну, ён асцярожна ступіў бліжэй да гарбуна, ціха шапнуў амаль у самае вуха:
— Добрай раніцы, пан бургамістр.
Валькоўскі падскочыў, нібы пад нагамі разарвалася міна. Цяжкі парабелум выслізнуў з яго павіслай рукі, знік у мокрай траве. Але гарбун, здаецца, гэтага і не заўважыў. Ён павольна, задам, сунуўся прэч ад ракі, ад яе крутога страшнага берага. Вялікая квадратная галава канвульсіўна ўздрыгвала, усё глыбей і глыбей хавалася ў худыя шырокія плечы, і цяпер між вострых гарбоў тырчэла толькі высокая афіцэрская фуражка, ды пад яе казырком ліхаманкава гарэлі вялізныя сінія вочы, поўныя смяротнага жаху. Крамнёў! Той самы «рэгулярнік», партрэты якога ён сам, бургамістр Валькоўскі, сваімі рукамі так нядаўна расклейваў на сценах вясковых хат, гонарам Кубэ абяцаў многія тысячы рэйхсмарак, зямлю, кароў і коней кожнаму, хто дапаможа злавіць бандыта ці хоць прынясе яго галаву! Чаму не пазнаў яго адразу там, на лясной паляне?
А не пазнаў... I не таму, што было яшчэ цемнавата, што наўкол панаваў перадранішні паўзмрок і курэўся нейкі чорны туман. Не таму! Раптам убачыўшы на руках «ляснога бандыта», што не паспеў сесці ў самалёт, сваю запаветную скрынку (Божа, ды ён мог пазнаць яе і ў глухой цемры, навобмацак!), захліпнуўся ад радасці. А яшчэ больш — ад дзікай лютасці. Вочы прыліплі, прыкарэлі, прыраслі да шэрай бліскучай сталі, і ён ужо нічога іншага не бачыў. Дык вось хто ўкраў яго скарб! — з размаху цяжкім молатам грукала кроў у запалыя скроні гарбуна. Вось хто прынёс яму столькі страшных пакут!
І як жа ён, бандыт, трапіў у маёнтак? Як змог адшукаць тайнік? Ну, ды цяпер гэта ўсё роўна. Ёсць скрынка, ёсць яго скарб. Ёсць і бандыт. Зараз ён, бургамістр Валькоўскі, схопіць зладзюгу — з такім цяжарам на руках той далёка не ўцячэ! — зловіць і павесіць! Пад акном свайго кабінета. На старой бярозе. Ды не! Лепш распне мярзотніка на шчыце, што стаіць на плошчы райцэнтра і на якім кожную раніцу вывешваюць новыя загады з Берліна і Мінска, прыб’е жалезнымі кастылямі, і няхай крумкачы шкуматаюць яго праклятае мяса.
Дрыжучы ўсім сваім хілым целам, Валькоўскі раз’юшаным зверам рынуўся з кустоў на паляну, дзе з ягонай скрынкай на руках адзінока стаяў «рэгулярнік», істэрычна крыкнуў:
— За мной! Не страляць! Бяром жывым!
...Жывым... Вось ён, жывы, стаіць, ядавіта ўсміхаецца і павольна, нібы нехаця, узнімае пісталет...
Упёршыся гарбом у шурпаты камель нізкарослага дуба, гарбун захіліў твар рукамі і закрычаў. Гэта быў нават не крык, а нейкае жудаснае скавытанне, скавытанне сабакі, які раптам убачыў палку ў руках раз’юшанага гаспадара.
«Якая нікчэмнасць! — павольна ўзняўшы пісталет, паморшчыўся Крамнёў, і ў гэты ж момант аднекуль з-за блізкіх кустоў даляцеў зычны трывожны голас:
— Пан бургамістр, што з вамі?
Крамнёў імгненна зашыўся ў куст лазы, прытаіўся. Чалавек сем карнікаў дружна шуганулі на лужок, спыніліся, насцярожана шукаючы вачыма свайго камандзіра.
«Ого, колькі іх!» — Крамнёў хапатліва сунуў у кабуру пісталет і, як некалі ў маленстве, лодачкай склаўшы над галавою далоні, рынуўся з кручы ўніз, у злавесную чорную бездань...
II
...Не, капітан Васіль Ьанавіч Крамнёў не думаў так прымітыўна развітвацца з жыццём. Убачыўшы перад сабою знаёмы вір, узрадаваўся яму, як збавенню, як вернаму сябру, што паспеў на дапамогу ў самы крытычны момант.
Ды і сапраўды, нічога лепшага, каб уратавацца ад ворагаў, што гналіся за ім ужо амаль паўгадзіны, нельга было і прыдумаць. Высокі, круты, як сцяна закінутай крэпасці, бераг, скрозь густа парослы кустамі лазы, калючых ажынаў і дзікім маліннікам, цяжка вісеў над цёмнай вадою, і ў гэтай адвеснай сцяне, помніў Васіль, ёсць цесная, як пралезці чалавеку, нара — уваход у невялікую пячору.
...Даўно, яшчэ да вайны, калі Васіль Крамнёў быў студэнтам і летняй парою наведваўся ў Зарэчча, каб парыбачыць на багатых тутэйшых азёрах і лясной прыгажуні рацэ, паказаў яму гэтую пячору знаёмы мясцовы рыбак Рыгор Вайцёнак. Ужо тады немалады чалавек, Рыгор жыў бабылём. Яшчэ «за панскім часам» загінула ад рук польскіх «жоўнежаў» яго нарачоная, прыгажуня Ванда, такая ж, як і ён сам, партызанка, і асірацелы Рыгор так і не знайшоў вартай Вандзе замены. Пабудаваў сабе невялікую ды ўтульную хату на беразе возера за паўвярсты ад Зарэчча і жыў, мала каго турбуючы. Ноччу вартаваў калгаснае жыта, калгасныя свірны, а днём, асабліва летняй парою, прападаў на шматлікіх мясцовых азёрах ці забіраўся ў Ціхаланьскую пушчу, на рыбную Ціхую Лань.
Да Рыгора Вайцёнка і прыляпіўся малады, ды зацяты рыбак Васіль Крамнёў. I сам пустэльнік Рыгор сэрцам прырос да не па гадах сур’ёзнага і не пахлапецку ласкавага Васіля. Ён кожнае лета, якраз перад апошнім экзаменам ва універсітэце, сам ехаў у Мінск і вёз маладога студэнта ў Зарэчча, у сваю светлую хату.
...У той цёплы ліпнёвы дзень яны лавілі ляшчоў на Ціхай Лані, на вось гэтым далёкім Чортавым віры. I тут іх прыхапіў раптоўны лівень. Яны хуценька забраліся пад магутны лазовы куст, аднак патокі халодный вады даставалі і тут. I тады стары рыбак, ціха вылаяўшыся, загадаў:
— Кідай, хлопец, вуду на куст і шыбуй за мной. Ды асцярожна, у вір не боўтніся. Гліна тут, усё размокла...
I праз тры ці чатыры хвіліны яны ўжо былі ў прахалодным сырым падзямеллі. Васіль уключыў ліхтарык. Над галавой, густа сплёўшыся, віселі валасатыя карані, тоўстыя і зусім танюткія, шэрыя і зусім белыя, жывыя і ўжо даўно мёртвыя. А далей, у глыбіні падзямелля, злева ад увахода, ляжаў вялізны светла-шэры камень, плоскі, як стол, ці, як звычайныя нары. З-пад каменя, паціху ўсхліпваючы, упарта выкручваўся амаль белы струменьчык вады і, вырваўшыся на волю, імкліва кідаўся прэч ад свайго шэрага тырана, смела куляўся цераз невысокі камяністы парожак, хаваўся пад лазовым кустом.
— Бачыў? Жэўжык, а які спрытны! — весела азваўся Рыгор. — Сам, што той крот, а які палац выпратаў!
...Вось у гэты падземны палац цяпер і зашыўся капітан Васіль Крамнёў. Апусціўшыся на калені, ён доўга і прагна цалаваў святую вадзіцу сасмяглымі вуснамі. Напіўшыся, заліўшы ў целе агонь, які не змагла патушыць халодная вада ракі, апусціўся на камень, лёг на старое, ужо спарахнелае сена.
— Усё... Вырваўся... — выдыхнуў.
— ...Што, пан бургамістр, дагнаў? — насмешліва гукнуў нехта зверху, якраз над галавой капітана. — То-та. Казаў жа я вам: страляйце. Дык не, жывым. Толькі жывым! Ну, дык цяпер і бярыце. I мёртвага тут не знойдзеце...
— Тут ён, тут! — усклікнуў другі, мусіць, бургамістр. — Я сам бачыў, як скочыў у ваду!
— Скочыў. Улёгся на дне і пускае бурбалкі. Вунь колькі іх на вадзе.
— То бурболіць мая скрынка! — ад злосці блытаючы словы, заявіў бургамістр. — Ён кінуў яе ў вір, я гэта бачыў сам!
— Што ж не хапалі, калі бачылі? — кпіў усё той жа голас.
— М-маўчаць! — задыхнуўся Валькоўскі. — Распранайся! Даю пяць мінут!..
«Няўжо палезуць?» — Крамнёў сеў і нейкі час прыслухоўваўся, потым ціха ўстаў і падышоў да выхаду з пячоры. Не, ён не верыў, што паліцай, якога Валькоўскі гнаў у ваду, выявіць яго сховішча. Стары кудлаты куст лазы так старанна прыкрыў і без таго мала прыкметны ўваход у пячору, што нават сам Васіль, які многа разоў лазіў сюды і ноччу і днём, не адразу яго адшукаў. Ну а калі...
Васіль намацаў на поясе корцік, насцярожыўся. Непакоіла другое: скрынка. Калі спрытны на язык паліцай такі ж спрытны плывец, скрынку ён можа знайсці. Праўда, вір дужа глыбокі, але дно! Яно, ведаў Крамнёў, які не раз ныраў у вір, ратуючы дарагія фабрычныя кручкі, — чыстае, жоўтае, нібы стол у добрай вясковай гаспадыні. I толькі дзе-нідзе, нібы яшчэ не прыбраныя гаршкі, ляжалі адзінокія камяні.
— Ты скора там?! — зноў пачуўся нецярплівы голас Валькоўскага.
— Ды ўжо! Няхай трошку ветрам прадзьме. Без толку ляцелі, нібы нас чэрці гналі!..
— Вось я цябе зараз прадзьму!..
Пачуўся шумны плёскат вады, нехта спалохана войкнуў, і Крамнёў раптам убачыў на вадзе чалавека. Ён быў якраз насупраць увахода ў пячору, паціху варушыў моцнымі рукамі і, задраўшы галаву, злосна крычаў на бераг:
— Ну... дзе шукаць!? Шукаць, пытаюся, дзе?!
— Тут, тут! — радасна адгукнуўся гарбун. — Ля бжэгу! Бліжэй, яшчэ трошку бліжэй!..
— Ля бжэгу!.. — ціха перадражніў «вадалаз». — Сам бы і лез, корч гарбаты, калі так усё добра ведаеш!..
Паліцай падплыў бліжэй, пакруціўся на месцы, углядаючыся ў глыбокую цёмную ваду, потым спрытна кульнуўся ўніз галавою і, бліснуўшы пад сонцам мокрым белым задам, з’явіўся пад старым разлогім кустом! Цяпер ён быў так блізка, што Крамнёў мог лёгка схапіць яго за валасы.
«Л-лоўка!..» — Васіль асцярожна адступіў глыбей у пячору, сціснуў у руцэ корцік. А паліцай тым часам спакойна вісеў, ухапіўшыся за тоўсты лазовы сук, і скрозь густое бледна-зялёнае лісце ўважліва цікаваў за тымі, хто чакаў яго на беразе. Вісеў доўга, ці, можа, так здалося Крамнёву, потым выпусціў сук і з тым жа спрытам, без аніякага шуму зноў знік пад вадою.
Вынырнуў ён ужо далёка ад берага, пасярэдзіне ракі, і, энергічна матляючы галавой і адплёўваючыся, злосна аб’явіў:
— Прападзі ён пропадам, гэты ваш вір! Тут чорт дна не дастане! А дрыгва! Нагой не ступіць!
Крамнёў з палёгкай усміхнуўся, сунуў у ножны корцік, а наверсе гарбун з роспаччу застагнаў:
— Але ж там мая скрынка!..
— Ну дык сам і шукай сваё золата! — буркнуў паліцай, перавярнуўся на спіну, склаў на грудзях рукі і ціха паплыў уніз па цячэнні, туды, дзе бераг быў ужо не такі круты і высокі.
А на беразе зноў усталявалася напружаная цішыня. Цяпер, відаць, распранаўся сам бургамістр. Ну што ж, няхай. Назад з вады той не вернецца. Ён, капітан Крамнёў, задушыць яго пад вадой і разам адпомсціць і за смерць Аімбетава, і за рану Альхоўскай, і за самога сябе, — за тое, што ён, Крамнёў, паспяшаўся, не паспеў прыстрэліць гэту гадзіну там, на лужку, пад нізкарослым карабатым дубам.
Ды Валькоўскі нешта марудзіў. I вось замест чаканага ўсплёску вады пачуўся спакойны іранічны голас якогасьці немца:
— Надзявай, граф, штаны і не псуй паветра. Чаго мітусішся? Тваё золата будзе ляжаць тут больш надзейна, чым маркі майго бацькі ў швейцарскім банку. Настане час — прыйдзеш і возьмеш.
Цяжка сказать, ці здалася Валькоўскаму гэта парада разумнай, але праз якую хвіліну Крамнёў пачуў яго злы, раздражнёны голас:
— Устаць! Да машыны!
«А, гад, забурболіла ў задніцы! — расчаравана ўсміхнуўся Крамнёў. — Ну што ж, пасмуродзь яшчэ на зямлі».
Крамнёў усеўся на камень, пачакаў, пакуль на беразе ўсталявалася цішыня, а ў кустах абудзіліся птушкі, потым няспешна выкруціў мокрую вопратку, развесіў на сухім карэнні, пад столлю пячоры, і, голы, ціхенька выслізнуў у глыбокі Чортаў вір.
Выплыў хвіліны праз дзве, ухапіўся за той самы сук, на якім так нядаўна вісеў хітры паліцай, доўга адпачываў, цяжка дыхаючы, потым ціха прамовіў:
— Усё, пан бургамістр. Шукай свае мільёны. А пасля вайны мы самі дадзім ім рады. Золата ў вадзе не гніе...
III
...Прахапіўся Крамнёў, адчуўшы, што камень, на якім ён ляжыць, ціха варушыцца. Схапіў пісталет, які заўжды трымаў пад рукой, сеў.
У сырой цеснай вымоіне было холадна і цёмна. Цемра была густая, ліпкая, здаецца, можна пакратаць рукою. А дзесьці не дужа далёка, здаецца, там, дзе Чорнае возера і Высокая выспа, люта грымела артылерыйская кананада.
«Прарыў? Ці штурм?» — навобмацак адшукаўшы боты і вопратку, Васіль хапатліва апрануўся. I тут кананада абарвалася. Абарвалася імгненна, як абрываецца гул барабана па ўзмаху дырыжорскай палачкі, і цяпер было выразна чуваць, як бязладна пастрэльваюць вінтоўкі ды злосна агрызаюцца аўтаматы.
Але вось заціхлі і стрэлы, і рэдкія глухія выбухі ручных гранат. Стала так ціха, што Крамнёў выразна чуў стук свайго сэрца.
«Прарваліся? Ці канец?» — Яшчэ колькі мінут ён напружана слухаў цішыню, потым, нібы сляпы, выцягнуўшы перад сабою рукі, адшукаў выхад з пячоры.
Рассунуўшы рукамі мокрае вецце лазы, намацаў нагою вылізаны павадкам нешырокі трывалы парожак і доўга стаяў нерухома, нібы і яго раптам скавала гэта халодная, жудасная цішыня. Куды ісці? Калі брыгада вырвалася з Высокай выспы, то куды падалася? У Бягомльскія лясы? Ці на Палік, куды, згодна з планам, даўно пайшлі другія брыгады злучэння? А што, калі на выспу ўварваліся немцы?
Асцярожна, каб не сарвацца ў вір, Крамнёў ухапіўся за тоўсты трывалы сук. Стары, падмыты вадою куст пагрозліва захістаўся, і ў ваду, нібы гарох з перакуленага рэшата, густа шуганулі цяжкія халодныя кроплі расы. Увабраўшы галаву ў плечы, капітан стаяў, скаваны ледзяным холадам, потым са злосцю пацерабіў куст яшчэ і, выбіраючы рукамі жывое сучча, а нагамі большменш трывалую апору, палез угару па пахілым беразе.
Нарэшце, апынуўшыся на беразе, зняможана сеў на абымшэлы валун. Зараз ён пойдзе туды, дзе, помніў, былі акопы карнікаў. Калі акопы пустыя, падасца на выспу, на бераг Чорнага возера.
Да фашысцкіх акопаў, па разліку Крамнёва, было не больш як тры кіламетры. На ўсходзе паружавела неба, а той клятай абароны карнікаў усё не было. «Няўжо заблудзіўся ў трох кустах?» — пачаў нервавацца Васіль і раптам застыў: уперадзе, за блізкім кустом маладога арэшніку, нехта прамовіў слабым голасам, няўпэўнена вымаўляючы рускія словы:
— А-аль-ф-фрэд... дзе ты?
— Тут, тут! — злосна і ціха агрызнуўся другі. — Маўчы... Здаецца, нехта ішоў...
— Г-гарыць... як гарыць у грудзях! — са смяротнай журбой прастагнаў той, хто клікаў Альфрэда.
— Ды замаўчы ты! — задыхаючыся, прашыпеў другі голас, а той першы, слабенькі, безнадзейна прастагнаў:
— Е-езус Ма-а...
I абарваўся. Нехта здушана захрыпеў, зашамацела сухое лісце, і зноў усё сцішылася. Прытаіўшыся за нейкім калючым кусцікам, Васіль дастаў пісталет. Хто яны? Адзін — рускі, а той, другі?
За блізкім бухматым кустом маўчалі. I было тое маўчанне нейкае мёртвае, страшнае. Стаўшы на калені, ледзь-ледзь прыўзняўшы над нізкім кустом галаву, Васіль усё яшчэ напружана слухаў. Цішыня не патушыла, хутчэй, наадварот, абвастрыла трывогу. Пачакай, не спяшайся. Нехта тут ёсць, блізка, за тым вось кустом...
Той, каго ён убачыў, ляжаў на спіне, сутаргава ўхапіўшыся рукамі за грудзі. Нерухомыя, шырока расплюшчаныя вочы яго з жахам і здзіўленнем глядзелі ў неба, ужо амаль светлае і дзе-нідзе пакрытае лёгкімі белымі хмаркамі, падобнымі на сляды ад разрываў зенітных снарадаў. На левай назе чалавека блішчаў новенькі хромавы бот, правая была босая, ад ступака да калена загорнутая ў свежы бінт. Беласнежны бінт прамок, густа набрыняў крывёю. Побач, на кволай бледна-зялёнай траве, што нясмела прабілася скрозь тоўсты слой збуцвелага лісця, ляжала біклага, а ў грудзях чалавека, абцягнутых новенькім афіцэрскім кіцелем, тырчэў штык ад нямецкай вінтоўкі.
Крамнёў адчуў, як халодныя мурашкі папаўзлі па ягонай спіне. Нейкую долю хвіліны ён вагаўся, не ведаючы, што рабіць, потым нахіліўся над забітым.
...У кішэні кіцеля былі дакументы. Крамнёў прачытаў: «Матэо Віано... лейтэнант... »
«Італьянец?» — Крамнёў здзіўлена зірнуў на забітага. Адкуль? Яшчэ ўчора, ведаў Васіль, акопы вакол Высокай выспы кішэлі эсэсаўцамі. Адкуль жа ўзяліся тут італьянцы?..
IV
...Альфрэд Даноўскі-Скуратаў мог славіць свайго анёла: ён дбайна бярог яго чорную душу.
Шанцавала здрадніку. Смерць абыходзіла, нібы баялася запэцкаць аб гэтую погань свае старыя кашчавыя рукі. Колькі разоў трапляў ён у такую перапалку, з якой, здавалася, выйсці жывым немагчыма. Выходзіў. I не храбрасць ратавала мярзотніка. Выпадак. Часам дзікі, неверагодны.
Там, каля станцыі Вяцічы, непадалёк ад чыгуначнага моста, выратавала тое, што старшы лейтэнант Шапавалаў не меў права страляць. Узняў бы трывогу, і правалілася б удала задуманая аперацыя. А тут, на Высокай выспе, два дні назад, уратавала цемра, якая так раптоўна, у той самы момант, калі старшы лейтэнант выхапіў пісталет, праглынула выспу.
Уратавала, ды не зусім. Куля, выпушчаная цвёрдай рукой разведчыка, напаткала здрадніка ўжо тады, калі павешаны з самалёта ліхтар патух, дагнала і прашыла левае плячо. Ахоплены смяротным жахам, Даноўскі дабег аж да самай нямецкай абароны і ўжо тут, у двух кроках ад акопаў, на рудым тарфяніку, змогся. Тут яго і падабралі італьянскія салдаты, перадалі лейтэнанту Матэо Віано, рота якога ноччу змяніла батальён эсэсаўцаў, што быў па трывозе перакінуты ў «Цясніну Дар’яла», — насмешліва празваны партызанамі вузкі праход паміж ракой і возерам, і дзе, як паведамілі са штаба карнікаў, партызаны вось-вось пойдуць на прарыў.
Малады лейтэнант, які не паспеў яшчэ змыць са свайго твару сляды шчодрага італьянскага сонца і крыху гаварыў па-руску, з павагай і нават з зайздрасцю аднёсся да параненага нямецкага разведчыка, што вяртаўся з такога небяспечнага баявога задання. Неадкладна звязаўся з нямецкай камендатурай, са штабам карнікаў і, канчаткова пераканаўшыся, што Даноўскі сапраўды «свой», запрасіў «героя» за стол.
— Не хвалюйцеся. За вамі прыйдзе машына, — суцяшаў нечаканага госця лейтэнант. — А пакуль пасядзім за шклянкай добрага віна.
Даноўскі ахвотна згадзіўся. Як і ўсе на Высокай выспе, ён мала што еў, ды і рана была не дужа сур’ёзная. Хто-хто, а ён, Альфрэд Даноўскі, ведаў дакладна, што на Сухое балота партызаны не сунуцца. Яны пойдуць на прарыў цераз «Цясніну Дар’яла» (якую назву прыдумалі, чарнарылыя!). Аб гэтым па сакрэце, шапнуў яму сам камандзір кулямётнага ўзвода, маладзенькі хлапец, якога ён, Даноўскі, пачаставаў печаным у попеле ляшчом, выпадкова аглушаным у Чорным возеры, куды трапіў цяжкі фашысцкі снарад.
У тую ж ноч ён данёс пра гэта ў штаб карнікаў. А цяпер вось, якую гадзіну назад, па яго ж, Даноўскага, сігнале знішчана брыгадная радыёстанцыя. Пастка канчаткова закрылася. Чаму ж і не пагуляць?
Віано ўладкаваў на стале «батарэю» рознакаляровых бутэлек, напоўніў шклянкі і, старанна падбіраючы рускія словы, аб’явіў:
— За дружбу! За хуткую нашу перамогу! О!
Ён па-заліхвацку кульнуў шклянку і адразу ж захмялеў. Радасна ўзрушаны, паказваў госцю фотакартку нявесты, партрэт бацькі, сытага, самаўпэўненага чалавека з сівою чупрынай, партрэт маці, прыгожай рускай графіні, на якую так падобны быў сам Віано Матэо і якая, апрача прыгажосці, перадала сыну каля сотні дарагіх ёй рускіх слоў.
— М-міль-я-нер! — тыцкаючы пальцам у партрэт бацькі, з гонарам тлумачыў ён госцю. — А я... о, як гэта па-вашаму? О, успомніў: нашчадак. Бацькі нет, мільёны — я!..
Лейтэнант весела засмяяўся, схаваў партрэт, схапіў бутэльку, а Даноўскі не без зайздрасці ўздыхнуў: шчасліўчык!
— Альфрэд! — кульнуўшы чарговую шклянку, раптам загарэўся Віано. — Ёсць цудоўны ідэя! О! — Ён выхапіў з планшэткі блакнот, вырваў аркуш паперы, нешта доўга пісаў. Скончыўшы, урачыста працягнуў паперу Даноўскаму: — Вось бяры!
— Што гэта? — здзівіўся Даноўскі, зірнуўшы на незнаёмыя, чужыя словы, напісаныя акуратным вучнёўскім почыркам.
— Пра-тэк-цы-я! — лейтэнант узняў над галавою аловак. — Р-рэ-ка-менда-цы-я! Разумееш? Мой дзядзя — камандзір нашай брыгады. Ён накіруе цябе Ргалія. Неапаль. Шпіталь. У Неапалі — мой ацец. Разумееш? Ён прыме цябе. Я так хачу. Ён зробіць для цябе ўсё, што ты захочаш.
Даноўскі недаверліва, нават неяк спалохана глядзеў на лейтэнанта. П’янае трызненне? Капрыз разбэшчанага багаццем юнака? Ргалія... Неапаль... Няўжо і сапраўды ён, Альфрэд Даноўскі, зможа ўсё гэта ўбачыць? Убачыць толькі таму, што так захацелася гэтаму малакасосу? Няўжо ён, Альфрэд Даноўскі, і сапраўды апынецца далёка-далёка ад гэтай зямлі, якой здрадзіў і якая цяпер пячэ яму ногі, а кожны куст, кожнае дрэва пагражае куляй ці намыленай вяроўкай?
— А мне... хіба мне дазволяць ехаць у Ргалію? — нарэшце нясмела ўсміхнуўся ён. — Я ж...
— Так хачу я! Так і будзе! — капрызна абарваў яго лейтэнант. — Бяры пісьмо і вып’ем за Iталiю!
I яны пілі. За Iталiю, за нявесту Віано, за яго бацьку і маці, за дучэ, за фюрэра і за вечную дружбу. Дзень прамільгнуў непрыкметна. Машыны з камендатуры ўсё не было, што Альфрэда Даноўскага і не дужа трывожыла.
Звечарэла. Легла пад стол чарговая пустая бутэлька. Наступіла ноч, не памайску цёплая, ціхая, у паху маладой зеляніны і лугавых кветак, — апошняя ноч для нашчадка мільёнаў...
...Віано і Даноўскі выскачылі з бліндажа тады, калі ад італьянскай роты ўжо амаль нічога не засталося. Яшчэ не разумеючы, што здарылася, кінуліся да акопаў і, убачыўшы трупы італьянскіх салдат, павярнулі назад, у кусты. Тут ужо былі нейкія людзі, многа людзей. Яны ішлі проста на захад, ішлі моўчкі, грознай лавінай, нібы вясенняя паводка, што вырвалася з цесных берагоў ашалелай ракі.
— П-партызаны! — захліпнуўся Даноўскі і рынуўся ў густыя кусты маладога арэшніку. — Бяжыце за мной!..
Ды граната, якую кінуў наўздагон партызан, апярэдзіла іх...
...Калі Віано апрытомнеў, то ўбачыў над сабою чужое, незнаёмае неба. Ды яшчэ нейкага чалавека. Той стаяў перад ім на каленях, але глядзеў кудысьці ў цемру, глядзеў і напружана слухаў, лавіў кожны гук, кожны шолах. I тады Віано прастагнаў:
— Альфрэд... гэта... ты?
— Я, я, — хапатліва закрыўшы лейтэнанту рот рукою, прашаптаў Даноўскі. — Маўчы... Здаецца, нехта ішоў...
— Мой бог! — адняўшы руку Альфрэда, выдыхнуў лейтэнант. — Як гарыць у грудзях!.. П-піць...
— Ды ты замаўчыш?!
— Як... гар...
Голас абарваўся...
V
...Бліндаж, у якім Крамнёў жыў так не доўга і які так яму падабаўся, ацалеў. Усё ў ім было на месцы. Стаяў на палічцы кацялок, на табурэтцы — вядро з вадою. I тэлефонны апарат, гонар партызанскіх сувязістаў, быў на ранейшым месцы, — на краёчку стала, так, каб яго можна было лёгка дастаць рукою нават лежачы на нарах.
З нейкай глыбокай і незразумелай трывогай Крамнёў зняў трубку, асцярожна паднёс да вуха. Трубка была халодная, мёртвая. Кінуў яе на стол, сеў на нары, расшпіліў каўнер гімнасцёркі.
Учора ноччу на гэтых вось нарах спаў Міхась Шапавалаў. Цяпер старшы лейтэнант, відаць, ужо ў Маскве. I Генрых Мюлер у Маскве, і Ваня Бандарэнка, і Алёша Кручок — усе, хто паспеў сесці ў самалёт і каго ён, капітан Крамнёў, прыкрыў сваімі грудзямі.
У Маскве, у «Цэнтры», — іх лопцы-разведчыкі. Дзесьці на падмаскоўным аэрадроме стаіць выратаваны ім самалёт, а ён сядзіць у пустым бліндажы на апусцелай, усімі пакінутай выспе.
Васіль лёг, абхапіў галаву рукамі. Як цяжка стаміўся ён за гэтыя суткі! I як даўно нічога не еў. Усё: і рэчмяшок з апошнім сухаром, і аўтамат, і афіцэрская сумка з наборам картаў-двухвёрстак — засталося ў самалёце. А самалёт...
Крамнёў уздыхнуў, заплюшчыў вочы. Нары хіснуліся і паплылі кудысьці ў зялёныя лугі, дзе было так многа кветак і так многа сонца...
...Калі ён прачнуўся, сонца ўжо заходзіла. Золатам адлівала маладое кволае лісце на рослых асінах, што ціха стаялі ў нізінцы, каля Сухога балота. На гладкіх стройных светла-шэрых ствалах велічных дрэў бялелі свежыя рваныя асколачныя раны, але шчодра напоеныя вясенняй вільгаццю і сагрэтыя пяшчотным сонечным святлом дрэвы жылі, радаваліся вясне.
Пад густымі цёмнымі промнямі весела і бестурботна смяялася Ціхая Лань. На яе нешырокіх зіхатлівых плёсах разыходзіліся зыбкія залацістыя кругі: то, адчуўшы вечар, гуляла рыба.
Нейкі час капітан задуменна глядзеў на параненыя дрэвы, на раку, потым, уздыхнуўшы, адвярнуўся і доўга ўзіраўся ў дальні край Сухога балота, туды, дзе цяпер, ужо нікому не страшныя, ляжалі забітыя карнікі.
«Можа, пашукаць што-небудзь там? — прыслухоўваючыся да прыкрай буркатні ў жываце, змрочна падумаў Крамнёў. — Выбілі іх імгненна, сабраць усё не паспелі... »
...Яму пашанцавала. У першым жа бліндажы на засланым газетай стале ён знайшоў бохан хлеба і талерку з вяндлінай. Побач стаяла адкрытая бляшанка кансерваў і ганарыста ўзвышалася пачатая бутэлька нейкага залацістага заморскага віна. Такія ж бутэлькі са стракатымі наклейкамі, якіх Крамнёў у сваім жыцці і не бачыў, валяліся пад сталом, а дзве, не кранутыя, свяціліся на палічцы ў канцы бліндажа.
«Няблага жылі!» — горка ўсміхнуўся Васіль і, не думаючы, добра гэта ці не, сеў за стол.
...Ён не збіраўся за раз з’есці ўсё, што было на стале, і не паверыў, калі рука не намацала ў талерцы нічога. «З-зд орава...» — Крамнёў збянтэжана абвёў вачыма спустошаны стол, насцярожана зірнуў на расчыненыя дзверы бліндажа і, нібы спалохаўшыся, што нехта бачыў, як ён, капітан, прагна глытаў чужы, недаедзены хлеб, чужое мяса, запіваў чужым недапітым віном, памкнуўся ўстаць. Але разамлелае цела не слухалася. I ён, яшчэ раз горка ўсміхнуўшыся, бязвольна прыхіліўся спінай да абшытай шурпатымі дошкамі сцяны, заплюшчыў вочы. Цяжкая свінцовая стома паралізавала цела. Не слухаліся ногі, рукі, нясцерпна хацелася кінуцца на нары, і — спаць, спаць, ні аб чым больш не думаючы, ні аб чым не турбуючыся.
Але спаць было нельга. Тут — былая варожая абарона, усеяная трупамі забітых салдат. I тыя, хто ўцалеў, маглі ў любы момант вярнуцца, хаця б дзеля таго, каб падабраць мёртвых.
Сабраўшы апошнія сілы, Васіль рыўком адарваўся ад лаўкі і, хістаючыся, нібы гэта ён сам апрастаў усе тыя бутэлькі, што валяліся пад сталом, выбраўся з бліндажа.
«Заўтра зноў будзе ціхі сонечны дзень», — вылазячы з глыбокай траншэі, падумаў Крамнёў і пасунуўся назад у бліндаж. Толькі цяпер заўважыў, што трупы салдат, якія бачыў раніцай, зніклі. Усе да аднаго. I тыя, што ляжалі непадалёк ад бліндажа, і тыя, што ўжо былі за акопамі, на роўным пясчаным узвышшы.
Прытаіўшыся за чыгуннай печкай, Крамнёў зняў са сцяны аўтамат, які, уцякаючы, забыўся гаспадар бліндажа, заціх. Праз насцеж расчыненыя дзверы ён добра бачыў ломаную лінію акопаў, шэрую роўнядзь узвышша, ужо знаёмы яму арэшнік за гэтым узвышшам і нідзе не бачыў людзей. Ні жывых, ні мёртвых. Ціха было навокал, па-добраму ціха, як гэта часта бывае цёплым майскім вечарам, перад надыходам ціхай ночы.
«Відаць, я нешта наблытаў... Хутчэй за ўсё забітых яны падабралі яшчэ раніцай ці днём, — нарэшце заключыў капітан. — Цікава, ці знайшлі яны таго лейтэнанта?»
Не выпускаючы з рук трафейны аўтамат, Крамнёў асцярожна выйшаў з бліндажа, пастаяў, прыслухоўваючыся, і па вузкім пустым акопе, які пачынаўся проста ад парога бліндажа, падаўся да недалёкага арэшніку.
...Лейтэнант ляжаў там, дзе ён яго пакінуў на досвітку. Як і тады, сутаргава трымаўся рукамі за шырокі нямецкі штык, што працяў яго грудзі, але твар прыкметна змяніўся, стаў халодна-спакойны, нібы ён, лейтэнант Віано, ужо назаўсёды прымірыўся са смерцю, са сваім страшным лёсам.
«Не знайшлі... А можа, і не вельмі шукалі. Пабаяліся лезці ў глухія зараснікі, — Крамнёў цяжка апусціўся на высокую круглую купіну, абапёрся на калені, падпёр твар рукамі. — Што шукаў ты, італьянец, на маёй суровай беларускай зямлі? Што прывяло сюды, на гэтае балота? I хто забіў цябе? Нехта свой. Я чуў, як ты называў яго імя, таксама не рускае, як прасіў у яго піць. Значыць, ты яго ведаў. А ён? За што?»
Пачало пакрысе цямнець. На поўначы неба налілося густой сінявой, нясмела заблішчэла першая зорка. Крамнёў паклаў на траву аўтамат, падняўся на ногі. Недзе тут, блізка, бачыў ён раніцай акопчык — шчыліну на аднаго чалавека. Асцярожна, нібы баючыся разбудзіць, падняў лейтэнанта на рукі. Ён быў лёгкі, гэты заваёўнік СССР. А неўзабаве ад яго не застанецца нічога. Нават прыстойнай магілы...
Закідаўшы дзірваном акопчык, Крамнёў дастаў з ножнаў корцік, падышоў да маладой яліны, што расла побач, старанна выразаў на гладкай цёмна-ружовай кары:
МАТЭО ВІАНО 1923—1943
Падабраў з зямлі пісталет італьянца, яго дакументы, далёка ў кусты закінуў акрываўлены штык. Па дарозе яшчэ раз зазірнуў у знаёмы бліндаж, забраў кімсьці пакінуты ранец, павагаўшыся, зняў з паліцы поўныя бутэлькі каньяку і, вінавата ўсміхнуўшыся, падаўся на Высокую выспу.
VI
...Малады генерал Луіджы Віано, камандзір асобай брыгады, якая з-пад сонечнага неба Ртали спяшалася на дапамогу 8-й, так званай «Ргальянскай арміі ў Расіі», што гінула на заснежаных палях пад Сталінградам, ці то ў спешцы заблудзілася, ці то па якой іншай прычыне, але замест голых берагоў Ціхага Дона трапіла на лясісты беражок Ціхай Лані, пра існаванне якой, відаць, не ведаў і сам «дучэ».
Некалькі год, калі пачалася Другая сусветная, Луіджы Віано на фронт ірваўся не дужа. Не вабілі ні старажытная Грэцыя, ні казачная Афрыка, ні нават легендарная Францыя, дзе многія яго сябрьі і знаёмыя пабывалі ўжо, атрымалі медалі і крыжы, і не толькі на грудзі. Ён і, мусіць, не без падстаў, вырашыў, што з поспехам ваяваць можна і на паркетных «палях» высокіх штабоў. I не памыліўся: у дзень свайго саракагоддзя атрымаў генеральскія пагоны.
Праўда, баявых ордэнаў на генеральскім мундзіры было малавата, і ён, заціснуўшы сваё гарачае сэрца ў кулак, нарэшце даў згоду ўзначаліць гэтую самую, асобую. Ды крыху заблудзіўся, відаць, па нявопытнасці. А можа, і таму, што з геаграфіяй у яго былі даўнія нелады, яшчэ са школьных часоў. Так ці інакш, але цяпер малады генерал ваяваў у Беларусі. І расчараваўся. Віцебскія балоты, лясныя азёры, блакітныя і самотныя, як вочы тутэйшых жанчын, былі зусім не падобныя на вясёлыя італьянскія лагуны! Ды і войска гэта лясное аказалася надзіва злое і хітрае. I, баючыся, што і лёс наблытае, і ён, генерал Віано, атрымае зусім не той крыж, які яму хочацца (а такіх крыжоў ён ужо бачыў тут нямала), стаў яшчэ больш асцярожным і абачлівым. Змераўшы Даноўскага недаверлівым позіркам, якім могуць глядзець толькі «бывалыя» разведчыкі штабных разведупраўленняў, генерал доўга круціў у руках запіску, хоць адразу ж пазнаў, што напісана яна рукою пляменніка, заклапочана варушыў густымі цёмнымі брывамі, нарэшце нахіліўся да перакладчыка і нешта ціха сказаў яму. Сержант грукнуў абцасамі, жвава павярнуўся і ветліва спытаў у Даноўскага:
— Вы калі ў апошні раз бачылі лейтэнанта Матэо Віано?
Даноўскі ледзь прыкметна ўздрыгнуў, але тут жа цвёрда адказаў:
— Ноччу. Гадзін у дванаццаць. Ён даў мне вось гэту запіску, сказаў, каму перадаць, паказаў, куды трэба ісці, а сам вярнуўся ў свой бліндаж.
— У вас ёсць дакументы?
— Ёсць. Толькі не на маё імя, — гледзячы проста ў вочы генералу, спакойна адказаў Даноўскі. — Я быў на заданні, у варожым лагеры, і, канешне, не пад сваім прозвішчам. Скуратаў. На Смаленшчыне быў такі падпольшчык. Чалавек адзінокі. Канешне, знік... Ну а пашпарт яго застаўся ў мяне. Гэта вам можа пацвердзіць сам Шылер, — на апошнюю фразу асабліва націснуў, спадзеючыся, што каго-каго, а каменданта Шылера генерал ведае.
Генерал зноў працяў Даноўскага кароткім ледзяным пазіркам, рэзка спытаў, старанна падбіраючы рускія словы:
— Лейтэнант Віано... дзе ты відзел яго апошні раз? Калі? Час, мінута! Дзе прасцілся? Ну?
— На дарозе, што вядзе сюды, да вашага штаба. Было гадзін дванаццаць ночы, можа, трошку менш ці трошку больш. На гадзіннік я не глядзеў, ужо было цёмна...
— А ў колькі гадзін прарваліся партызаны? — абарваў генерал.
— Вось гэтага я не ведаю, — уздыхнуў Даноўскі. — Калі я развітаўся з лейтэнантам Віано, наўкол было ціха. Пра прарыў партызан я пачуў ужо тут, у вашым штабе.
Генерал незадаволена змоўк. Доўга шматаў пальцамі парыжэлыя старонкі незнаёмага пашпарта, нарэшце грэбліва кінуў на стол, акуратна згарнуў запіску пляменніка і, схаваўшы яе ў нагруднай кішэні, змрочна аб’явіў:
— Добра... як вас... пан Скуратаў?..
— Лейтэнант Даноўскі, пан генерал!
— Добра, лейтэнант Даноўскі. Я выканаю просьбу Віано... відаць, яго апошнюю просьбу. Неабходныя дакументы атрымаеце ў сяржанта.
— Слухаю, пан генерал! — стукнуў абцасамі Даноўскі, правай — здаровай — рукой падтрымліваючы руку левую, параненую. — Але... даруйце, а што мне сказаць обер-фюрэру Шылеру?
— Нет ваш Шылер! — зноў рэзка абарваў генерал. — Тдзіце!
— Камендант Шылер загінуў сёння ноччу, у час партызанскага штурму, — насцярожана азірнуўшыся, ціха прамовіў сяржант-перакладчык, калі яны выйшлі на вуліцу. Памаўчаўшы, гэтак жа асцярожна спытаў: — Вы сапраўды нічога не ведаеце пра лёс лейтэнанта Віано?
Даноўскі на момант спыніўся, здзіўлена прашаптаў:
— Адкуль? А хіба...
— Бачыце, лейтэнант Віано знік, — зноў насцярожана азірнуўшыся, яшчэ цішэй загаварыў сяржант. — Сярод забітых, якіх мы сёння днём падабралі, яго не аказалася. Можа, трапіў у палон?
— Не можа быць! — здушана ўсклікнуў Даноўскі. Крыху памаўчаўшы, ужо больш упэўнена дадаў: — Знойдзецца. Хутчэй за ўсё, адступаючы, заблудзіўся. Кусты там густыя, а мясцовасць чужая, незнаёмая.
— Дай Бог! — перахрысціўся сяржант. — Залаты хлопец! Я даўно ўсю іх сям’ю ведаю. Служыў у бацькі яго. Матэо дыпламатам хацеў стаць, збіраўся ў Расію. Маці яго — руская, княгіня... Ну ды ладна, ідзіце, збірайцеся ў дарогу. Вечарам чакаю вас у штабе. Мы ноччу адпраўляем у !талію цяжкапараненых, з імі і паедзеце. А пакуль наведайцеся да бургамістра. Ён хоча вас бачыць.
— В-валькоўскі?
— Ага. Ён тут, вунь у той хаце. Крайняя злева.
VII
...Бургамістр Паўзуновіч-Валькоўскі сядзеў на вузкім жалезным ложку ў маленькім пакойчыку-бакавушцы. Ён быў злёгку п’яны, і яго заўсёды жоўты эпілептычны твар цяпер стаў попельна-шэры, але ў вачах, глыбока схаваных пад рэдкімі бялёсымі брывамі, хавалася нейкая неспакойная, трывожная думка.
— А-а, лейтэнант, — заўважыўшы ў дзвярах госця, вяла адгукнуўся гарбун. — Заходзь, сядай. Выпіць хочаш?
Даноўскі сеў на хліпкую табурэтку, уважліва паглядзеў на Валькоўскага. Гэта быў адзіны чалавек, да канца яму зразумелы, блізкі па лёсе і жыццёвых памкненнях. I таму ён вельмі хацеў ведаць, што думае бургамістр пра яго, Даноўскага, ад’езд у Iталiю.
Але Валькоўскі, відаць, пра гэта яшчэ нічога не ведаў. Глынуўшы са шклянкі нейкай карычневай бурды, ён узрушана загаварыў зусім пра іншае:
— Шылер!.. Хто мог падумаць?! Каменны, жалезны чалавек, і — кулю ў лоб. Як апошні пакрыўджаны юнкер!..
— Дык ён?..
— Застрэліўся. Сёння ноччу. У Лазавым... Партызаны, бачыш, адурачылі яго. Разведчык іхні, шчанюк гадоў чатырнаццаці, набрахаў, што Дубровіч пойдзе на прарыў праз нейкую Цясніну Дар’яла... Але, — спахапіўся Валькоўскі, — і ты ж яму гэта самае паведаміў?
Даноўскі ўздрыгнуў, ссутуліўся, нібы хтосьці неспадзявана ляпнуў яго па галаве.
— Ну во! — ядавіта ўсміхнуўся гарбун. — Iдзi, памаліся. Шылер — не Зэйдліц. Той арыстакрат быў, дараваў табе Вяціцкі мост. А гэты бурбон, будзь ён зараз жывы, — во што бы! — Валькоўскі крутануў вакол шыі пальцам і рэзка ўскінуў да столі тонкую кашчавую руку.
Даноўскі міжволі ўцягнуў галаву ў плечы. Валькоўскі зноў яхідна ўсміхнуўся, паблажліва махнуў рукой:
— Ладна, пранесла. На вось, выпі. Каньяк, хоць і дрэнь. Памянем шэфа. Няхай ён і быў дубаломам, але нам з табой многа кепскага зрабіць не паспеў.
Даноўскі прагна выпіў. Ён глытаў сала з цыбуляй і ўпотай назіраў за бургамістрам. Хто яшчэ, апрача гэтага чалавека, ведае пра яго, Даноўскага, промах? А што калі ён, Валькоўскі?..
— Пачакайце, — выцершы пад пахамі рукі, асцярожна дакрануўся ён да вострага пляча гарбуна. — Гэта пра якога разведчыка вы гаварылі? Пра Кавалёва? Дык яго ж расстралялі.
— Пра якога Кавалёва? — грэбліва паморшчыўся Валькоўскі. — Пасля Кавалёва яны падкінулі нам яшчэ аднаго, сына самога Дубровіча. А той, падыхаючы, слова ў слова паўтарыў усё, што плёў Кавалёў. А тут якраз і ты падаспеў. Вось Шылер і замітусіўся. Сам злазіў на выспу, ды, відаць, ні д’ябла не выведаў. Цэлы дзень шчэрыў зубы, кусаў кожнага, хто трапіць на вочы, а потым, ужо вечарам, зняў полк эсэсаўцаў, замяніў іх італьянцамі і кінуў у тую «цясніну». Ну а што было потым, не мне табе расказваць.
Даноўскі доўга моўчкі глядзеў на гарбуна, потым асцярожна спытаў:
— Шылер... сустракаўся з гэтым італьянскім генералам?
— Мусіць. Не ведаю.
— А-а... а ты?
— Аб чым мне з ім гаварыць? Запрасіў прыйсці заўтра. Прыйдзецца... Цяпер ён — адзіны начальнік...
Даноўскі зноў уважліва паглядзеў у вочы Валькоўскаму, адсунуў ад сябе талерку з салам і, відаць, жадаючы разам абарваць цяжкую для яго размову, паведаміў:
— А я еду ў !талію. Бачыш, партызаны мяне цяжка паранілі... ужо на іх, італьянскай абароне. Дык генерал і рашыў...
— Паршывая краіна !талія, — не даслухаўшы, раўнадушна заўважыў Валькоўскі. — Галодная. Разбэшчаная. Сонцам жыве. Ды вадою. Адвеку імі гандлюе. Ды яшчэ антычным смеццем... Асабіста я люблю Францыю... Калі едзеш?
— Сёння ноччу.
— Што ж, шчаслівай дарогі. А я пакуль застануся тут, — Валькоўскі насцярожана зірнуў на дзверы, прыслухаўся і, нахіліўшыся да вуха Даноўскага, радасна прашаптаў: — Золата сваё я знайшоў!
— Ды ну?! — ахнуў Даноўскі. — Дзе? На выспе?
— Н-не! Яны прывалаклі маю скрынку да самалёта, каб везці ў Маскву. А тут я іх і застукаў. Тады адзін бандыт і кінуў скрынку ў раку.
— Дасталі?
— Яшчэ не. — Валькоўскі раптам замоўк, упіўся вачыма ў вочы Даноўскага, поўныя хцівага нецярпення. Нарэшце хрыпла дадаў: — Дастану заўтра. Паслаў за вадалазам у Віцебск. Там страшэнная глыбіня.
Даноўскі зразумеў трывогу Валькоўскага, стрымана ўсміхнуўся: брэшаш, пане, што заўтра дастанеш! Дзе ты знойдзеш таго вадалаза? I вельмі шкада, што мне трэба ехаць. Пра самалёт я сам паведаміў вам, ведаю, дзе ён сядзеў, і знайсці мне тваё золата будзе не так і цяжка. Ну ды ладна. Табе таксама добра жыць хочацца.
— Вып’ем. За вашу ўдачу. I за мой ад’езд, — напоўніўшы шклянкі, весела ўсклікнуў Даноўскі. — I дай Бог, каб мы калі-небудзь сустрэліся.
— Дзякуй, дружа. I сцеражы цябе Бог, — расчулена падхапіў Валькоўскі. — Можа, і сапраўды калі сустрэнемся. Свет цесны.
Ён асушыў шклянку адным, нейкім дзікім глытком, аблакаціўся на стол, падпёр галаву сухімі жоўтымі рукамі. Доўга сядзеў моўчкі, аддаўшыся ўсё тым жа далёкім, незразумелым Даноўскаму думкам, потым ціха, з глыбокай тугой і зусім цвярозым голасам загаварыў:
— Відаць, Альфрэд, не ў тую карэту мы селі. Не даедзеш. Трэба павяртаць назад, пакуль яшчэ не позна. Вось дастану золата і падамся ў адстаўку. Адпусцяць. Навошта я ім такі трэба? Не ведаю, чаму яшчэ цярпець... Паеду ў Парыж. Радня там у мяне. Праўда, збяднелая. Але ж тытул! Сувязі! А цяпер у мяне — мільёны. Ты чаго так глядзіш? Думаеш — трызню? Праклятыя мужыкі... Хіба я мог уявіць, што за некалькі год жыцця пад Саветамі яны стануцьтакімі? Азвярэлі!.. Зловіш гада, здзярэш з яго рызманы, а пад імі — аўтамат, нож ці граната. Чаго можна чакаць ад такіх? Кулю ў лоб?
Даноўскі палахліва высунуў галаву ў дзвярны праём. У хаце нікога не было. На пяколку шэрае кацяня шкуматала чорную подмазку. Пад лаўкай, каля дзвярэй, драмаў кудлаты барбос. I ўсё ж Альфрэд заспяшаўся.
— Ну, мне пара, — прамовіў. — Не памінайце ліхам, калі зрабіў што не так.
Яны тройчы пацалаваліся.
VIII
...Рабочы стол, стрэльба і вуда даўно прывучылі Крамнёва да адзіноты. Мог тыднямі не выходзіць з кватэры, суткамі блукаць па лесе ці сядзець у лодцы, прыкарэўшы вачыма да паплаўка. Мог спаць там, дзе напаткала ноч. Адзінота ніколі не прыгнятала, ён прымаў яе як прыемны рэдкасны дар. А вось сёння, апынуўшыся на знаёмай выспе, што згубілася ў нетрах Ціхаланьскай пушчы, у знаёмым — сваім — бліндажы, засумаваў. I нават не сум, а нейкая невыказная туга раптам скавала сэрца.
Што ўстрывожыла, што вывела яго з раўнавагі? Жаль, што не паспеў сесці ў самалёт і паляцець з сябрамі ў Маскву? Ці, можа, думка пра тое, што не ўдасца адшукаць партызан? Не, ні тое, ні другое не хвалявала. Калі будзе трэба, у Маскву трапіць паспее. А куды падалася брыгада Дубровіча, ён прыкладна ведае: на Палік. Прынамсі, так было вырашана на апошняй нарадзе. Вярэдзіла сэрца нешта зусім іншае. Яно, гэта «іншае», узнікала ў самай глыбіні душы і, нарастаючы, усё цяжэй і цяжэй навальвалася на сэрца, прымушала яго балюча і прыкра ныць.
Сашчапіўшы за спінай рукі, Крамнёў цяжка ступаў па бліндажы. Нарэшце яму надакучыла хадзіць, абрыдла разблытваць думкі, і ён, адшукаўшы ў цемры лесвіцу, падняўся наверх, на волю.
Прыслухоўваючыся да цішыні, да трывожнага стуку ўласнага сэрца, Крамнёў асцярожна абмінаў карчы, пераходзіў ад адной варонкі да другой. Ён яшчэ не разумеў, што шукае, але ўпарта ішоў усё далей і далей, напружана ўглядаючыся і прыслухоўваючыся.
I раптам спыніўся. Перад ім зеўрала глыбокая чорная яма, з якой тырчэлі пасечаныя асколкамі бярвенні.
«Зямлянка радысткі!..» — уздрыгнуў Крамнёў і застыў на месцы. На нейкае імгненне яму выразна пачулася жудаснае завыванне бомбы, хіснулася пад нагамі зямля, дыхнуў у твар гарачы ўдушлівы пах тратылу, і ён зноў убачыў перад сабою халодную чорную яму, пасечанае асколкамі і залітае густым мёртвым святлом бярвенне. Нясмела ступіў на самы край ямы, зірнуў уніз.
...Мноства драбнюткіх зорак гарэла на сырых сасновых камлях. Пераліваліся, дрыжэлі, знікалі і ўспыхвалі зноў. Крамнёў неадрыўна глядзеў на іх, і здавалася, што гэта не кроплі смалы, а гараць-дагараюць апошнія Соніны слёзы. У нейкае імгненне ён зразумеў, адкуль улілася ў сэрца тая туга, той невыказны сум. Яна тут, маладая радыстка, яго першае горкае каханне. Вось тут пад знявечаным бомбай бярвеннем. Там, злева, каля вузенькага акенцабайніцы, стаяў яе столік, а на ім — радыёстанцыя. А вунь ля той сцяны, што насупраць увахода, туліўся ложак. Не ложак, звычайныя нары, але як былі яны па-жаноцку дагледжаныя, па-дзявочы прыбраныя!..
Дзе напаткала Соню смерць? У час адпачынку? Ці за рабочым сталом, тады, калі яна перадавала ў «Цэнтр» шыфроўку пра тое, што брыгада акружана і амаль у кожнай партызанскай вінтоўцы засталася апошняя абойма? I няўжо яна так і застанецца тут, у гэтым разбітым бліндажы? Не! Зараз ён возьме рыдлёўку — яна дзесьці там, у бліндажы, — возьмі і раскідае гэты завал, гэта пасечанае асколкамі бярвенне. А потым... потым выкапае магілу, вунь там, на беразе ракі, пад тымі маладымі бярозамі...
Месяц яшчэ не схаваўся, як узышло сонца. Чыстае, дбайна вымытае халоднай расою, яно нейкі час краёчкам вока пазірала з-за лесу на Высокую выспу, на адзінокага чалавека, які, скінуўшы гімнасцёрку, упарта змагаўся з тоўстым цяжкім бервяном. Нарэшце чалавек адужаў яго, адкінуў убок і цяпер пад нагамі ўбачыў глыбокі, даволі прасторны правал. Змахнуў з ілба густы пот, ступіў уніз, на яго дно.
...Соня ляжала на спіне, раскінуўшы рукі. Густыя залацістыя валасы рассыпаліся на падлозе, вочы былі шчыльна заплюшчаны, нібы іх толькі што патрывожыла нясцерна-яркае сонца. А над ёю, упёршыся адным канцом у сцяну, другім — у падлогу, вісела тоўстае жоўтае бервяно. Пад цяжарам абвалу яно крыху сагнулася, але — трымала.
— Соня... Родная... — Васіль дрыготкай рукой крануўся шчакі радысткі і — адхіснуўся. Усё тое ж цікаўнае сонца нечакана ярка асвяціла твар дзяўчыны, яе аголеную шыю, і Васіль выразна ўбачыў, як б’ецца-пульсуе пад матавабелай дзявочай скурай тонкая празрыста-блакітная жылка.
Не радасць, нейкі невыказны страх ахапіў Крамнёва. Скамянеўшы, глядзеў на гэту жывую, трапяткую жылку і адчуваў, што сэрца набухае, расце, што яшчэ момант, і яно разарвецца!
«Божа, не ашукай! — упершыню ў жыцці маліўся ён, стоячы на каленях. — Не ашукай, Божа!..»
Тонкая жылка на шыі дзяўчыны білася ўсё больш упэўнена, а вясёлае сонца расчэсвала, гладзіла залатыя дзявочыя валасы, песціла твар, і ён, сагрэты цяплом і пяшчотай, святлеў, ружавеў, ажываў!
«Божа, не ашукай! — як у сне паўтараў Крамнёў, усё яшчэ баючыся паверыць сваім вачам. — Не ашукай, Божа!..»
Нарэшце здранцвенне прайшло. Ён асцярожна нахіліўся над радысткай, нясмела ўзяў яе руку. Рука была цёплая, пульс біўся роўна.
Не памятаючы сябе, Васіль падхапіў на рукі дзяўчыну і кінуўся прэч з бліндажа. Соня са страхам і здзіўленнем глядзела на яго шырока расплюшчанымі вачыма, а ён ішоў і ішоў, аж пакуль не апынуўся на беразе Лані, пад тымі ж маладымі бярозамі, дзе збіраўся капаць для Соні магілу...
ІХ
Крамнёў ніяк не мог зразумець, як ацалела Соня Кавалёва. Бомба трапіла акурат у цэнтр бліндажа, раскідала ўсе чатыры накаты, раструшчыла шматпудовыя валуны, а радыстка, слабая дзяўчына, кволае сэрца якой сцерагла толькі салдацкая гімнасцёрка, ляжыць вось на цёплай зялёнай траве пад зялёнымі бярозамі, не кранутая ніводным асколкам. Што гэта — сон? Дзіва?
— Ну, Соня, жыць табе тысячу год, — паклаўшы руку на гарачы лоб дзяўчыны, гаворыць капітан, а вочы яго туманяць слёзы. Соня мацней прыціскае руку Крамнёва і доўга глядзіць на бярозы, што абступілі яе карагодам, глядзіць на чыстае, высокае неба і раптам узнімаецца. Па яе вачах, па трымценні ўсяго яе цела Крамнёў зразумеў, што ў той непарушна-спакойнай блакітнай вышыні Соня раптам убачыла нешта страшнае, што ўзняло, адарвала ад зямлі яе слабае, знямоглае цела.
— Што, Соня? Што? — спалохаўся Васіль, калі дзяўчына, ухапіўшыся за нізкі бярозавы сук, стала на ногі. Ногі яе дрыжаць, як у толькі што народжанай лані, а вочы, поўныя жаху, нешта шукаюць. Пачуўшы голас Крамнёва, яна кідаецца да капітана, са стогнам шэпча:
— В-вася! Як с-страшна!..
— Супакойся... Ну што ты? Вакол жа так ціха, і я з табою... Супакойся. — Ён бярэ Соню на рукі і ідзе назад, цяпер да свайго бліндажа. Хутчэй. Соні патрэбен спакой. Зараз напоіць яе гарачым варам і пакладзе спаць.
Соня заснула ў яго на руках раней, чым ён паспеў увайсці ў бліндаж. Асцярожна паклаўшы дзяўчыну на нары і накрыўшы цёплай коўдрай, якую калісьці падараваў яму Міша Скакун, Крамнёў доўга сядзеў побач, з сумам углядаўся ў знаёмы і нейкі іншы цяпер твар. Кожная рыса на ім, гэтым прыгожым, як жартавалі студэнты універсітэта, антычным твары набыла ледзь улоўнае адценне. Чужая, зусім недарэчная складка перарэзала гладкі высокі лоб. Густыя цёмныя бровы з ледзь прыкметным залацістым адлівам сышліся над хваравіта закрытымі вачыма. Некалі пухлыя ружовыя вусны выцвілі, раз-пораз нервова ўздрыгвалі, і Крамнёву здавалася, што Соня зараз горка заплача.
Уздыхнуўшы, Васіль ціхенька ўстаў і выйшаў з «адсека». !шоў наўпрост, абы-куды, проста, каб зглуміць час, а калі стаміўся, то зноў убачыў перад сабою тую ж глыбокую чорную яму, якая ледзь-ледзь не стала для Соні магілай. Доўга глядзеў на бярвенне і камяні, раскіданыя бомбай, глядзеў засяроджана, нібы шукаў штосьці важнае, неабходнае.
— Дык вось што ўратавала цябе, Соня Кавалёва! — радасна ўсклікнуў Крамнёў, нібы тое, што ён «знайшоў», разам вырашала цяжкую праблему, што не давала яму спакою. — На тваё шчасце, яны памыліліся! I здраднік Скуратаў-Даноўскі, і лётчык-фашыст. Першы не папярэдзіў, а другі замест бомбы фугаснай кінуў на паказаную яму цэль бомбу асколачную.
Крамнёў радасна ўздыхнуў і ўжо зусім спакойна спусціўся ў халодную глыбіню разбуранага бліндажа. Там, пад абломкамі дрэва і каменя, ляжаць Соніны рэчы. Усё гэта трэба забраць. Асабліва — радыёстанцыю.
...Радыёстанцыя была раструшчана бервяном, раструшчана разам са столікам, на якім стаяла. Затое многія іншыя рэчы аказаліся цэлыя. Пад некранутымі, акуратна засланымі нарамі ляжаў аб’ёмісты ранец. На сцяне, над нарамі, вісеў аўтамат ППШ, а побач — запасны дыск у чахле.
Крамнёў уладкаваў на спіне ранец і аўтамат, згарнуў і звязаў кавалкам тэлефоннага кабеля Соніну пасцель, паглядзеў на знявечаную радыёстанцыю і, расчаравана махнуўшы рукою, асцярожна палез з разбуранай «радыёкеллі».
Калі вярнуўся ў свой бліндаж, Соня ўжо не спала.
— Божа, ну дзе ты быў?! — з адчаем і дакорам усклікнула яна, убачыўшы на парозе Крамнёва. — Куды так доўга хадзіў?
— Прынёс твае рэчы, — спакойна адказаў Васіль. — А ты спалохалася, што кінуў цябе?
— Канешне, спалохалася! Прачнулася, а тут — ні душы... Сядзь, пасядзі са мною.
— Супакойся, — ён асцярожна абняў Соню за плечы. — Цяпер ужо баяцца няма чаго. Мы тут з табою адны, як Рабінзон Круза з Пятніцай на бязлюдным востраве.
— Я так... Трасе нешта... — Соня зябка перасмыкнула плячыма, хапатліва схавала ў рукавы гімнасцёркі бледныя пальцы рук, насцярожана абвяла вачыма змрочны прасторны «адсек». У кожным яе руху, у кожным позірку адчувалася трывога, глыбока затоены страх, які яна хацела і не магла падавіць.
— Вось што, маё Сонейка! Давай мы з табою арганізуем вячэру, — відаць, стараючыся абудзіць дзяўчыну, развеяць яе страх і трывогу, энергічна саскочыў з нараў Васіль. — Я тут сёе-тое раздабыў. Нават такое... — Ён нахіліўся і дастаў з-пад стала бутэльку з прыгожай наклейкай.
— Божа, адкуль гэта? — здзівілася Соня. — Я бачыла такую, калі была з татам у Неапалі.
— Во-во. Нам і пакінуў яе адзін італьянец, — на момант Васіль замоўк, потым ужо зусім іншым тонам, уздыхнуўшы, дадаў: — Памянем яго душу. Адзначым нашу з табою сустрэчу, скажам дзякуй разяватаму лётчыку, што пераблытаў бомбы, ну а таму, былому нашаму... — Ён зноў замоўк, узяў са стала бутэльку і рэзкім ударам рукі выбіў корак, які, нібы куля, урэзаўся ў нізкую столь бліндажа.
— А есці, што будзем есці? — спахапілася Соня. — Вася, паглядзі ў маім ранцы. Здаецца, там сёе-тое яшчэ засталося.
Крамнёў развязаў ранец і весела свіснуў:
— С-соня! Ды тут жа цэлы склад пэфээс! Тры бляшанкі кансерваў, кавалак сала, цыбуля, а сухароў, сухароў колькі!
— Гэта ўсё нашы разведчыкі, — сумелася і пачырванела Соня, нібы была вінаватая, што ў яе ранцы аказалася столькі прадуктаў. — Амаль кожны дзень што-небудзь прыносілі. Яны ж амаль усе — тутэйшыя...
— Э-э, якая розніца, хто прынёс! Галоўнае — ёсць! Падсоўвайся бліжэй да стала.
Але ні даволі багаты абед, ні італьянскае віно, ні вясёлы гумар Крамнёва, з якім ён расказваў пра гарбуна-бургамістра і хітрага «вадалаза»-паліцая, не развеялі змрочнага Сонінага настрою. У яе вялікіх вачах захоўваўся ўсё той жа неспакой, усё тая ж хваравітая трывога. Васіль паклаў руку на гарачы лоб дзяўчыны, нахмурыўся.
— Відаць, я крыху прастудзілася, — вінавата прызналася Соня, глыбей забіраючыся пад коўдру. — У грудзях — нібы хто лёду насыпаў, і па ўсім целе мурашкі халодныя поўзаюць. А рукі чамусьці гарачыя... — Заплюшчыла вочы, крыху памаўчала, а потым ціха дадала: — I ў вушах звініць... Тонкатонка... I ўсё на адной агіднай пранізлівай ноце... Чаму?
Васіль уздыхнуў. Усё гэта было яму добра знаёма, усё гэта ён перажываў сам. Тады, яшчэ ў сорак першым, у пуні, на леташнім сене, дзе хаваўся, паранены і кантужаны выбухам цяжкага снарада.
— Ні пра што не думай. Засні. Усё пройдзе, — супакойваў дзяўчыну Крамнёў.
— Я засну, засну. Толькі... — Яна зноў трывожна азірнулася па баках, скасіла вочы на бярвенне, што нізка вісела над яе галавою, і ціха прашаптала: — ...толькі не тут. Пасцялі мне там, наверсе.
— Ды ты што? Ночы — халодныя!
— Прашу, пасцялі. Баюся я. Вось гэтых бярвенняў баюся. Так і здаецца... — яна вінавата ўсміхнулася, зноў сціснула Васілёву руку.
— Ну добра, добра. Тдзем.
Ён паслаў ёй на крутым беразе Чорнага возера, пад старым разгалістым дубам. Соня адразу ж сцішылася і, здаецца, заснула.
«Аднак вясёлая песня! — з трывогай і жалем пазіраючы на радыстку, думаў Крамнёў. — Аб паходзе не можа быць і размовы. Хіба яна, вось такая, зможа адужаць многія дзесяткі кіламетраў, ды яшчэ па бездарожжы?»
— Вася, — нечакана, не расплюшчваючы вачэй, прамовіла Соня. — Ты ўпэўнены, што рацыю нельга наладзіць?
— Здаецца, не. А ты чаму не спіш?
— Думаю... I хачу цябе папрасіць: прынясі, калі ласка, сюды маю рацыю. А раптам...
Крамнёў моўчкі падняўся, адшукаў старэнькую салдацкую коўдру: што ж, няхай паглядзіць.
Адышоўшы крыху ад дуба, ён раптам спыніўся, потым крута павярнуў назад. Соня спалохана села.
— Не хвалюйся, на выспе ціха, — супакоіў яе Васіль і заклапочана спытаў: — Ты не помніш, дзе твае карты?
— Якія карты?
— Палявыя. Ну, карты-двухвёрсткі. Былі яны ў цябе?
— А-а-а. Яны ў маёй сумцы.
— А сумка дзе?
— Ты хіба яе не прынёс? Яна ж вісела на сцяне, разам з аўтаматам.
— Не было яе там. Ну ды ладна, пашукаю штаб, звяжуся з Цэнтрам, і будзе табе новая тарахцёлка. А цяпер скажы дзякуй, што хоць карты знайшліся. Усё ж такі вочы раскрыліся.
Крамнёў усеўся пад дубам, замоўк. Страта радыёстанцыі засмуціла яго не менш, чым радыстку. Яшчэ раз накіроўваючыся ў Сонін бліндаж, у самым глыбокім куточку сэрца нёс кволую надзею, што рацыю і сапраўды ўдасца ажывіць хоць на колькі хвілін. Тады ён адразу ж звяжацца з Цэнтрам, папросіць самалёт і адправіць Соню на Вялікую зямлю, у Маскву. А можа, калі будзе такі загад, паляціць туды і сам. А цяпер? Каб Соні хоць крыху акрыяць (кантузія, відаць, не цяжкая), спатрэбіцца тыдзень, а то і больш. За гэты час апусцее Сонін ранец, і што тады? Хворы ды яшчэ і галодны чалавек далёка не пройдзе, ды яшчэ наўпрасткі, цераз лес і балоты. А вёскі наўкол, відаць, знішчаны карнікамі, нідзе не знойдзеш ні прытулку, ні кавалка хлеба.
Крамнёў скамечыў коўдру, зрабіў з яе нешта накшталт падушкі і ўладкаваўся пад дубам, на жорсткай цёплай траве. Апошнія тры-чатыры ночы, шалёныя ночы без сну і адпачынку, канчаткова выбілі яго з сіл. У галаве быў нейкі туман, кудысьці плыла зямля, плыла разам з ім, разам з разварочанымі зямлянкамі і бліндажамі, разам з глыбокім сінім-сінім небам і белымі-белымі хмаркамі, маленькімі і рэдкімі, як разрывы зенітных снарадаў. Бяздонная сінь клікала ў свае неабсяжныя прасторы ўсё жывое, абяцала спакой і спачын. I пахлі тыя прасторы жывіцай-смалою, гарэлым порахам, вадою і ландышамі...
У цёмнай вадзе Ціхай Лані, залітай густым перадвячэрнім сонцам, дзеелася нешта неверагоднае. Вада як быццам кіпела. Сотні, тысячы жвавых малькоў выляталі з глыбіні, залаціста-белымі іскрамі ўспыхвалі на сонцы, і здавалася, што гэта нехта бяздумны стаіць вунь за тымі кустамі і шчодра рассявае па шырокім плёсе ракі адборны авёс.
Следам за аўсінкамі-малькамі, нібы шэрыя тарпеды, выляталі з вады шчупакі, прагна ашчэрыўшы ненасытныя клыкастыя пашчы. Там і тут вытыркалі з вады свае тупарылыя мызы язі, крадком хапалі тапельца-жука і імгненна знікалі, пакінуўшы на гладкай вадзе ледзь прыкметны пералівісты круг. Няшчадна глушылі хвастамі-кувалдамі бездапаможную дробязь браканьеры-жэрахі. Патрывожаныя шумам, ляніва выварочваліся з ямін абжоры-самы, злосна хапалі бестурботных качанят і вярталіся назад, у свае патаемныя сховішчы.
Васіль ажывіўся. Прытуплены нягодамі інстынкт рыбака нечакана ажыў з новай, неадольный сілай. Хапатліва абмацаў кішэні гімнасцёркі і расцвіў у шчаслівай усмешцы. Ёсць! Цэлы пакецік выдатных фабрычных кручкоў. Неяк выпадкова знайшоў іх у разбураным спартыўным магазіне, яшчэ пад Масквой, у якімсьці райцэнтры. I збярог.
Васіль асцярожна высыпаў кручкі на далонь, доўга глядзеў на іх з нямым замілаваннем і раптам, пераможна ўзняўшы сціснутую ў кулак руку, усклікнуў:
— Соня! Мы выратаваны!
Дзяўчына са здзіўленнем глядзела на капітана, а той ужо ўсхапіўся на ногі:
— Мы выратаваны! Цяпер нам сам чорт не брат! — Ён вырваў з ножнаў свой адмысловы корцік і рашуча пашыбаваў у густыя кусты арэшніку.
— В-вудзільны? — не паверыла сваім вачам Соня, калі Васіль, вясёлы і ўзбуджаны, зноў з’явіўся пад дубам.
— А хіба кепскія? — Крамнёў памахаў доўгім раўнютнім дубцом, эфектна ўзняў вялікі палец рукі: — Арэхавае вудзільна, як сказаў бы Астап Бэндар, — мара рыбака.
— Ды хіба ў такі час пра гэта можна думаць?
— Зразумей, не дзеля пацехі выразаў я гэтыя дубцы. Колькі ў нас прадуктаў? То-та. Два-тры дні — і зубы на паліцу. А з чым у дарогу, дарогу цяжкую, не блізкую? То-та. Карацей, — абарваў ён самога сябе, — я рыбачу. А ты набірайся сіл. Ой, як спатрэбяцца!..
Васіль садраў з вудзільнаў кару, паставіў іх на сонца, а сам падаўся да вузкага глыбокага яра, куды, ведаў ён, партызаны ў час блакады кідалі рэшткі ад з’едзеных коней. Тут, спадзяваўся Васіль, ён знойдзе ўсё неабходнае.
I не памыліўся. У высокай траве валяліся конскія хвасты, самыя розныя па колеры і даўжыні. Тут жа, пад грудай касцей, аказалася і выдатная нажыўка.
Важная знаходка канчаткова пераканала Крамнёва, што ён прыняў правільнае рашэнне. Ёсць усё неабходне. Ёсць і рыба ў рацэ. Ну а рыбацкага вопыту — і таго больш.
Нажыўку сабраў у пустую гільзу ад гарматы-«саракапяткі», акуратна замаскіраваў травою і, вярнуўшыся, аж да позняга вечара віў пад дубам валасяныя вуды: на рыбу вялікую, ну, і на так сабе, што возьмецца. I калі на вастраверхую вяршыню старой яліны ўсеўся вірлавокі месяц, у яго ўжо ўсё было гатова.
Ноч выдалася ціхая, светлая і даволі халодная. Пад лёгкай старэнькай коўдрай (яго добры пухавік цяпер грэў радыстку) Васіль хутка замёрз. З журбой глядзеў на свой блізкі «адсек», дзе была жалезная печка, сухія бярозавыя дровы, добрыя нары і ўпотай злаваўся на Соню: чортава дзяўчо, прымусіла гібець пад гэтым карабатым дубам!..
Нарэшце не стрываў, паціху гукнуў:
— С-соня?
Радыстка маўчала. «Ну, здаецца, угаманілася», — уздыхнуў з палёгкай, паціху ўстаў са свайго мяккага, хоць не дужа ўтульнага ложа, і, стараючыся не шумець, пачаў збіраць рыбацкія прычындалы: лепш гадзіну-другую пасядзець ля ракі, чам гібець пад гэтым акасцянелым дрэвам. Ды і ведаў: гусцяра няблага бярэцца і ноччу.
Зборы занялі мала часу (усё даўно было падрыхтавана), і ён, праверыўшы, ці не разбеглася з гільзы яго жвавая нажыўка, палез у бліндаж за вядром. I не паспеў зноў з’явіцца пад дубам, як з-пад коўдры высунулася галава радысткі і прагучаў яе ціхі, але зусім не сонны голас:
— А не рана?
— Ды не, не рана. Пакуль выберу добрае месца, глядзіш, і світаць пачне... А ты ўсё не спіш? — спытаў са шчырай заклапочанасцю. — Холадна? Я ж казаў... Вазьмі і маю коўдру.
— Выспалася. Ты пачакай, я зараз.
Васіль выпусціў з рук вядро; усё, што хочаш, але такога павароту ён не чакаў. Соня ідзе на рыбалку! Не, сапраўды бабу сам чорт не разгадае. Некалі, яшчэ студэнтам, ён не раз прасіў яе паехаць з ім у Лазавое, на гэтую самую раку. Не паехала. I вось на табе!..
«Стоп, а чаго ты расхадзіўся? — раптам спыніў сябе Васіль. — Ды гэта ж добра нават. Выдатна! I мне спакойна, ды і ёй... чаго ёй адной тырчаць сярод гэтых мёртвых бліндажоў?»
— Ты сапраўды ідзеш ці жартуеш? — для поўнай упэўненасці дзелавіта спытаў ён.
— Я не хачу заставацца тут адна. Разумееш? Мне страшна.
Васіль ажывіўся:
— Тады, дзевачка, апранайся як след. Бяры ватоўку. I шапку.
— А ты вуду мне дасі?
— Вуду? — Васіль раўніва агледзеў вуды і пакрывіў усё ж душой, выбраў горшую: маўляў, для такой рыбачкі і гэткая задужа добрая.
— Вася, — ужо каля самай ракі нясмела азвалася Соня. — Ты... ну, чарвякоў гэтых, будзеш чапляць на мой кручок? Я іх баюся...
— Буду, буду. Хадзем хутчэй, днее. Так і клёў праваронім.
Х
— С-соня! Ну што ты робіш? Шшшто ты ррробіш?! — шыпіць з куста Васіль Крамнёў. — Хіба ж так закідваюць вуду? Ды ты ж на сорак вёрст разгоніш усю рыбу!..
— Ды я, Вася, стараюся. Ды бачыш...
Соня раптам замаўкае, і яе вочы, і так не дужа маленькія, робяцца проста вялізнымі: чорны паплавок на куртатай вудзе, што, зачапіўшыся за травінку, мірна спаў каля самага берага, раптам ажыў, скасабочыўся, ляніва паківаўся з боку на бок, нібы той п’яны качагар, і весела падаўся на плёс.
— Вася! — спалохалася Соня. — Глянь, чаго ён туды папёрся?
— Падсякай! — вылецеў з куста Васіль. Соня падняла вудзільна. Яно адразу ж катастрафічна сагнулася, а тонкая валасяная жылка зазвінела, нібы нацягнутая струна.
— Вася! Нехта адбірае вуду! — упёршыся нагамі ў зямлю, заплакала Соня. — Бяры, сам цягні!..
Крамнёў выхапіў з Соніных рук вудзільна і адразу ж зразумеў трывогу радысткі. Там, у цёмнай глыбіні ракі, бушаваў нехта моцны і ўпарты.
«Лешч! А можа, і язь. Не, усё ж, мусіць, лешч, не скрануць з месца... Чччорт вазьмі, і чаму я даў Соні гэту вуду? Збіраўся ж лавіць на яе плотак. Лёска — чатыры валасінкі. Хіба яна ўтрымае такога ўпартага асла?»
Спадзявацца цяпер можна было толькі на вопыт і майстэрства, і Васіль прымусіў сябе супакоіцца. Ён ужо не стараўся цягнуць рыбіну да берага, а проста трымаў на месцы, не даючы ёй волі.
Асцярожна пачаў прыўзнімаць слабенькае вудзільна. Хвіліна, другая, і вось з вады высунулася шэрае тупое рыла. Стомлена пазяхнула, і на ціхай вадзе разлёгся вялізны лешч.
«Падсак! Ці хоць бы паршывенькі багорчык! — моўчкі стагнаў Васіль. — Можа, прашыць вострым канцом вудзільна?».
Нібы адгадаўшы яго каварны намер, лешч асцярожна паварушыў хвастом, нібы правяраў астатак сіл.
«Усё. Зараз дасць нырца, сігане ўбок, і ад вуды...» — Крамнёў коса зірнуў на Соню, што, анямелая, стаяла побач, потым асцярожна перакінуў вудзільна ў левую руку, а правай расшпіліў кабуру.
...Сухі пісталетны стрэл прагучаў ціха, як пуга ў руцэ маладога пастушка. Ад нечаканасці лешч падскочыў і тут жа зноў плюхнуўся на ваду, а яго шырокі, як далонь чалавека, плаўнік развітальна і сумна памахаў сонцу, прыбярэжным кустам, збянтэжаным рыбакам.
Хапатліва схаваўшы пісталет, Крамнёў за лёску падвёў рыбіну да берага, выкінуў у высокую мокрую траву.
— Эх ты, рыбачка! — усміхнуўся, нагой адкінуў рыбіну далей ад вады, рашуча загадаў: — Бяры сваю здабычу, ідзі на новае месца.
— Чаму на новае? — здзівілася Соня. — Тут жа ловіцца!
— Лавілася. А цяпер усё жывое, што было тут, мы разагналі. I раней, як праз гадзіну, нават жук-плывунец не пакажацца.
— А я адсюль нікуды не пайду, — катэгарычна заявіла Соня. — Мне тут падабаецца. А ты хочаш — шукай новае месца.
Васіль з насмешкай паглядзеў на радыстку, нічога не сказаўшы, падаўся да свайго кудлатага лазовага куста. Няхай! Няхай блазнота пераканаецца, што вопытнага рыбака не грэх і паслухацца!
Соня, зразумеўшы, што цяпер прасіць у Крамнёва дапамогі не варта, сама сяк-так начапіла брыдкага белага чарвяка, рашуча, цераз галаву, закінула вуду, ды так няўмела, што тонкі хліпкі канец вудзільна стралой урэзаўся ў ваду.
— Так іх! Глушы гадаў! — ядавіта гукнуў з-за куста Васіль і тут жа прыкусіў язык. Паплавок на Сонінай вудзе, які яшчэ не паспеў і ўладкавацца на вадзе, зноў захадзіў хадуном, весела падскочыў і спрытна даў нырца. Соня рэзка тузанула вудзільна, і з вады, нібы корак з бутэлькі шампанскага, куляй выляцеў маленькі паласаты акунёк.
Рыба, падсечаная няўмелай рукою, часта зрывалася, Соня войкала, смяялася і, не папраўляючы на кручку нажыўку, закідвала вуду зноў. I зноў пачыналася тое ж.
«Ну, гэта ўжо чорт ведае што! — шыпеў у сваім кусце Крамнёў. — Такое і ў рыбацкіх анекдотах не знойдзеш!..»
А наіўная шчаслівая Соня, якая зусім і не ведала, што сыпле соль на сэрца заўзятага рыбака, раз-пораз здзіўлена пытала:
— Вася! А чаму не ловіш ты?
— Не хачу! — нарэшце злосна агрызнуўся Васіль і кінуў на траву вудзільна. Адзін з паплаўкоў, нібы спалохаўшыся неспадзяванага шуму, уздрыгнуў і неяк бокам-бокам пакавыляў далей ад берага. Ад здзіўлення Крамнёў на імгненне застыў, потым, нібы рыбачок-пачатковец, які ўпершыню такое ўбачыў, схапіў кінутае вудзільна...
Калі сонца павярнула на поўдзень і клёў паціху суняўся, вядро было поўнае ды яшчэ пад кустом у цяньку закіданыя пякучай крапівой ляжалі Сонін лешч і добры дзесятак ладных акунёў, якія праглынулі кручок Васіля.
— Ой, Вася! I што мы з ёю будзем рабіць? — шчасліва пазіраючы ў вочы Крамнёву, захаплялася Соня. — Тут жа рыбы — кілаграмаў дзесяць!
— Дадзім рады! — паважна гудзеў капітан. — Я па гэтай частцы — мастак. А пакуль што бяры мой корцік і чысці драбязу. Я пайду, назбіраю ламачча ды зазірну ў свой адсек. У тваім ранцы я, здаецца, бачыў крыху солі...
ХІ
За некалькі дзён, што яны правялі на рацэ сярод цішыні, кветак, сонца і дрэў, Соня непазнавальна змянілася. Нібы юная маці, налілася прывабнай сілай, была бадзёрай і вясёлай — той самай Соняй Кавалёвай, якую ён помніў з часоў свайго недалёкага юнацтва.
Яна ўжо не баялася спаць у бліндажы, зрэдку адна блукала па выспе, забіралася ў пустыя зямлянкі, дзе некалі жылі яе шматлікія сябры і сяброўкі. I толькі сваю «радыёкеллю» — разварочаны бомбай бліндаж — абыходзіла бокам.
Назіраючы за радысткай, за тымі зменамі, што з ёй адбываліся, Васіль і радаваўся, і баяўся. Ён адчуваў, што той невыказны страх, які ахапіў яго, калі ўбачыў разбураны радыёцэнтр і ў ім нерухомае цела радысткі, знік, а ў сэрцы з новай сілай абудзілася былое і, мусіць, ужо незваротнае. Соня-Сонейка!.. Першы букет, куплены для яе за бедныя студэнцкія рублі... Першыя падарункі, набытыя на небагатыя літаратурныя ганарары... Першая ноч, праведзеная з ёю ў маленькім садку, на Сонінай дачы...
Як блізка было іх шчасце! Васіль Крамнёў спадабаўся Соніным бацькам, асабліва старому Кавалёву. Вопытны рэдактар, вядомы крытык, прачытаўшы першую аповесць Крамнёва, зразумеў, што ў літаратуру ідзе здольны пісьменнік, і пачаў дапамагаць. Даваў камандзіроўкі, падказваў цікавыя тэмы, друкаваў яго творы на старонках часопіса, асцярожна прыкладваючы да іх сваю вопытную рэдактарскую руку.
Блізка, зусім побач было іх поўнае шчасце, да яго заставалася некалькі крокаў — да дома насупраць, да ЗАГСа, бліскучую шыльду якога яны бачылі амаль кожную раніцу, калі пасля чарговай бяссоннай начы развітваліся каля пад’езда Сонінага дома.
...Выбух фашысцкай бомбы ўшчэнт разнёс дом насупраць. Рассыпаліся на чорным асфальце чатыры загадкавыя залатыя літары. Рассыпалася і шчасце...
Але ці назаўсёды знікла яно, тое былое? Вось жа яна, яго Соня, яго мара, яго першае каханне. Працягні вусны — і кранешся яе гарачай шчакі, яе аголенага пляча, яе тугіх, налітых жаночай пяшчотай грудзей.
«А можа, так і зрабіць?» — спыніў ён сябе, бо ў адно нейкае імгненне, як прывід, як дакор, з’явілася Валя, у вушах выразна прагучалі яе апошнія словы, сказаныя каля самалёта, на лядовым партызанскім аэрадроме:
— Кахаю, чакаю і чакаць буду вечна. Паклічаш, уцяку са шпіталя, босая прыйду сюды да цябе па вось гэтым снезе!..
I ён заціх, з галавою зашыўся пад салдацкую коўдру. Доўга ляжаў нерухома, баючыся дакрануцца да мілага цела, потым, пераканаўшыся, што Соня спіць, асцярожна падняўся усцягнуў боты і так жа нячутна выйшаў з бліндажа.
«Не шукай, Крамнёў, дарогі назад, — апынуўшыся на беразе Чорнага возера, думаў з горыччу Васіль. — Позна. Былое не вернецца. Усё спапяліла вайна, развеяў попел ваенны віхор. Позна!..»
XII
Крамнёў не ведаў, дзе шукаць сваіх, не ведаў, куды падалася брыгада Дубровіча, што вырвалася з блакады, дзе зараз штаб партызанского злучэння. Па плане ўсе брыгады на чале з палкоўнікам Хмарай павінны адысці на Палік, у Барысаўскія лясы, дзе была база знакамітай брыгады дзядзі Колі і куды, ведаў Крамнёў, павінны прыйсці многія партызанскія злучэнні Віцебшчыны.
Але штабы плануюць, а вайна жорстка ўносіць у іх планы свае карэктывы...
Гаварыць Соні пра скоры паход Васіль пакуль не хацеў. Няхай яшчэ дзень-другі спакойна адпачывае, а ён, Васіль, тым часам уладкуе свае асабістыя справы.
Разведчыку на вайне весці дзённік катэгарычна забаронена. I ўсё ж многія з іх парушалі гэты суровы закон, мелі і дзённікі, і фотаздымкі дарагіх ім людзей, праўда, усё гэта старанна хавалі ў патаемных мясцінах не толькі ад вока чужога.
Рабіў гэта і капітан Васіль Крамнёў. Можа, таму, што спецгрупа, якой ён камандаваў, жыла самастойным баявым жыццём: маленькая армія на роднай, часова захопленай ворагам зямлі. А можа, і не таму.
Вайна ёсць вайна, на вайне страляюць, на вайне забіваюць. I ўсё ж і на вайне чалавек часам думае пра будучае. Як спатрэбіцца яму, пісьменніку
Крамнёву, яго дзённік — верны сведка таго, што было ў яго жыцці і што можа незнарок выкрасліць з памяці час, нягоды, нават шчасце і радасці.
Вось гэты запаветны сшытак — скупы летапіс ды рукапіс няскончанай аповесці, якую распачаў яшчэ ў падмаскоўным шпіталі і вырашыў сёння прагледзець і надзейна схаваць у сваім даўно правераным сховішчы. Спатрэбіцца. I калі не яму, дык застанецца на зямлі сведка грозных падзей, сведка мужнасці людзей і нікчэмнасці нелюдзей.
Дачакаўшыся, калі Соня, хапатліва паснедаўшы, пайшла на раку, Крамнёў адразу ж падаўся на бераг Чорнага возера, дзе над абрывам паміраў магутны стары дуб.
Дуб некалі разбіла маланка, даўно не распускалася лісце на яго сухім аблупленым голлі, і, мусіць, таму Крамнёў і даверыў яму свой запаветны скарб, хаваў у непрыкметным дупле сшыткі, спадзеючыся, што мала хто зацікавіцца гэтым несамавітым дрэвам: ні ценю, ні дроў.
Уважліва агледзеўшыся па баках, Васіль дастаў сваю схову, усеўся на краі абрыва. Рукапіс аповесці, перавязаны бінтам, адклаў, а дзённік — тоўсты сшытак у чорнай дэрмацінавай вокладцы — разгарнуў. Уздыхнуў, дастаў з кішэні гімнасцёркі аловак, акуратна вывеў на чыстай старонцы: «3 мая, 44-ы. Жоўтыя лісты апалі каля самага берага, у ЧВ, якраз насупраць П-ры».
— Усё. Апошні сказ... — Васіль сумна ўсміхнуўся, трубкай скруціў дзённік, падняўся на ногі. Дзесьці тут, блізка, стаяла партызанская батарэя. Стрэляных гільзаў хапала. Ён выбраў дзве, запоўніў іх сваімі паперамі і, яшчэ раз уважліва азірнуўшыся па баках, кінуў гільзы ў дупло і ціха пайшоў да свайго бліндажа.
Соня была ўжо тут, ляжала на нарах і чытала нейкую старую, пажоўклую ад часу газету. Згарнула яе, усміхнулася:
— Я, Вася,бачыла... I ўсё зразумела. Правільна. Пара. Так і ў дэзерціры можна трапіць. Пакуль ты там свае паперы хаваў, я праверыла нашы прыпасы. Ёсць дзве бляшанкі тушонкі, кавалак сала. Сухароў, праўда, мала, затое колькі вяленай рыбы! Хопіць не менш як на паўмесяца. А там, можа, што раздабудзем у вёсках.
— Эт, дзе яны, тыя вёскі! Абыдземся тым, што ёсць. А цяпер лепей сядзем за стол, возьмем карту ды паглядзім, куды нам падацца.
— Не, таварыш капітан, пра гэта ты ўжо сам падумай. З мяне стратэг аніякі. Заўжды кірую не туды, куды трэба. — Соня сумна ўсміхнулася, знайшла пад сталом свае боты, нясмела спытала:
— Можна, я прайдуся па лагеры?
Абмінаючы глыбокія варонкі і з карэннем вырваныя векавыя яліны, Соня павольна і, як здалося Васілю, са страхам набліжалася да развернутага бліндажа, дзе перажыла сваю смерць і сваё ўваскрэсенне...
Раздзел другі
Паядынак
І
...Злавесная пятля, якую так доўга і старанна зацягваў вакол Высокай выспы обер-фюрэр Ганс Шылер і якая, здавалася, ужо да адказу здушыла горла кожнаму, хто акапаўся тут, на гэтым разварочаным бомбамі пагорку, лопнула, як гнілая нітка. Лютая нянавісць, адчай, безвыходнасць, пагроза непазбежнай галоднай смерці і невымяральная прага да жыцця — усё гэта ў адзін нейкі момант пералілося з сэрцаў соцень знясіленых людзей у джалы халодных штыкоў, і яны разнеслі, нібы спарахнелы плот, здавалася, неадольную блакаду фашыстаў. I мала хто з тых, хто лічыў сябе пераможцам, бестурботна баляваў ці салодка спаў, закалыханы цішынёй майскай ночы, адчуў свой раптоўны пераход з раю зямнога ў рай вечны, дадзены яму зусім не шчодрым арыйскім «готам».
Уварваўшыся ў Лазавое, Дубровіч рынуўся да школы, дзе быў штаб Шылера. Не, ён не думаў, што знойдзе там свайго заклятага ворага. У школе, паведаміў сувязны, катавалі Кавалёва, а потым і Віцьку. Кавалёва павесілі. А Віцьку?
З разбегу камбрыг садануў нагою ў хліпкія дзверы настаўніцкай і застыў на парозе. Над шырокім сталом, што туліўся ў глыбіні пакоя, за старым разгалістым фікусам ярка гарэла лямпа-«дванаццацілінейка», а за сталом, у самым яго цэнтры, сядзеў... Шылер. Гладка прычасаная, кранутая сівізною галава обер-фюрэра, масіўная, нібы высечаная з глыбы шэрага каменя, мірна і велічна ляжала на зялёным абрусе, а побач ганарыста ўзвышалася эсэсаўская фуражка і бязвольна ляжала белая рука з заціснутым у пальцах «парабелумам».
Скіраваўшы на стол аўтамат, Дубровіч доўга і насцярожана глядзеў на фашыста, потым, зразумеўшы, што эсэсавец — мёртвы, пераступіў парог.
Больш у пакоі нікога не было. Ля фікуса на даўно не мытай падлозе свяціліся буйныя кроплі крыві, валяўся кавалак акрываўленага калючага дроту і да болю знаёмы старэнькі хлапчукоўскі чаравік.
Дубровіч бязвольна апусціў аўтамат, увабраў галаву ў плечы і нейкі момант стаяў нерухома, нібы чакаў, што нехта вось-вось абрыне на яго смяротны ўдар. Потым нясмела стаў на калені, асцярожна ўзяў чаравік і доўгадоўга глядзеў на яго, нібы ўсё яшчэ не мог зразумець, як і чаму гэтая рэч, такая знаёмая і дарагая яму, Мірону Дубровічу, трапіла сюды, у заліты крывёю пакой. Нарэшце зябка ўздрыгнуў, сутаргава прыціснуў да грудзей чаравік і захістаўся: уперад — назад, уперад — назад. Хістаўся, раскачваў сваё магутнае цела, нібы кагосьці беражна люляў, кагосьці любоўна закалыхваў.
Раптам зноў зябка ўздрыгнуў, спалохана глянуў на дзверы і, убачыўшы на парозе палкоўніка Хмару, хапатліва сунуў за пазуху чаравік, цяжка, абапёршыся на аўтамат, падняўся і, нязграбна перастаўляючы ногі, падышоў да акна, прыпаў ілбом да халоднага, прадзіраўленага кулямі шкла.
Зразумеўшы, што яны безнадзейна спазніліся, Хмара хацеў пакінуць пакой, але тут на вочы трапіў стандартны, для машынкі, аркуш паперы, што ляжаў у цэнтры стала на самым відным месцы. На паперы было нешта напісана, акуратныя цёмныя радкі відаць былі добра, нібы яны былі выведзены не звычайным чорным алоўкам, а адліты з металу.
Паціху, каб не патрывожыць камбрыга, палкоўнік пайшоў да стала. Шырокая, відаць, троху падгніўшая масніца злёгку прагнулася пад яго нагамі, і Шылер нечакана ўздрыгнуў, варухнуўся, нібы хацеў зірнуць, хто патрывожыў яго спакой, і, не выпускаючы з рукі пісталет, імкліва паваліўся на спіну, знік пад фікусам. Усё адбылося так раптоўна, што палкоўнік адскочыў назад, схапіўся за аўтамат. Обер-фюрэр, бестурботна выставіўшы з-пад фікуса бліскучыя боты, ляжаў нерухома. Хмара злосна вылаяўся, тупарылым ствалом аўтамата спіхнуў са стала эсэсаўскую фуражку, сеў на апусцелае крэсла.
На стале, які дагэтуль засцілі шырокія плечы эсэсаўца, апрача той паперкі, што прыкавала ўвагу палкоўніка, аказалася шмат яшчэ чаго. Ляжалі газеты
і часопісы: нямецкія і савецкія. З-пад тонкага, відаць, сатырычнага, часопіса, на вокладцы якога ўгадвалася злая карыкатура на Сталіна, асцярожна вытыркаўся ражок нейкае карты. Тут жа, трошачку збоку, ляжала цёмна-карычневая папка, зусім не вайсковага выгляду. Асобна, у цэнтры стала, бялела тая самая паперка, што першай кінулася ў вочы палкоўніку. Пальцам падсунуў яе бліжэй да сябе, прабегся вачыма па акуратных чорных радках:
«Берлін.
Рэйхсфюрэру Гімлеру.
Учора вечарам я званіў Вам і сказаў, што гэтай ноччу я апушчу заслону над трагікамедыяй «Генерал Чэтэзэ фон Жэтэзэ», абяцаў, што праз два-тры дні пакладу на Ваш стол барадатую галаву гэтага ляснога бандыта. Не ведаю, чаму, але Бог жорстка мяне пакараў, на нейкі час затуманіў мой розум, і я дапусціў непапраўную памылку, якую дараваць сабе не магу. Не дакарайце мяне. Я доўга і верна служыў фюрэру, Вам і Вялікай Германіі.
Обер-фюрэр Ганс Шылер.
7 мая 1944 г.
2 гадзіны ночы».
Хмара скамячыў паперку, хацеў кінуць пад стол, але перадумаў, сунуў у кішэню, цераз плячо зірнуў на камбрыга. Дубровіч усё яшчэ стаяў ля акна, упёршыся ў дзіравае шкло барадой, і, відаць, нічога не чуў і не бачыў. «Генерал Чэтэзэ...» — Хмара варожа зірнуў на бліскучыя боты фашыста, узяў пульхную папку, падумаў, адсунуў убок, пацягнуў за ражок карту, што загадкава вытыркалася з-пад часопіса.
...Гэта была новенькая, размаляваная патрэбнымі знакамі, аператыўная карта карнай аперацыі «Баклан»...
II
Партызанам, што прарвалі блакаду, да зарэзу патрэбен быў «язык», бо ніхто з іх толкам не ведаў, дзе зараз карнікі, што яны робяць цяпер і што збіраюцца рабіць далей. Кожны ў брыгадзе разумеў, што кат, з рук якога так раптоўна выхапілі вяроўку, неўзабаве ачомаецца, пакліча падмогу, хапатліва залатае, што трэба латаць, і ўсё пачнецца спачатку. I сам чорт не скажа, чым усё скончыцца. Прарвана блакада малая, вялікая — акупацыя — засталася, а таму трэба спяшацца, ісці далей, як мага хутчэй адрывацца ад карнікаў — нават проста да часу схавацца. Але куды, у які бок кінуцца? Брыгада хоць і не панесла вялікіх страт у момант прарыву, але ўсё ж была надта знясілена голадам. Даўно былі з’едзены апошнія коні, якіх, нібы ўласныя вочы, бярог камандзір адзінай у брыгадзе батарэі Лаўрэнь Парахонька. З’едзены былі скуры і капыты гэтых коней, халявы ботаў і трафейныя скураныя паясы, спустошаны зараснікі аеру на беразе возера, абскобленыя маладыя бярозкі — усё, што можна, а часам і нельга было есці.
Не лепш было і з боезапасам.
Апошнія сорак снарадаў леглі ў акопы фашыстаў каля «Цясніны Дар’яла» ў момант імітацыі прарыву брыгады. Анямелыя гарматы са слязамі на вачах артылерысты спіхнулі ў Чорнае возера з надзеяй, што потым, у лепшы час, іх можна будзе дастаць.
На прарыў цераз Сухое балота і кароткі жорсткі бой за Лазавое пайшлі апошнія патроны і ручныя гранаты. Як і ў жыватах партызан, пуста было ў магазінных каробках вінтовак, у дысках аўтаматаў і ручных кулямётаў. Пустыя былі стужкі «станкачоў». Застаўся крайні НЗ ды яшчэ — штыкі. Але ён хоць і малайчына, гэты славуты рускі штык, ды ўсё ж...
«Языка» ўзялі.
Павел Сіўцоў, новы камандзір брыгаднай разведкі, некалі вышкалены легендарным Міколам Скакуном, цапнуў яго на золку ў баі за Лазавое. Ды якога!.. Калі б не было яшчэ цемнавата, і не было тае бесталковай валтузні з ачмурэлымі ад панікі сыноў сонечнай !тали, якіх партызаны выкалупвалі штыкамі з кустоў і канаў, з крапівы і нават з-пад свінячых карытаў, Павел абышоў бы яго за вярсту. «Языку», жандару-яфрэйтару, было гадоў за шэсцьдзесят! Тоўсты, кульгавы, бяззубы і з адзіным, правым, вокам, якое глядзела хоць куды, ды толькі не туды, куды трэба.
Ды і гэта яшчэ не ўсё. Горш было тое, што гэты ўшчэнт развінчаны фрыц меў язык-аўтамат і страчыў ім, ды яшчэ і па-руску, так спрытна, што сарока, якая чорт ведае адкуль узялася ў такую рань, ды яшчэ ў час яго размовы з разведчыкамі, з павагай збочыла галаву і зачаравана млела ад здзіўлення, што ёсць на свеце нехта яшчэ, хто можа паспрачацца нават з ёю.
Яфрэйтар Фунт — а так, здаецца, зваўся «язык» — помніў кайзера, бачыў Гітлера, Герынга, Гімлера, Гебельса, Геса, Канарыса, Кальтэнбрунера, слухаў Тэльмана, Клару Цэткін, Розу Люксембург, нават бажыўся, што размаўляў з Жукавым, калі той захапіў яго, Фунта, у палон, у тую Першую сусветную, а вось прозвішча свайго ротнага, хоць вырві яму апошняе вока, успомніць не мог. I на пытанне, куды падалася ягоная рота, адказваў так:
— Вас лавіць. А вы злавілі мяне. А што тут хітрага? Я ясным днём карову ад казла не адразу адрозню. I там рогі, і тут рогі.
— Які ж дурань паслаў цябе на фронт? — паныла пытаўся Сіўцоў, употай плануючы, куды б паціху збыць са сваіх рук гэтакае шчасце.
— Ён, наш фюрэр, — тым часам дакладваў Фунт. — Ён цяпер сюды ўсіх пасылае. А я яшчэ і штрафнік. Да фронту на ваенным заводзе працаваў. Вартаваў ваеннапалонных.
— Рускіх, канешне?
— Ага, рускіх. I палякаў. Былі і французы, і англічане. Шмат югаславаў. Нават адзін турак трапіўся. Адкуль? Алах яго ведае. — Хапіўшы патрэбны запас паветра, Фунт нечакана горка ўздыхнуў і дадаў нейкім чужым, здаецца, зусім яму не ўласцівым сумным голасам: — Много было іх, няшчасных! Асабліва запомніўся адзін. Светленькі такі, казаў, што беларус. А падобны быў на майго Тагана. Пад Брэстам ён лёг, яшчэ ў сорак першым. З-за яго, таго светленькага, я і трапіў сюды. Слабы ён быў вельмі, ну я калі-нікалі і прыносіў яму хлеба, паёк свой дзяліў. А нехта... Эх, майн гот! — раптам усклікнуў Фунт з адчаем і злосцю. — Які ж з мяне сёння ваяка! Я нават за яго, !агана свайго, адпомсціць ужо не змагу!..
— Гэта каму адпомсціць? — натапырыўся Сіўцоў.
— Не вам жа, — уздыхнуў Фунт. — Не вы ж яго сюды ваяваць прыслалі...
— Уздзёрся, — перадражніў Фунт. — Вось калі б я табе ў задніцу пырнуў штыком, паглядзеў бы я, куды б ты ўздзёрся, — і ўжо ціха дадаў: — Уздзёрціся то ўздзёрся, а вось калі б ты мяне адтуль не сцягнуў, дык я, відаць, і прасядзеў бы там да канца Другой сусветнай...
На старога дзівака плюнулі, запіхнулі ў цёмную бакоўку, дзе школьная тэхнічка калісьці хавала швабру і вёдры, і загадалі не вытыркацца, аж пакуль не скончыцца вайна, на што Фунт ахвотна згадзіўся, нават падпёр швабрай дзверы са свайго боку, каб, не дай Бог, не прыйшла каму ахвота зноў браць яго ў палон.
Прыкрая няўдача з «языком» глыбока засмуціла маладога камандзіра брыгаднай разведкі. Схапіўшы тоўстага, гладкага немца, Павел Сіўцоў аж самлеў ад радасці: ч ы н! Калі не генерал, то не менш як палкоўнік. А за такую птушку! — малады ўчарашні настаўнік ужо бачыў і на сваіх грудзях... не, не
Зорку героя, а проста ордэн Чырвонай Зоркі, які, апрача яго, ужо насілі ўсе разведчыкі, а некаторыя дык і па два. I вось на табе. Фунт фунтам і аказаўся, хоць і важыў кілаграмаў пад сто.
Нікчэмная здабыча засмуціла і начальніка штаба брыгады. «Шалапут, — сумна пазіраючы на панылага Сіўцова, калегу па школе, якога сам жа і прызначыў на месца загінуўшага Скакуна, думаў Павел Ьанавіч Васільеў. — Няўжо нічога горшага, чым гэты Фунт, не было ва ўсім гарнізоне? Што я цяпер скажу камбрыгу? А гэтаму маскоўскаму палкоўніку?
Ды толькі дарэмна хваляваліся і малады «матэматык», і сівы «гісторык», былы дырэктар Лазоўскай школы. Палкоўніка Хмару, камандзіра злучэння, які сядзеў за сцяной, у колішнім яго, Васільева, кабінеце, здабыты Сіўцовым «язык» ужо мала цікавіў. Перад ім, вопытным разведчыкам, цяпер былі свае «языкі» — глыбока дасведчаныя, надзейныя: сакрэтныя дакументы, якія невядома чаму пакінуў на стале ў настаўніцкай Ганс Шылер.
Гэта былі важныя, каштоўныя дакументы — аператыўная карта і яшчэ тры, што апынуліся ў папцы: копія дакладной запіскі Генрыха Баха і стэнаграма яго ж размовы з Германам Герынгам; копія дырэктывы Цэнтральнага штаба партызанскага руху; і — з а г а д гэтага ж штаба за подпісам Варашылава і Панамарэнкі. Хмара перачытваў дакументы і паступова перад ім раскрывалася нешта такое, што не проста здзівіла, — глыбока ўзрушыла: перад ім раскрыўся злавесны, глыбока прадуманы план новай грандыёзнай карнай аперацыі...
...Глуха замураваныя на Высокай выспе эсэсаўскімі батальёнамі і «маскоўскі» палкоўнік Хмара, і нават вопытны камбрыг Мірон Дубровіч, каму за час партызанскай вайны ўдалося разгадаць нямала эсэсаўскіх хітрыкаў, чамусьці былі ўпэўнены, што гэтая чарговая аперацыя носіць л а к а л ь н ы характар і скіравана толькі супраць адной брыгады — брыгады Дубровіча.
Падстаў для такого вываду хапала. Па-першае, ранейшы план шырокамаштабнай карнай аперацыі, распрацаваны генералам Штаўфэнам, трапіў у рукі партызан раней, чым у рукі тых, хто павінен быў яго здзейсніць. Падругое...
Вось гэта «другое» і стала цяпер на першае месца. Моцная, выдатна арганізаваная, загартаваная ў шматлікіх баях і трывала звязаная са шматлікімі вёскамі і гарадамі Віцебшчыны брыгада Дубровіча неспадзявана з’явілася ў Бярэзінскіх лясах, зусім недалёка ад Мінска, і паспела папсаваць нямала крыві рознакаліберным фюрэрам, штабы якіх атабарыліся сярод руін беларускай сталіцы. Менш як за паўгода рухнулі ў ваду чатыры масты. На аўтаі чыгуначнай магістралях гаспадараць партызанскія дыверсанты, ім жа прыпісалі і сакрэтную авіябазу, знішчаную спецгрупай Крамнёва, аб існаванні якой фашысты яшчэ мала што ведалі.
За авіябазу, за Вяціцкі чыганачны мост паплаціўся Ота фон Зэйдліц. Відаць, паплаціліся б і яшчэ многія мясцовыя фюрэры, ды ў Берліне, чорным ад жалобных сцягоў, што накрылі сталіцу «непераможнай» Германіі пасля Сталінграда, было зусім не да нейкіх там мастоў і авіябаз, няхай сабе і дужа важных і сакрэтных. Ну а цяпер? Жалобныя сцягі схавалі, штабы селі за распрацоўку плана-рэваншу за сталінградскі разгром, ваенныя заводы ліхаманкава выпускаюць тысячы новых танкаў і самалётаў, а тут, на гэтай клятай зямлі, «сярмяжна-лапцюжныя» мужыкі і бабы па-ранейшаму нішчаць масты, ляцяць пад адхоны эшалоны са звышсакрэтнай тэхнікай, гараць камендатуры, а нейкія мурзатыя трактарысты хапаюць на дарогах шыкоўныя «опелі» разам з праслаўленымі генераламі і іх мудрагелістымі планамі.
Карацей, лясны «генерал Чэтэзэ фон Хэтэзэ», як здзекліва ахрысціў камбрыга Дубровіча, былога дырэктара МТС, сам гаўляйтэр Кубэ, усім тутэйшым фюрэрам абрыдзеў да чорцікаў, і яны, сабраўшыся гуртам, пастанавілі знішчыць Дубровіча і яго банду. Ну а калі не знішчыць, — падалі голас тыя, хто ўжо меў выпадак пазнаёміцца з гэтым самым Дубровічам, то загнаць яго, барадатага д’ябла, як мага далей ад Мінска, замураваць у якой-небудзь глухамані, адкуль ужо не будзе далятаць траскатня ржавых бандыцкіх вінтовак ні да вушэй гаўляйтэра, ні тым больш да вушэй самага галоўнага фюрэра.
Так думалі, так разважалі на Высокай выспе, у штабе Дубровіча. I, аказваецца, зусім інакш думалі і разважалі ў кабінетах берлінскіх штабоў...
III
Генерал Штаўфэн, адзін з аўтараў шырокамаштабнай карнай аперацыі па разгроме беларускіх партызанскіх брыгад, што дзейнічалі ў блізкіх тылах групы армій «Цэнтр» і ўжо дужа дапякалі фельдмаршала Буша, які камандаваў гэтым самым «Цэнтрам», — загінуў. Дэтальна распрацаваны і ўжо дзе трэба зацверджаны план аперацыі трапіў у рукі партызанскіх разведчыкаў, трапіў раней, чым у рукі тых, хто павінен быў яго здзейсніць. Ну што ж, вайна ёсць вайна, хоць і з нейкімі паршывымі ляснымі бандытамі. У Берліне па Штаўфэну сумавалі не доўга, жалобных сцягоў не вывешвалі, і, параіўшыся з тым самым Бушам, з якім ужо раіўся не ўпершыню, Герман Герынг прызначыў на месца Штаўфэна групенфюрэра Готберга, а ў дапамогу яму прыслаў брыгадэнфюрэра Баха і яшчэ з паўтузіна фюрэраў рознага рангу і званняў усё з тым жа суровым заданнем: знішчыць партызан! У тылах армій фельдмаршала Буша павінны быць цішыня і спакой. Асабліва цяпер, калі рускія, ушчэнт разбіўшы на Курскай дузе Манштэйна, задумалі нешта яшчэ пад назвай «Баграціён».
Хто такі гэты Бах, маскоўскі палкоўнік Леанід Пятровіч Хмара ўжо ведаў. Першае афіцэрскае званне, значыцца ў адной з даведак, здабытых аператыўнай разведкай Гештаба якраз напярэдадні адлёту Леаніда Пятровіча ў Беларусь, ён, Генрых Бах, у мінулым — турэмны наглядальнік, атрымаў у пачатку 30-х, калі нявечыў дубінкай на вуліцах Мюнхена рабочых-тэльманаўцаў. Генералам стаў значна пазней, якраз у той дзень, калі палкоўніку Хмары, адказнаму работніку разведупраўлення, загадалі ляцець у тыл ворага і стаць камандзірам партызанскага злучэння. Так яны, брыгадэфюрэр Бах і палкоўнік Хмара, з’явіліся ў адным і тым жа месцы і амаль у адзін час.
Гэта ўсё, што было дагэтуль вядома палкоўніку пра брыгадэнфюрэра Баха. Больш падрабязна пр яго распавялі дакументы, што захоўваліся ў папцы Ганса Шылера.
IV
...Калі дужа ўважліва прыслухацца да слоў Генрыха Баха, якія ён сказаў рэйхсфюрэру Гімлеру і якія старанна запісаў стэнаграфіст, то можна здагадацца, што паліцэйская служба Баху падабалася не вельмі, хоць ён ужо і даслужыўся да обер-фюрэра. У душы Бах лічыў сябе афіцэрам баявым і здатным не толькі на тое, каб займаць нейкую пасаду ў Бухенвальдзе, няхай сабе і не малую. На фронт, няхай сабе і на Усходні! — клікаў яго гарачы арыйскі тэмперамент. — На аператыўны прастор. А там ён пакажа, на што здатны Генрых Бах. Ён жа ўмее не толькі эфектна сцёбаць хлысцікам па бліскучых халявах сваіх паліцэйскіх ботаў, як балюча кальнуў яго былы сябра, «акопны пацук» з Рыцарскім крыжам...
I ці то пачуў Генрыха Баха сам міласцівы германскі бог, ці так захацелася рэйхсфюрэру Гімлеру, а можа, і проста дапамог Мікола Скакун, які даканаў генерала Штаўфэна, толькі патаемныя мары паліцэйскага служкі неспадзявана збыліся.
...Ціхім сакавіцкім вечарам, калі ён, выслухаўшы рапарты сваіх падначаленых і пераканаўшыся, што ў лагеры «ўсё ідзе па плане», намацаў у кішэні ключы, каб зачыніць кабінет, на яго рабочым стале раптам патрабавальна ажыў тэлефон:
— Бах? Чакаю вас заўтра. Роўна ў дзесяць.
Бах асцярожна паклаў трубку, прыкра паморшчыўся. Не, званок не ўстрывожыў яго. Такія званкі раздаваліся часта. Але сёння... Гінуў так добра задуманы вечар! Падпісваючы чарговы нарад на адпраўку ў газавую камеру чарговай партыі вязняў, обер-фюрэр ужо бачыў сябе ў сваёй багатай утульнай кватэры, любаваўся юнай Гертрудай фон Герберг, яго новенькай сакратаркай. I вось на табе. Кідай усё, сядай у машыну і скрозь ноч каціся чорт ведае куды! Ну ды з Гімлерам жарты кароткія. I назаўтра роўна ў дзесяць раніцы обер-фюрэр Генрых Бах сядзеў у прыёмным пакоі рэйсфюрэра Гімлера, ляніва прыкідваў, куды на гэты раз пашле яго круты на паваротах няўрымслівы шэф. Новыя канцлагеры раслі на акупаваных тэрыторыях, як у сырое лета грыбы, і ўсюды, дзе меліся ўзнікнуць гэтыя новыя лагеры, Гімлер чамусьці пасылаў менавіта яго, обер-фюрэра Баха: дапамагчы, параіць, арганізаваць. I Бах матляўся з адной краіны ў другую. Быў у Францыі, Чэхаславакіі, Югаславіі. Куды цяпер?
Бах увайшоў у кабінет рэйхсфюрэра.
— Сядай, Генрых, — проста, як добраму знаёмаму, стомлена прапанаваў Гімлер. — Параіцца трэба. У Беларусі, пад Мінскам, відаць, трэба будзе ствараць... Скардзіцца Кубэ, шмат дрэні там развялося... Лясы кішаць партызанамі... Пачысціць трэба... Ды і ў горадзе Кубэ ноччу на вуліцу выйсці баіцца. Дык дапамажы ім там, — нарэшце падвёў рысу рэйсхфюрэр. — Пад Мінскам лагер ёсць, ды, відаць, працуе не вельмі. Арганізуй, дапамажы... Дакументы ў канцылярыі. Шчаслівай дарогі.
— Усё будзе зроблена! — падняўся і грукнуў абцасамі Бах. — Толькі...
— Што толькі? — нахмурыўся Гімлер.
— Вы гаворыце пра партызан. Я пра іх таксама думаю...
— Ты глядзі! I Баха ў Бухенвальдзе беларускія партызаны напалохалі!
— Вы не так мяне зразумелі. Валэндаемся мы з імі доўга. А калі ўзяцца як след, ды з галавой...
— Ну-ну, цікава. Сядай, вызваляй сваю галаву ад думак. — Гімлер наваліўся грудзьмі на стол, уважліва паглядзеў на обер-фюрэра, потым на расшыфраваную радыёграму, што ляжала перад ім на стале: «...генерал Штаўфэн загінуў... мы з Бушам параіліся і думаем, што яго можа замяніць Готберг... Трэба распрацаваць новы план новай аперацыі. Кубэ». Алоўкам адсунуў паперку ўбок, зноў узняў на Баха свае лядзяна-халодныя вочы.
— Не падумайце, што я хачу кінуць цень на нашых людзей, што знаходзяцца ў тым пекле, — уздрыгнуў Бах. — Гэта храбрыя людзі, многіх я добра ведаю. Але, здаецца мне, не ўсе з іх улічваюць адну невялічкую акалічнасць...
— I якую? — паблажліва ўсміхнуўся рэйхсфюрэр. Ён ніяк не мог уявіць сабе «турэмшчыка» Баха ваенным стратэгам!
— Я коратка. Вы, канечне, ведаеце, што апошнім часам змянілася тактыка партызан?..
— Трошку, — насмешліва ўсміхнуўся Гімлер.
— Ну дык вось, — заспяшаўся Бах, заўважыўшы гэту ўсмешку. — Раней, як вам, канечне, вядома, партызаны дзейнічалі невялікімі групамі. Потым пачалі ствараць атрады, брыгады, нарэшце — злучэнні і цэлыя партызанскія зоны!
— Мне ўсё гэта і без цябе вядома, — раздражнёна абарваў Баха Гімлер. — Але цікава, адкуль т а б е ўсё гэта вядома?
— Хіба ў маім лагеры мала палонных? — сціпла ўсміхнуўся Бах. — А дапытваць я ўмею... Ды справа не ў гэтым. Рэарганізацыя партызанскіх сіл толькі пачалася. I мне здаецца, нам трэба дапамагчы ім у гэтай справе.
Гімлер павольна выпрастаўся, адкінуўся на спінку крэсла.
— Так, дапамагчы! — яшчэ больш заспяшаўся обер-фюрэр. — I вось чаму... — Ён на момант спыніўся, загадкава ўсміхнуўся і раптам спытаў: — Вам даводзілася бачыць, як мядзведзь, забраўшыся на пасеку, ад пчол ратуецца? У дзіцячых фільмах паказвалі. I лапамі мызу чысціць, і па зямлі качаецца, калі ёсць блізка вада, у ваду лезе, а не, дык напралом праз кусты — дай Бог ногі. Вось такое часам і з нашымі карнымі атрадамі здараецца... — Бах спалохана зірнуў на рэйхсфюрэра. Ледзяныя вочы Гімлера як быццам крышку адталі, глядзелі на Баха з цікавасцю, хоць і крыху насмешліва. Гэта Баха натхніла, і ён загаварыў больш упэўнена: — Раней, калі партызаны дзейнічалі невялічкімі групамі, змагацца з імі было гэтак жа цяжка, як медзведзю з пчоламі. Налятаюць, балюча кусаюць, а не зловіш. У партызана ў кожнай вёсцы — свае людзі. Ты яшчэ збіраешся выступаць, а ён ужо ведае, чаго і куды ты ідзеш, калі з’явішся. Шапку ў ахапку — і на новую базу. А тых баз у яго, што ў зайца дамоў. Схаваецца ў яміне, зашыецца ў лесе пад выварацень, залезе на дрэва і цікуе. Сочыць за кожным тваім крокам. А як толькі ты, спаліўшы дзве-тры вёскі ды без толку пастраляўшы ў лесе, павернешся, каб ісці назад у свой гарнізон, упэўнены, што ў гэтым лесе ці на балоце здох ад страху апошні камар, ён, партызан, тут як тут: р-раз, і куля ў спіну! Зусім іншая справа — брыгада, злучэнне. Дайце мне полк, і я ў адкрытым баі, пры нашым узбраенні, пры нашай тэхніцы ды пры ўменні нашых салдат ваяваць, я за адзін дзень расшматаю такое злучэнне. А калі не полк? Ды калі сагнаць у адно месца, у лес ці ў балота некалькі такіх «злучэнняў» разам з іх непаваротлівымі абозамі, з бабамі і дзецьмі, якіх яны тысячамі возяць за сабой? Акружыць, замураваць — і з усіх бакоў, з усіх ствалоў і калібраў! Ды яшчэ зверху, з самалётаў. Каго не знішчаць снарады, міны і бомбы, праз месяц самі падохнуць з голаду.
Гімлер скрыжаваў на грудзях рукі, доўга глядзеў то на ваяўнічага паліцэйскага, то на шыфроўку, што ляжала перад ім на стале. Потым няспешна нахіліўся, адамкнуў шуфляду стала, дастаў некалькі аркушаў чыстай паперы:
— Пішы. Падрабязна. Усё, што сказаў мне. Пішы акуратна. Чытаць буду не толькі я.
Менш як праз месяц пасля гэтай размовы, у пачатку сакавіка, обер-фюрэр Генрых Бах стаў брыгадэнфюрэрам Бахам, апынуўся ў Мінску, на тым самым «аператыўным прасторы», пра які так доўга марыў.
Хмара сціснуў сваёй адзінай рукою лоб, задуменна паківаў галавою, варожа зірнуў на разгорнутую на стале аператыўную карту, старанна размаляваную рознакаляровымі ўмоўнымі знакамі, усеяную шматлікімі лічбамі. Хто зрабіў усё гэта? Готберг? Ці ён, Бах?
Яшчэ некалькі хвілін назад, схіліўшыся над гэтай вось картай, уважліва яе «прачытаўшы», але яшчэ не зазірнуўшы ў папку, дзе захоўваліся іншыя дакументы Шылера, палкоўнік Хмара не без задавальнення абазваў і Готберга, і яго памочнікаў «бязменамі». Ды і сапраўды. Апрача генеральскіх пагонаў, далі гэтаму Баху, камандуючаму карнымі войскамі зоны, 83-тысячную армію. З танкамі. Артылерыяй. Самалётамі. А ён? Узяў і раскідаў сваё войска як і куды папала. 25 тысяч салдат накіраваў на Віцебшчыну, 58 тысяч — пакінуў тут, пад Мінскам. I вось яны цяпер ваююць з брыгадай Дубровіча ды ловяць курэй у вёсках Лагойскага, Плешчаніцкага, Смалявіцкага, Барысаўскага і яшчэ двух-трох іншых раёнаў. А хіба ім, Готбергу, Бушу, ды і гэтаму Баху, невядома, што дзве трэці ўсіх партызанскіх брыгад і злучэнняў знаходзяцца менавіта на Віцебшчыне?
Аказваецца, вядома. Вядома і тое, чаго да гэтай мінуты не ведаў ні ён, палкоўнік Хмара, камандзір партызанскага злучэння, не ведаюць, пэўна, і там, у маскоўскіх разведупраўленнях, дзе ён зусім нядаўна працаваў сам.
Хмара схаваў у папку шылераўскія паперы, апрача адной. Гэта быў «загад» ЦШПР. Свежанькі. Ад яго яшчэ патыхала друкарскай фарбай. Гідліва, як нешта мярзотнае, узяў у рукі паперку (як дасканала ўсё зроблена!), яшчэ раз прачытаў ім жа, Хмарам, падкрэсленыя словы: «Строга сакрэтна... Цэнтральны штаб партызанскага руху... З А Г А Д В А Е М: ...Не распыляць сілы... Трымацца вялікімі групамі... Адыходзіць у непрыступныя для нямецкай тэхнікі забалочаныя лясы і чакаць зручнага моманту для сакрушальнага ўдару па ворагу... Варашылаў, Панамарэнка».
Кінуў «загад» на стол, злосна вылаяўся. Гады! Як лоўка скарысталі нашу ідэю! Нашу. Не Гімлер, не Готберг, і не гэты паршывы Бах — аўтары гэтых радкоў, хоць і надрукаваны яны ў сценах гітлераўскай рэйхсканцылярыі. Нямецкая разведка проста скарыстала нашы, маскоўскія, парады партызанам, пераклала іх у строгую форму загада і праз сваю агентуру заслала туды, куды трэба: выконвайце.
I выконваем. Хіба не ён сам, атрымаўшы вось такую паперку, накіраваў «у непрыступныя для нямецкай тэхнікі забалочаныя лясы» сваё злучэнне, апрача вось гэтай змардаванай брыгады, што трапіла ў акружэнне? Дзе яны зараз, яго «нераспыленыя сілы»? А дзе другія шматлікія брыгады, палкі і злучэнні? Хіба іх камандзіры менш дысцыплінаваныя, чым ён сам, палкоўнік Хмара?
Хмара падняўся, нервова паляпаў рукою па кішэнях, дарэмна шукаючы курава, сеў зноў. Абапёршыся на стол, сціснуў рукою лоб, заплюшчыў вочы. I адразу ж узніклі перад ім вузкія разбітыя прасёлкі, а на іх — абозы, абозы, абозы... З жанчынамі і дзецьмі, з параненымі і хворымі, з бедным партызанскім рыштункам: скрынкі з патронамі, ручнымі гранатамі, мінамі, мяхі бульбы, мукі ці проста не расцёртага жорнамі жыта.
Абозы... Абозы... Абозы. I ўсё туды, у «забалочаныя лясы». I хутка ўся гэта шматтысячная «нераспыленая сіла» ляжа ў халодную мутную балотную твань, будзе чакаць зручнага моманту для нанясення сакрушальнага ўдару...
I сакрушальны ўдар будзе. Уся гэта бахаўская зграя, што зараз вольна гуляе па вёсках і толькі зрэдку падганяе абозы: туды, туды, на Палік, на балоты! — надзейна акружыць «забалочаныя лясы» і будзе біць. З усіх бакоў, усіх калібраў! I з паветра таксама. А каго не знішчаць снарады і бомбы — здохнуць з голаду. Ці, узняўшы апухлыя і набрынялыя вадою рукі, выйдуць на бераг, каб хоць легчы ў сухую магілу...
Леанід Пятровіч да болю сцяў зубы. Упершыню за ўсю вайну яму стала па-сапраўднаму страшна. Тысячы, многія тысячы людзей лезуць у пастку, ідуць на верную смерць, і няма ў яго, палкоўніка Хмары, сілы спыніць іх, уратаваць. Лавіну, што зрушыла з вяршыні гары, чалавеку, хто б ён ні быў, стрымаць немагчыма...
...Паціху адчыніліся дзверы. Увайшоў Павел Сіўцоў. Дубровіч, які, відаць, толькі яго і чакаў, адарваўся ад акна, зрабіў крок насустрач разведчыку. Павел апусціў галаву, ціха прамовіў:
— Не знайшлі... Сам шукаў... — Нібы баючыся, што камбрыг не паверыць яму, працягнуў мокрыя брудныя рукі: — Во, усю зямлю вакол школы абмацаў, пад кожны куст зазірнуў. Нідзе...
— Ладна. !дзі, Пашка... Не, пачакай, — Дубровіч павольна падышоў да фікуса, нахіліўся і нейкі час уважліва ўглядаўся ў твар мёртвага эсэсаўца, потым рэзка выпрастаўся, ударам нагі выбіў з яго рукі «парабелум», павярнуўся да Сіўцова: — Вазьмі, Пашка. Адпомсціш... Ведаю, ты любіў Віцьку... А гэтага... выкіньце са школы.
Дубровіч вярнуўся да акна, сеў на зацярушаную асколкамі шкла канапу. Барадаты абветраны твар яго ўжо быў непранікнёна-спакойны. I было дзіўна і страшна бачыць, як па гэтых бледных амярцвелых шчоках павольна, адна за другою, коцяцца белыя, як кроплі вераснёўскай расы, слёзы, бягуць і імгненна знікаюць у сівізне барады, нібы сарамліва хаваюцца ад чужога вока.
Хмара паціху падышоў да канапы, сеў побач з камбрыгам, паклаў руку на яго плячо. У мітусні бою, а потым за чыткай гэтых чужых трывожных дакументаў, ён неяк зусім забыўся пра страшнае гора гэтага чалавека. Фашысты замучылі жонку. Цяпер загінуў адзіны сын. Эх, Дубровіч, Дубровіч! Дарагі ты мой камбрыг! Віцька твой мог бы жыць ды жыць! Навошта было так? Хіба мала ў брыгадзе добрых разведчыкаў? Не мог паслаць каго іншага, больш вопытнага? Мусіць, не мог... Мусіць, другога выйсця не бачыў... Бываюць на вайне мінуты, калі камандзір ставіць на карту сваё і чужое жыццё. Помніш, палкоўнік Хмара, як ты, тады, даўно, калі быў яшчэ проста Лёнька, вучань сёмага «А», чытаў «Вайну і мір»? Генерала Раеўскага помніш? Ці не ты сам уяўляў сябе адным з сыноў гэтага генерала, ішоў па той легендарнай Салтанаўскай плаціне, пад пякельным агнём французаў? Дык чаго ж ты дакараеш сёння камбрыга Дубровіча?
Хмара асцярожна паціснуў плячо Мірона, вярнуўся за стол, зноў схіліўся над картай. I думаў. Так, Дубровіч і яго сын вывелі брыгаду, уратавалі многія сотні людзей, і людзі назаўсёды захаваюць у памяці іх імёны. Складуць песні, напішуць кнігі і вершы, створаць легенды. I будуць яны жыць у народнай памяці доўга-доўга, можа, і вечна. А ты? Ці ўдасца табе, палкоўнік Хмара, уратаваць злучэнне, якое паслаў вось сюды, на Палік, у гэты гіблы кут, куды Буш, Готберг і нейкі там Бах нацэлілі свае смяротныя тлустыя чорныя стрэлы?
— Што гэта ты тут такое ўгледзеў, што не можаш ад карты вачэй адарваць?
Хмара ўздрыгнуў. Побач, абапёршыся на аўтамат, стаяў Мірон Дубровіч і таксама глядзеў на карту.
— Ды вось... Я, камбрыг, тут шмат чаго ўгледзеў, — стрымана азваўся палкоўнік і паглядзеў у вочы Мірону: расказаць? «Не, пакуль не трэба...» — Карту падарыў нам Шылер. Вывучаю. Многа цікавага, можа, што і нам спатрэбіцца.
— Бачу, бачу... — Дубровіч паклаў на стол аўтамат, запусціў руку ў глыбокую, як торба, кішэню скуранкі, доўга там нешта шукаў. Нарэшце вывернуў кішэню і асцярожна высыпаў на газету нейкую бледна-карычневую пацяруху, падміргнуў палкоўніку:
— Во, а такое ты бачыў? Закурвай, хопіць на двух. Скруціць табе?
— Э, ды я і сам! Налаўчыўся, — павесялеў Хмара. — Ведаеш, аж вушы апухлі. Тыдзень дыму ў роце не было.
— Ды не, здаецца, не вельмі апухлі, — пакратаўшы бледнае вуха палкоўніка, жартаўліва заўважыў камбрыг. — Трошку падвялі, факт. Як падмарожаныя апенькі.
Скупа ўсміхнуліся і закурылі.
Дзесьці на краю вёскі, відаць, каля Лазоўскага моста, адзін за адным разарваліся тры цяжкія снарады. Гарматы ўдарылі аднекуль здалёк, іх стрэлаў у школе ніхто не пачуў, але ўсе насцярожыліся.
— Прыстрэльваюцца, — з’явіўся на парозе заклапочаны начштаба. — Снарады леглі каля самага моста, з нашага боку. Відаць, хочуць адрэзаць нам шлях за раку.
— За раку, кажаш? Ну і няхай сабе рэжуць. — Дубровіч ляніва развеяў рукою смярдзючы дым ад самакруткі, трошку паслухаў і, не дачакаўшыся новых разрываў, спытаў у Васільева: — Сіўцоў тут?
— Тут, таварыш камбрыг! — вынырнуў з-за дзвярэй разведчык.
— Загадай сапёрам зараз жа падпаліць мост. У школьным двары машына стаіць, вазьміце бензіну і абліце насціл. Мост драўляны, а на вуліцы суха. Загарыцца. А камандзірам атрадаў скажы, няхай выводзяць людзей на луг, што за школай. Там канава ёсць, ты яе павінен ведаць. Цягнецца аж да лесу. Вось у гэтай канаве няхай і залягуць. Зразумеў? Ну, дык бяжы. А ты, — павярнуўся ён да Васільева, — далучайся да нас. Думаць будзем.
— Таварыш камбрыг, — пераступіўшы з нагі на нагу, азваўся Сіўцоў. — Там мае хлапцы фрыцаўскі склад надыбалі. Патроны розныя ёсць, зброя ды яшчэ і прадукты. Я сам праверыў. Паставіў вартавых. Баюся, расхапаюць.
— Во, гэта, брат, добра, — ажывіўся Дубровіч. — Падзяліце ўсё паміж атрадамі. Скажы камандзірам, каб людзей табе выдзелілі. Ды пароўну дзялі, чуеш? Я тваіх шалапутаў ведаю.
— Слухаю! — відаць, за ўсю сваю партызанскую службу грукнуў абцасамі Павел, спрытна крутнуўся і вылецеў за парог.
— Бачыў? — зірнуў на палкоўніка Дубровіч. — Кажуць: п а р т ы з а н ы! Паручык! — Крыху памаўчаўшы, уздыхнуў: — Эх ма! Жраць усе хочуць!.. Ладна, цягнем, хлопцы, канапу да стала, часу мала.
Дубровіч разгарнуў на стале паверх карты Шылера сваю карту, замурзаную «двухвёрстку», запытальна зірнуў на палкоўніка.
— Калі ласка, — кіўнуў галавой Хмара.
— Ну калі так... Я, Леанід Пятровіч, тут пахадзіў нямала. На многіх сцежках-дарожках пакінуў след... — Употай кінуў на палкоўніка кароценькі погляд: не пакрыўдзіў? Здаецца, не. Дубровіч забраў у кулак левай рукі бараду, загаварыў больш спакойна, так, як заўсёды, калі гаварыў з тымі, хто п а в і н ен быў яго слухаць: — З блакады вырваліся. Факт. Цяпер, пакуль нас яшчэ трымаюць ногі, трэба адрывацца ад карнікаў. Не паспеем — хана.
— Ну і куды пойдзем? — памаўчаўшы, відаць, чакаючы, што скажа палкоўнік, спытаў Васільеў. — За раку ты, здаецца, не хочаш?
— На Палік? Чаго? Там і без нас... — Ён нешта хацеў дадаць, але ўстрымаўся.
— Куды ж?
— Напрыклад, вось сюды, — Дубровіч нахіліўся над сталом, тыцнуў агрызкам алоўка ў карту-двухвёрстку. Васільеў прыўзняўся з канапы, зірнуў:
— На Вілейшчыну?
— На Вілейшчыну. Там, калі не памыляюся, яшчэ ціха. Ды і камандзір тамашняй зоны — чалавек мне добра знаёмы. Дапаможа. Вобласць багатая.
— Мірон Ігнатавіч, пачакай. — Васільеў паспешна стаў побач з Дубровічам, узяў з яго рукі аловак: — Бачыш? Магістраль Мінск—Масква. Аўтама-гі-страль. Разумееш? Яе не абыдзеш. Яе трэба будзе пе-рай-сці. Усёй брыгадай. Пятнаццать атрадаў! Даруй, але няўжо ты думаеш, што немец, які выдатна ведае, што мы больш за месяц былі ў блакадзе і што жываты ў нас даўно прыраслі да спіны, а значыць, кінемся адразу туды, дзе хлеб, а хлеб толькі там, у заходніх раёнах, бо Віцебшчына даўно спустошана бандамі Баха, Готберга, Хойзенгера, ужо такі дурны...
— Дурань? — Дубровіч хітравата зірнуў на Васільева. — Не, Павел Ьанавіч, я так не думаю, бо ўжо трошку ведаю немцаў. Не дурань-немец, а б а в я з к о в а асядлае магістраль якраз там, дзе мы можам яе перайсці, рукамі і зубамі за яе ўчэпіцца!
— Цікава, — ажывіўся палкоўнік, які да гэтага часу моўчкі слухаў размову камбрыга са сваім начальнікам штаба. — Гэта, калі не памыляюся, варыянт нумар адзін. Ну а варыянт нумар два?
Камбрыг са здзіўленнем, нават з дрэнна схаванай трывогай, паглядзеў на палкоўніка. Гэты «маскоўскі штабіст», шэранькі, худы, з адзінай рукой і Залатой Зоркай на грудзях, якая неяк не стасавалася з усёй яго незайздроснай паставай, выклікаў у сэрцы старога ваякі глыбока затоены, нават яму самому мала зразумелы недавер. Ён бачыў, што партызанскі камандзір з палкоўніка яшчэ слабаваты, а таму ў гэты момант вельмі баяўся, каб ён не зблытаў усе яго, Дубровіча, планы. «Дзіўна, — не мог зразумець камбрыг, — адкуль Хмара ведае, што ў яго, Дубровіча, ёсць нейкі «варыянт-2», які ён яшчэ сам да канца не абдумаў і пра які нікому не гаварыў ні слова».
— Варыянт два? — нарэшце, усё яшчэ насцярожана пазіраючы на палкоўніка, перапытаў Дубровіч. — Два... Можа, яшчэ і не два... — Ён неахвотна расшпіліў сваю пашматаную сумку, доўга ў ёй корпаўся, нешта шукаючы, а можа, і проста бавячы час, нешта абдумваючы, потым кінуў сумку на канапу, забраў з рук Васільева аловак: энергічна схіліўся над картай і рашуча крыжнакрыж перакрэсліў на ёй лічбу 271:
— Бачылі?
Васільеў і Хмара не зразумелі яго.
— Гэта — вышыня. А па-нашаму, па-мясцоваму, Барсучыныя горы.
— Бачу, што вышыня. I горы бачу. Ну і што? — усё яшчэ не разумеючы, куды вядзе камбрыг, перасмыкнуў плячыма Васільеў.
—А далей тое,—падкрэсліваючы кожнае сваё слова, загаварыў камбрыг, — што тут мая «аварыйная» база. База багатая, і немцам, — ён асцярожна тузануў за ражок карту Шылера, — невядомая. Прынамсі, вось тут, — ён яшчэ раз тузануў ражкі карты, — яна не пазначана.
— Дык у чым жа справа?
— У чым справа? Ёсць і справа... — Дубровіч акуратна згарнуў карту Шылера, перадаў яе палкоўніку і ціха спытаў:
— Можна вас на хвілінку?
Яны адышлі да дальняга акна, і Дубровіч усё так жа ціха загаварыў:
— Справа вось у чым, Леанід Пятровіч. База то ёсць, багатая, надзейная, ды на шляху яе — сто перашкод, а адна з іх куды больш горшая, чым тая магістраль. І калі яе не пераадолець, не бачыць і базы. Ну ды гэта ўжо мой клопат. Да вас у мяне адна просьба: не перашкаджайце. Усю адказнасць бяру на сябе. Не атрымаецца — карайце, толькі яшчэ раз прашу, не...
Дубровіч не скончыў. Школа падскочыла ад блізкага абвальнага выбуху,
з акна на падлогу за звонам пасыпалася пасечанае асколкамі шкло, дзверы ў пакой расчыніліся, і на парозе, заняўшы сабою амаль увесь праём, вырас... немец! Гэта адбылося так нечакана, што ўсе ў пакоі анямелі, нават забыліся пра аўтаматы.
Першым ачомаўся Васільеў. Вінавата зірнуўшы на сваіх камандзіраў, ён грозна падступіў да дзвярэй, злосна прашыпеў:
— Хто цябе выпусціў? Чаго ты сюды прывалокся? Вось гэтага захацеў? — Васільеў сунуў пад нос немцу свой невялічкі кулак.
— Пачакай, Павел Ьанавіч, — зразумеўшы, што нічога страшнага не здарылася, спыніў свайго начштаба камбрыг і падышоў да немца: — Ты — хто?
— Я? — шчыра здзівіўся немец. — Язык. Вашы людзі злавілі мяне і сюды прывялі, вось да іх, — кіўком галавы паказаў на Васільева. — Фунт я, Ганс Фунт.
— Пецька Сіўцоў, чортаў сын, прывалок гэты мех з г... — злосна зірнуўшы на немца, буркнуў Васільеў. — Стары, пашкадавалі...
Немец, відаць, не слухаў Васільева. Яго займала нешта зусім іншае, куды больш важнае, чым нейкія, няхай сабе і абразлівыя словы гэтага маладога чалавека. Ён, гэты чалавек, ужо ведаў Фунт, не такі і злосны, як хоча казацца, а таму пачаў глядзець то на Хмару, то на Дубровіча, відаць, вырашаючы, хто з іх больш важны і больш яму патрэбны. Нарэшце яго неспакойныя вочы спыніліся на раскошнай барадзе Дубровіча, і ён паспешліва загаварыў:
— Пан генераль! Я немношко слюшаль вас. Сценка тонкі, слюшно корошо...
— I што ж ты чуў? — насцеражыўся Дубровіч.
— Пан генераль, сценка тонкі, і я поняль... Той зальдат, што шукаль мальчык... Я знаю, дзе мальчык.
Дубровіч хіснуўся, нібы немец ударыў яго ў грудзі. Нейкі момант ашалела глядзеў на палоннага, потым ірвануўся да парога, упіўся пальцамі ў яго вялыя плечы, здушана прашаптаў:
— Дзе?
— Я пахаваль яго... Яны... — Фунт палахліва зірнуў пад фікус, на бліскучыя боты Шылера, апусціў вочы долу: — Яны кінулі мальчык у ваду. Там густой трава... Ноччу я дасталь яго і пахаваў...
Дубровіч апусціў рукі, прыхіліўся спінай да вушака, заплюшчыў вочы. У пакоі ўсталявалася мёртвая цішыня, было чуваць, як патрэсквае ў лямпе кнот ды выразна цікаюць на сцяне старыя хрыплаватыя «ходзікі».
— Дзе? — нарэшце зноў вымавіў камбрыг.
— Каля моста пад бярозай. Паказаць? Я закідаў травою, каб яны не ўбачылі... — Ён зноў зірнуў на боты Шылера, дакрануўся да рукі Дубровіча: — !дзем?
— Не трэба. Я ведаю тую бярозу. Яна там адна. — Дубровіч адхіснуўся ад вушака, пацёр рукою лоб, ціха пайшоў да стала. Не дайшоўшы, вярнуўся назад, паклаў сваю цяжкую руку на плячо палоннага: — !дзі, бацька, — прамовіў выразна, каб чулі ўсе. — !дзі куды хочаш. — Ён пад руку вывеў немца са школы, вярнуўся назад, узяў з канапы аўтамат і сумку, загадаў:
— Пара. Зараз тут будуць эсэсаўцы. Што недагаварылі, дагаворым па дарозе.
V
У Лазоўскім гарнізоне ўдалося раздабыць троху прадуктаў i багата розных боепрыпасаў, нават для зброі савецкай, бо паліцаі і розныя іншыя здраднікі мелі рускія кулямёты, вінтоўкі і аўтаматы, нават мінамёты і лёгкія гарматы. Ды і нямецкі боезапас быў дарэчы, бо многія партызаны мелі трафейную зброю.
Трафеі падзялілі, усухамятку падсілкаваліся, і брыгада паціху пакінула вёску, на краі якой горача палыхаў нядаўна адноўлены і толькі што падпалены мост.
Адразу ж за лугам, дзе Ціхая Лань рабіла круты паварот, нібы хацела вярнуцца назад, да асірацелай вёскі, пачынаўся даволі чысты бор. Дзень яшчэ не настаў, неба засцілі калматыя, як шапкі ўзбекаў, вершаліны мачтавых сосен, і ў бары было ціха і цёмна. I ўсё ж Хмара адчуў, што Дубровіч кіруе не туды, дзе павінна быць яго сакрэтная база. Выдзеліўшы моцны ар’ергард — цэлую роту аўтаматчыкаў, — камбрыг сам узначаліў калону і паступова накіроўваў яе ўсё больш і больш на захад, якраз туды, дзе і была магістраль.
Гадзіны праз дзве лес абарваўся, адкрыўся яшчэ адзін прасторны, расквечаны луг, іскрысты ад халоднай майскай расы, і Дубровіч, заклапочана зірнуўшы на сонца, што ўжо нясмела высунулася з-за лесу, загадаў прыспешыць крок. Яшчэ паўгадзіны, і брыгада ўціснулася ў вузкі перашыек паміж двух даволі шырокіх азёр.
Хмара, які разам з Васільевым замыкаў калону, адшукаў камбрыга, уважліва паглядзеў яму ў вочы. Камбрыг скупа ўсміхнуўся:
— Вас нешта хвалюе?
— Я ўжо бачыў гэтыя азёры, — прамовіў Хмара. — I ведаю: недалёка за імі — магістраль.
— Ды ну? — прытворна здзівіўся Дубровіч. — Калі ж вы сюды трапілі?
— Калі «хадзіў» з вамі па карце. Там, у школе.
— А-а-а... А я ў адным з гэтых азёр штанамі рыбу лавіў. Мінулай восенню... — да іх шпарка падышоў Васільеў, які ўзначальваў ар’ергард, трывожна паведаміў:
— За намі неадступна ідуць немцы.
— Ага, гоняць на перашыек. I многа іх?
— Не менш батальёна. I яшчэ каля батальёна РВА.
— Глядзі! I ўласаўцаў прыхапілі. Вучаць. I далёка гэта войска?
— Ды не. Выйшлі з лесу на луг, эсэсаўцы вогнішчы разводзяць, а вызваленцы капаюць акопы. Вось так, — Васільеў узмахам рукі перасек перашыек ад аднаго возера да другога.
— Зразумела. Нам дарогу назад адразаюць. З артылерыяй прыскочылі?
— Здаецца, без. Устанавілі некалькі кулямётаў на ўзлессі. Па ўсім бачна, часова.
— Ну, тады няхай спакойна снедаюць і капаюць. А ты, Павел Ьанавіч, яшчэ раз пацікаўся наконт артылерыі.
— Слухаю. Нам акапацца?
— Не трэба. Пакладзі ўзвод аўтаматчыкаў пры ўваходзе на перашыек. Вываратняў ды ям тут і так хапае. Можна паставіць пару «максімаў». Дзеля маральнай падтрымкі. Ну а потым вяртайся сюды, правядзём, так сказаць, ваенны савет.
***
Роўна ў дванаццаць пад старой разгалістай ялінай, што звесіла свае цяжкія чорныя лапы аж да самай зямлі, утварыўшы змрочны прасторны шацёр, на тоўстых гарбатых карэннях, нібы ў рыжых сёдлах, уладкавалася чалавек пятнаццаць мужчын, амаль увесь камсастаў брыгады. Не хапала толькі Сіўцова, камандзіра брыгаднай разведкі, які па загадзе начштаба пайшоў у тыл карнікаў. Васільеў, ды і сам камбрыг, былі ўпэўнены, што штаб эсэсаўцаў не пакіне свой ударны батальён без артылерыі. Перакінуць сюды мінамёты, якія больш зручна пераправіць цераз раку і размясціць у лясным масіве. І паставяць іх хутчэй за ўсё за ярам у лагчыне, насупраць увахода ў перашыек. I такім чынам партызаны апынуцца ў вогненным «катле»: па баках — непраходныя забалочаныя азёры; наперадзе — магістраль з яе «жалезным» заслонам; ззаду — эсэсаўскі батальён. Так што свабодным для партызан застаецца толькі неба.
З’явіўся Павел Сіўцоў. Нырнуў пад навіслае голле яліны і адразу далажыў:
— Немцы ставяць цяжкія мінамёты за ярам, насупраць перашыйка. Я налічыў аж дванаццаць ствалоў.
— Ого! Не менш, як дзве батарэі, — прысвіснуў нехта з камандзіраў, відаць, былы мінамётчык.
— Будзем акопвацца? — зірнуў на камбрыга Васільеў.
Дубровіч трошку памаўчаў, раздумваючы над пачутым, потым павярнуўся да камандзіраў атрадаў і загадаў:
— Пашліце сувязных. Капаць індывідуальныя ўкрыцці. — Пачакаў, пакуль сувязныя разбягуцца кожны ў свой бок, і ціха аб’явіў: — Пачнём, таварышы.
Павесялеўшыя пасля прарыву з блакады камандзіры сціхлі, нібы да іх ног раптам лягла цяжкая міна, гатовая вось-вось разарвацца. Камбрыг няспешна развёў цяжкія яловыя лапы, выбраўся з-пад яліны, паклікаў:
— !дзіце, хлопцы, сюды. I слухайце ўважліва. Бачыце вось гэта возера, што па правы бок перашыйка? Дык вось, як толькі пачуеце каманду «Рыба»! — усе, як адзін, залазьце ў ваду. У мячэўнік, у рагоз, за карчы, і — ні гуку! Захоча хто чхнуць — галаву ў ваду і там чхай. Я з групай разведчыкаў пакуль застаёмся тут. На ўсякі выпадак. Пакуль вы не апынецеся на тым баку возера, у пушчы. — Далей вас павядзе палкоўнік Хмара, камандзір злучэння. Куды — ён ведае. Усё, таварышы. !дзіце і адпачывайце. Думаю, сёння немец чапаць не стане. Ён так спяшаўся загнаць нас у гэты мех, што і сам прыцюпаўся. Будзе адпачываць. Ну ды вы ўсё ж вачэй з іх не спускайце. Эсэсавец ёсць эсэсавец, звяруга хітры...
Застаўшыся адзін на адзін з камандзірам злучэння, Дубровіч вінавата ўсміхнуўся і ціха спытаў:
— Не крыўдуйце, што я так, адным махам, «разжалаваў» вас да камбрыга.
Хмара хваравіта паморшчыўся:
— Кіньце глупства. Не да жартаў, — ён азірнуўся: ці не слухае хто яшчэ, нахіліўся бліжэй да камбрыга, з трывогай спытаў: — Мірон Iгнатавiч, вы хіба не ведаеце, што гэтыя балоты, якія чамусьці названыя азёрамі, непраходныя?
— Няўжо?! — ахнуў Дубровіч, і яго вочы ўпершыню за многа дзён весела заіскрыліся. Ён таксама нахіліўся да самага вуха палкоўніка і прашаптаў, нібы выдаваў найвялікшую тайну: — Такімі іх тапографы, мазілы картачныя, зрабілі. Убачылі карчы, трыснягі, мячэўнік, рагоз ды мох, вось і намалявалі: непраходныя. Маўляў, не верыш — правер. Здымай штаны і мерай. Што, дарэчы, мне і прыйшлося зрабіць, праўда, не па сваёй ахвоце, ды яшчэ позняй восенню... Ну ды аб гэтым хопіць, — абарваў ён самога сябе. — Давайце залезем у гэты калючы чум, для храбрасці глынём па каліве заморскага зелля ды забурымся спаць. Упэўнены, сёння немец нас не кране. Паставіў на нас крыж. Ну ды гэта мы яшчэ пабачым...
VI
Карнікі і сапраўды не трывожылі брыгаду, аж пакуль яна сама, ужо ўпрыцемку, не кранулася з месца. Тады заварушыліся і яны, а як добра сцямнела, спыніліся зноў і прапусцілі наперад роту «вызваленцаў».
— За рускія спіны схаваліся, — злосна заўважыў Сіўцоў, а Хмара, які стаяў побач, сумна дадаў:
— Якія яны рускія? Апранулі рускія шынялі ды на шапкі царскія какарды начапілі.
— I ўсё ж... праклятая доля! За сорак тры гады жыцця другі раз мне прыходзіцца браць на мушку сваіх! — Дубровіч злосна вылаяўся, павярнуўся да Сіўцова і, стрымліваючыся, загаварыў: — Слухай, Павел Ьанавіч: рэзка мяняем тактыку. Брыгаду — у возера на той бок, а далей — у пушчу. А мы з табой вядзём уласаўцаў за сабою аж да магістралі. Разумееш? Не? Зразумееш пасля... А вы, Леанід Пятровіч, — павярнуўся ён да палкоўніка, — ідзіце за мной.
Праз густыя зараснікі маладзенькіх ялін яны праціснуліся да вады. Бераг быў нізкі, парослы крамяным высокім аерам, але сухі. Дубровіч абняў левай рукой худыя плечы палкоўніка:
— Глядзіце за возера. Бачыце на тым беразе адзінокі дуб?
— Пачакайце, — вінавата ўсміхнўся Хмара. — Вазьму бінокль. Пасля кантузіі нешта вочы сталі падводзіць... Ага, бачу.
— На гэты дуб і кіруйцеся. На возеры асцерагайцеся. Чорт яго ведае, можа, дзе і сапраўды дрыгвяніста. I такіх азёр у гэтай пушчы хапае. Дык вы роўненька, адсюль і туды. Зараз зусім стане цёмна, дык не марудзьце, дарога не лёгкая... Ага, ледзь не забыўся. Вось, вазьміце. Вада яшчэ дужа халодная, выйдзеце на бераг — пагрэецеся...
Дубровіч сунуў у кішэню палкоўніка недапітую бутэльку каньяку, на момант прыгарнуў яго да сябе, павярнуўся і знік за густымі ялінкамі.
***
Адшукаўшы Сіўцова, Дубровіч уладкаваўся на тоўстым паваленым дрэве сярод яшчэ зялёных духмяных калючых лап, ціха спытаў:
— Далёка яны?
— Немцы? Далекавата. Чамусьці не дужа спяшаюцца. Самі фрыцы даўно спыніліся, залеглі на перашыйку ад вады да вады, паставілі кулямёты. Цяпер ідуць толькі г э т ы я. Асцярожна ідуць. Наперадзе — разведка, чалавек адзінаццаць. Вядзе афіцэр. А потым ужо, мо за паўкіламетра, цягнуцца яшчэ чалавек сто, а можа, троху і больш, таксама т а к і х. Ракеты паляць. I немцы, і г э т ы я. Пад нагамі шышкі можна збіраць...
— А ты чаго лезеш пад самы іх нос? — папракнуў Дубровіч.
— Ды так, цікава, — сумеўся Павел. — Па-руску гавораць...
— Ціш-ш-ш, — паклаўшы руку на плячо разведчыку, насцеражыўся камбрыг. Не дужа далёка, за купчастымі ялінамі, пачуўся ціхі плёскат вады, нібы гульнула ладная рыбіна. Нехта прыглушана мацюкнуўся, і зноў стала ціха, нібы чорная вада, зарослая рагозам і цінай, імгненна праглынула ўсіх, хто наважыўся патрывожыць яе адвечны спакой.
— Нашы «купаюцца», — ціхенька засмяяўся Сіўцоў. — Ох і неахвотна ў ваду лезуць! Яна ж яшчэ халодная... Але малайцы, ціха зашыліся. Навучыліся балоты мераць.
Недалёка, метраў, можа, за дзвесце, раздаўся кароткі сухі стрэл, над вострымі вяршынямі старых ялін павісла, паволі разгараючыся, зялёная ракета. Дубровіч імгненна кульнуўся з дрэва на зямлю, лёг побач з Сіўцовым:
— Ты там каго-небудзь...
— Пакінуў, — перахапіў Сіўцоў. — Галіулін там і Бурцаў. Ды вунь яны, сюды паўзуць. — Сіўцоў хуценька стаў на калені, лодачкай склаў далоні, і ў цішыні прагучала пакрэктванне патрывожанай качкі. Тыя двое, што паўзлі сярод рослых папаратнікаў, на імгненне замерлі, потым папаўзлі да завалу больш весела.
Ракета раптам патухла, як быцца нехта там, у небе, намацаў кнопку выключальніка, і наўкол стала так цёмна, нібы ўся зямля правалілася ў тартарары.
— Бурцаў, ты? — прыўзняўшыся на локці, ціха паклікаў Сіўцоў.
— Ды я, — азваўся Бурцаў. — Залез у нешта калючае, морду абдзёр... Ты адзін? Рыхтуйся, уласаўцы побач.
Уперадзе зноў суха трэснула, ужо значна бліжэй, узвілася, павісла ў чорным небе ракета, і на гладкай пляцоўцы, дзе-нідзе парослай жоўтымі, як бронзавыя калоны, мачтавымі соснамі, узніклі, нібы на экране, я н ы. Адзінаццаць. Шэрыя рускія шынялі, рускія, царскіх часоў, пагоны, рускія шэрыя шапкі з какардамі. I толькі зброя ў руках не даўняя — аўтаматы ППШ.
Яшчэ сухі трэск, яшчэ ракета, другая, яшчэ, яшчэ і яшчэ. I ўсё бліжэй і бліжэй шэрыя шынялі, какарды, суровыя, халодныя рускія твары. Вось яны ўжо і зусім блізка.
Дубровіч рыўком падняўся на ногі, акінуў вачыма сваю абарону. Таксама адзінаццаць. Рускія, беларусы, татарын, узбек. Фуфайкі, кажушкі, аблавушкі... Божа, а што калі яны не стануць страляць, страляць у рускіх, у гэтыя шэрыя, з дзяцінства знаёмыя, шынялі?
Гэта страшная думка, нібы агнём, апякла сэрца камбрыга. Ён рыўком расшпіліў на грудзях скуранку, вырваў з кабуры наган і, ускочыўшы на тоўсты камель забуранайветрам яліны, здушана выдыхнуў:
— Па здрадніках Радзімы!..
***
Яшчэ не дагарэла ў небе ракета, а бой ужо скончыўся...
У трох кроках ад яліны, на якой усё яшчэ стаяў былы матрос Мірон Дубровіч з дымным наганам у руцэ, ляжаў малады афіцэр. Уткнуўшыся тварам у некалі родную зямлю, нібы цалаваў яе, маліў дараваць яго хаця б цяпер, пасля смерці...
Побач пажылы, з пасівелымі скронямі фельдфебель. Раўнадушна глядзіць пустымі вачыма ў знаёмае, але, відаць, ужо даўно чужое яму неба...
Русавалосы салдат, другі... трэці...
Ракета патухла. Дубровіч саскочыў на зямлю, і ў нос, нібы з пекла, хлынулі густыя пахі гарэлага пораху...
VII
Было далёка за поўнач, калі Дубровіч вывеў сваю невялічкую групу партызан на другі — усходні — бераг Гнілога балота, як ужо хтосьці паспеў абазваць гэта, няхай сабе і не дужа прывабнае, лясное возера.
— Сіўцоў, пералічыце людзей, — ціха, стрымліваючы цяжкія дрыжыкі, прамовіў камбрыг. — Як бы хто не адстаў...
— Усе тут, Мірон Ігнатавіч, адразу ж азваўся Сіўцоў. — Сядзяць пад дубам.
— Параненыя ёсць?
— Ды не. Бурцаў сослепу ў куст ажыны залез, морду акрывавіў, нібы яго шалёны кот падрапаў. Астатнія цэлыя. Пойдзем?
— Пачакаем... Прыляж, адпачні. Хоць і малады, ды і ты, відаць, прытаміўся...
Дубровіч стомлена прыхіліўся спінай да нізкарослай гарбатай сасны, заціх. Нецярпліва глядзеў на возера, у той бок, дзе, ведаў, была магістраль і дзе ён нешта хацеў і ўсё ніяк не мог убачыць. Там, за возерам, было ціха, чорна і мокра. Роўна шумеў дождж, ён даўно перайшоў у лівень і як быццам патушыў ракеты, што ўвесь час вольна гулялі ў небе над змрочным перашыйкам. Цяпер і тут, як і над магістраллю, было ціха, чорна і мокра.
— Чаго гэта яны прыціхлі? — расчаравана спытаў у Сіўцова Дубровіч, нібы спадзяваўся, што ён, разведчык, мог гэта ведаць.
— А чорт іх ведае. Шумелі, гарлапані... — Сіўцоў не скончыў. На захадзе, дзе, ведаў ён, была магістраль, узвівіліся адна за другой тры чырвоныя ракеты. Адразу ж грымнуў дружны артылерыйскі залп, і праз якую мінуту ўвесь перашыек, ад краю да краю, запалаў ад разрываў мін і снарадаў. Снарады, заблытаўшыся ў магутных лапах ялін, часта рваліся, не даляцеўшы да зямлі, і тысячы гарачых асколкаў, нібы іскры ад электразваркі, рэзалі чорную мокрую тканіну начы, упіваліся ў ствалы дрэў, ляцелі аж на сярэдзіну возера.
Дубровіч імгненна ажыў, падхапіўся на ногі, нібы яго падштурхнула сама зямля. Прыгнуўшыся, усім целам падаўся ўперад, і Сіўцову чамусьці здавалася, што камбрыг вось-вось рынецца да возера, кінецца ў ваду, знікне ў віхуры разрываў.
— З кім гэта яны счапіліся? — з трывогай назіраючы за камбрыгам, здзівіўся Сіўцоў. — Там жа нашых нікога няма.
— Маўчы, Пашка, — адмахнуўся Дубровіч. — Няма нашых, ёсць другія!.. Во лупяць! Так-так-так!.. Бачыш, Пашка! А я, прызнацца, ужо баяўся. Ды вось, збылося! Плялі, гады, нам пятлю, ды самі ў ёй і засіліліся!.. Помні, Пашка, гэта мы, мы з табой накінулі іх пятлю на іх жа праклятую шыю! Мы! — Дубровіч па-маладому лёгка выпрастаўся ва ўвесь свой зайздросны рост, ужо больш спакойна загадаў: — Адвядзі, сынок, хлопцаў далей ад возера. Як бы здуру яны і сюды не саданулі.
VIII
Обер-фюрэр Ганс Шылер, пацярпеўшы сакрушальнае і такое ганебнае для яго, праслаўленага афіцэра вялікай Германіі, паражэнне на берагах Ціхай Лані, вырашыў: раней, чым развітацца з жыццём, ён «грымне дзвярыма».
Неспадзявана атрымаўшы ад брыгадэнфюрэра Баха шыфроўку, што на дапамогу Лазоўскаму гарнізону спешна ідуць два ўзмоцненыя батальёны, Шылер імгненна падумаў, што гэта сам Бог рашыў дапамагчы яму адпомсціць праклятаму «трактарысту» за яго, Шылера, знявечаны лёс.
Уладкаваўшы на самым відным месцы стала развітальнае пісьмо Герману Гімлеру, ён паклікаў сувязных і з імі паслаў строгі загад камандзірам батальёнаў: першаму, Хольцу, — неадкладна асядлаць магістраль Масква— Мінск у раёне выхаду з перашыйка, што паміж двух забалочаных азёр; другому — перашыек партызан Дубровіча, замураваць іх там і знішчыць.
Гэту самую экспромт-дыспазіцыю обер-фюрэр Ганс Шылер старанна нанёс і на сваю аператыўную карту. Не без разліку. Тлела ў душы вопытнага эсэсаўца надзея, што, няхай сабе і пасля ягонай, Шылера, смерці, трапіць карта ў рукі гестапа, а там і ў рукі больш высокіх чыноў рэйхсканцылярыі. I зразумее і Гімлер, а мо і сам Гітлер, што ён, обер-фюрэр Ганс Шылер, зрабіў усё, што мог зрабіць афіцэр вермахта, які па волі Усявышняга трапіў у безвыходнае становішча...
Так думаў, на гэта спадзяваўся Ганс Шылер. Атрымалася ж зусім інакш... Відаць, па волі ўсё таго ж Усявышняга карта трапіла зусім у іншыя рукі, у рукі камбрыга Дубровіча, таго самага «трактарыста», які так перахітрыў яго, шматвопытнага эсэсаўскага палкоўніка.
Дубровіч уважліва вывучыў план эсэсаўца Шылера, падзівіўся яго хітрасці і, атрымаўшы ад Сіўцова звестку, што зусім не хітры эсэсавец Лемпер загадаў у л а с а ў ц а м гнаць партызан на магістраль, паблажліва ўсміхнуўся ў сівую бараду і, ляніва адстрэльваючыся, сам хуценька павёў за сабою «вызваленцаў» туды, дзе бравы маёр Хольц чакаў зусім не гэтае шэрае войска...
ІХ
Для Эрыха Хольца, былога мюнхенскага півавара, а зараз вядомага героя фатэрланда, каваныя боты якога тапталі вуліцы Парыжа і Вены, Варшавы і Прагі, а вочы бачылі піраміды Усходу і лагодныя хвалі Міжземнага мора, заданне обер-фюрэра Шылера, «тылавога пацука», здалося бяздарна-дробязным, нават крыху абразлівым. Яно, як бы знарок кідала цень на яго славу, балюча кранала яго кволы гонар. «Ха! Iдуць партызаны! — раздражнёна размаўляў ён сам з сабою. — Ну і што? Супраць яго, Эрыха Хольца, ішоў пад Парыжам полк фанабэрыстых французаў. Iшоў. Шпага французскага палкоўніка — вось яна! Палюбуйся, фюрэр паліцаяў. Усыпана дарагімі камянямі. Украў? Ну што вы, обер-фюрэр! Маёр Эрых Хольц, кавалер Рыцарскага крыжа, крадзяжом не займаецца. Французскі граф сам паклаў сваю шпагу да яго ног. А вы — ідуць партызаны, прэ нейкае лапцюжнае войска. Пан Ганс Шылер (прозвішча падчапіў якое!)! Маёр Эрых Хольц са страху не стане дзіравіць свой лоб. Ён спакойна падпусціць гэтага вашага генерала Хэтэзэ фон Чэтэзэ (пацукі, а клічку прыдумалі злую!) да самай магістралі, завабіць на шырокую, пілой і сякерай аголеную прыдарожную паласу і накрые шквалам агню. Кожны метр гэтай плошчы прыстраляны, міма не ляжа ніводная міна, ніводзін снарад. Апошняе слова скажуць кулямёты і аўтаматы. !х у яго, маёра Хольца, таксама хапае...»
Хольц выслаў у лес, на перашыек, разведку, пусціў па магістралі ў розныя бакі два танкі, пабываў на сваіх батарэях, зазірнуў у акопы і, добра павячэраўшы, улёгся на голым ложку ў чысценькай хаце, якая, відаць, належала дарожнаму майстру і таму ўцалела за час гэтай дзікай партызанскай вайны.
«Дзівакі! — паміж глыткамі шнапсу працягваў ён пацяшацца над «тылавымі пацукамі». — I чаму яны, гэтыя рознакаліберныя фюрэры, так баяцца нейкіх партызан? Вунь, гэты Шылер, кажуць, застрэліўся! Не вынесла, бачыце, тонкая фюрэрская душа абразы: пашкуматаў барадаты трактарыст. Дурань, хоць і фюрэр. Каго не шкуматае вайна? Вунь ён сам, маёр Хольц, кавалер Рыцарскага крыжа, са Сталінградскага катла выскачыў, бы той Д’Артаньян, з французскай шпагай у руках. Без свайго палка, нават ардынарца страціў...»
Хольц раптам паморшчыўся, злосна плюнуў, кінуў у печку недакураную цыгарэту. Чортаў Сталінград! Успомніўся зусім недарэчы. У Сталінградскім «катле» ён, праслаўлены герой фатэрланда, добра ашпарыў пяткі. Трыбунальцы дагналі яго ўжо на беразе Чорнага мора і пасадзілі на лаву падсудных. I сам нямецкі «гот» не змог бы дапамагчы свайму адважнаму сыну, калі б... калі б не фельдмаршал Паўлюс. Выручыў! Узяў і здаўся рускім. Разам са сваім штабам. Разам з камандзірамі дывізій, карпусоў, брыгад, разам з сотнямі тысяч іншай вайсковай драбязы.
Здаўся фельдмаршал. Здаліся генералы. А ён, маёр Хольц, не здаўся. Біўся да апошняга салдата. Нават ардынарца страціў. Ну а потым... што, паны суддзі, было рабіць яму потым? Вырваўся, каб зноў пайсці на Маскву. А то і далей, да Урала.
Гэтыя факты і довады здаліся суду слушнымі, і Хольца не расстралялі. Нават не разжалавалі, не пазбавілі ўзнагарод. Яго зноў кінулі ў акопы, цяпер пад Віцебск. Замест палка далі батальён і папярэдзілі: адпачні, герой, ачомайся і дуй на Маскву. А не...
З-пад Віцебска, які, як і той Сталінград, ужо быў акружаны рускімі, Хольц не ўцёк. Яго разам з батальёнам, цяпер ужо асобым, узмоцненым танкавай ротай, артылерыйскім дывізіёнам і дзвюма мінамётнымі батарэямі, перадалі нейкаму паліцай-генералу Баху (чорт вазьмі, адзін — Шылер, другі — Бах!). А гэты Бах кінуў апальнага маёра біць партызан.
«Ну, што ж, біць дык біць. Каго б там ні было, абы ў імя вялікай Германіі. Хольцу не прывыкаць. I тут ён пакажа гэтым ваякам слаўнага нямецкага тылу, хто ён, маёр Хольц, і як умее ваяваць сапраўдны нямецкі афіцэр».
Ад такой бадзёрай думкі на сэрцы ў маёра Хольца зноў стала хораша. Ён дастаў з-пад стала бутэльку, адшукаў на стале штопар. І тут яркая ўспышка маланкі асвяціла вокны хаты, бабахнуў пярун, ды так, што хата захісталася і на стале замітусіўся язычок полымя свечкі.
«Э-э-э, швах! Навальніца. Ды яшчэ ліне дождж, — занепакоіўся маёр. Прыслухаўся, махнуў рукой: — Напляваць. Снарады ды кулі дажджу не вельмі баяцца. Каго трэба — знойдуць».
— Пан маёр, партызаны!
Хольц няспешна вярнуў на стол бутэльку, азірнуўся на голас. На парозе ў мокрай стракатай плашч-палатцы стаяў маладзенькі лейтэнант, камандзір узвода разведкі.
— Дзе? — раўнадушна пацікавіўся маёр.
— Тут. Я сядзеў за шашой у кустах і добра чуў рускія галасы.
— Што гаварылі?
— Я... я не разумею па...
— Швах. Разведчык павінен разумець.
Накінуўшы на шырокія плечы плашч, маёр узяў аўтамат і следам за лейтэнантам выйшаў з хаты.
Ліў дождж, маланкі паласавалі чорнае неба. За шашой на імгненне ўзнікалі і тут жа зноў гінулі ў цемры вострыя верхавіны ялін.
Спыніўшыся пад разлогай старой яблыняй, буйная квецень якой свяцілася нават у цемры, Хольц коратка спытаў:
— Дзе?
— Тут, — высунуўшы галаву з-пад нізкай белай галіны, зашаптаў кулямётчык, які ўладкаваўся пад яблыняй. — Яны толькі што...
— ...Тваю маць! Ну дзе ж яны, дзе? Не скрозь зямлю ж яны праваліліся? Шпунт! Ты ж першы ішоў!
— Пад вываратнем застаўся твой Шпунт!
— Чуеце? — ціха шапнуў лейтэнант. — Яны, рускія...
Маёр холадна ўсміхнуўся, намацаў ракетніцу, і адна за другой тры чырвоныя ракеты прадзіравілі чорнае неба. I ў адну нейкую кароценькую хвіліну і блізкі лес, і шырокую прасеку перад ім, і гладкі шэры асфальт магістралі, густа заляпаны фіялетавымі маслянымі плямамі, заліло мора агню. У небе гарэлі дзесяткі ракет, вогненны вал ад шматлікіх разрываў мін і снарадаў то накатваўся на чорную сцяну лесу, то, нібы адштурхнуты ім, паволі сунуўся назад да магістралі. То на хвіліну прыпыняўся, цяжка тупаў на месцы, нібы вырашаючы, куда падацца далей, і з новай сілай кідаўся на лес, ламаў векавыя дрэвы, шпурляў у акрываўленае неба з карэннем вырваныя пні. Сарваўшы з плячэй плашч і кінуўшы яго на рукі ардынарцу, Хольц выбег на асветлены асфальт, адну за другой паслаў у бок лесу яшчэ дзве чырвоныя ракеты, і ўсё ў тым жа дзікім экстазе глядзеў, як мітусяцца ў крывавым моры агню ахопленыя жахам шэрыя здані. Яны то кідаюцца на зямлю, то запаўзаюць за пні, але паратунку няма нідзе. Нарэшце, інстынктыўна зразумеўшы, што збавенне ўперадзе, усе, хто яшчэ ўцалеў, кінуліся да магістралі. Хольц задаволена ашчэрыў зубы, узняў над галавой ракетніцу і пусціў у неба белую ракету. I адразу ж, нібы сотні фантастычных швейных машынак, застракаталі кулямёты і аўтаматы, і тысячы вогненных ніцей перапляліся паміж сабою, сплялі свінцова-фосфарны саван усім, хто яшчэ варушыўся на гэтым разварочаным, знявечаным лапіку зямлі.
Роўна праз паўгадзіны, калі ні на асфальце, ні на прасецы, ні сярод дрэў недалёкага лесу ўжо ніхто не варушыўся, Хольц выпусціў у неба дзве зялёныя ракеты, і цяпер вогненны смерч паслухмяна і грозна рынуўся ў глыбіню вузкага перашыйка паміж двух азёр...
Маёр неахвотна схаваў ракетніцу, узяў з рук ардынарца свой плашч. Ён толькі цяпер заўважыў, што стаіць на асветленым ракетамі асфальце, на месцы, адкрытым для кожнае кулі, і, неахвотна павярнуўшыся спінай да лесу, няспешнай хадою пайшоў да адзінокага доміка. Усё. Тое, што не паспеў знішчыць ён, маёр Хольц, няхай дабіваюць яны, карнікі. Гэта іх прафесія. Iм, тылавым пацукам, таксама трэба трошачку славы. А ён, маёр Хольц, усё зрабіў. Рускія не прайшлі. Заўтра яго імя зноў загуляе на старонках франтавых газет, прагучыць у многіх высокіх штабах, дойдзе да Берліна, і стане маёр Эрых Хольц зноў Эрыхам Хольцам, героем вялікай Германіі.
«Зэер гут, маёр Хольц! — пахваліў сябя сам маёр і сеў за стол. — Памянем ляснога «генерала фон Чэтэзэ». Ды заадно і небараку Шылера».
***
...Святкуе маёр Хольц!..
А там, на перашыйку, паміж двух азёр, сярод агню і смярдзючага парахавога дыму, у дзікім шаленстве шчэрыць зубы другі маёр:
— Майн гот! Што робяць! Што, вар’яты, робяць! — шыпіць ён у бяссільнай лютасці. — С-сваіх, н-нішчыць с-сваіх! Яны зараз пераб’юць не толькі італьянцаў і гэтых паршывых «вызваліцеляў», а знішчаць і мой батальён!..
Маёр плюхнуўся на тоўсты камель паваленай віхурай яліны, дзе так нядаўна сядзеў Дубровіч, злосна вылаяўся:
— Які чорт занёс мяне ў гэта пекла? — скрыгатаў ён зубамі. — Навошта я кінуў сваю абарону і ўчапіўся за хвост гэтых рускіх «вызваленцаў»? Пабаяўся, што ўся слава за разгром партызан застанецца ім ды гэтаму прыблудзе Хольцу? Ну дык цяпер і давіся гэтай славай!
Чарговы снарад лёг дужа блізка, у твар дыхнула смерцю.
— Звар’яцелі! Так біць па сваіх! Ну пачакай жа, рыцар!..
Сцяўшы зубы, маёр Лемпер рыўком устае, кідаецца да сваіх мінамётаў. Ён, маёр Лемпер, таксама ў арміі фюрэра не на апошнім рахунку, і на яго ботах пыл многіх ваенных дарог. А калісьці, тады яшчэ сяржант, быў ён лепшым у палку мінамётчыкам: паспрачаўшыся, паклаў міну ў салдацкі кацялок, пастаўлены за кіламетр на белым абрусе. I таму не дзіва, што першая ж, цяпер пушчаная ім міна, адразу намацала цэль.
Ды толькі поспех яго там, за асфальтам, не выклікаў апладысментаў. Батарэя Хольца, якой ён, Лемпер, нанёс шкоду, ад злосці і сапраўды звар’яцела. Зрэзаныя снарадамі, валіліся долу векавыя дрэвы, нявечылі і душылі тых, каго яшчэ не скасілі асколкі. Ад прамога пападання перакуліўся мінамёт, за ім — другі. Усё навокал застагнала, завыла, нібы разам са знявечанымі людзьмі застагналі знявечаныя дрэвы, застагнала сама зямля.
Запоўзшы пад выварацень, у залітую вадою глыбокую яму, Лемпер сціснуў бруднымі рукамі скроні і завыў сам:
— Ратавацца!.. Трэба ратавацца!..
— Бяжым назад, пан маёр, на сваю пазіцыю, — усхліпнуў маладзенькі ардынарац, які ні на крок не адставаў ад свайго камандзіра, спадзеючыся ўратавацца за яго шырокай спінай.
— Маўчы. Бяжы знайдзі начальніка штаба, скажы, няхай бярэ камандаванне батальёнам на сябе.
— А... а вы?
— Бяжы! — гаркнуў маёр і, усхапіўшыся на ногі, кінуўся ў самую кіпень разрываў.
...Ён, мусіць, нарадзіўся ў кашулі, бо праз паўгадзіны ўжо быў у хаце дарожнага майстра, трымаючы за каўнер вартавога, які паспрабаваў яго сюды не пусціць.
— Ттты к-к-камандзір?! — сціскаючы ў правай руцэ пісталет, у левай каўнер адурэлага ад страху салдата, прахрыпеў маёр Лемпер, падступаючы да ложка, на якім раскінуўся маёр Хольц. — Пытаюся ў апошні раз: ты — камандзір?!
— Ну дапусцім, — пагладзіўшы аўтамат, суха адказаў Хольц. — Што далей? — Яго, франтавіка Хольца, балюча шкрабанула гэтае пагардлівае «ты», а яшчэ больш раздражняла нязвыклая, якаясьці кампраметуючая баявога афіцэра чорная форма з адзіным белым кручаным пагонам на плячы.
А ён, эсэсавец Лемпер, у гэту хвіліну ўсімі фібрамі душы ненавідзеў яго, «акопную вош», ненавідзеў яго Рыцарскі крыж, яго мышынага колеру замурзаны кіцель.
— Ггад! — ужо не маючы сілы хоць троху стрымлівацца, выдыхнуў Лемпер. — Ты ведаеш, каго ты расстрэльваеш?
— Рускіх. Рускіх партызан, — спакойна азваўся Хольц, з насмешкай і пагардай пазіраючы на раз’ятранага эсэсаўца. — Б’ю войска ляснога генерала фон Трактарыста, які, чуў, вось ужо тры гады калашмаціць вас.
— Ты знішчыў батальён нашых саюзнікаў-італьянцаў, паклаў роту эрвэа! А цяпер нішчыш салдат вермахта, мой батальён. Ды я... — Рука Лемпера, у якой ён трымаў пісталет, нервова заварушылася.
— Сядай, маёр, — раптам зразумеўшы, што і сапраўды здарылася нешта нядобрае, зусім іншым тонам прамовіў Хольц. — I гавары цішэй. Так да мяне лепш даходзіць.
Лемпер сеў. Магутнае цела яго ўсё яшчэ канвульсіўна ўздрыгвала. Убачыўшы на стале бутэльку, схапіў яе, напоўніў шклянку і залпам выпіў.
— Во, гэта па-нашаму, — пахваліў Хольц, і яго светла-шэрыя, як студзеньскі лёд, вочы крыху пацяплелі. Лемпер адвярнуўся, дрыжачай рукой запіхнуў у кабуру пісталет, глуха прамовіў:
— Прабач... — Крыху памаўчаўшы, спытаў: — Дзе партызаны?
— А вось гэта, маёр, трэба спытаць у цябе. Мне добра вядома, што табе загадалі гнаць партызан на шашу. А мне тут іх сустрэць і знішчыць, а хто ўцалее — адкінуць пад ваш агонь.
— А па кім жа тады ты страляў?
— Па рускіх. Я сам выдатна чуў рускую мову. Цяпер табе ўсё зразумела?
— Але ж салдаты вызваленчай арміі — таксама рускія!
— А пляваць я хацеў на вашу вызвал енчую армію, — з пагардай кінуў Хольц. — Мне загадалі біць рускіх. I я іх біў. Ніводзін з рускіх шашы не перайшоў. Значыць, загад я выканаў.
Хольц паклаў на ложак аўтамат, прыхіліўся спінай да сцяны і дэманстратыўна выставіў напаказ багаты набор ордэнаў.
Лемпер апусціў вочы, доўга маўчаў, потым, ударыўшы ў адчаі кулаком па калене, ціха, выгукнуў:
— Якая трагедыя!.. Якая страшная, дзікая трагедыя!..
— Уся наша вайна — трагедыя, пан маёр. Уся.
— Што будзем рабіць?
— Ваяваць. Да пераможнага канца.
— Я не пра гэта... Зараз што нам рабіць?
— А вось гэта справа іншая. — Хольц зручней уладкаваўся на ложку, проста з бутэлькі глынуў каньяку, нахіліўся бліжэй да эсэсаўца, ціха загаварыў: — Калі хочаш маёй парады, слухай уважліва. Нам трэба зараз жа, чуеш, зараз жа стварыць спецкаманду. З тваіх салдат. Чаму з тваіх? Чуў, што ў эсэсаўцаў языкі прывязаны лепш, чым у салдат-акопнікаў. Дык вось: зараз жа неабходна стварыць каманду і падабраць усіх забітых і параненых. Забітыя ўжо ніколі нікому нічога не скажуць. Параненыя... адкуль яны ведаюць, хто ў гэтым чорна-вогненным пекле іх параніў? Гналі ў цемры партызан. Наскочылі на іх засаду. Ты мяне разумееш? Тады слухай далей. Нашых параненых, немцаў і італьянцаў, зараз жа адправім у палявы санбат. Машыны ў мяне ёсць. Забітых — нашых забітых! — адвязём у горад і, як герояў, пахаваем. Забітых італьянцаў і гэтых... вызваленцаў закапаем тут. Распранём, вопратку абальём бензінам і спалім. Голыя трупы — у яму. Гэта і будуць знішчаныя партызаны. Голыя — усе аднолькавыя, глядзі, гадай, хто тут рускі, а хто — італьянец.
— Але ж вызваленцы загінулі не ўсе? — асцярожна напомніў Лемпер.
— Зробім мёртвымі. А там, дзе трэба, скажам, што рускія здрадзілі, далучыліся да партызан і зніклі, відаць, захлынуліся ў балотах разам з недабітымі ляснымі бандытамі. Кропка.
Маёр Лемпер доўга глядзеў на маёра Хольца, потым напоўніў яшчэ адну шклянку. Цяпер яму ўжо здавалася, што лепшага сябра на гэтай з’ехаўшай з глузду зямлі ў яго няма, не было і не будзе...
Раздзел трэці
Стараста і бургамістр
I
Рашэнне пакінуць Высокую выспу было прынята, усё, што магло спатрэбіцца ў дарозе, ляжала ў рэчмяшках, аднак Крамнёў чамусьці марудзіў.
Ужо каторую ноч, як толькі Соня клалася спаць, капітан паціху пакідаў бліндаж і шыбаваў на бераг возера пад знаёмы знявечаны дуб. Слухаў цішыню, напружана ўглядаўся ў цёмнае майскае неба. Ён быў ужо вопытны салдат і добра ведаў, што ў позні час шляхі вайны трэба шукаць... на небе. Вайна, гэты ненажэрны вогненны змей, выразна пакідае тут свой злавесны след — водсвет далёкіх і блізкіх пажараў, успышкі ад залпаў гармат, доўгія бела-зялёныя разрэзы ад трасіруючых куль і снарадаў, здзекліва-вясёлае, святочнае разнаквецце ракет, якія немцы заўжды шчодра кідаюць у неба ад вечара і да світання. I якімі б пакручастымі, якімі б заблытанымі ні былі сцежкі вайны, іх заўсёды ўбачыш на бязмежна-шырокім экране начнога неба. Заўсёды...
Стаяла цёмная майская ноч, а на небе, як і ўчора, як і тры дні назад, апрача зорак, Крамнёў нічога не бачыў. Неба было густа-сіняе, чыстае і непарушна-спакойнае.
Ціха і спакойна было і на зямлі. I чым больш глыбокай была гэтая цішыня, тым больш трывожна рабілася на сэрцы разведчыка. Дзе яна, гэта праклятая вайна, куды падзявалася? Здаецца ж, яшчэ ўчора дыхала агнём і свінцом, і вось — анямела, затаілася.
А дзе яны, сябры-партызаны? Дзе карнікі? Разагналі «лясных бандытаў» і па сваіх гарнізонах святкуюць перамогу. О, не! Эсэсавец і наступае, і, калі сам уцалее, вяртаецца назад шумна, з натужным ровам матораў, ляскатам гусеніц, з бязладнай стралянінай абы-куды і ў абы-каго, забівае ўсё, што яшчэ не паспеў забіць, нішчыць усё, што яшчэ не паспеў знішчыць. Шуміць! Шуміць, абы шумець, толькі б не было цішыні. Цішыні карнік баіцца, у цішыні тоіцца ягоная смерць.
У гэту ціхую, цёплую ноч, не дачакаўшыся раніцы, Крамнёў, безнадзейна махнуўшы рукою, пакінуў свой пост. Хопіць. Трэба ісці. !сці хоць куды, але больш не сядзець на гэтай знявечанай выспе. Вялікае партызанскае войска — не іголка ў стозе сена, дзесьці, калі шукаць, знойдзеш...
II
Яны ішлі ўжо трэція суткі, і трэція суткі нідзе не сустрэлі ні душы. Зямля нібы вымерла, нібыта пранёсся па ёй шалёны смерч, які знішчыў не толькі ўсё жывое, але нідзе не пакінуў і мёртвых.
Спачатку, баючыся наскочыць на засаду, Крамнёў выбіраў мясціны глухія, абмінаў кожны населены пункт, кожны хутар ці леснічоўку. Потым усё тая ж трывога пацягнула яго да чалавечага жытла. Дзе яны, людзі? Куды падзяваліся? Не скрозь зямлю ж усе праваліліся! I, адшукаўшы на карце-двухвёрстцы невялікую вёску, вырашыў пранікнуць туды.
Гэту вёску з дзіўнай назвай Бабцы капітан ужо троху ведаў. Аднойчы, яшчэ да вайны, занёс яго сюды чорт у пошуках рыбацкага шчасця. Сам бы ён, відаць, не трапіў сюды ніколі, калі б не стары рыбак Рыгор Вайцёнак, які ведаў кожнае азярцо і кожную рачулку на сто вёрст наўкол і які быў упэўнены: чым далей ад родных мясцін азярцо ці рачулка, тым большы шанц знайсці там самыя неверагодныя рыбацкія прыгоды.
Прыгод яны тады і сапраўды знайшлі тут нямала, ледзь выбраліся з лабірынта гнілабокіх рачулак, «старыкоў», крыніц і крынічак, што спляліся, пераблыталіся паміж сабою на зарослых лазою бяскрайніх мокрых лугах, і дзе нельга было разабраць, адкуль што выцякае, куды ўпадае.
Ну, а рыба... рыбу на юшку далі вясковыя хлапчукі, што сваімі штанамі лавілі печкуроў у нейкай праточнай канаве...
Трапіў ён сюды і яшчэ раз, але ўжо не з вудай, а з аўтаматам у руках. Трапіў з групай разведчыкаў, калі шукаў «шчыліну», праз якую можна было б праціснуцца цэлай брыгадзе, выйсці з фашысцкай блакады.
...Ці мала вёсак пабачыў Крамнёў-журналіст, Крамнёў-пісьменнік, нарэшце, Крамнёў-разведчык за 25 год свайго жыцця, а ці многія з іх засталіся ў памяці? А вось Бабцы...
Цікавая вёска Бабцы! Хаты — у адну шарэнгу, нібы салдаты на вячэрняй паверцы, усе — пад гонтай, усе — з таўшчэзных сасновых бярвенняў, усе — вокнамі на раку, глухой сцяной — на багатыя сады і агароды, на цёмна-сіні, амаль чорны стары бор, які стаяў тут жа, за садамі і агародамі.
Адгароджаныя ад усяго свету ракой і гэтым старым чысценькім борам, які, ведаў Крамнёў, неўзабаве зліваўся з глухой пушчай, Бабцы жылі сваім асобым і, калі верыць легендзе, незвычайным жыццём. Казалі, што калісьці даўно, адразу ж пасля Напалеона, у гэтым месцы пасяліліся ўдовы салдат, што загінулі ў бойцы з французамі. Надзяліў іх зямлёю і хатамі багаты мясцовы князь, кутузаўскі генерал. Вось з таго часу на беразе Ціхай Лані, у глухім куточку беларускай зямлі, і адрадзіўся... матрыярхат. Жанчыны, гаспадыні добрых хат і багатых надзелаў, самі выбіралі сабе мужыкоў, і ні адна дзяўчына не мела права выходзіць замуж у чужую вёску. А «лішнія» бабцоўскія хлопцы заставаліся «парабкамі» ці ішлі, куды вочы глядзяць. Трухлела ці гарэла чыянебудзь хата — тут жа ставілі новую, такую ж, як і была, і вёска адвеку мела нязменны, аднойчы дадзены выгляд.
Мо гэта і казка, толькі, як сцвярджаў стары Вайцёнак, у Бабцах заўсёды ўсім кіравалі бабы. I нават у калгасны час ніводзін мужчына ніколі не мог трапіць хоць на якую кіруючую пасаду. Прывезлі неяк з раёна кандыдата ў старшыні калгаса, дык за яго падтрымку на агульным сходзе не ўзнялася ні адна рука, нават мужчынская.
Успомніўшы цяпер усё гэта, Крамнёў скупа ўсміхнуўся: ад такіх крутых кабет даведаешся не многа. Ды мяняць адрас было позна, на выбраным шляху вёсак больш не было, і ён, зняўшы з плячэй цяжкі ранец, ад якога за вярсту патыхала вяленай рыбай, аб’явіў:
— Вось што, Соня, чакай мяне тут. А я пайду гляну, што там робіцца.
— А чаму адзін?
— Я хутка. Хутчэй за ўсё — вёска пустая. Чуеш, нават сабакі маўчаць.
Ён збочыў бліжэй да ракі, на гладкую, але ўжо ўтравелую дарогу. Трава была высокая, кволая, ацяжараная расой і нікім не кранутая. Людзі, відаць, даўно абміналі гэту дарогу, а можа, і не было ўжо каму яе кратаць.
Днела, але сонца ўсё яшчэ марудзіла, сядзела дзесьці ў бары, заблытаўшыся ў сасновых лапах. Над ракой, шырокай і гладкай, як стылы асфальт, ляжаў малочна-белы туман, і быў ён вельмі падобны на вялізныя ахапкі ваты. Часам, калі аднекуль з-за ракі, з неабсяжных лугоў, набягаў слабы ветрык, гэтыя цяжкія груды ваты пачыналі ляніва варушыцца, паціху навальваліся на бераг, і тады магутныя сосны імгненна па пояс пагружаліся ў густую зыбкую бель, а разам з імі па самую шыю пагружаўся туды ж і капітан Крамнёў. Ён нават трошку баяўся, што гэта прыкрая вільготная слота праглыне яго цалкам, і тады ўжо не будзе ведаць, куды ставіць нагу, каб не апынуцца ў рацэ.
Нечакана з туману проста перад яго носам вытыркнуўся высокі белы крыж з прыбітым да яго даматканым ручніком. Крыж як быццам ціха хістаўся, нібы яго нехта нёс на плячах, і Васіль міжволі саступіў з дарогі. Крыж таксама замёр на месцы, бездапаможна павіслі вышываныя ражкі ручніка, і Крамнёў чартыхнуўся. Колькі разоў на ваенных дарогах трапляліся яму вось такія ж крыжы, крыжы-абаронцы, наіўная надзея гаротных людзей на збавенне, на літасць праклятага ворага, на абарону Усявышняга.
З-за ракі зноў наляцеў густы халодны вецер, і касмыкаваты туман, нібы гурт пародзістых авечак, над якім нехта кінуў у неба чорную шапку, спалохана шугануў у глыбіню бору, і Васіль убачыў вёску.
Цалюткія стаялі Бабцы. Дваццать восем хат, адна ў адну, спакойна глядзеліся ў люстраную гладзь соннай ракі, буйна цвілі сады, і за садамі аж да самага бору густа зелянела рослая збажына, ні то жыта, ні то поле пшаніцы, — здалёк разглядзець было цяжка.
А вось людзей... людзей нідзе не было. Пуста было на вуліцы, пуста і ціха.
Пераходзячы ад сасны да сасны, Васіль асцярожна падкраўся да самае крайняе хаты. Хата не новая, але, як і ўсе іншыя, добрая, крэпкая. Жоўтае, нібы адлітае з бронзы, бярвенне абсыпана бурштынавымі кроплямі ўжо застарэлай смалы. Даволі вялікія — не «вясковыя» — вокны, глуха занавешаныя белымі вышыванымі фіранкамі. Пад вокнамі акуратна дагледжаныя кусты бэзу. Цяжкія, мокрыя ад расы, цёмна-фіялетавыя султаны велічна павіслі над нізенькай агароджай, над клумбай бялюткіх нарцысаў.
Стараючыся не псаваць кветкі, Крамнёў пераступіў агароджу, хаваючыся за кустамі, абышоў хату і непрыкметна апынуўся на заднім двары.
Ля расчыненых дзвярэй хлеўчука стаяла сухое карыта, у якім некалі кармілі свіней. Пад паветкай, на дашчатай сцяне, віселі граблі і розвіны, у якіх носяць з лугоў для цялят маладую канюшыну. Але ні свіней, ні цялят, ні хоць нейкай там іншай жыўнасці чуваць не было. Стаяў наросхрыст расчынены кароўнік, у якім на запыленай бэльцы сядзела пара натапыраных вераб’ёў ды варожа глядзела на чалавека, які невядома адкуль тут узяўся, адарваў іх ад важных клопатаў. I ў сені хаты дзверы былі расчынены, а на чыстым жоўтым ганку, скруціўшыся кілбасой, соладка драмаў сыты, тоўсты вуж.
Крамнёў нагой спіхнуў вужа долу, увайшоў у хату. На круглым — «фабрычным» — стале ляжаў прыгожы даматканы абрус. Справа, ля акна, стаяў «дзявочы» — таксама «фабрычны» — ложак, засланы багатай самаробнай посцілкай і з цэлай гарой пышных падушак. На фарбаванай падлозе, ад парога і да стала, ляжала цёмна-вішнёвая «дарожка», і гэта — «фабрычнай» работы. I толькі ў невялічкай бакоўцы, адгароджанай ад «чыстай» палавіны хаты дашчатай перагародкай, без акна і дзвярэй парадку не было. Вузкі жалезны ложак быў непрыбраны, каля яго, на падлозе, валялася заношаная жаночая бялізна, а ўвесь гэты змрочны закутак поўніўся густымі пахамі камфары і карболкі. Крамнёў ужо хацеў выйсці з бакоўкі, як раптам убачыў на памятай падушцы якуюсьці паперку. Відаць, пакінулі дзеля таго, каб кожны, хто зойдзе сюды, абавязкова яе ўбачыў.
Крамнёў вярнуўся да ложка. На аркушы, вырваным з вучнёўскага сшытка, вялікімі літарамі было выведзена адно слова: «ТЫФУС». Унізе пад гэтым злавесным чорным словам злавесна шчэрыў зубы нязграбна намаляваны чалавечы чэрап, перакрыжаваны касцямі. Чэрап, як і літары, быў чорны, а косці чамусьці — ярка-ружовыя.
Капітан здзіўлена пацепаў плячыма. Тады, мо болей за месяц, калі ён быў тут з разведгрупай, пра нейкі «тыфус» у вёсцы, як кажуць, не было ні слыху, ні духу. У тую вясёлую красавіцкую ноч бабцоўскія маладзіцы, радыя прыходу маладых статных «рэгулярнікаў», разагрэтыя чаркай наліўкі і патаемнымі надзеямі на нешта большае, гнулі мажнымі нагамі масніцы, па-заліхвацку ляскалі крутымі абцасамі туфель, што для такога выпадку дасталі з надзейных сховішчаў.
I вось на табе! «Тыфус». Канчаткова збіты з толку, Крамнёў доўга круціў у руках чорны чэрап і ружовыя косці, нарэшце паклаў усё гэта на месца і выйшаў з хаты на вуліцу.
Туман знік зусім, вада ў рацэ стала пяшчотна-блакітнай, а сарока на старой вішні зусім ашалела. Нібы стараючыся яе ўтаймаваць, аднекуль зблізку далятаў раздражнёны голас:
— Кк-р-у-к! Кк-р-у-к! Кк-р-у-к!
«Ну і хрэн з табой, што ты — «крук», — усміхнуўся Крамнёў. — Ты бурчыш, а яна дражніцца». — Ён прыпыніўся, пашукаў вачыма змрочную птушку. Але ўбачыў толькі чубок старых бяроз на недалёкім пагорку, а сярод гэтых рэдкіх бяроз — некалькі новых белых крыжоў.
«Э-э-э, ды тут і сапраўды здарылася нешта нядобрае», — убачыўшы крыжы, захваляваўся Крамнёў. Ён яшчэ раз абвёў доўгім позіркам вёску, пустую вуліцу, квітнеючыя, быццам густа намыленыя, сады і, адшукаўшы веснічкі, праз чыйсці сад, наўпрост, цераз агароды і поле збажыны, пашыбаваў да старых бяроз і крыжоў на пагорку.
Тут, на гэтым адзінокім пагорку, быў вясковы могільнік, старанна дагледжаны, абнесены трывалай жалезнай агароджай. Вёска была невялікая, стаяла далёка ад іншых, і магіл тут было не многа. Таму новыя крыжы і бугаркі свежай зямлі адразу ж кінуліся ў вочы Крамнёву. !х, гэтых свежых магіл, было пятнаццаць. Як і хаты ў вёсцы, яны стаялі строга ў адну шарэнгу, убаку ад старых магіл, і — былі «голыя»: ні помнікаў, ні агародж, ні вянкоў, ні хаця б якога надпісу. Толькі на кожнай — смалісты крыж, а на бугарку свежай зямлі — ці галінка бэзу, ці завялы букецік лугавых кветак.
Крамнёў доўга глядзеў на гэты дзіўны «парад» сасновых крыжоў, такі нязвыклы для вясковых могільнікаў, і ў галаву лезла думка, якая зусім не стасавалася з тым, што ён бачыў перад сабою. Нейкімі несур’ёзнымі здаліся яму і крыжы, і магілы, і завялыя букецікі кветак. Асабліва гэты «парад» крыжоў.
«Такое — у час эпідэміі? — ламаў галаву капітан. — Ну, братцы... »
I, ужо не асцерагаючыся, па добрай палявой дарозе ён падаўся назад, у Бабцы. Пайшоў ад хаты да хаты, і ўсюды яго сустракаў той жа плакацік, відавочна, створаны адной і той жа рукой: «ТЫФУС». I тыя ж ашчэраныя чорныя зубы, і тыя ж ружовыя косці.
«Ну, братцы, ці вы, ці мо я... але нешта тут не тое!» — заклапочана ламаў галаву Крамнёў і, згубіўшы ўсялякую надзею разгадаць гэты рэбус, падняўся на высокі чысценькі ганак апошняе хаты.
Гэту хату Крамнёў запомніў добра. Тут, мо месяц назад, «балявала» іх разведгрупа, тут мучыла «хромку» прыгажуня Гэлька Шаблюк, калгасны старшыня, гаспадар гэтае хаты, «саломенная ўдава», ад якой, як шапталі кабеты на вуха разведчыкам, толькі што некуды збег чалавек, мужчына не Казанова, але майстар на ўсе рукі, і не толькі.
Дзверы хаты Шаблюкоў, азначаныя ўсё тым жа кляймом «ТЫФУС», былі не зачыненыя, і Крамнёў, пераступіўшы парог, прысеў на шырокую лаву, вырашаючы, куды падацца далей.
I тут, у «старшынёўскай» хаце, якая калісьці так сардэчна сустрэла «сваіх», «рэгулярнікаў», таксама панаваў адмысловы парадак. Нішто не кранула чужая рука. Нават прыбавілася нешта новае, чаго ён, капітан Крамнёў, не прыкмеціў той памятнай красавіцкай ноччу. У «чырвоным кутку», дзе быў тады партрэт Леніна, вісела... ікона. Гэта адкрыццё здзівіла яго больш, чым «парад» крыжоў на вясковым могільніку. Хуценька падышоў да стала, каб лепш разгледзець, якому богу зараз моліцца бязбожніца Гэлька Шаблюк. Доўгі, шырокі ручнік надзейна хаваў пад сабою ікону, і Васіль асцярожна тупым дулам аўтамата прыўзняў край ручніка.
З просценькай незашклёнай рамкі на яго з журбой і дакорам зірнуў... Дастаеўскі.
Васіль плюхнуўся на лаву і зарагатаў.
— Цырк! — захапляўся ён, задыхаючыся. — Цырк на дроце! Ад гэтай Шаблючыхі здохнуць можна!..
— Яно, братка, так, яно так.
Васіль крута павярнуўся на голас. У дзвярах бакоўкі, без штаноў, у доўгай жаноцкай сарочцы, якая закрывала яму ногі да пят, стаяў незайздроснага росту чалавек з рэдзенькай русай бародкай. Гэта быў камічны гібрыд двух знакамітых літаратурных герояў адразу: гогалеўскага Шпонькі і шолахаўскага дзеда Шчукара. Толькі вось гэты Шпонька-Шчукар, як шапталі суседкі, уладу сваёй прыгажуні жонкі, якую прызнавалі ўсе ў Бабцах, прызнаваць не хацеў і ваяваў з ёю, як толькі мог. Спачатку стараўся дагадзіць, потым пачаў ратавацца. Ашалеўшы ад незаслужаных папрокаў, што ўшчэнт нішчылі яго мужчынскую годнасць і якую ахвотна прызнавалі суседкі, хапаў вуду, бохан хлеба і скрозь ноч уцякаў на раку ці куды яшчэ, абы толькі далей ад Бабцоў, ад сваёй «старшыніхі». Не прыходзіў дамоў дзён гэтак пяць, пакуль не абрастаў «мохам». Тады непрыкметна вяртаўся, начы дзве-тры туліўся ў пуні, потым перабіраўся ў сені, дзе стаяў даўно выкінуты Гэлькай тапчан, а там неўпрыкмет перабіраўся і ў хату, на Гэльчыну пуховую пярыну. I зноў ажываў. Яшчэ да сонца ляцеў на калгасны двор, рамантаваў калёсы, стругаў новыя аглоблі, шыў хамуты і сядзёлкі, вечарам браў касу і рэзгіны, прыносіў бычку і парсючку маладую канюшыну, а калі выпадала вольная гадзінка, маляваў плакаты і аб’явы для калгаснага клуба. Стараўся. А потым... Ну а потым пачыналася ўсё спачатку.
Грымнула вайна, і хоць нейкі, але ўсё ж звыклы лад жыцця разляцеўся ўшчэнт. На шчасце, ці не за дзесяць год няспынных сямейных баталій эмацыянальная парачка дзяцей прыдбаць не паспела, і лёгкі на нагу, не надта ацяжараны клопатамі Шаблюк, не сказаўшы ні слова сваёй грознай палавіне, знік, нават не прыхапіўшы і вуды. Дзе яго насіла месяц і болей, апрача яго, відаць, мала хто ведаў, ды вось...
— Няйначай сам дзядзька Шаблюк? — няўпэўнена спытаў Крамнёў. — Ці памыляюся?
— Ага, Шаблюк, — ахвотна згадзіўся чалавек на парозе бакоўкі, тут жа пацікавіўся: — А вы што, да старшыніхі?
— Ды не, зайшоў выпадкова. Даруйце.
— Ды што ты! Калі ласка, вуглоў не адкусіш. — Шаблюк сеў з Васілём побач, падміргнуў, паказаўшы ў кут: — Падабаецца? Бачыш, худзенькі, бародка рэдзенькая, як у Хрыста, і вочы — нібы ён пра людзей усяе зямлі гаруе.
— Кіньце! — усміхнуўся Крамнёў. — Ну які ж гэта Бог?
— А дзе я вазьму лепшага? Вы ж, камсамольцы, сапраўдных багоў вунь калі павыкідвалі. А сёння мне Бог вунь як патрэбны.
— Навошта?
— А для парадку. Для «новага парадку». Бачыў, немец свайго «гота» на пузе носіць. Ну а я свайго ў кут паставіў. Глядзі, фрыц, не ты адзін, а і я з Богам жыву. Ну а што гэта не зусім бог, дык хрэн твой фрыц усіх нашых багоў ведае.
— Добра, дзядзька Шаблюк, — засмяяўся Васіль і пацікавіўся: — А колькі, калі не сакрэт, вам гадоў?
— Мне? — прыжмурыўся Шаблюк і заклапочана пакратаў пальцамі сваю бародку. — Ды, мусіць, гадкі праз чатыры сорак будзе.
— Во! Дык вы ж і самі, відаць, багоў з хат выносілі? — весела прыжмурыўся Крамнёў.
— Выносіў, — гаротна ўздыхнуў Ігнат. — Але больш яна, Гэлька. Камсамолкай была. Ну і я... каб ёй дагадзіць.
— Але, — спахапіўся Васіль. — А сапраўды, дзе ваша жонка?
— А чорт яе ведае — дзе? Спачатку збег я, трэба было. Цяпер збегла яна. Ды каб хоць адна. Усё сваё бабскае кодла звяла.
— Куды?
— А хіба яна скажа? Можа, на той самы Палік, куды цяпер усе такія, як яна, бягуць. А можа, ужо і ў рай трапіла. З яе характарам гэта не доўга. Ой, і ўяўляю ж я, што цяпер у тым раі робіцца! Усе анёлы, відаць, таўкуцца каля сваіх ваенкаматаў, на фронт просяцца, каб хоць там уратавацца ад такой суседкі!
Ён гарэзліва пакруціў галавою, устаў з лаўкі, заклапочана паглядзеў на свае голыя ногі і цяжка ўздыхнуў:
— Чортава зелле! Кудысьці схавала ўсе мае шмоткі. Гэта, каб я зноў з хаты не збег. Піша, прызначаю цябе старастам. Не зберажэш Бабцоў — прыйду і самога на патэльні падсмажу, начаплю на твой перамёт, ці чым ты ванючых самоў тых ловіш, і ў вір кіну. Чуў такое?
— Дык вось яно што! — усклікнуў Крамнёў. — Цяпер мне ўсё зразумела. Значыць, і крыжы, і гэтыя косці ружовыя — ваша работа?
Шаблюк анямеў, нейкі момант варожа глядзеў на Крамнёва і раптам узарваўся:
— А што б ты сам мог прыдумаць, каб зберагчы гэтыя праклятыя Бабцы?! Ведаю, чытаў, што немец, больш, чым кулі, баіцца гэтага самага «тыфусу». Ну дык я і таго... Фарбу ў клубе знайшоў, карболку — на ферме, а камфара ў мяне свая была, ногі ёй націраў ды ў вуха клаў, калі там «страляць» пачынала.
— Ну і далей што?
— А што далей? Стаяць Бабцы. Неяк сунуўся сюды немец — і лататы назад як апараны. За нашым лесам, на гравейцы, што з раёна ў Бабцы вядзе, слуп паставіў і шыльду павесіў: «ТЫФУС»! Гэта, каб усе іншыя немцы ведалі. З таго часу іх тут і духу не было. Жыву, як Рабінзон. Вось толькі б сваю рыбацкую форму знайсці. Праўда, ёсць форма другая, ды яе пакуль што не напяліш.
— Пашукалі б штаны ў іншай якой хаце.
— I-і-і, маўчы, хлопец, — адмахнуўся Шаблюк. — Iгнат у чужых штанах? — Ён прыкра зморшчыўся, зноў махнуў рукою і знік у бакоўцы. Праз хвіліну вярнуўся з ахапкам нейкіх рызманоў.
— Во, бачыш? — прамовіў ужо зусім весела.
— Знайшоў?
— Не. Новыя штаны крою. З салдацкай коўдры. Ужо амаль гатовыя. Глянь. — Ён прыклаў да паніклага жывата нешта падобнае на спадніцу, толькі амаль да пояса распаласаваную на дзве палавіны, лоўка крутнуўся, паглядзеў на Крамнёва. Заўважыўшы смех у яго вачах, злосна плюнуў і кінуў сваё шытво назад у бакоўку:
— Есці хочаш? Мая сёе-тое пакінула. Каб з голаду не падох, а то Бабцы ратаваць не будзе каму.
Васіль на момант замоўк, уважліва паглядзеў на !гната, вырашаючы, гаварыць ці не трэба, і прызнаўся:
— Я, дзядзька !гнат, не адзін. Тут са мною жанчына.
— Божа, і ў яго жанчына! — прастагнаў Шаблюк. — Жонка?
— Ды не. Радыстка.
— Ну то іншы вінегрэт, — уздыхнуў Ігнат. — Не жаніся, браток. А калі ўжо... то бяры якую-небудзь ламачыну, старэйшую за сябе гадоў на сорак, каб толькі з чапялой каля печкі хадзіць магла. Чалавекам жыць будзеш.
— Талстога чыталі? — засмяяўся Васіль.
— Ды чытаў... I яму, відаць, бабы ў знак даліся. — Трошку памаўчаў і загадаў: — Добра, вядзі сваю... радыстку.
III
Ігнат Шаблюк пра «рэгулярнікаў» і іх камандзіра многа чуў, але самога Крамнёва ні разу не бачыў і таму раскрываўся не вельмі. Што ёсць партызаны, канешне, чуў, а дзе яны, ведаць не ведае. Дзесьці ў лесе. Праўда, неяк раз і ў Бабцы заходзілі. Прасілі мёду, сала і самагонкі. Усё — для партызанскага шпіталя. Мёд, вяндліну, кілбасу і сала яны заўсёды просяць для шпіталя, ну а самагонку— для танкістаў. Пяршак. Гэта каб перці на фашыстаў на танках. Бензіну ці саляркі — няма, а пяршак, калі ён адмысловы, гадзіцца. Праўда, сам !гнат, кіруючыся ўласным вопытам, верыў гэтаму не вельмі. Ён, прастак, думаў, што пасля першаку і пехатой хадзіць цяжкавата. Але пяршак для «танкістаў» усё ж прыпасаў.
Пасля трэцяй ці чацвёртай чаркі смачнай наліўкі Iгнат крышку памякчэў і па сакрэце прызнаўся, што не так даўно завітаў да яго даўні сябра, зарачанскі рыбак Рыгор Вайцёнак, у якога і ён, Iгнат, збегшы з дому, не раз знаходзіў прытулак. Дык вось гэты Рыгор і сказаў яму, што пачалася вялікая карная экспедыцыя, і ўсе тутэйшыя партызаны шуганулі на Палік ды на нейкія Домжарыцкія балоты, што ні то на Бягомльшчыне, ні то на Лепельшчыне. Туды ж, здаецца, падалася са сваім бабскім атрадам і Гэлька — заядуць яе камары! I яшчэ, сказаў усё той жа Рыгор, што ўсе навакольныя вёскі ў раёне немцы спалілі, многія — разам з людзьмі. Толькі, здаецца, і засталіся цэлымі Бабцы ды Ціхі Бор. Бабцы ўратаваў «тыфус», а Ціхі Бор —бярэзінскі бургамістр, бацька якога ў Ціхім Бары — стараста, ды не такі, як ён, !гнат, а сапраўдны, прызначаны немцамі.
Вось гэта, апошняе паведамленне Шаблюка, уразіла і зацікавіла капітана Крамнёва.
Пра бярэзінскага бургамістра ён ужо чуў ад камбрыга Дубровіча. Той неяк сказаў, што немцы, невядома чаму, знялі свайго бургамістра, вядомага беларускага нацыяналіста Станкевіча, а на яго месца паставілі нейкага Пятра Кантаровіча, чалавека маладога, з выгляду звераватага, але людзі ў Бярэзінску ў адзін голас сцвярджаюць, што з прыходам новага бургамістра дыхаць у горадзе стала лягчэй. Асабліва пасля таго, як у час налёту паліцаяў на адну партызанскую вёску пры загадкавых абставінах загінуў начальнік Бярэзінскай паліцыі Кабачкоў, кат усяе акругі.
Крамнёў ведаў: у Бярэзінскім раёне, у Ціхаборскай сярэдняй школе, працаваў настаўнік Пётр Фаміч Кантаровіч, выкладаў нямецкую мову. А ў Бярэзінску дырэктарам педтэхнікума быў яго бацька, Фама Савельевіч Кантаровіч, ужо немалады чалавек, доктар філалагічных навук і даволі вядомы літаратурны крытык. Менавіта ён, Фама Савельевіч, некалі і «разбіў» яго, Васілёву, аповесць «Застава».
З настаўнікам Пятром Фамічом Крамнёў пазнаёміўся зімой саракавога года ў школе, дзе праводзілася канферэнцыя чытачоў па гэтай самай злашчаснай «Заставе».
Да здзіўлення Крамнёва, канферэнцыя прайшла хораша, яе запісалі на Мінскае радыё, і Пётр Фаміч, якому аповесць таксама спадабалася, прапанаваў Васілю ехаць у Бярэзінск, да «старога крытыкана», якому, як жартаваў Пётр Фаміч, апрача «Вайны і міру», ды яшчэ хіба «Ціхага Дона», больш ніколі і нічога не падабалася.
Ехаць да Фамы Кантаровіча Васіль не адважыўся, паабяцаў, што зробіць гэта пасля, як толькі выйдзе ў свет яго новая кніга, ды толькі ні новай кнігі, ні другога разу ўжо не надарылася. Калі ён ранняй вясной сорак першага завітаў у Ціхаборскую школу, Пятра Фаміча там ужо не было. Новы дырэктар кінуў на Крамнёва насцярожаны позірк і суха буркнуў:
— Арыштаваны.
Васіль кінуўся ў Бярэзінск, у тэхнікум, але і «старога крытыкана» ўбачыць не змог:
— Зволілі. Дзе ён цяпер — не ведаем...
— Здаецца, у Віцебск падаўся, — падказаў нехта з настаўнікаў. — Ён жа адтуль...
Гэта ўсё, што даведаўся ён пра людзей, аднаго з якіх ведаў асабіста, а з другім сустракаўся толькі на старонках газет і часопісаў.
I вось, аказваецца, знаёмае прозвішча загуляла ў Бярэзінску, але ўжо з чужой, варожай прыстаўкай: бургамістр.
«Як жа так? — гнаў прэч ад сябе нядобрыя думкі Васіль. — Не можа такога быць. Тут нейкая недарэчная памылка».
— Слухайце, дзядзька !гнат, — нарэшце наважыўся Крамнёў. — А як завуць таго старасту, што ў Ціхім Бары?
— Дык я ж, здаецца, ужо казаў табе: Фама Савельевіч Кантаровіч, бацька бярэзінскага бургамістра. Казалі, нейкі вучоны, дырэктарам тэхнікума ў Бярэзінску быў. А як арыштавалі сына-шпіёна, які ў Ціхім Бары дзяцей нямецкай мове вучыў, у Віцебск уцёк. Ды і адтуль папёрлі. Тады і прыбіўся ў Ціхі Бор. Брат там жыў, а ў брата сын Фамы, настаўнік, кватараваў. Брат, стары халасцяк, памёр, сына-настаўніка арыштавалі, вось хата і засталася пустой. Цяпер Фама Савельевіч у ёй і жыве.
«Ён!» — Васіль цяжка падняўся, падзякаваў за пачастунак і, каб не разбудзіць Соню, якая паспела заснуць на мяккай Гэльчынай пярыне, выйшаў на вуліцу.
Крамнёў раптам вырашыў, што яму абавязкова трэба ісці ў Ціхі Бор да Фамы Кантаровіча. Чаго? Ён гэтага яшчэ добра не ведаў, і ўсё ж... усё ж ён павінен пабываць у Ціхім Бары, сустрэць Фаму Кантаровіча, чалавека, які калісьці так жорстка ўварваўся ў яго літаратурны лёс, так многа сказаў яму непрыемных, горкіх, але... але і нямала праўдзівых слоў.
Вярнуўшыся ў хату, Васіль разгарнуў на стале карту, задумаўся. Адсюль, з Бабцоў, простай дарогі ў Ціхі Бор не было. Каб трапіць у гэтую вёску, трэба выбрацца на бальшак, што праз Бягомль і Лепель вядзе на Віцебск, прайсці па ім кіламетры тры ці чатыры, потым збочыць управа, на палявую дарогу, і, калі да Мінска—Маскоўскай магістралі застанецца кіламетраў пяць, будзе Ціхі Бор.
Ёсць і шлях карацейшы: за раку, цераз заліўныя, забалочаныя лугі і па сцежках, якія вядомыя хіба толькі мясцовым рыбакам і паляўнічым, — на ўсход. Чатыры-пяць кіламетраў, і ты ў Ціхім Бары.
Чатыры-пяць кіламетраў... Але якіх! Калі ў час апошняй спробы адшукаць патаемны выхад з блакады ён сунуўся на гэтыя «лугі», назад ледзьве выбраўся, амаль трое сутак блудзіў па самых сапраўдных джунглях, сярод непралазных старых лазнякоў, пакручастых гнілых рачулак, ручаін, ледзяных крыніц. Дык што, лезці сюды зноў?
— Што ты, хлопец, маракуеш над гэтай паперынай? — падсеўшы да Васіля, пацікавіўся крыху захмялелы Шаблюк.
— Ды так, цікаўлюся, куды мяне занесла і як адсюль выбрацца.
— Ну і як?
— А ніяк. — Крамнёў схаваў у сумку карту, насмешліва паглядзеў на Ігната і раптам заявіў: — А і які ж з цябе, дзядзька !гнат, канспіратар. Людзей пахаваў вунь колькі, а дзе ты ім труны ды крыжы рабіў? Двары ва ўсёй вёсцы — нібы перад святам прыбраныя. Нідзе ні трэсачкі, ні стружачкі, ні кавалачка дошкі. Ты што, сваіх «тыфусаў» у мяшках закапаў?
Шаблюк, нібы яму далі аплявуху, спалохана заміргаў вачыма, нейкі момант адурэла глядзеў на Крамнёва, затым усхапіўся з лаўкі і, сяк-так прыляпіўшы на худыя сцёгны спадніцу-штаны, вылецеў з хаты.
Вярнуўся ўжо адвячоркам, мокры ад поту, але дужа вясёлы.
— Усё, — радасна аб’явіў прама з парога. — Зрабіў труны! Трэскі і стружкі ў кожным двары. Я ж сталярыў у пуні, ад чужога вока хаваўся, дык трэсак і стружак там было...
Крамнёў засмяяўся, падняўся з канапы, на якой паспеў добра выспацца, абняў !гната за худыя плечы:
— То-та, пан «стараста», спачатку думаць трэба было.
— Ох, і трэба! — ахвотна згадзіўся Ігнат і пакруціў галавою. — Што было б, калі б і той немец быў такі вірлавокі, як ты!
— Шаснаццатая магіла была б, вось што, — кіўнуў Крамнёў і, не здымаючы рукі з пляча Шаблюка, пасадзіў яго на лаву каля стала, сеў побач і загадаў: — Ну а цяпер дакладвай: дзе партызаны? I не віляй. Вайцёнак абы з кім дзяліцца сакрэтамі не стане. Рыгора я таксама ведаю добра.
Ігнат коса зірнуў на Крамнёва, нейкі час моўчкі кратаў пальцамі сваю «казліную» бародку і, нібы намацаўшы ў ёй тое, што трэба, спытаў:
— Дзеўка — дзе?
— Спіць.
— Ну тады слухай. Бачу, ты навастрыўся ў Ціхі Бор? Пойдзем разам. Соню тваю забяром з сабою, адна яна тут будзе баяцца, ды і наогул, як я разумею, ёй тут няма чаго рабіць. А ў маёй лодцы месца і для траіх хопіць.
IV
Прыгожая, лёгкая, пафарбаваная ў зялёны колер лодка Ігната Шаблюка аказалася ў той самай пуні, дзе ён стругаў крыжы, нібы абрадаваўшыся, яна ахвотна выслізнула з пуні на волю, пачуўся вясёлы плёскат вады, і тут жа даляцеў задаволены голас Ігната:
— Як тут і была, лябёдушка... Эй, ты дзе там? Кліч сваю дзеўку, бярыце шмоткі і ў лодку. А я зараз!..
Шаблюк нырнуў у вялізны, як капа свежага сена, лазовы куст, што вісеў над самай вадой, і сядзеў там даволі доўга, а калі зноў апынуўся каля лодкі, Васіль адразу і не пазнаў яго. То быў ужо не Шпонька-Шчукар, а кадравы старшы сяржант, у ладна скроенай ваеннай форме, з медалём «За адвагу» на грудзях. I нават скупая бародка нібы падрасла, стала больш пышнай і зусім не «казлінай». Абапёршыся на доўгі, гладка выструганы шост, на таўсцейшым канцы якога быў круглы, з ладны кулак, набалдашнік, Ігнат стаяў і задзірыста глядзеў на Крамнёва, нібы казаў: ну, што, «рэгулярнік», аказваецца, не такі я ўжо г...канспіратар, як здалося табе!
— Слухай, адкуль ты такі? — здзівіўся Васіль.
— Ды ўжо які ёсць, — раўнадушна азваўся Ігнат і загадаў: — Сядайце. Пара. Днець пачынае.
V
...Калі б праз нейкі час Крамнёву сказалі: адзнач на карце шлях, якім ты прабіраўся ў Ціхі Бор, ён такога зрабіць бы не змог. Помніць, што спачатку шпарка плылі ўніз па рацэ, у той самы бок, адкуль ён разам з Соняй прыйшоў у Бабцы. Той жа туман, як і ўчора на золку, нерухома вісеў над вадою, над бяскрайнімі зялёнымі лугамі, што бясконца цягнуліся па левым беразе ракі, а на беразе правым соладка драмаў усё той жа стары сасновы бор. Магутныя сосны, цяжкія, з таўшчэзнымі, не абняць чалавеку, камлямі застылі па самым краі абрыву, і Васіль толькі дзіву даваўся, як не змые іх па вясне глыбокая плынь Ціхай Лані.
Свавольная плынь лёгка і весела несла лодку, зрэдку гулліва кідала яе да стромкага берага, і тады Шаблюк энергічна ўздымаў свой шост, і лодка, як спрытны акрабат, абмінала які-небудзь куст лазы, што, абцяжараны расою, зняможана лёг на ваду.
Нечакана, нібы на нешта наскочыўшы, Лань крута вільнула ўбок, і Шаблюк страпянуўся. Рэзкім штуршком шаста кінуў лодку на плёс, налёг на шост, які пагрузіўся ў ваду аж да самых ягоных рук. Хвіліна, і лодка з разгону мякка ўшылася паміж двух вялізных, як стагі сена, кустоў лазы.
— Ну вось, цяпер мы на сваёй дарозе, — з палёгкай уздыхнуў Ігнат, шырока размахнуўся і, нібы кап’ё, шпурнуў свой даўгі, за гады адпаліраваны далонямі шост у густы лазовы куст.
Уздыхнуў, ухапіўся рукамі за тоўстую лазіну, падналёг, і лёгкая лодка, нібы тарпеда, вылецела на прастор, урэзалася носам у мяккі нізенькі бераг. Тут, адразу ж за беражком, акружаная ўсё такімі ж пышнымі кустамі лазы, ляжала невялічкая, нібы танцпляцоўка ў парку багатага калгаса, палянка, усыпаная мільёнам рознакаляровых лугавых кветак. I ў самым цэнтры паляны, нібы знакамітая балерына, што святкавала свой юбілей, стаяла рослая, ужо не маладая, але непаўторна-прыгожая бяроза. Пад бярозай сціпла прытуліўся самаробны стол, а паабапал яго — дзве нізкія лавы. Пад бярозай, пад сталом і пад лавамі нясмела зелянела не густая высокая трава, — людская нага даўно яе не кранала.
— Вось тут мы і пераднюем, — аб’явіў Ігнат, скочыўшы з лодкі на бераг.
VI
Ён катэгарычна загадаў: да вечара — ні з месца. Да Ціхага Бору — гадзіны дзве ходу, а да начы з’яўляцца там нельга, там — гарнізон, хоць і «дохлы», два старыя нямецкія унтэры ды чалавек дзесяць паліцаяў, амаль усе мужыкі мясцовыя, якія прыляпіліся да «гарнізона», відаць, толькі дзеля таго, каб не трапіць ні ў Германію, ні ў партызаны. Шчарбатыя унтэры ім давяраюць не вельмі, і яны па чарзе ноччу вартуюць на гравейцы дзіравы мост ці ходзяць па чыгунцы ад пераезда да раз’езда, і на гэтым перагоне — ціха. Нямецкія эшалоны ляцяць пад адхон троху далей, за раз’ездам, ужо ў лясной глухамані, і таму ціхаборскі гарнізон у немцаў лічыцца надзейным. Амаль за тры гады бездакорнай службы бравыя унтэры і два ці тры паліцаі абзавяліся баявымі медалямі.
Паведаміўшы Крамнёву ўсё гэта, Шаблюк заваліўся пад бярозай. Спаў ён аж да часу, пакуль не схавалася сонца за Бабцоўскім лесам, а як толькі пачарнелі вяршыні далёкіх ялін і трошку паярчэла неба на ўсходзе, бадзёра падхапіўся, весела заспяшаўся:
— Во, цяпер можна і ехаць...
Як толькі мінулі азярцо, дзе лавілі раніцай рыбу, лодка зноў заблыталася сярод магутнага дзікага кустоўя. Старыя лазнякі, скрозь сухая чорная крушына, чорны альхоўнік, аблытаны дзікім учэпістым хмелем, праз які не пралезці і зайцу, хмура павіслі над вузкай пакручастай стужкай цёмнай вады, якая аказалася зусім не рачным «рукавом», а маленькай самастойнай рачулкай — адным са шматлікіх безыменных прытокаў Ціхай Лані.
Спакойная, слабасільная, сціснутая дзікімі нетрамі рачулка, спалохаўшыся, што ёй ніколі адсюль не выбрацца, то кідалася з боку ў бок, то раптам крута вярталася назад, і тады Васіль пазнаваў мясціны, якія ўжо бачыў дзесяць, дваццаць мінут назад. I лезлі ў галаву капітана няпрошаныя трывожныя думкі. Куды плывём? Ці ведае хоць сам гэты бабцоўскі Сусанін?
Прыціхла і Соня. За свае дваццаць чатыры гады жыцця ў вялікім сталічным горадзе, потым, нядоўга, праўда, у прыгожай падмаскоўнай вёсцы, і нават тут, у партызанах, ёй ніколі не думалася і не снілася, што дзесьці тут, на роднай беларускай зямлі, ёсць вось такія мясціны! I паступова ў галаву дзяўчыны закралася думка, што зямля, па якой яна так лёгка хадзіла, па якой так упэўнена ступала яшчэ некалькі гадзін назад, знікла, і што ёй ужо ніколі не выбрацца з гэтых гіблых мясцін, дзе не ступіць нагою, дзе, здаецца, даўным-даўно згінула, вымерла ўсё жывое. Ды і ці было яно тут?
I толькі сам Шаблюк адчуваў сябе выдатна. Шчуплы, рухавы, як ртуць, апрануты ў новую вайсковую форму, з медалём на грудзях, ён быў падобны на зухаватага маладога ваяку, які вызначыўся ў першым жа баі, за што і адзначаны. Трывала ўпёршыся натрэніраванымі нагамі ў хісткае дно лодкі, ён лоўка арудаваў то вяслом, то шастом, і даволі вялікая ды лёгкая пасудзіна паслухмяна віляла сярод навіслых над вадою кустоў, лоўка абмінала затопленыя, даўно паваленыя віхурамі дрэвы.
Ціхмяная рачулка яшчэ выкінула некалькі мудрагелістых каленцаў, вузлом завязалася вакол карабатай алешыны з вялікім чорным гняздом на сухой вяршыні, яшчэ з паўгадзіны паблудзіла сярод бухматых кустоў лазы і, нібы канчаткова выбіўшыся з сіл, пачала неахвотна выпрамляцца. Нерухомыя, амаль чорныя кусты, што змрочнай сцяной стаялі паабапал рачулкі, пасвятлелі, ляніва, адзін за другім, разбрыліся ў розныя бакі, нібы статак якіхсьці няўклюдных дагістарычных істот, і лодка зусім нечакана апынулася на шырокай зялёнай раўніне сярод высокіх густых трыснягоў. Вада ў рачулцы ажыла, пасвятлела, каля берагоў заварушыўся рэдзенькі сітнік, і Шаблюк памяняў «боўтку» на вясло. Слабая плынь мала шкодзіла лодцы, і яна адразу ж наддала хады.
Ажывіўся і сам Шаблюк. Зноў прыняў ваяўнічую позу, а Васілю загадаў:
— Ьаныч, не лаві варон. Як убачыш на левым беразе белы слупок, кажы!
Шаблюк, велічна разгарнуўшы свае не дужа шырокія плечы, налёг на вясло. За бартамі весела загаманіла вада. Слабы, лагодны ветрык гладзіў высокія трыснягі, і яны грацыёзна кланяліся Шаблюку, далікатна краналі яго худы, цёмны ад сонца і ветру твар, нібы радаваліся, што зноў убачылі яго ў гэтых бязлюдных мясцінах.
Рачулка разам са сваімі лагоднымі трыснягамі неахвотна збочыла ўлева, на цёмна-карычневае імшарышча, прэч ад лесу, што раптам чорнай сцяной заступіў ёй дарогу, і лодка мякка ўшылася ў высокую траву на правым беразе.
— Кропка, прыехалі! — аб’явіў Шаблюк. — Ьаныч! Бярыся за ланцуг і мацуй лодку да слупка.
— Не бачу я ніякага слупка, — буркнуў Васіль, асцярожна перамінаючыся з нагі на нагу на беразе, які хадзіў хадуном пры кожным яго неасцярожным руху.
— Тут ён. Ну, ды ладна, я сам.
!гнат смела скочыў з лодкі на хліпкі бераг, узяў з рук капітана ланцуг, нагой расхінуў купку травы. «Слупок» — аслізлы абломак жалезабетону — быў тут, каля самых ног Крамнёва. Ігнат насмешліва цераз плячо зірнуў на Васіля, абвіў ланцугом «слупок», намацаў на ім вялікі замок, дастаў з кішэні ключ, якім можна аглушыць чалавека.
Хвіліну Васіль назіраў, як гнуцца пад нагамі Ігната плывуны, прашытыя, нібы дратвай, старым журавіннікам, потым забраў з лодкі «боўтку», узяў за руку Соню і асцярожна пайшоў за ім следам.
— А палка навошта? — ціха спытала Соня.
— Па гарбе дурню ляпну, калі што не так, — змрочна паабяцаў Васіль. Памаўчаўшы, ужо мірна дадаў: — Правалімся — лягчэй будзе з твані выбрацца...
Зыбуны хутка скончыліся, але мох усё яшчэ рос высока, і ногі правальваліся ў ім да калена. I ўсё ж ісці стала лепш. Адчувалася, што небяспечнае балота канчаецца, што яшчэ троху і ногі ступяць на сухое. А вось лес, які здаваўся такім блізкім, як быццам трошку падаўся назад, высунуўшы наперад адзінокую ялінку, знявечанаую ці то перуном, ці віхурай.
Стаяла яліна на маленькай невысокай выспе, круглай, падобнай на бохан сялянскага хлеба. Высокі таўшчэзны абломак-камель шырока раскінуў уцалелыя магутныя лапы, падабраў пад сябе амаль увесь адзінокі бугор.
Другая, меншая палавіна яліны, ужо сухая і аднесеная ад камля троху ўбок, уткнулася вострай вяршыняй у дол і ўтварыла нешта накшталт нанайскага чума.
— Ну вось мы і дома, — паставіўшы пад яліну мех з рыбай, з палёгкай уздыхнуў !гнат. — Хвілінку пачакайце, а я...
Ігнат раптам замоўк, насцеражыўся. Васіль і Соня здзіўлена пераглянуліся, не разумеючы, што здарылася.
— Ці-ш-ш-ш, — прашыпеў Ігнат і зноў замоўк. Хвіліну стаяў нерухома, да нечага прыслухоўваўся, нарэшце заклапочана прамармытаў: — Няўжо здалося?
— Што здарылася? — занепакоіўся Васіль, які, як ні стараўся, нічога не чуў і не бачыў. Вакол было ціха, і толькі дзесьці ззаду, на паплавах, відаць, у чароце на рачулцы, нясмела падавала голас адзінокая качка.
— Здарылася... Стойце тут, я зараз.
— На, вазьмі аўтамат.
— А на чорта ён мне, — адмахнуўся Ігнат. — Тут, брат, і гармата не дапаможа... — I нячутна, нібы асцярожны звярок, знік пад цяжкімі чорнымі лапамі знявечанага старога дрэва.
— Што гэта з ім? — здзіўлена зірнуўшы на Васіля, прашаптала Соня.
— А ліха яго ведае, — перасмыкнуў плячыма Васіль. — Пастой тут, пайду...
Ігнат апярэдзіў яго. Чортам вылецеў з-пад калючых лап, безнадзейна прамовіў:
— Бачылі? Во камедыя з трагедыяй. Тут! Які ж віхор яе сюды занёс? На Палік жа вяла сваё бабскае войска!..
— Каго занёс? Куды занёс? — пачаў злавацца Крамнёў.
— А зараз сам убачыш, — грозна паабяцаў Шаблюк, схапіў мех і ўжо без аніякай асцярогі зноў палез пад яліну.
Канчаткова збіты з панталыку, Крамнёў крыху памарудзіў, зняў з пляча аўтамат і сам палез пад калючыя лапы.
Шаблюка там не было. Стаяў каля карослівага камля мех з рыбай, а сам Шаблюк — знік.
На спіне Крамнёва заварушыліся мурашкі. Глыбей зашыўся ў калючае голле, заціх. I раптам аднекуль з-пад зямлі даляцеў хоць і прыглушаны, але як быццам ужо некалі чуты жаночы голас:
— Ну, дзе яны, твае рэгулярнікі? Прымроіліся на п’яныя вочы?
— А зараз! — з пагрозай адазваўся другі голас, мужчынскі. — Зараз!..
— Ігнат? — ёкнула сэрца ў Васіля. — Вось гэта фокус!..
Пад таўшчэзным коранем яліны, што выпер з зямлі і, нібы ўдаў, расцягнуўся на прэлай ігліцы, нясмела зацяплілася жоўтае святло, і Васіль убачыў нару. I нават не нару, а нешырокі, як пралезці чалавеку, квадратны люк. Побач валялася такое ж квадратнае вечка, збітае з тоўстых неакораных гарбылёў.
Васіль асцярожна стаў на калені, схіліўся над люкам. Глыбока ўнізе з капцілкай у руках стаяла... «старшыніха». Непадалёк ад яе, у кепска асветленым кутку, завіхаўся Ігнат. Раскідваючы нейкія рызманы, нешта моўчкі шукаў. Нарэшце, відаць, знайшоўшы тое, што трэба, выйшаў на асветлены круг. У руках яго быў... кулямёт!
— А гэта яшчэ што? — ахнула Г аліна Пятроўна.
— Гэта? — наіўна перапытаў Ігнат. — Кулямёт. Ручны. Дзегцяроў. Сорак пяць патронаў. — Задзёршы галаву, крыкнуў у адчынены лаз: — Ьаныч, ну дзе ты там? Кідай сюды мех ды хутчэй лезь сам. Тут у мяне, братка, цэлы гарэм аказаўся. Адзін не ўпраўлюся.
Крамнёў нагой спіхнуў у люк мех, учапіўся рукамі за таўшчэзны корань яліны, ды няўдала: паляцеў следам за мехам проста пад ногі Шаблючысе.
— А вой! — спалохана адскочыўшы ўбок, войкнула «старшыніха» і хапатліва сцяла на зайздросных грудзях цеснаватую ватоўку. — Бабы, глядзіце, мой шалёны сапраўды рэгулярнікаў прывалок!
— А ну выключай рупар! — неспадзявана грозна загадаў !гнат. — Не на калгасным сходзе. I наогул дакладвай: як ты апынулася на маёй сакрэтнай базе?
— Ах ты, ржавая рагулька! — абурылася Пятроўна. — А ці не сам ты сюды мяне завалок? Вясной. Калі мы леташнія журавіны шукалі. Табе на кісель пасля п’янкі.
Нехта з жанчын ціха хіхікнуў, а Шаблюк на імгненне сумеўся. Але толькі на імгненне. Ваяўніча грукнуўшы прыкладам ў гарбатую падлогу, рашуча разгарнуў вузкаватыя плечы, выставіў проста ў вочы жонцы сліпуча-белы медаль з грозным танкам на срэбраным полі і шматзначна заціх, нават трошку падаўся ўперад. Маўклівая контратака ўдалася. Коса зірнуўшы на кулямёт, на медаль, Пятроўна паставіла на паліцу цяжкі дапатопны ліхтар, села на нары, паклала на калені маленькія белыя пухлыя ручкі: усё, мір. З таго самага дня, як вярнуўся яе «лядашчы !гнашка» з «фінскай» з медалём «За адвагу», яна дакладна вызначыла, да якой рысы дзейнічае цяпер яе ўлада над ім і старалася не пераступаць яе, асабліва калі быў яе Ігнат у «асобым настроі». А ён, здаецца, якраз і быў цяпер у гэтым самым «настроі».
— На ліха здалася мне твая база! — прамовіла Пятроўна і так цяжка ўздыхнула, што верхні гузік на ватоўцы з трэскам адляцеў і пакаціўся пад ногі !гната. — Гора прымусіла тут схавацца...
— Праўда, дзядзечка, праўда, — вынырнуўшы з цёмнага кута падзямелля, паспяшалася на падмогу Пятроўне маладзенькая кабета з дзіцем на руках. — Усіх, хто быў без дзяцей, «лявонаўцы» забралі з сабой на Палік. А нам, хто з малымі, загадалі вяртацца дамоў. Нельга з дзецьмі быць у блакадзе. Заплача, закрычыць якое і загубіць і сябе, і ўсіх. Вось Пятроўна і прывяла нас сюды. А куды было кінуцца? Немцы ў вярсце былі ад Ціхага Бору! А цераз наша балота хіба пройдзеш? У гразі захлынешся!..
— I колькі ж вас тут? — ціха спытаў Крамнёў, асцярожна крануўшы руку маладзіцы.
— Нас з дзецьмі, — чацвёра. Ды Пятроўна...
— А чым жа вы корміцеся?
— Ды тут ёсць сёе-тое, — за маладзіцу адказала Пятроўна і коса зірнула на Ігната, які на каленях дарэмна шукаў на дзіравай падлозе жончын гузік.
— Чуў, капітан?! — узарваўся !гнат. — Захапіла чужую базу, і — сёе-тое!
— Чужую?! — натапырылася і Пятроўна. — Апрача вось гэтых жалезак, — выхапіла з кішэні ватоўкі «лімонку», — тут твайго і ёсць, што мех ванючых карасёў. А ўсё астатняе — з калгаснай кладоўкі. З пасекі ды яшчэ з маёй клеці. Вось толькі не магу зразумець, калі ты ўсё гэта сюды прывалок? Паўмесяца цябе дзесьці чэрці насілі!
— А што, няхай бы ўсё і засталося ў тваёй калгаснай кладоўцы? — здзекліва прашыпеў Iгнат. — Калі ласка, пан Герман, прыходзь, Фрыц Гансавіч, частуйся! Так? А гэтага ён не хоча? — !гнат лоўка скруціў вузлаватыя пальцы і паказаў іх Пятроўне.
— Шалёны! — ляпнула яго па пальцах Пятроўна. — Хіба я пра гэта кажу? Я проста сказала, што сваё ядзім. I, канешне, табе дзякуй за гэта.
— То-та, — памякчэў і !гнат. — Я многа чаго збярог. — Ён памкнуўся сесці на нары, ды раптам рэзка сагнуўся, нешта падняў з падлогі і весела перадаў жонцы: — Во, ёсць! На, прышый ды больш туга не зашпіляйся. Зноў адляціць.
— Задурыў ты мне галаву! — злёгку паружавела Пятроўна і, схаваўшы гузік у кішэню, дзе ўжо зноў ляжала граната, загадала: — Кажы, што ў Бабцах?
— Ціха.
— Немцы былі?
— Былі, ды сплылі. Цэлыя твае Бабцы. А ты вось мне скажы: куды падзявала маю рыбацкую форму? Тую, што перад вайною мне начальства падарыла? Нічога ж другога і няма ў мяне. А ў гэтай форме, — тыцнуў ён пальцам у медаль, — цяпер хіба доўга паходзіш?
— Адкуль жа я ведаю, дзе твая «форма»? — здзівілася жонка. — У тую ноч, калі толькі ты гэта помніш, недалёка ад нас страляніна была. Дык ты чагосьці ў клець кінуўся. А вярнуўся адтуль ужо на золку, у адной сподняй кашулі, ружовенькі, вясёленькі, з запацелым глячком у руках. Забурыўся ў сенцах на канапу. Раніцай у вёску прыйшлі партызаны, і рашылі мы адступаць разам з імі. Узялася будзіць цябе, ды дзе там! Вось і пакінула загад на стале: сцеражы Бабцы. Не зберажэш...
!гнат ужо больш не слухаў. «Клець — глячок... Глячок — клець» — нібы камяні жорнаў, круціліся ў галаве гэтыя два словы. Дык вось дзе яго багатая рыбацкая «форма»! У клеці. У вялізнай асінавай бочцы, поўнай канаплянай мякіны. Патаемнае месца, дзе хаваў ён ад жонкі свае сакрэтныя прыпасы. I за час ад «фінскай» да вайны «сусветнай» грозная «старшыніха» так і не змагла яго выявіць. Забраў запаветны пяцілітровы глячок, на яго месца паклаў ладныя парусінавыя штаны і куртку, гумавыя — «балотныя» — боты, туды ж запіхнуў яшчэ зусім новы кажушок. Канешне, там усё ляжыць. Калі ўжо сама Гэлька...
— Ладна, бабы, жывіце! Месца і яды ўсім хопіць, — дабрадушна аб’явіў Iгнат. Падсеў да жонкі, памкнуўся абняць за плечы, ды спахапіўся, сунуўся ў кішэню салдацкіх штаноў за тытунём. I зноў перадумаў, нібы між іншым спытаў: — Ну а вы тут як? Фрыцы не турбуюць? Г арнізон жа іх тут.
— «Гарнізон»! Дзесяць бобікаў ды бяззубы немец. Ды і бобікаў, хто маладзейшы, карнікі з сабой забралі, знішчаць на Паліку партызан.
— А вы што, у вёсцы былі? Даўно? — пацікавіўся Крамнёў.
— Ды ўчора ноччу. Сяброўка ў мяне тут. Некалі разам у сельгастэхнікуме вучыліся. Малако дзецям дае. А мужык яе, былы туташні старшыня, на Паліку. Нашы, бабцоўскія, таксама там. Хто ў брыгадзе дзядзі Колі, хто ў Лявонава, хто ў Дубровіча. На Паліку, відаць, і Райкін хлопец, — вачыма паказала Пятроўна на маладзенькую маці. — Многія цяпер там. Вось і хаджу. Можа, пра сваіх што даведаюся. У Танькі сувязь з Палікам ёсць...
— Даруйце, — павярнуўся Васіль да Раісы, — ваш муж у якой брыгадзе?
— У Дубровіча. Разведчык ён. Раней хоць зрэдку дамоў прыходзіў. А вось сёлета... — Жанчына ўсхліпнула.
— Не скажаце, як яго прозвішча? — ціха-ціха спытаў у Галіны Пятроўны Васіль.
— Сіўцоў, — так жа ціха адказала Пятроўна.
— Сіўцоў? — чамусьці здзівіўся Крамнёў. — Пачакайце... Знаёмае прозвішча... Павел Ьанавіч?
Пятроўна сцвярджальна кіўнула галавой.
— Дык я ж яго ведаю! — чамусьці радасна прашаптаў Крамнёў. — Камандзір брыгаднай разведкі. Точна! I я яго зусім нядаўна бачыў.
— Жывы?! — усклікнула Рая. — Божа, чаму ж тады ён...
— Супакойцеся, — зноў хуценька падышоў да Раісы Васіль. — Не мог ён прыйсці. Брыгада ў блакадзе была. Вырвалася. А вось дзе яна зараз, — Васіль развёў рукі. — Можа, ужо і на Паліку. Не ведаю. — Сустрэўшы вочы юнай маці, поўныя невыказнай трывогі і надзеі, Крамнёў зноў асцярожна крануўся яе рукі, цвёрда прамовіў: — Не хвалюйцеся. Усё будзе добра. Скора я вярнуся ў брыгаду Дубровіча, сустрэну вашага Паўла Ьанавіча...
— I скажыце, што сын у яго, — густа пачырванеўшы і не выціраючы слёз, хапатліва прашаптала Рая. — Вова. Вялікі ўжо, трэці месяц...
— Абавязкова скажу, — усміхнуўся Крамнёў і вярнуўся да нараў, дзе сядзеў прыціхлы Шаблюк: — Ну што, Сусанін, пойдзем?
— Ага. Пара, — !гнат, узяў свой «дзягцяр».
— А ты гэта куды? — здзівілася Г аліна Пятроўна.
— На баявое заданне. Гарнізон граміць будзем. Так што сядзіце ціха!
— Глядзі, у баі з бяззубым фрыцам медаль не згубі, — насмешліва параіла «старшыніха», але !гната ў зямлянцы ўжо не было.
VII
Iгнат Шаблюк не ведаў, што цікавіць «рэгулярніка» Крамнёва ў Ціхім Бары ці каго ён хоча там пабачыць. I цяпер, калі вёска ўжо была побач і Крамнёў, спыніўшыся пад старой ліпай, папрасіў паказаць яму хату Фамы Кантаровіча, спатыкнуўся і замёр на месцы, нібы наскочыў на нешта непераадольнае. Стаяў, разгублена глядзеў на разведчыка, потым ціха-ціха прашаптаў:
— А ты... ты ведаеш, хто ён, Кантаровіч?
— Ведаю. Стараста.
— А тое, што сын яго... бургамістр у Бярэзінску, таксама ведаеш?
— I гэта ведаю, — усміхнуўся Васіль.
— Ну тады я нічога не ведаю! — выдыхнуў Ігнат і сеў на кінуты пчаліны домік.
— А хіба можна ўсё ведаць? — насмешліва запытаў капітан.
Шаблюк доўга і ўважліва глядзеў на Крамнёва, у засені дрэнна бачыў яго
вочы і твар, потым павольна ўзняў правую руку, выставіў указальны палец і тут жа рэзка сагнуў яго ў суставе:
— Гэта?
— Ну што ты! — зразумеўшы, што хацеў сказаць гэтым злавесным рухам Ігнат, прыкра паморшчыўся Крамнёў. — Мне проста трэба яго бачыць. I толькі.
— То добра, — з палёгкаў уздыхнуў Iгнат. — Людзі хваляць гэтага чалавека. Ды і сам падумай: нікога тут, у Бары, не спалілі, не забілі, ніхто ў Нямеччыну не трапіў. Коні і каровы ў кожным двары. Ці кожнаму старасту такое ўдаецца?
— Дык жа сын у яго — хто? — з падвохам прамовіў Васіль.
— Што сын? Сын таксама пад немцам. Ды і пакрыўджаны чалавек, у турму кінулі. А калі ні за што? — Iгнат коса зірнуў на Крамнёва, цяжка падняўся, перадаў Васілю кулямёт: — Чакай мяне тут. Гляну, ці дома. Ды і ўсё ж гарнізон тут, хай сабе і дохлы...
I знік. Знік ціха, нібы скрозь зямлю праваліўся. Хвіліну ці дзве Васіль цяўся калі не ўгледзець, дык хоць пачуць крокі гэтага, не зусім зразумелага яму, чалавека, вызначыць, у які бок ён падаўся, але дарэмна. Ні гуку, ні шолаху.
«Але! Відаць, не першы раз ступаюць тут яго ногі!» — з лёгкай трывогай падумаў разведчык і, падхапіўшы «дзягцар», адступіў у глыбіню саду.
Дрэў у садах было мала, але ўсе маладыя, дбайна дагледжаныя, і ўсе буйна цвілі. Толькі што набраўшыя сілу яблыні стаялі ціха і велічна, нібы шчаслівыя нявесты ў багатым шлюбным убранні, што чакалі сваіх нарачоных, якіх вось-вось вынесуць з духмянай майскай начы ліхія тройкі.
Дзіўна, але за тры апошнія вясны, адолеўшы столькі ваенных дарог, Крамнёў, здаецца, ні разу не бачыў квітнеючага саду. Запомніліся сады чорныя, апаленыя, знявечаныя бомбамі і злымі артналётамі; бачыў сады, знішчаныя пілой і сякерай ворага, што ля чыгунных «буржуек» мусіў ратавацца ад няшчадных беларуска-рускіх маразоў. А вось такіх...
Зачараваны хараством дзіўнай майскай ночы, Крамнёў прымасціўся пад нізкарослай разгалістай яблыняй, заціх. I неспадзявана, зусім недарэчы квітнеючыя дрэвы-нявесты абудзілі ў памяці яго нявест іншых, яго, Крамнёва, нявест.
...Закінутая пуня... Натапыраны верабей на белай ад пылу бэльцы. Вялікія дзявочыя вочы, поўныя страху і слёз, худзенькія рукі, і ў іх — акрываўлены бінт...
Валя Альхоўская.
...Разварочаны бомбай бліндаж... Кроплі жывіцы-смалы, нібы слёзы на пасечаным асколкамі бярвенні... Золата раскошных валасоў на бруднай падлозе... Безжыццёвае дзявочае цела на яго, Васілёвых, руках...
Соня Кавалёва.
Валя Альхоўская у Маскве, у шпіталі. Ці адолелі эскулапы яе цяжкую, амаль смяротную рану? А калі адолелі, то дзе яна зараз? Куды зноў занеслі яе віхуры вайны?
А Соня — побач. Зараз сядзіць у глухім падзямеллі сярод чужых, незнаёмых, такіх жа абдзеленых лёсам жанчын. Аб чым думаеш ты, Соня-Сонейка, вось у гэту мінуту? А калі спіш на нарах халодных, то што табе сніцца? Родны Мінск? Ці падмаскоўная школа, куст бэзу, дзе, як бяссцэнная крыштальная ваза, разбілася, ушчэнт разляцелася іх святое каханне?
«Дзяўчынкі мае! Ці апранеце вы хоць калі запаветнае шлюбнае, белабелае і такое ж духмянае, як вось на гэтых квітнеючых яблынях?»
Васіль уздыхнуў і страпянуўся. Блізка, так блізка, што яго можна было схапіць за каўнер, стаяў Шаблюк. Месяц, які ўсё ж-такі вырваўся на волю, выплеснуў на сад увесь нерастрачаны запас блакітна-белага святла, і мокрыя ад расы дрэвы зіхацелі мільёнамі іскрыстых бясцэнных алмазаў.
Бясконца швэндаючыся па роднай зямлі то са стрэльбай, то з вудай, Шаблюк бачыў такое мо тысячу раз і ўсё ж анямеў ад непаўторнага хараства, што зноў раптоўна раскрылі перад ім ціхая майская ноч і гэты вірлавокі месяц, такі ж, як і сам, Iгнат валацуга.
«Во, д’ябал! — моўчкі вылаяўся Крамнёў. — Снуе, нібы здань... А я... харош, ваяка! — злаваўся на самога сябе капітан. — Летуценнік-юнец — шусь з галавой у сантыменты. Глядзі, так і да бяды недалёка, незнарок трапіш у фрыцавы лапы... »
Ён паспрабаваў ціха падняцца, ды зачапіўся нагой за кулямёт, што стаяў пад яблыняй, той з ляскатам бразнуўся аб зямлю, напалохаў Iгната.
— Во дзе ты! — адскочыўшы ўбок, усклікнуў ваяўнічы рыбак. — А я ўжо чорт што падумаў. Шусь пад ліпу — няма. Прабегся па садзе — пуста... Ну ды ладна, вылазь. Дома твой Кантаровіч. Сядзіць за сталом, кніжку чытае. Лямпу запаліў, а вокны голыя, — нібы для яго і вайны няма! Відаць, не дужа баіцца.
— I ты, бачу, тут мала каго баішся. Вылез на адкрытае месца і гукаеш на ўсю Ьанаўскую, — прабурчаў Крамнёў. Ногі ў яго здранцвелі, у пяткі ўпілося мо тысячу іголак — не ступіць.
— Ладна, — адмахнуўся !гнат. — Давай кулямёт, а сам паціху ступай ды пад ногі глядзі, у цябе яны нешта як гумавыя.
Невялічкі хлявок-развалюха, куды следам за Шаблюком трапіў Крамнёў, прыляпіўся, нібы з’едзены чарвямі, грыб, пад старажытнай бярозай, якая ў свае маладыя гады, відаць, бачыла картэж Кацярыны ІІ. Дах на хлеўчуку даўным-даўно спарахнеў, праваліўся, і вымытыя дажджамі і снегам яловыя латы свяціліся пад поўняй, нібы рэбры нейкай дагістарычнай істоты.
Апрача гэтага хлеўчука, ніякіх пабудоў блізка не было. Валяліся ў траве абломкі гнілых бярвенняў, ды з высокай крапівы глядзелі, нібы бруднашэрыя вепрукі, чатыры валуны, на якіх калісьці стаяла і дажыла свой век чыясьці хата.
— Чакаю цябе тут, — цяпер ужо ціха аб’явіў Шаблюк, прыхіліўшы да сцяны кулямёт. — А ты... бачыш за гэтым садам высачэзны дуб? Вось пад гэтым дубам і стаіць хата, у якой жыве Кантаровіч. — Перакулішся цераз вуліцу, а там яшчэ крокаў дзесяць...
— Ты казаў, што ў хаце гарыць святло? — перапыніў Iгната Крамнёў.
— Ага. Толькі адсюль яго не відаць. Хата стаіць задам да вуліцы. Былы гаспадар, мусіць, не дужа любіў сваю вёску.
— Зразумела.
— Не зусім. Падыдзеш — грукні ў шыбу пальцам р-раз, потым яшчэ два разы.
— Цяпер канчаткова зразумела, — насмешліва прамовіў Васіль, паціху пералез праз высокі трывалы плот, прашмыгнуў цераз шырокую пустую вуліцу і знік пад разлогім дубам, што хаваў пад сваім магутным голлем зусім не бедную хату.
VIII
Фама Савельевіч Кантаровіч, прафесар-літаратуразнаўца і былы дырэктар вядомага ў рэспубліцы педтэхнікума, відаць, адчуваў сябе на новай пасадзе не блага, нікога і нічога тут, у Ціхім Бары, не баяўся. Прынамсі, калі Васіль Крамнёў, каб не рабіць лішняга шуму, асцярожна дакрануўся да шыбы, ён, не адрываючы вачэй ад кнігі, спакойна гукнуў:
— Заходзьце, калі ласка! Там не зачынена.
Пераклаўшы пісталет з кабуры у кішэню ватоўкі, Васіль зайшоў. I першае, што кінулася ў вочы яму, — нямецкі аўтамат. Вісеў на сцяне, на просценькім габелене, па якім плавалі ганарыстыя лебедзі, над шырокім «фабрычным» ложкам пад партрэтам маладой жанчыны.
Адчуўшы, што гаспадар сочыць за кожным яго рухам, Васіль перавёў позірк на партрэт. Ён быў дрэнны знаўца жывапісу, і ўсё ж карціна — а гэта менавіта была карціна — уразіла. I не безумоўным талентам мастака, і не толькі выключнай прыгажосцю жанчыны. Уразіла кампазіцыя. Карціна, як здалося Крамнёву, распадалася на дзве, мала звязаныя між сабою, часткі.
...Раскошная квітнеючая яблыня, зялёная паляна, тэнісная сетка і заліты сонцам хлопец-падлетак з мячом у руках. Хлопец смяецца, а на яго незадаволена, з-пад ілба, глядзіць такая ж, як і ён, дзяўчынка.
...Пад яблыняй, у крэсле-качалцы, — маладая жанчына. Залатая карона кос на задуменна схіленай галаве; высокі халодны лоб, нібы вытачаны геніяльным разцом з бледна-ружовага мармуру; блакітныя вочы; пухлыя вусны пакрыўджанага дзіцяці, гатовага вось-вось горка заплакаць.
Радасць вясны. Радасць жыцця.
I глыбока схаваны сум, нават — журба.
— Што вас так зацікавіла: аўтамат ці партрэт? — нечакана спытаў Кантаровіч.
Крамнёў азірнуўся. Кантаровіч усё яшчэ сядзеў у сваім старэнькім крэсле і скрозь тоўстае шкло акуляраў уважліва глядзеў на начнога госця. Што казалі гэтыя вочы, што ў іх хавалася, Васіль разгледзець не мог, але бачыў на вуснах старога прафесара ўсмешку, якуюсьці ненатуральную, вымучаную, горкую.
— I тое, і другое, — таксама стараючыся ўсміхнуцца, адказаў Крамнёў. — Але партрэт — больш. Ён напомніў мне...
— Каго? — ажывіўся прафесар і нават ледзь-ледзь прыўзняўся.
— Вашага сына, Пятра Фаміча Кантаровіча. Вось толькі...
Не даслухаўшы, Кантаровіч рэзка адвярнуўся, і яго чыста паголены, без адзінай маршчынкі твар імгненна акамянеў.
Васіль не мог зразумець раптоўнай перамены, што адбілася на твары старога прафесара, і таму моўчкі стаяў сярод пакоя і чакаў, што будзе далей. Нарэшце Фама Савельевіч паварушыўся, цяжка прыўзняў кранутую сівізною галаву і павольна, выразна вымаўляючы кожнае слова, прамовіў:
— Яна падобна на сябе. I толькі. А на яе больш ніхто не падобны. Ні-іхто! — Кантаровіч рэзка падняўся, выйшаў з-за стала, працягнуў Крамнёву маленькую пухлую руку: — Добры вечар, Васіль Ьанавіч Крамнёў. Рады бачыць вас на маім парозе жывым і здаровым. Прызнацца, чакаў вас. А потым пачуў, што вы са сваёй спецгрупай вярнуліся ў Маскву.
Васіль анямеў. Без дазволу сеў на канапу, сціснуў у кішэні пісталет. Тое, што ён пачуў, аглушыла яго. Які правал! Разведчыкі! Чэкісты! Як ліса хвастом, замятаем кожны свой след, а яны... нават вясковыя старасты ведаюць нас у твар, ведаюць кожны наш след!
«Калі ён зробіць крок да мяне, выстралю, — ловячы кожны рух старасты, думаў Крамнёў. — У вёсцы ціха, а лес — побач... »
— Крамнёў, вы яшчэ зусім не навучыліся хаваць сваіх думак і пачуццяў, — нечакана ціха, з лёгкай насмешкай прамовіў Кантаровіч.
— Я не дыпламат, — суха адазваўся Крамнёў.
— Разведчык мудрэй за дыпламата. Прынамсі, такім павінен быць, — уздыхнуў прафесар і адкінуўся на высокую спінку крэсла, скрыжаваў на грудзях рукі. Маўчаў ён доўга, так доўга, што Васілю нават здалося, што гаспадар забыўся, што ў хаце ён не адзін. Але памыліўся. Не мяняючы позы, Фама Савельевіч раптам ціха, з дрэнна схаваным сумам, загаварыў:
— Дастаньце руку з кішэні... не трэба... Усё не так, як вы думаеце... Помніце канферэнцыю чытачоў па вашай аповесці ў раённым Палацы піянераў? Вось там я вас упершыню і ўбачыў. Што прывяло мяне туды? Ды не, я не хацеў зверыць свае думкі, выказаныя мною ў рэцэнзіі на вашу кнігу, з думкамі юных чытачоў. Я — стары настаўнік, з дзецьмі кожны дзень... быў, канешне... і таму добра іх ведаю. Для вучня-падлетка ды і для юнака-студэнта ўсе кнігі дзеляцца толькі на дзве катэгорыі: цікавая і нецікавая. Усё, кропка. Ніякіх іншых крытэрыяў у ацэнцы твора для іх не існуе...
«Для чаго ён усё гэта пляце?» — думаў Крамнёў, але руку з кішэні выняў, паклаў на калена. У светла-сініх вачах Кантаровіча, вызваленых ад цяжкіх акуляраў, прамільгнула смяшынка, але голас застаўся тым жа, задуменнасур’ёзным і крыху сумным:
— Вас, мусіць, цікавіць: дык чаго ж ты, стары букваед, прыйшоў у гэты Палац, калі і так усё ведаеш? А проста мне вельмі захацелася паглядзець, як выглядае сучасны малады пісьменнік, калі яго хваляць, — усміхнуўся прафесар. — А што вас будуць хваліць, я быў упэўнены, бо ўсе мае студэнты адразу ж аднеслі вашу аповесць у разрад цікавых.
— Ну і як я... выглядаў? — скупа ўсміхнуўся Васіль.
— Як і кожны аўтар першай кнігі, калі яго хваляць. Пасля вайны, калі будуць канферэнцыі па вашых новых кнігах, будзеце выглядаць лепш. Упэўнены. Кропка. Есці хочаце? Будзем вячэраць. У таго дзівака, які вас прывёў да мяне, мусіць, дома з харчамі не густа?
— Пачакайце, — зноў сумеўся Васіль. — Вы пра каго?
— Ды пра яго, Шаблюка, — махнуў рукой Кантаровіч. — Апрача яго, хто яшчэ ў акрузе пралезе цераз нашы балоты? А па дарогах цяпер сюды не пройдзеш... Дарэчы, дзе ён зараз? У засадзе з кулямётам?
Васіль напружана і з нейкім унутраным страхам глядзеў на Кантаровіча. Хто ён? I чаму яму вядома выключна ўсё?
— Не хвалюйцеся, — зноў махнуў рукой Кантаровіч і пайшоў да вялізнага серванта, зробленага з чорнага дубу рукамі не сучаснага майстра. — Шаблюк — чалавек надзейны. Трошку — шалапут. Трошку — фантазёр. А так — сваё...
Вярнуўшыся да стала з боханам хлеба і талеркай, поўнай вяндліны і сялянскай кілбасы, працягваў:
— Яно і яму не ўсё трэба давяраць. Рухавы дужа і часам чарку лішнюю прыняць можа. Ды і ці трэба хоць каму ўсё давяраць? Помніце ў Горкага: чалавек павінен гаварыць праўду, але не абавязкова ўсю праўду. Так, здаецца?
«Вось ты яе і не гаворыш, — адзначыў Васіль. — I куды гнеш...»
— Ладна, усё гэта дробязі, — перапыніў сам сябе Кантаровіч. — Не за гэтым жа ты ішоў да мяне. Сядай за стол і расказвай. Часу ў нас не многа. Раніцай я павінен быць у Бярэзінску.
— Мяне, Фама Савельевіч, цікавіць толькі адно пытанне: у Бярэзінску сапраўды ваш сын — бургамістрам?
— Мой.
— Але ж перад вайной, калі я не памыляюся, яго арыштавалі.
— Яе ў трыццаць сёмым таксама арыштавалі, — Кантаровіч вачыма паказаў на партрэт. — I расстралялі. Яе, жанчыну, кандыдата гістарычных навук. А ён, той, пра каго вы пытаеце, тут, у Бярэзінску, пан бургамістр. Калі б здарыўся цуд, і яна ўваскрэсла, я насіў бы яе на вось гэтых старых руках. А вось калі ён ступіць на мой парог, я... — ён паказаў на аўтамат. — Дзеля гэтага і трымаю. А калі ён здагадаецца і не прыйдзе сюды, я дастану яго і там.
Васіль глядзеў у вочы Кантаровічу, і ледзяны холад працінаў усё яго цела. Такой злосці, такой лютай нянавісці ён ні разу не бачыў у чалавечых вачах, тым больш — у вачах бацькі.
— Усё. Кропка, — абарваў Кантаровіч і зноў падышоў да серванта. Дастаў бутэльку, два кілішкі, паставіў на стол: — Вып’ем. Гэта не наш і не іхні. Французскі каньяк. Укралі, гады, і прывезлі сюды. Я сам быў у Парыжы разам з ёю, — зноў паказаў на партрэт. — Вось даваў і вып’ем за яе. А за Парыж пакуль піць не будзем. Парыж таксама здрадзіў. Сам сабе.
Кантаровіч разліў каньяк, выпіў, узяў кавалачак яблыка, памаўчаў, а потым неспадзявана спытаў, ужо звяртаючыся да госця на «ты»:
— Ты не ведаеш, што з брыгадай Дубровіча? Што яна прарвала блакаду, я чуў. А вось дзе яна зараз? На Палік яна не прыйшла.
Крамнёў зноў са здзіўленнем паглядзеў на Кантаровіча: і гэта ведае!
— Гэта цікавіць не толькі мяне, — супакоіў яго Кантаровіч. — Хвалююцца і ў Цэнтры, і наПаліку. Там жа, здаецца, і твае дзве брыгады?
Васіль прамаўчаў. А Кантаровіч працягваў:
— Нядаўна прыходзіў да мяне Рыгор Вайцёнак — ты яго ведаеш, — дык і ён пра брыгаду Дубровіча нічога не ведае.
— Я — таксама, — памаўчаўшы, азваўся Крамнёў. — Я не змог сесці ў самалёт. А калі вярнуўся на Высокую выспу, у наш лагер, брыгады там ужо не было. Вось і блукаю адзін. Праўда, не зусім адзін. Са мной наша радыстка, але без радыёстанцыі.
— Радыстка? — здзівіўся Кантаровіч. — Дык яна ж загінула! Аб гэтым паведаміў у цэнтральны партызанскі штаб адзін з тваіх афіцэраў, здаецца, Міхась Шапавалаў. Масква абяцала прыслаць другую радыстку, як толькі стане вядома, дзе атабарылася брыгада Дубровіча.
— Адкуль і гэта вам вядома? — не стрываў Крамнёў.
— Зямля чуткамі поўніцца, — усміхнуўся Фама Савельевіч. — Не адзін Гаўрыла, што ў Полацку, і не адзін разведчык, што Васіль Крамнёў. Не крыўдуй... — На момант Кантаровіч замоўк, відаць, нешта вырашаючы, потым спытаў: — Можна мне сказаць Вайцёнку, што я цябе бачыў?
— А ён што...
— Праз два дні будзе тут.
— Я хацеў бы з ім сустрэцца.
— Тады будзь на базе Шаблюка роўна праз два дні, ноччу, у дваццаць чатыры нуль-нуль. За тваё здароўе.
IX
Развітваючыся з Крамнёвым, Кантаровіч яшчэ раз напомніў месца і час сустрэчы з Вайцёнкам, але не сказаў, ці будзе сам прысутнічаць пры гэтай сустрэчы. Ды і наогул прамаўчаў, ведае ён, Кантаровіч, гэтую «базу» ці толькі чуў пра яе ад Вайцёнка. У практыцы работы падпольшчыкаў такое — звычайная з’ява, і таму ад лішніх пытанняў Васіль устрымаўся. I цяпер, падыходзячы да разбуранага хлеўчука, ламаў галаву, што яму сказаць Ігнату і што рабіць з «бабскім гарнізонам». Выселіць такую кабету, як «старшыніха», відаць, будзе цяжэй, чым выбіць паўсотню эсэсаўцаў з жалезабетоннага дота.
Шаблюк таксама не спяшаўся пытаць у Васіля пра вынікі яго сустрэчы са старастам, бо і ён даўно ўжо ведаў, што справа гэта дохлая: нават партызанскія разведчыкі, многіх з якіх ён помніў яшчэ падшыванцамі і не раз частаваў крапівой, а то і лазінай, злавіўшы ў сваім багатым садзе, не дужа ахвотна дзяліліся з ім навінамі, хіба толькі за сталом, у кампаніі з потным глячком. Ну а гэты — рэ-гу-ляр-нік, хрэн з такога што выцягнеш!
Ды, калі ужо казаць праўду, у гэту мінуту ніякія навіны і не дужа яго цікавілі. Куды больш хваляваў незразумелы дух, што веяў ад «рэгулярніка», надакучліва казытаў яго чуйны нос, асабліва калі Крамнёў аказваўся побач ці злосна лаяўся, наскочыўшы на корч або непрыкметную купіну. «Чым жа гэта Савельіч так нафарбаваў «рэгулярніка»? — пакутаваў стары рыбак.
Нарэшце цярпенне ў яго лопнула, ён тузануў Васіля за рукаў і таямніча прашаптаў:
— Скажы, саколе, у якую святую вадзіцу ты абмакнуў свае вусны? Усё магу распазнаць: і пяршак, і «маскоўскую», і «польскую», нават шнапс фрыцаўскі, а вось гэты боскі пах!.. Дыхнеш, а мая галава — шусь, і паплыла, ніба гэта нясе мяне мая Гэлька, п’яненькага, купаць у рацэ.
Думаючы пра свае няпростыя справы, Крамнёў не адразу зразумеў, пра што чаўпе гэты баламут з кулямётам. Але, сустрэўшыся з яго блакітнымі вачыма і ўбачыўшы там сляды найглыбейшых душэўных пакут, заўважыўшы, з якім замілаваннем ловіць ён сваім вострым носам паветра, Васіль спыніўся і так зычна засмяяўся, што нават сам Шаблюк не на жарт спалохаўся.
— Ды ты што? — замахаў ён рукамі. — Гарнізон разбудзіць захацеў?
— Ладна, ідзём. Пасля ўсё раскажу, — паабяцаў Крамнёў, махнуўшы рукавом па вачах, дзе свяціліся дзве вясёлыя слязінкі. — Ды вось што скажы мне: як нам вызваліць ад жанчын тваю базу?
— А... а гэта навошта? — не зразумеў !гнат.
— Трэба. — Крамнёў на момант замоўк, але тут жа, успомніўшы, што Вайцёнак хутчэй за ўсё ўжо не раз быў у гэтай зямлянцы, паведаміў, як нешта зусім малаважнае: — Праз два дні дзед Рыгор тут будзе.
— Ды ну?! — аж падскочыў Ігнат.
— Точна. Не будзем жа мы пры чужых людзях?
— Э-э, Васіль Ьанавіч, — загарэўся Iгнат, — ды зараз гэта Гэльчына войска шугане з маёй базы, як вераб’і з канапель, што ката ўгледзелі. Ану, ступай весялей! Да раніцы ўсё трэба зрабіць, адкладваць нельга ні на мінуту.
— А можа, усё ж няхай яшчэ суткі пабудуць?
— Суткі?! Ну, калі маю Гэльку тут пакінуць яшчэ на суткі, то пасля сам адсюль уцячэш, — паабяцаў Шаблюк. — Яна хітрэй за ўсю тваю спецгрупу, хутка ва ўсім разбярэцца. Так што шыбуй за мной, будзем браць на абардаж.
!гнат пёр цераз худасочны арэшнік напралом, нібы спалоханы дзікі казёл. I чым бліжэй было да яліны, пад якой хавалася «база», тым больш рабіў шуму і трэску. I цяжка было паверыць, што ўсе гэтыя суткі ён правёў на нагах, па пакручастай рачулцы цэлы дзень гнаў сваю пласкадонку, цягаў мех рыбы, а цяпер валачэ гэты нялёгкі «дзягцяр».
Забраўшыся пад знявечанае дрэва, !гнат павесіў на абламаны сучок кулямёт і ціха шапнуў Васілю:
— Паглядзі, ці на месцы лодка. А я... — Ён схіліўся над «люкам» і голасна крыкнуў: — Гэлька, спіш?!
— Што, што здарылася? — вынырнула з падзямелля кучаравая галава Г аліны Пятроўны. — Чаго гарлапаніш?
— Збаў громкасць. Немцы. Уваходзяць у вёску. Цэлы батальён. А можа, і два. Чорт іх лічыў. Відаць, пачнецца аблава.
— А божухна! — пляснула ў далоні Пятроўна, і яе і без таго вялікія карыя вочы сталі па яблыку. — Што ж рабіць?
— Слухаць маю каманду. Ясна? — адрэзаў Iгнат голасам, на грозную сілу якога і сам не разлічваў. — Спускайся ўніз і дапамажы сваім бабам сабраць дзяцей. Ды рызманоў сваіх бабскіх не пакідаць!
Вохкаючы і ўсхліпваючы, кабеты мітусіліся па зямлянцы. Радыстка, якая чамусьці не паверыла ўзнятай !гнатам трывозе, ціха ляжала на нарах, з галавой накрыўшыся нейкім рызманом. Прывучаныя да ўсяго дзеці спалі, а завадатар усяго гэтага гармідару зручна ўсеўся пад ялінай і нецярпліва чакаў, калі вернецца з балота Крамнёў.
Х
Сустрэча з Фамой Кантаровічам многа дала Васілю Крамнёву, але не вырашала ўсіх яго спадзяванняў. I першае, самае важнае з іх: хто такі сёння Пётр Фаміч Кантаровіч? Як апынуўся ён у Бярэзінску, ды яшчэ на такой высокай пасадзе? За якія асобыя заслугі такі шчодры дар?
Тое, што ён пачуў ад бацькі Пятра, не развеяла сумненняў разведчыка. Бургамістр? Ну і што? Фашысты ахвотна бяруць у свае ўстановы людзей адукаваных, ды пакрыўджаных савецкай уладай. Узялі і Пятра Фаміча, ды і самога прафесара, Фаму Савельевіча Кантаровіча. Але куды больш ахвотна падбіраюць фашысты адпетых мярзотнікаў: забойцаў, зладзеяў, здраднікаў, дэзерціраў, якім вайна і раптоўная акупацыя расчынілі турэмныя дзверы. Паліцэйскія гарнізоны ў гарадах і вёсках, захопленых ворагам, кішма кішэлі гэтымі падонкамі. Але да катэгорыі нелюдзей, на думку Крамнёва, ні Пятро, ні Фама Савельевіч не належалі. Так, і аднаго, і другога глыбока пакрыўдзілі. Але хіба гэта падстава, каб аднесці іх да здраднікаў? Хіба мала людзей, нават і з ліку пакрыўджаных, закінула вайна ў гэтыя ж варожыя ўстановы зусім з іншымі мэтамі? Не, не трэба рабіць скараспелыя вывады!
«Пачакаю Вайцёнка. Рыгор — падпольшчык другога калібру, і можа ведаць нешта больш канкрэтнае. I пра Пятра Кантаровіча, і пра брыгаду Дубровіча», — нарэшце заключыў Крамнёў і супакоіўся.
Соня ўсё яшчэ спала, і гэта суцешыла капітана: значыць, ёй стала лепш. Хоць бы хутчэй прыйшоў Вайцёнак! У яго — вялікія сувязі. Можа, удасца звязацца з Масквой, папрасіць самалёт, адправіць Соню на Вялікую зямлю ў шпіталь. Ёй так трэба лячыцца!..
Трывога за Соню ні на дзень не пакідала яго. Трывожыўся ён і за свой лёс.
Што Соня загінула ў блакадзе, на Высокай выспе, ужо ведалі і ў Маскве, і ў Цэнтры. А вось пра яго... Хто і што ведаў пра яго, капітана Васіля Крамнёва? Адстаў ад самалёта? Адставаць можна па-рознаму. I пра гэта ў Цэнтры маглі падумаць, бо ніякіх іншых звестак пра далейшы лёс камандзіра спецгрупы, начальніка штаба партызанскога злучэння, ніхто не меў.
Не ўсё было ясна Крамнёву і ў справе Пятра Кантаровіча, на якога ён тайна ўскладваў сякія-такія надзеі. Чаму Кантаровіч-стараста з такой нянавісцю гаворыць пра Кантаровіча-бургамістра.
Так, Васіль ужо зразумеў, што Кантаровіч-стараста трымае сувязь з партызанамі, а магчыма, і з нашай аператыўнай разведкай. Прыклад таму — рэгулярныя сустрэчы з Вайцёнкам. Але такое магло стацца і не па закліку ўласнага сэрца. Такое маглі прадыктаваць безвыходныя абставіны: ці дапамагай і жыві, ці...
На нарах паварушылася Соня, выглянула з-пад коўдры:
— А гэты... шатландскі стралок... яшчэ не вярнуўся?
— Хто-о? — Васіль здзіўлена паглядзеў на радыстку і, зразумеўшы, пра каго яна пытае, бухнуўся на нары і заліўся вясёлым смехам. Вельмі ж ужо трапным было параўнанне! На момант Крамнёву ўявілася карыкатурная пастава Шаблюка, з рэдзенькай «казлінай» бародкай, у спадніцы-штанах, скроеных з шэрай салдацкай коўдры. Але, убачыўшы Сонін твар, бледны, змучаны, яе вочы, поўныя трывогі і болю, змоўк. Ён не разумеў, чым пакрыўдзіў радысту, але адразу ж заўважыў, што яго весялосць ёй не спадабалася.
Нейкі момант яны маўчалі, потым Соня асцярожна села, ціха папрасіла:
— Дай, калі ласка, вады... — Вярнуўшы кварту, доўга і са страхам аглядала змрочнае падзямелле, потым зноў нырнула пад коўдру.
— Соня, табе нездаровіцца? — прысеўшы побач, асцярожна спытаў Крамнёў.
— Так... нічога, — плечы яе нервова ўздрыгнулі. Нейкі момант ляжала нерухома, потым рыўком скінула з сябе коўдру і, схапіўшы руку Крамнёва, задыхаючыся зашаптала: — Вася, калі ж усё гэта скончыцца? Як толькі заплюшчу вочы, жоўтае бервяно... Божа, калі яно знікне з маіх вачэй? Няўжо так і будзе вісець нада мною ўсё жыццё?
— Пройдзе, Сонейка, пройдзе, — абняўшы дзяўчыну за плечы, прашаптаў і Васіль, стараючыся надаць свайму голасу ўпэўненасць, хоць і сам не верыў у тое, што кажа, хоць і разумеў, што і яна не верыць у праўдзівасць яго суцяшэнняў, не верыць і ўсё ж ўдзячная яму за спагаду, за шчырую цеплыню гэтых слоў, за той боль, яго, Васіля, боль, які ў ім хаваецца. Соня прыціснула руку капітана да сваёй бледнай гарачай шчакі, заплюшчыла вочы.
Скамянеўшы, баючыся паварушыцца, Васіль сядзеў каля Соні аж пакуль не пачуў яе спакойнае роўнае дыханне. Потым асцярожна вызваліў руку і ціха выйшаў з зямлянкі.
«У Маскву, на Вялікую зямлю, у шпіталь, — працягваючы думаць пра Соню, паўтараў Васіль, сам па плечы завязшы ў халоднай макрэчы. — Толькі б хутчэй прыйшоў Вайцёнак. Толькі б даць у Цэнтр радыёграму!»...
ХІ
Яны з’явіліся на выспе роўна ў поўнач. !шлі няспешна, адзін за адным, след у след. Першым — Рыгор Вайцёнак, за ім — Фама Кантаровіч. Апошнім дыбаў Ігнат Шаблюк. Усе трое былі без аніякай зброі, калі не лічыць сукаваты ядлоўцавы кій у руках старасты.
Па тым, як упэўнена спусціліся ў падзямелле Рыгор і Фама, Крамнёў зразумеў, што яны тут — не навічкі.
Падкруціўшы кнот у ліхтары, Фама Савельевіч адразу ж усеўся за сталом, а Рыгор яшчэ нейкі момант стаяў ля дзвярэй, моўчкі глядзеў на Васіля, нібы не верыў, што гэта сапраўды ён, Васька, Васіль Ьанавіч, капітан, потым рыўком абхапіў яго за плечы і заплакаў.
— Ну вось... Ну што вы? — сумеўся Васіль, стараючыся праглынуць горка-салёны ком, які раптам здушыў яго горла.
— Я так... я так... — Вайцёнак адхіліў ад сябе Васіля, паглядзеў яму ў вочы, вінавата ўсміхнуўся: — Стары стаў... Нервы... зусім развінціліся... — Рукой выцер вочы, заклапочана агледзеў «хату»: — А... а дзе ж...
— Тут я, дзядуля, тут! — саскочыла з нараў Соня, прытулілася да старога разведчыка.
— Яна!.. Белачка! — Рыгор лёгка, нібы дзіця, падняў на руках дзяўчыну, асцярожна пасадзіў на нары, прашаптаў:
— Не верыў, не верыў...
— Вось бачыце, жывая...
— Жывая! А каму ж яшчэ жыць?
— Ну што, пачнём, — азваўся Фама Кантаровіч. — Часу ў нас не так і багата, цяпер днее рана.
— Ага, пачнём, — схамянуўся Рыгор, пагладзіў залатыя валасы радысткі, на вуха шапнуў:
— Я гасцінчык прынёс табе. Ну ды потым...
— Што, дзядуля, што? — загарэлася Соня.
— Потым, потым, — загадкава паўтарыў Рыгор і паспяшаўся да стала, дзе яго ўжо чакалі Васіль і Фама Кантаровіч.
XII
Стол, адным бокам «навечна» прыкаваны да сцяны, яўна не быў прыстасаваны ні для прыёму гасцей, ні для шырокіх нарад. Таму Фама Кантаровіч заняў лаву справа, Ігнат — злева, а Крамнёву і Вайцёнку засталося месца ў цэнтры.
Соня, хоць і яе запрасілі, засталася на нарах, а потым, зняўшы са сцяны свой аўтамат, і зусім выйшла з зямлянкі.
Кантаровіч, не спяшаючыся, развязаў папку, акуратна расклаў на стале паперы, зірнуў на Вайцёнка:
— Пачнём?
Рыгор кіўнуў. Кантаровіч разгладзіў нямецкую карту-двухвёрстку, перадаў яе Крамнёву:
— Вам як начальніку штаба партызанского злучэння. Гэта — план дыслакацыі немцаў, якія акружылі Палік і Домжарыцкія балоты. Па стане на дзесятае мая. Я ўсіх вашых хітрых знакаў не разумею, усё зроблена рукою былога штабнога работніка, кадравага афіцэра, так што вы, спадзяюся, адзін аднаго зразумееце.
— Дзякую, Фама Савельевіч, — прамовіў Крамнёў і запытальна паглядзеў на Вайцёнка.
— Бяры, у мяне ёсць копія, — ціха адказаў Вайцёнак.
— Яшчэ раз — дзякую, — хаваючы карту ў планшэт, паўтарыў капітан. — Думаю, што яна мне спатрэбіцца ў самым хуткім часе.
— Дай Бог, але гэта не ўсё. Вось тут, — Кантаровіч паказаў запячатаны канверт, — спіс дыверсантаў, якіх немцы закінулі ў наш тыл — іх сто восемдзесят два, і спіс тых, хто будзе неўзабаве туды закінуты. !х — сто пяцьдзесят. Яны заканчваюць разведвальна-дыверсійную дэсантную школу. Усе — уласаўцы. Вучацца тут, у нашым раёне.
Крамнёў зноў паглядзеў на Вайцёнка.
— I гэта бяры. Ёсць копія, і не адна. Сёння спіскі будуць у Маскве.
— С-с-сёння?!
— Ага, сёння. Слухай далей.
— А гэта ўжо слухай ты, Рыгор. Загадана перадаць вусна. У пачатку чэрвеня супроць брыгады «дзядзі Колі» выступіць васьмітысячныя дывізія карнікаў, якая мае дзесяць танкаў, мінамётны полк, чатыры артбатарэі сярэдняга і буйнага калібру. З паветра дывізію будзе падтрымліваць эскадрылля бамбардзіроўшчыкаў. Мінск рэкамендуе неадкладна перавесці брыгаду на левы бераг Бярэзіны. Туды ж павінны перайсці і ўсе іншыя брыгады, што на Паліку. Сваімі сіламі яны ні ў якім разе не стрымаюць наступлення фашыстаў. Гэта, падкрэсліваю, не мая думка.
— Зразумела, Фама Савельевіч! Я заўтра ж буду на Паліку.
Кантаровіч згодна кіўнуў галавой, кінуў у печку папку, вярнуўся да стала:
— Ну а ты, камендант, чаго прыціх?
— Чакаю, — сціпла адазваўся Шаблюк.
— Ну, калі чакаеш, то слухай. Тыя людзі, пра якіх я табе казаў, павінны прыбыць сюды ў канцы гэтага тыдня. Шаснаццаць чалавек. Зброя ў іх — свая. Могуць прыйсці не адразу ўсе — як складуцца абставіны. Пароль — «чорны бэз».
Чорны бэз... Чорны бэз, — паўтарыў Iгнат, утаропіўшы свае хітрыя вочы ў столь. — Чорны бэз... Слухайце, Фама Савельіч, а чаму бэз — чорны?
— А таму, каб не кожны дурань мог так падумаць, — кінуў у адказ Кантаровіч, якога хітрая наіўнасць Шаблюка часам смяшыла, а часам і злавала.
— Ну так ужо і кожны дурань, — пакрыўдзіўся !гнат, і гарэзлівыя чорцікі, якія толькі што весела скакалі ў яго вачах, зніклі.
Ён зняў з крука ліхтар і ўжо сур’ёзна спытаў: — Павячэраем? — I, не чакаючы агульнае згоды, пайшоў паміж нараў да супрацьлеглай сцяны. Ля сцяны стаў на калені, нешта пашукаў пад нарамі то з аднаго, то з другога боку і, відаць, не знайшоўшы тое, што трэба, абапёрся рукой аб сцяну, зноў стаў на ногі. I... здарылася нешта неверагоднае. Глухая, маналітная сцяна пад рукой Шаблюка раптам уздрыгнула, і яе левы бок ціха-ціха папоўз, знік за нарамі. У сцяне ўтварыўся цёмны праём — звычайныя, як прайсці чалавеку, дзверы. Задаволена глянуўшы на Васіля, які са здзіўленнем сачыў за кожным яго рухам, Ігнат падняў над галавой ліхтар і знік за гэтымі дзвярыма.
***
Сядзелі за сталом, на сваіх ранейшых месцах, і толькі стол цяпер меў зусім іншы выгляд. Дзелавыя паперы зніклі. У цэнтры стала стаяў запацелы глячок, вялізная талерка з вяндлінай, ляжалі кольцы кілбасы, некалькі салёных гуркоў, цыбуліна, непачаты бохан хлеба, некалькі антонаўскіх яблыкаў, сонечна-жоўтых і такіх празрыстых, што праз іх залацістую мякаць, нават пры цьмяным святле ліхтара, глядзелася кожнае зярнятка.
— Гэта — для Соні! — аб’явіў Вайцёнак і накрыў яблыкі бялюткім ручніком. — А гэта — нам, — паклаў ён на запацелы глячок. — Будзем баляваць. Адзначым і тваё, Ьанавіч, і Соніна ўваскрэсенне. Мы, каюся, пахавалі вас...
— А мяне чаму? — засмяяўся Васіль. — Ладна радыстку...
— А таму, Вася, — перапыніў яго Вайцёнак, — што і Валя мая, і твой Міхась Шапавалаў паведамілі, што ты ў Маскву не вярнуўся. Прыкрыў сабою і самалёт, і сяброў-рэгулярнікаў, калі немцы на аэрадром уварваліся...
— Ну так ужо і прыкрыў... — сумеўся Крамнёў, а Рыгор адмахнуўся:
— Маўчы, хлопец. Я ж цябе добра знаю. Кліч радыстку.
XIII
«Балявалі» не доўга. Раз-другі дзынкнулі шклянкамі, і Фама Кантаровіч заспяшаўся:
— Я, браткі, пакідаю вас. Служба! — Ён сумна ўсміхнуўся і, больш нічога не сказаўшы, пакінуў зямлянку.
— Ну а мы яшчэ пасядзім, — крыху памаўчаўшы, прамовіў Рыгор. — У мяне ёсць гадзінка ў запасе.
— Дзядуля, а дзе падарунак? — усміхнулася Соня.
— А-а, падарунак! Ёсць, дачушка, ёсць... Ігнат, прынясі маю скрыначку.
Шаблюк нырнуў пад нары і ўрачыста паставіў на стол цяжкую квадратную скрынку.
— Рыгор Ьанавіч, што гэта? — сумелася Соня.
— Радыёстанцыя.
— Што-о-о? — Соня павольна паднялася з лавы. — Р-радыёстанцыя?
— Ага, радыёстанцыя, — спакойна паўтарыў Вайцёнак. — I сёння мы з табой яе апробуем. А пакуль ідзі, правер, ці ўсё ў ёй ладна. !гнат табе дапаможа. Ён таксама ў гэтай справе нешта кумекае.
Застаўшыся з Крамнёвым адзін на адзін, Рыгор пасадзіў яго побач з сабою, абняў за плечы і ціха загаварыў:
— Параіцца, Вася, хачу з табою... Думаў я, думаў і рашыў: не пойдзе наш Дубровіч сюды, на Палік.
— Не пойдзе? Але ж...
— То і бяда, што на вайне шмат гэтых «але»... Так, планавалі. Ды план на вайне — што пухір на вадзе: кранеш пальцам, а ён і лопнуў. А наш «пухір» не палец крануў, — блакада і голад. Голад і доўгая блакада знясілілі людзей, і не могуць яны прыйсці да нас. Ні фізічных сіл, ні зброі не хопіць. Пустыя і жываты, і вінтоўкі. Ні хлеба, ні патронаў...
— Пачакайце, — сумеўся Васіль. — Куды ж, па-вашаму, ён можа падацца... галодны і з пустымі вінтоўкамі?
— Ёсць куды. I я думаю, што ён туды зараз і кіруе.
— I далёка гэтае «куды»? — памаўчаўшы, спытаў Крамнёў.
— Далекавата. Але, — сумна ўсміхнуўся Рыгор, — думаю, што ў нас з табой сіл хопіць, каб дайсці «туды»...
Раздзел чацвёрты
Удар маланкі
I
Барсучыныя горы — дзіўнае стварэнне фантазёркі-прыроды. Рэдкая для тутэйшых мясцін гара, нібы даўно анямелы вулкан, узнялася над пушчай метраў на трыста, на амаль плоскай вяршыні якой, нібы слуп чорнай стылай лавы, стаіць чубок састарэлых ялін, што ў нейкім дзікім экстазе спляліся між сабою магутнымі калючымі лапамі.
Гару тугой халоднай пятлёй абвіла вузкая, нібы штучны глыбокі канал, рачулка — безымянны прыток Ціхай Лані, які за стагоддзі падтачыў крутыя берагі, і цяжкія цёмна-шэрыя глыбы акамянелага вапняку грозна вісяць над амаль нерухомай цёмнай вадой. Падступіцца, трапіць на вяршыню гары можна толькі з заходняга боку, дзе рачулка, нібы знарок, пакінула людзям вузенькі, як праехаць вясковым калёсам, праход. Ды на амаль голай вяршыні гары чалавеку няма чым пажывіцца, то і гэта мізэрная палоска зямлі даўнымдаўно зарасла калючымі кустамі ажынаў ды дзікім маліннікам.
Узнесла прырода нешта велічна-халоднае, амаль непрыступнае, ды, расчараваўшыся непатрэбствам свайго стварэння, кінула яго на здзек асеннім дажджам, зімовым завірухам ды марозным вятрам.
Ёсць на беразе безымяннай рачулкі, у змрочнай глыбіні дзікай пушчы забытая богам горачка, а на ёй — партызанская база яшчэ тых, даўніх часоў, калі па шматпакутнай беларускай зямлі гулялі польскія «жалнежы», і па-новаму абжытая зараз, у крывавая дні вайны з нямецкімі фашыстамі.
Камбрыг Мірон Дубровіч, стараючыся нікога не патрывожыць, яшчэ да сонца пакінуў штабную зямлянку, у якой жыў у сорак першым і ў якую вярнуўся цяпер, майскім днём сорак чацвёртага. Карцела агледзець былыя
ўладанні, а кажучы праўду, адшукаць і праверыць свае даўнія сховы, ад якіх сёння цалкам залежаў лёс яго знясіленай голадам і цяжкімі баямі брыгады.
Ён выбраўся з чэпкіх зараснікаў і спыніўся на голым месцы, на краі абрыва, што вісеў над ракою. I нечакана пачуў знаёмую песню:
И-идет война народная,
С-священная в-в-война!..
Дубровіч азірнуўся на голас і ўбачыў Антона Сімука, свайго былога эмтээсаўскага механіка, а цяпер брыгаднага разведчыка і адначасова «начбоя». Антон сядзеў на круталобым камені, цягнуў дурным голасам песню і з дубовага круглячка стругаў сабе лыжку. Яго ранейшая лыжка, адлітая з крыла самалёта, збітага партызанамі яшчэ ў сорак другім, засталася дзесьці ў возеры ці на тым злашчасным перашыйку.
П-пусть ярость благородная
В-вскипает...
— Ах, маць тваю! — Антон злосна плюнуў, шпурнуў у кусты цяжкі, як кавалак рэйкі, дубовы круглячок, якому не мог даць рады, сунуў у рот парэзаны палец і пачаў шукаць у кішэнях бінт, якога там даўно не было. Знайшоў нейкую анучу, якая, відаць, выконвала ролю насоўкі, пачаў бінтаваць палец, а Дубровіч, не жадаючы бянтэжыць добрага чалавека, зноў нырнуў у кусты.
I зноў нічога там не знайшоў. Затое знайшоў Антона, які поўзаў па траве на каленях ды шукаў свой злашчасны непакорны круглячок.
— Ты што тут шукаеш? — нібыта здзівіўся камбрыг.
— Я? Ды так... табакерку згубіў, — сумеўся Антон і схаваў у кішэню парэзаную руку. — А вы як сюды трапілі ў такую рань?
— Таксама шукаю. Склады нашы згубіў. Вось і поўзаю па ламаччы. Помніш ямы, якія мы тут капалі ў сорак першым?
— Уга! — ажывіўся Антон і падхапіўся на ногі. — Ды вы зусім не там шукаеце. Хадземце, пакажу. Мы з дзедам Рыгорам іх яшчэ ўчора праверылі.
— Праверылі? — насцеражыўся камбрыг.
— Ды не, іх мы не чапалі. Знайшлі, паглядзелі. Як быццам цэлыя, не кранутыя.
— А-а, — з палёгкай уздыхнуў камбрыг. — Цэлыя. Ну дык вось, Антон Пятровіч. Бяры ногі ў рукі і айда ў маю зямлянку. Няхай Вайцёнак знойдзе Сіўцова. Бярыце самых моцных хлапцоў, рыдлёўкі — яны ёсць у «штабной» зямлянцы, — і газуйце да мяне. Будзем рабіць інвентарызацыю базы.
— О! Гэта я мігам! — Антон зноў кінуў у кусты свой злашчасны круглячок, імгненна знік сярод мізэрных каржакаватых дубкоў-ліліпутаў.
II
«Iнвентарызацыю» базы, усіх яе шасці патаемных падземных сховішчаў, закончылі, калі стомленае майскае сонца ціха знікла за лесам.
Усё збераглі Барсучыныя горы! Ад бляшанкі тушонкі да аўтаматна-вінтовачнага патрона. Нават выдатны зялёны брызент, некалі зняты з армейскіх павозак, якім былі старанна ўхутаны ямы з дабром ці проста пакінуты ў гэтых жа ямах пра запас, застаўся цалюткім: бяры і ўкрывайся ім ад непагоды.
Калі ашчадна траціць запас, што зберагла сакрэтная база, прадуктаў хопіць не менш як на месяц. А там... Вунь зусім недалёка, здаецца, пад
Оршай, а мо і бліжэй, грыміць дзень і ноч артылерыйская кананада, а па начах над неабсяжнымі балотамі кружаць увішныя «Мігі» і цяжка нагружаныя транспартныя самалёты.
I ўсё ж трэба спяшацца. Дзесяткі партызанскіх брыгад і атрадаў, тысячы і тысячы тых, хто разам з партызанамі адышоў у непрыступныя для ворага балоты, цяпер, акружаныя фашыстамі двайным і трайным кальцом, ядуць траву і кару дрэў, штодзень сотнямі гінуць ад голаду і хвароб, ад асколкаў снарадаў і мін, параненыя захлёбваюцца ў балотнай твані. Трэба ратаваць людзей! Неадкладна выводзіць іх з праклятых, непрыступных для ворага мясцін. Неадкладна! Брыгада па волі лёсу ці яе камандзіра аказалася ў тыле фашыстаў, якія зусім пра тое не ведаюць. Трэба зараз жа скарыстаць гэтую акалічнасць.
Штаб працаваў. На няўклюдным стале, збітым з тоўстых, даўно пачарнелых гарбылёў, гарэла свечка, яшчэ ў сорак першым прывезеная сюды з эмтээсаўскай крамы Рыгорам Вайцёнкам, ляжала, разгорнутая ва ўсю шырыню шылераўская аператыўная карта, а вакол стала, звесіўшы над картай галовы, моўчкі стаялі Хмара, Крамнёў, начштаба брыгады Васільеў і троху воддаль ад іх дзед Рыгор, на якога зрэдку заклапочана пазіраў палкоўнік Хмара.
— Ну, дык чаго ты маўчыш, Рыгор Ьанавіч? — нарэшце ўзняў галаву палкоўнік і ва ўпор незадаволена паглядзеў таму ў вочы. — Дзе? Ты можаш паказаць гэта на карце? Ты ж быў там не раз! I цяпер толькі што адтуль.
— Слухай, герой, — не выпускаючы з рук барады, спакойна, з усмешкай азваўся дзед. — У дзесяты раз кажу табе: я нічога ў гэтых малюнках, што на тваёй паперыне, не разумею. Хочаш ведаць, дзе зараз твае брыгады, ідзем, пакажу. А гэта, — кіўнуў ён на карту, — гэта, браток, для мяне фількіна грамата.
— Добра, — уздыхнуў Хмара. — Я падумаю.
Ён згарнуў карту, узяў з нараў шынель.
— Ты гэта куды на ноч гледзячы? — затрымаў яго каля дзвярэй Дубровіч.
— Прайдуся. Спаць не хочацца. А ты кладзіся. Пасты я сам праверу. Ага, пароль на сёння?
— Волга.
— Ну, спі спакойна. Бачу, ледзь на нагах трымаешся.
— Ды троху ёсць, — стомлена ўсміхнуўся камбрыг і, не распранаючыся, забурыўся на нары.
III
Нечаканая, неспадзяваная навіна, што прынёс з Паліка Рыгор Вайцёнак, з новай сілай абудзіла ў сэрцы палкоўніка цяжкі боль, які ледзь-ледзь прытупілі час і штодзённыя беды вайны.
— У вас была жонка? — у першы ж вечар, як толькі знясіленая шматдзённым блуканнем па пушчы брыгада размясцілася на вышыні і Хмара застаўся з Рыгорам адзін на адзін у «штабной» зямлянцы, асцярожна спытаў сувязны.
Хмара ўздрыгнуў. Такога пытання ад малазнаёмага чалавека ён не чакаў.
— Даруйце, — сумеўся Рыгор, — але... Бачыце, я зусім нядаўна быў у адной вашай брыгадзе там, на Паліку. I сустрэў жанчыну. Нехта сказаў мне, што гэта іх доктар, хірург, і што прозвішча ў яе... рэдкае прозвішча: Хмара. Тут я і ўспомніў вас.
— А зваць... як завуць яе? — падаўся да Рыгора палкоўнік.
— Не ведаю. Маладая, год мо трыццаці. Светленькая, худзенькая... Ну, ды там, у балотах, усе худзенькія, — уздыхнуўшы, дадаў Рыгор і заціх.
Хмара доўга сядзеў на нарах нерухома. «Беленькая... хірург... Божа, няўжо? Тут, у балотах!.. За сотні вёрст!»
I, нібы падхопленае віхурай асенняе лісце, пранеслася ў памяці яго не такое ўжо і далёкае мінулае...
***
...Калі ён ноччу 23 чэрвеня 1941 года забег у сваю кватэру ў Брэсце, то знайшоў яе пустой. На падлозе валяліся сшыткі сына-пяцікласніка, на тахце ляжалі яго ж падручнікі і проста кнігі, а дзверы адзінай шафы, дзе захаваўся ўвесь шматгадовы камсастаўскі набытак, былі расчынены, хоць у шафе ўсё было некранутым: віселі святочныя жончыны сукенкі, яго летні цывільны касцюм. Стаялі ўнізе яго і жончыны модныя туфлі. Трошку асобна вісела парадная афіцэрская форма з двума «шпаламі» на зялёных пятліцах гімнасцёркі.
Дзіцячага адзення ў шафе не было.
Леанід Пятровіч рынуўся ў другі пакойчык, дзе звычайна спаў дванаццацігадовы Сярожка і дзе быў яго столік, за якім ён рыхтаваў урокі. Пакойчык таксама быў пусты. На століку стаяла чарніліца, ляжалі ўроскід рознакаляровыя алоўкі, а каля століка на падлозе валяўся разбіты сандалік. Леанід Пятровіч для чагосьці падняў яго, доўга разглядваў, нібы вырашаў, варта ці не яго рамантаваць, кінуў пад стол і выйшаў у калідор.
На шырокай змрочнай пляцоўцы сутыкнуўся з суседам Стаўровым, работнікам абкома партыі, яшчэ маладым чалавекам, які нядаўна вярнуўся з фінскай вайны на пратэзе, пранізлівае рыпенне якога чуў за сцяною кожную раніцу.
Стаўроў, відаць, даўно заўважыў яго, а можа, і проста пачуў, што нехта зайшоў у кватэру суседа, і ціха стаяў, абапёршыся на чорную кульбу, чакаў, што будзе далей.
— Сцяпан Пятровіч, — памкнуўся да яго Хмара, — дзе...
— Ведаю, — перахапіў Стаўроў. — Сам кіраваў эвакуацыяй. Раніцай эшалон з сем’ямі адказных работнікаў адправілі на Мінск. З-пад агню выхапілі. Сяргей ваш сказаў мне, што ў яго ў Маскве...
— Сярожка? Паехаў адзін? А Зоя... Зоя дзе?
— Зоя Савельеўна ў крэпасці. Усіх медыкаў мабілізавалі і адправілі ў крэпасць. Першымі — хірургаў...
Хмара прыхіліўся да сцяны. Стаўроў асцярожна дакрануўся да яго пляча, уздыхнуў і, стараючыся не вельмі грукаць пратэзам і кульбай, знік у сваёй маленькай кватэрцы, дзе, ведаў Хмара, жыў адзін: прыгажуня-жонка, афіцыянтка рэстарана, з кімсьці збегла, як толькі ён вярнуўся са шпіталя на мыліцах...
Стаяў Хмара не доўга. Нізка над горадам пранесліся самалёты, і праз якую мінуту зямля нервова затузалася, нібы ад балючае раны.
«Па крэпасці? Ці па маёй абароне?» — Ён хуценька вярнуўся ў кватэру, адшукаў пад ложкам «аварыйны» чамадан, запіхнуў у яго сваю парадную форму, накінуў на плечы шынель і, зачыніўшы дзверы на ключ, выйшаў на вуліцу, дзе чакала машына.
Над крэпасцю павольна разгаралася злавеснае зарыва...
«Туды? Не, позна. Не праскочым», — Хмара кінуў на задняе сядзенне чамадан, ціха сказаў шафёру:
— На заставу.
Ды заставы ўжо не было. Вогненны смерч гуляў над граніцай, над пагранічнымі ўмацаваннямі. Зямля, неба, зоркі — усё перамяшалася ў чорна-вогненны вал, які з дзікім рыкам, свістам і завываннем злавесна каціўся на ўсход, знішчаючы ўсё на сваім шляху.
З размаху кінуў і яго ў цесны акопчык, засыпаў зямлёю. Колькі часу праляжаў ён, аглушаны разрывам авіябомбы? Колькі часу потым, крыху ачуняўшы, ішоў следам за вогненным валам, — на ўсход, да сваіх? Дайшоў. Магілёў... Смаленск... Ельня... Нарафамінская шаша... Маскоўскі шпіталь... Адна рука... I — Зорка Героя.
А фронт? Навошта ён фронту, абломак вайны з адной рукою! Спатрэбіўся! Генеральны штаб, разведупраўленне, «Цэнтр». Палкоўнік разведкі. I вось цяпер, чаго і ў сне не мог уявіць, — камандзір партызанскога злучэння!
Будучы ў Маскве, шукаў сына. Не знайшоў. Сказалі, што разам з цёткай, старэйшай Зоінай сястрой, эвакуіраваўся. Ні то кудысьці ў Сібір, ні то ў Сярэднюю Азію. А Зоя... няўжо яна выжыла ў агні Брэсцкай крэпасці? I калі выжыла, то як магла трапіць сюды, на Палік, ды яшчэ ў адну з яго брыгад? А дзе сёння тая брыгада, якую ён яшчэ і не бачыў? Бачыў аднойчы яе камандзіра там, на Высокай выспе, у бліндажы Дубровіча, дзе і фарміравалася злучэнне з трох асобных брыгад. Грандыёзная карная экспедыцыя фашыстаў раскідала злучэнне: каго — у балоты, каго — вось на гэтую гару. I дзе яны зараз, тыя дзве яго брыгады? Рыгор Вайцёнак ведае. А вось паказаць на карце не змог. Для яго карта — «фількіна грамата». Для яго, самародка-разведчыка, карта — яго ўласныя вочы, яго дзівосная памяць. Ён ведае на сто, дзвесце, трыста вёрст наўкол кожную сцежку, на якую хоць раз ступала яго нага, помніць кожную рачулку ці азярцо, куды хоць раз закінуў сваю самаробную вуду. А вось вайсковая карта... А якая карта можа быць для чалавека, які за ўсе свае 65 год жыцця ні разу не пераступіў школьнага парога? Усё жыццё яго, ад маленства да старасці, — конь, плуг, барана ды каса, а ў ліхую гадзіну — акоп і вінтоўка ды яшчэ святая нянавісць да ворага, які пасягнуў на яго поле і яго хату. А калі патрэбна ад яго нешта больш важнае, ідзі за мной, пакажу, што цікавіць — раскажу.
«Ну што ж, і пайду, — пакінуўшы штабную зямлянку і дзіўнага дзеда, думаў Хмара. — Там, у балотах, гінуць людзі. Не па сваёй волі я іх туды кінуў. Ды што гэта мяняе? Людзі гінуць. I сярод іх... худзенькая, беленькая... Можа, гэта і не яна? Як магла яна трапіць сюды? Ды адкуль, з такога пекла!..»
Так, размаўляючы ў думках сам з сабою, блукаў па незнаёмай горачцы «абломак другой сусветнай вайны», як ахрысціў самога сябе палкоўнік Леанід Пятровіч Хмара, камандзір партызанскага злучэння. Ніякія пасты ён не правяраў, бо сам іх не ставіў і ведаць не ведаў, дзе яны ёсць. Проста хацелася пабыць аднаму са сваімі надзеямі і трывогай, а таму спалохана ўздрыгнуў, калі раптам пачуў грознае:
— Стой! Ні з месца!
— Волга, — хапатліва адазваўся ён і спыніўся, спрабуючы пры цьмяным святле шчарбатага месяца ўбачыць таго, хто так сурова і неспадзяванна абарваў яго думкі.
Людзі, што абступілі Хмару, былі незнаёмыя, але яны яго ўжо ведалі і яўна былі задаволеныя, што іх правярае сам камандзір злучэння, Герой, і што яны, хоць зусім і не героі, мурзатыя і абарваныя, не ўдарылі тварам у гразь перад высокім начальствам.
— Стой! Ні з месца!
— Волга. Я — Волга. Ну што тут у вас, ціха?
— Якое там ціха, таварыш палкоўнік. Салаўі! Смальнуць бы па іх. Усю душу перавярнулі!.. Не скажаце, які зараз час?
— Палова на другую... Слухайце, хлопцы, слухайце салаўёў. А больш — цішыню слухайце. Салаўі салаўямі, а як бы незнарок не заспявалі фашысцкія кулі.
— Ды які чорт занясе сюды фрыца?
— Чорт не занясе, а сам прыйсці можа.
— Няхай толькі сунецца! Будзе ляцець з гэтага бугра, што тая баба з прыпечка.
«Вось яны, партызаны...» — Хмара скупа ўсміхнуўся, асцярожна прабраўся скрозь рагаты дубняк на бераг ракі, спыніўся на краі крутога абрыву, які здаўся яму каньёнам, што некалі бачыў у Нарвегіі. Зірнуў уніз, як будзе ляцець з гэтага «прыпечка» фрыц, калі сюды сунецца. Па спіне прапаўзла халодная мурашка: добра будзе ляцець!
Хмара паправіў на грудзях аўтамат і праз усё той жа рагаты дубняк пайшоў да штабной зямлянкі.
IV
Была палова чацвёртай, а ў зямлянцы чамусьці ўжо ніхто не спаў. Сядзелі на лаве, каля самых дзвярэй, Віктар Дрозд і Антон Сімук. Абапёршыся рукамі на чаранок новенькай сапёрнай рыдлёўкі, Сімук, здаецца, драмаў, а Дрозд, паклаўшы такую ж рыдлёўку на калені, нешта шаптаў на вуха Ваську Груку, які «па-турэцку» прымасціўся проста на зямлі.
Хмара ціхенька, на дыбачках, стараючыся нікога не патрывожыць, прабраўся да нараў, кінуў на іх аўтамат і шынель, прыляпіўся побач з камбрыгам. Дубровіч коса, цераз плячо, зірнуў на яго, нібы палкоўнік зусім недарэчы абарваў яго, Міронавы довады, але тут жа спахапіўся, прыветліва кіўнуў галавою і, нейкую секунду памаўчаўшы, усё так жа ціха, але горача загаварыў:
— ...Разумееце? Адначасова, мінута ў мінуту. Мая брыгада б’е адсюль, з тылу. Усімі сіламі, усімі сродкамі. А брыгады «Разгром» і «Лявона» — у лоб. Нечакана і ў лоб! «Удар маланкі» — так назваў бы я гэту нашу, цяпер ужо, відаць, апошнюю аперацыю.
— I калі?
Усе зірнулі на палкоўніка. Той быў узрушаны, нават бледныя шчокі яго паружавелі.
— Я ўсё зразумеў, Мірон Ігнатавіч, — ён паклаў руку на плячо камбрыгу. — I вельмі рады. Вы нібыта прачыталі мае думкі. Рад. Ну, пра дэталі — днём. А зараз... — Ён перасеў на нары, скінуў з ног разбітыя боты.
Праз хвіліну спаў, з галавой укрыўшыся зялёным брызентам.
У зямлянцы доўга панавала цішыня, толькі ціха патрэсквала свечка, што стаяла на гарбатым стале. Дубровіч падняў з падлогі боты палкоўніка, падаў знак ардынарцу рукою.
— Слухаю, Мірон Ігнатавіч! — падляцеў Грук.
— Не крычы. На, падбяры пару па гэтым памеры. У яме нумар чатыры ёсць скрынка з абуткам для камсаставу. Боты паставіш каля нараў.
— Толькі боты?
— Бяжы, — адмахнуўся камбрыг і павярнуўся да Крамнёва. — Васіль Ьанавіч, план абароны карнікаў вакол гэтых балот, што прынёс нам Фама Кантаровіч, у вас? Дайце на хвілінку.
Ён разгарнуў на стале паверх сваёй пашматанай двухвёрсткі новенькую карту-план, зробленую вопытнай і ўмелай рукою, паглядзеў на камандзіра брыгаднай разведкі:
— Разумееш? Гэта, Сіўцоў, ужо заданне табе. Даставай сваю карту, слухай і адзначай. Вось ад гэтае вёскі, — тыцнуў ён пруцікам у карту-план, — да вось гэтай, — пруцік гульнуў далёка ўбок, — абмацай кожны метр нямецкай абароны. Правер, ці ўсё на месцы. Калі што — адзнач любую змену. Асобна зафіксуй больш-менш слабыя месцы ў абароне немцаў. Як лепш да іх падступіцца. Удакладні, якія змены адбыліся ў бліжэйшых гарнізонах. Ці на месцы артылерыйскія і мінамётныя батарэі.
— Зразумела, Мірон Ігнатавіч, — згарнуў сваю карту Сіўцоў. — Колькі ў мяне часу на гэта?
— Тыдзень. Сёння... чорт вазьмі, лета! Першае чэрвеня. Даложыш сёмага раніцай, і ні днём пазней. Ясна?
— Ясна, — усміхнуўся былы настаўнік.
— Ну то і добра. !дзі, ды асцярожным будзь. А мы тут, — камбрыг паклікаў Антона Сімука: — Людзі гатовы? Усе — на «круг». Паглядзім твае «танкі» ды праверым сваю артылерыю. Ці не завяліся краты ў ствалах нашых «саракапятак».
— Мірон !гнатавіч, хвіліначку!
Дубровіч спыніўся. Да яго з паперкай у руцэ спяшалася радыстка Соня Кавалёва.
— Што, Соня? — занепакоіўся камбрыг.
— Вось. З Масквы. З нашага штаба.
Камбрыг асцярожна ўзяў з рук дзяўчыны паперку:
«Віншуем Героем і званнем генерал-маёр. ЦШПР».
Дубровіч здзіўлена паглядзеў на радыстку, разгублена абвёў вачыма групу разведчыкаў, што з рыдлёўкамі ў руках насцярожана сачылі за ім, і неяк нясмела ні то спытаў, ні то загадаў:
— Што, хлопцы, пойдзем? Світае ўжо.
V
«Склады» зброі і боезапасу, як і падземныя сховішчы на Барсучыных гарах, знайшлі не адразу. «Круг», некалі здратаваны коламі брычак і аўтамашын, ботамі лесарубаў, што два гады цягалі сюды нарыхтаваны для шахтаў Данбаса крапежнік, зарос высачэзнай, па пояс, травою і папаратнікам, маладым арэшнікам, бярозкамі ды яшчэ чорт ведае чым, густым і калючым. Адзіная лясная дарога, што некалі вяла ад «круга» да льнозавода, а там — да невялічкай чыгуначнай станцыі, таксама зарасла непралазнымі кустамі арэшніку, што, відаць, і зберагло партызанскія сховы. А можа, і не гэта. Два трактары «чэтэзэ» з прычэпамі і бочкамі, некалі кінутыя ў зарасніках ядлоўцу, таксама ніхто не крануў. Ды і кратаць не было каму. Вёсак паблізу не было, а калі дзе і засталося некалькі хат, то ў іх жылі дзеці ды бабы, якіх у гэтыя страшныя дні ў лес абаранкам не завабіш.
Нарэшце знайшлі і адкапалі батарэю «саракапятак», прыкацілі на «круг», траву на якім сяк-так прымялі нагамі. Агледзелі. Дубровіч паківаў галавою: новенькія!
— А чорт іх тут узяў! — раўнадушна заўважыў Сімук, выціраючы травой перапэцканыя рукі. — Во, зірніце: на іх салідолу — на палец. — Крыху памаўчаўшы, нібы нешта прыпамінаючы, ажывіўся: — Мірон Ігнатавіч, — помніце, вы ў зямлянцы сказалі: «Паглядзім твае танкі». А што, калі і сапраўды гэтыя дзве ламачыны зрабіць танкамі?
— Ты, Антон, выпадкова не выпіў? — усміхнуўся камбрыг.
— Ды не, не даў Вайцёнак. А пра танкі я сур’ёзна. Бачыце, якія яны малыя ды зграбныя, — паказаў ён на «саракапяткі». — Стаў у прычэп і палі. А трактар... ноччу сам чорт не ўцяміць, паўзе гэта трактар ці танк. Раве матор, ляскаюць гусеніцы. I гармата пуляе. Кулямёты яшчэ можна паставіць, ручныя.
Камбрыг уважліва паглядзеў на свайго былога механіка, а Віктар Дрозд, які ў тэхніцы таксама «з’еў сабаку», нейкі момант стаяў і глядзеў на сябра разявіўшы рот. Потым ціха прашаптаў:
— Кулібін! Антошка, Сталінскую прэмію не гарантую, а вось фрыцаўскую балванку першай ступені атрымаеш абавязкова.
— Сам ты балванка, — без аніякай злосці буркнуў Сімук.
— Дрозд, кліч сюды хлопцаў, — абарваў драздоўскі гумар Дубровіч. — Хапайце гэтага аднарогага казла, паглядзім, як ён памесціцца ў прычэпе.
VI
«Рэканструкцыя» трактароў закончылася вечарам чацвёртага чэрвеня. Цяпер паўстала новае пытанне: дзе прытуліць «бронетэхніку» да часу, калі настане патрэба кінуць яе ў бой.
— Загонім на наш бугор, — як нешта даўно вырашанае аб’явіў Сімук. — Усё роўна раку давядзецца фарсіраваць, немцы ж на тым баку.
— А пройдуць праз гэтыя джунглі твае «браневікі»? — усумніўся нехта з былых трактарыстаў.
— А куды яны дзенуцца?
Сякая-такая дарога на «бугор» усё ж была, — гэта прасека, якую зрабілі ў сорак першым «акружэнцы», калі на перадках ад брычак цягалі ў лагер кінутае разявамі-інтэндантамі дабро.
...Раніцай пятага чэрвеня 1944 года «танкі» Антона Сімука і Віктара Дразда, пасля надзвычай цяжкага шасцікіламетровага пераходу, выйшлі на зыходную пазіцыю.
VII
Вечарам гэтага ж дня палкоўнік Леанід Пятровіч Хмара і сувязны Рыгор Вайцёнак пакінулі Барсучыныя горы.
Перад тым як развітацца, камбрыг Дубровіч і камандзір злучэння правялі нараду сам-насам.
— У цябе, Мірон Ігнатавіч, цяпер ёсць радыёстанцыя і радыстка, якая ведае ўсе патрэбныя пазыўныя, — ціха гаварыў палкоўнік. — У мяне будзе таксама. У брыгаду «Лявона», калі помніш, мы паслалі радыста Крамнёва, такога рыжага старшага сяржанта. Спадзяюся, што ні з ім, ні з яго радыёстанцыяй нічога не здарылася. I як толькі я адшукаю Лявонава, адразу ж звяжуся з «Цэнтрам». У мяне там ёсць надзейныя людзі. Папрашу, каб у той час, калі мы рашым пайсці на прарыў, наша авіяцыя нанесла ўдар па ўчастку абароны немцаў, які мы ім пакажам. Ну а калі так не атрымаецца, ударым сваімі сіламі.
— Людзі твае там... траву ядуць... Ці падымуцца?
— Папрашу, каб неадкладна падкінулі прадукты.Толькі знайду, куды іх кінуць.
— То-та. Кругом на дзесяткі вёрст — балота...
— Вайцёнак казаў, што ў Лявонава ёсць энзэ. Дзесятак кароў і коней.
— Вось гэта ўжо нешта рэальнае. А я тут, у лагеры, шпіталь падрыхтую. Крамнёў таксама звяжацца з «Цэнтрам» ды са штабам Баграмяна. Папросім медыкаменты, добры хірург у мяне свой ёсць. Ну а прадуктаў і патронаў цяпер у мяне на адзін добры бой хопіць. А там...
— А там, думаю, ад немцаў і духу не застанецца. Фронт, відаць, ужо каля Оршы.
— Леанід Пятровіч! На вайне і вярста — дарога доўгая.
— Сёння не сорак другі. I не сорак трэці...
VIII
А ў гэты час Рыгор Вайцёнак, Антон Сімук і Віктар Дрозд на Рыгоравай лодцы гойсалі па рачулцы, што надзейна ахоўвала Барсучыныя горы.
Дзед Рыгор сцвярджаў, што на рачулцы, дужа глыбокай, ёсць перакат, даволі вузкае месца з нізкімі, але трывалымі берагамі, і што цераз гэты перакат партызаны дваццатых гадоў вазілі з зарэчных лугоў сена ў свой лагер, на гару.
Як і заўсёды, памяць не падвяла старога разведчыка. Перакат — вады паўаршына, дно — жвір, хоць цяпер залівай гудронам, — знаходзіўся трошку бліжэй, чым яго шукалі. Вось толькі правы, патрэбны партызанам бераг, аказаўся не такі ўжо і нізкі, бо ціхоня-рака за доўгія гады падтачыла і яго.
Ды бяда не дужа вялікая. Дзесятак добрых хлопцаў, дзесятак рыдлёвак, гадзіну-другую працы, і каці, хоць на легкавушцы!
...Вечарам, за гадзіну да адплыцця Вайцёнка і Хмары, «танкі» Сімука і Дразда памянялі пазіцыю, сталі ў кустах маладога арэшніку насупраць перакату...
IX
Прадчуванне не падманула Леаніда Пятровіча: «худзенькая, беленькая» і сапраўды аказалася яго жонкай, Зояй Савельеўнай Хмара.
З дапамогай старога Вайцёнка ён адшукаў яе на малюсенькай выспе сярод гразкіх балот. Тут рос дзесятак-другі старых ялін, на карослівых шэрых ствалах якіх, нібы струпы ад застарэлых язваў, віселі камякі даўно засохлай смалы. Пад гэтымі ялінамі, пад іх цяжкімі, амаль чорнымі лапамі і размясціўся шпіталь брыгады «Лявона», — некалькі буданоў, складзеных з такіх жа яловых лапак.
Зоя Савельеўна Хмара, адзіны хірург шпіталя, рабіла аперацыю. Малады партызан, распрануты да пояса, ляжаў на «стале», складзеным з жардзін і засланым асакой і нямецкай стракатай плашч-палаткай. Мажнога складу мужчына, відаць, асістэнт хірурга, у некалі белым халаце, стаяў ля «стала» і звычайнай сталярнай нажоўкай адпілоўваў партызану левую пасінелую руку. Прыгожы твар партызана быў белы, засыпаны буйнымі кроплямі поту, рот і вочы шырока раскрыты. Здавалася, зараз ён закрычыць і скочыць на дол, усланы рыжай ігліцай. Але хлопец — маўчаў. Глядзеў у неба і маўчаў.
Каля мужчыны з нажоўкай са шпрыцам у руках стаяла яна, Зоя Савельеўна Хмара. Твар яе таксама быў белы, і яна таксама маўчала.
Маладзенькая дзяўчына ў светлай паркалёвай сукенцы стаяла ля галавы хлапца, трымала яго правую, здаровую, руку і раз-пораз падносіла да яго кірпатага носа бутэлечку, — відаць, гэта быў нашатырны спірт. Дзяўчына таксама маўчала, а па яе амаль дзіцячым твары каціліся празрыстыя слёзы.
Нарэшце чалавек у калісьці белым халаце разагнуў спіну, кінуў у вядро ампутаваную руку, на белы ручнік паклаў пілку і пайшоў прэч ад «стала». Зоя Савельеўна зрабіла ўкол параненаму, павярнулася, каб узяць з рук дзяўчыны бінт і, ціха ўскрыкнуўшы, павольна асела на зямлю.
...За яе спінай, сціснуўшы сабе горла адзінай рукой, стаяў Леанід Пятровіч Хмара, якога яна пахавала ў вогненную чэрвеньскую ноч 1941-га, калі ёй сказалі, што пагранічнікі, якімі камандаваў муж, загінулі. Усе як адзін...
Х
Чалавеку не дадзена ведаць, адкуль прыйдзе дапамога ў самы крытычны момант у жыцці...
...Антося Вакуловіча ў Брэсце бачылі многія, ды мала хто ведаў. Маўклівы, ваўкаваты, ён не меў ні сяброў, ні добрых знаёмых. Ніхто толкам не ведаў, дзе ён нарадзіўся, дзе жыў усе свае трыццаць год. Казалі, што вырас на Гродзеншчыне, нават меў уласны хутар, ды жыў бабылём. У трыццаць восьмым яго ўзялі ў Войска польскае, у трыццаць дзевятым трапіў у нямецкі палон. Уцёк. Басцяўся па свеце, бо нехта спаліў яго хутар — струхлелую халупу. I вось з’явіўся ў Брэсце. Уладкаваўся на станцыі. Моўчкі хадзіў уздоўж саставаў, грукаў па колах вагонаў малаточкам. Састаў адыходзіў. Пакідаў перон і Вакуловіч.
Пачалася вайна. Прыйшлі фашысты. А Антось Вакуловіч так і застаўся на станцыі. Цяпер хадзіў са сваім малаточкам уздоўж эшалонаў тых самых гансаў і фрыцаў, што некалі паланілі яго. А на захад, у Германію, везлі новых палонных, жанчын, дзяцей, нарабаванае дабро.
Вось гэты Антось і выхапіў тады з бяды жонку падпалкоўніка Хмары, хірурга Зою Савельеўну, якую ведаць не ведаў і бачыць не бачыў.
...Як і ўвесь медсастаў крэпасці, 20 ліпеня немцы адправілі Зою на станцыю і, відаць, пакуль не ведалі, што рабіць з урачамі і медсёстрамі.
Ахоўваў медыкаў салдат з перавязанай левай рукой. Быў ужо прыцемак, на пероне святла не было. Стаяў пад параю доўгі вайсковы састаў, на платформах якога былі накрытыя карычневым брызентам аўташыны і нешта яшчэ ў вялізных скрынках. У самым канцы эшалона свяцілася акенцам цяплушка.
У салдата, відаць, вельмі балела рука. Паклаўшы на калені вінтоўку, ён люляў яе, моршчыўся, хваравіта заплюшчваў вочы.
Карыстаючыся паўзмрокам і няўвагай вартавога, урачы-мужчыны крадком знікалі пад платформамі эшалона, які, дарэчы, нікім і не ахоўваўся: крэпасць пала, фронт імкліва пакаціўся далей, на ўсход, а паралізаваны неспадзяванай бядой горад анямела маўчаў.
Тут, пад адной з платформаў, яе і ўбачыў Антось Вакуловіч. Ужо без халата, які валяўся між рэек, Зоя Савельеўна стаяла на шпалах на каленях, відаць, пачуўшы блізкія крокі, баялася варухнуцца.
Убачыўшы жанчыну, Антось сагнуўся, на нейкі момант сам здранцвеў, потым, хапатліва азірнуўшыся па баках, сарваў са сваіх плеч форменную куртку, кінуў на плечы жанчыне, выхапіў яе з-пад калёс на перон, прашаптаў:
— Маўчы!
Сілком правёў яе аж у цэнтр эшалона, падхапіў на рукі і беражліва апусціў на платформу пад колы вялізнага крытага грузавіка.
У гэты ж момант састаў ціха крануўся і праз якую хвіліну знік у густым шэрым паўзмроку.
— Так я і вырвалася з палону, — не раскрываючы вачэй, горка ўздыхнула Зоя Савельеўна. — Здаецца, праз тры дні, ноччу, эшалон спыніўся ў Барысаве. Успомніла, што ў Барысаве на Камсамольскай жыве мая знаёмая па медінстытуце, працуе ў бальніцы. Да яе і пайшла. Прыняла. Паўгода жыла ў яе, уладкавалася ў тую ж бальніцу, дзе працавала і Люся. А праз паўгода была ўжо тут, у лесе, у партызанскім атрадзе. Таксама Люся дапамагла... Яна падпольшчыцай аказалася...
Зоя ляжала на ахапку сухой асакі, паклаўшы галаву на калені мужа. Здаецца, ужо зусім супакоілася, як кажуць, прыйшла ў сябе. Стары Вайцёнак, які на ноч застаўся тут, на выспе, пачаставаў яе багатай вячэрай, і таму хіліла на сон.
— Параненых многа? — памаўчаўшы, спытаў Леанід Пятровіч.
— Хворых многа... Дызентэрыя, малярыя... Ядзім жа што папала... Нейкі час карміла раненых і хворых мясам... Рэзалі кароў і коней. Ды...
— Што — ды?
— Няма кароў... Заставаліся дзве, самыя лепшыя. Толькі дзецям на малако... Дзяцей у нас многа... Смерчаўцы з’елі...
— Як — з’елі? — уздрыгнуў палкоўнік.
— Так... Зарэзалі і з’елі... Яшчэ і цяпер ядуць... !х тут чалавек пяць. Жонкамі абзавяліся...
— Далёка яны? — пасля доўгага маўчання ціха спытаў Хмара.
— Ды не. Метраў трыста адсюль...
— Добра, Зоя, спі. Другая гадзіна.
Леанід Пятровіч прыхіліўся спінай да яліны, да болю сцяў зубы.
А Зоя Савельеўна і сапраўды імгненна заснула. У сне раз-пораз шукала яго руку, прыціскала да гарачай шчакі...
XI
Ранішнюю пабудку зрабіла «рама». Яна з’явілася высока над выспай, зрабіла шырокі круг і, відаць, нічога не выявіўшы, пайшла ў бок Паліка.
Асцярожна накрыўшы жонку шынялём, Хмара выйшаў з будана.
Пад ялінамі ў буданах-палатах зрэдку падавалі голас хворыя і параненыя. Стагналі яны асцярожна, здушана, відаць, баяліся, што пачуюць іх не толькі свае, але і тыя, што прытаіліся там, за балотам, у акопах і бліндажах, адкуль, хоць і зрэдку, прылятаюць снарады і міны і сюды, на выспу, ды шлях да буданоў ім заступаюць яліны: хапаюць сваімі магутнымі лапамі, у якіх яны і лопаюцца ад злосці, засыпаючы рыжай ігліцай парослую мохам зямлю.
Хворыя галодныя дзеці, наадварот, плакалі зычна, клікалі мам, прасілі есці.
Між панурых ялін, спатыкаючыся на карэннях, хадзіў вартавы. А каля «аперацыйнага» стала, засланага асакой і акрываўленай плашч-палаткай, сядзеў на перакуленым уверх дном вядры чалавек у чорнай скуранцы, з аўтаматам на каленях.
«Лявонаў? Ён. Вось дарэчы!»
Камбрыг Лявонаў, нібы пачуўшы несказаныя словы камандзіра, падхапіўся на ногі.
— Таварыш палкоўнік! Камандзір...
— Ціш-ш-ш, — прыклаў палец да губ Хмара. — Разбудзім...
— Рад за вас, таварыш палкоўнік, — ужо ціха прамовіў камбрыг. — Учора вечарам быў у мяне Вайцёнак, усё расказаў. Якое шчасце!
Яны адышлі ад шпітальных буданоў, уладкаваліся пад пасечанай асколкамі ялінай на пакрытай мохам калодзе. Леанід Пятровіч ад камбрыга Дубровіча ведаў пра цяжкае гора камбрыга Лявонава. У сорак першым, у час першай жа бамбардзіроўкі Мінска, загінула ўся яго сям’я: старэнькая маці, жонка, дзесяцігадовы сын і двухгадовая дачушка. Сам ён, работнік абкома, быў у камандзіроўцы і, калі вярнуўся ў Мінск, замест дома знайшоў груду яшчэ гарачае цэглы...
Парушыў маўчанне камбрыг.
— Добра, што Дубровіч вырваўся з блакады. Цяпер ёсць надзея...
— I рэальная, — падхапіў Хмара, рады, што цяжкія ўспаміны парушаны. — Надзея ёсць, і цвёрдая. Аб гэтым і пагаворым. Камбрыг «Разгрому» далёка?
— Ды не. Мы стараемся трымацца разам. Ужо тое-сёе плануем.
— Страты ў брыгадах — вялікія?
— Не вельмі. Каб не голад...
— Але, — спахапіўся Хмара. — Вы ведаеце гэтых... смершаўцаў?
Лявонаў апусціў галаву.
— Як жа так, а? Як вы дапусцілі?
— А што з імі зробіш? Улада! I якая!..
— Я расстраляю іх, — рэзка аб’явіў палкоўнік. — Усіх пяцёх. Як марадзёраў.
Лявонаў уважліва паглядзеў у вочы камандзіра злучэння, ціха прамовіў:
— Леанід Пятровіч, ды вы што? Вас жа потым...
— У брыгадзе ёсць юрысты?
— Не раю. Падумайце.
— У брыгадзе ёсць юрысты? — холадна паўтарыў палкоўнік.
— Ёсць.
— Падбяры траіх. Самых аўтарытэтных. За пракурора буду я сам.
...Праз тры дні на маленькай выспе, што згубілася сярод бяскрайніх Палі-
коўскіх балот, партызанскі суд прыгаварыў пецярых «асабістаў» да расстрэлу.
Ды расстралялі толькі аднаго, капітана, які падаў ідэю рэзаць шпітальных кароў. Чацвёра старшых лейтэнантаў збеглі яшчэ да суда, ноччу звязаўшы знясіленых голадам вартавых, што ахоўвалі іх зямлянку...
XII
Некалькі дзён у штабе брыгады «Лявона» чакалі бяды. Ды Масква, відаць, пра суд над «асабістамі» яшчэ нічога не ведала. Маўчаў «Цэнтр». Маўчаў і штаб партызанскага руху. Кожную ноч прыляталі цяжка нагружаныя транспартныя самалёты, кідалі ў вызначаны раён груз, — усё, што прасіў палкоўнік Леанід Пятровіч Хмара.
А прасіў ён нямала. I ляцелі з начнога неба на выспу непадалёк ад шпіталя: прадукты, скрынкі з патронамі і ручнымі гранатамі, і, што асабліва радавала партызан, — новенькія аўтаматы. Такой шчодрасці ні Хмара, ні Лявонаў і не чакалі.
Ажыў Палік! Былі створаны дзве роты аўтаматчыкаў, уключылі ў іх правераных у баях партызан-ардэнаносцаў. Роты так і назвалі: ардэнаносныя.
Да брыгад «Лявона» і «Разгром» далучылася яшчэ некалькі. Многія сотні людзей размясціліся на лапіку сухой зямлі пад векавымі ялінамі. Дзялілі патроны і ручныя гранаты, небагаты запас прадуктаў. I чакалі патрэбны сігнал.
Ды замест сігналу глухой душнай ноччу прыйшла ў штаб брыгады вестка чорная, нечаканая: у Бярэзінску фашысты павесілі Пятра Фаміча Кантаровіча. А адбылося ўсё так. У Бэрэзінск да бургамістра паслалі двух партызан, мясцовых хлопцаў, забраць падрыхтаваныя дакументы. Кантаровіч дакументы ім перадаў. Хлопцы схавалі іх у кішэні і падаліся назад. Ды тут, ужо за горадам, наскочылі на нямецкі патруль. Кінуліся да блізкага лесу, але бегчы заміналі доўгія, не для іх шытыя паліто, апранутыя імі для маскіроўкі. Скінулі. Уцяклі. Эсэсаўцы падабралі кінутую вопратку, а там, у кішэнях... сакрэтныя дакументы, падпісаныя бургамістрам Пятром Фамічом Кантаровічам...
XIII
У гэтую ж ноч, праз якую гадзіну ці дзве пасля весткі аб гібелі Пятра Фаміча, прыйшлі адразу дзве добрыя навіны: штаб генерала Баграмяна паведамляў, што авіяцыя фронтау гатова нанесці ўдар па абароне карнікаў там і тады, калі гэта будзе патрэбна партызанам.
На досвітку ў штабной зямлянцы камбрыга Лявонава з’явіўся прамоклы да апошняй ніткі Павел Сіўцоў, намеснік камбрыга Дубровіча па разведцы. Без лішніх слоў усеўся за стол, разгарнуў мокрую карту-двухвёрстку і, як нядаўна сам Дубровіч, тыцнуў арэхавым пруцікам:
— Прарывацца будзем тут.
Лявонаў зазірнуў у карту, на месца, дзе застыў пруцік:
— А ты добра ведаеш, што — «тут»?
— Ведаю. Толькі што адтуль выбраўся.
— Я таксама два дні назад ледзь адтуль выбраўся. — Лявонаў сеў за стол побач з Сіўцовым, адсунуў убок яго карту, ціха загаварыў:
— Так, адзін чалавек можа і выберацца. А сотні, тысячы? Не ведаю. Чэсна кажу, не ведаю, і не магу ўявіць, каму ўзбрыдзе ў галаву ідэя сунуцца сюды, з гэтага ці з таго боку.
Сіўцоў скупа ўсміхнуўся:
— Немцы, відаць, таксама так думаюць. Iграюць на губным гармоніку, п’юць шнапс. Спакойна жывуць. А дарэмна. Такое «непрыступнае» месца я ўжо бачыў. Там, на перашыйку, паміж двух «непраходных» азёр, дзе фашысты збіраліся нас пахаваць. А мы вырваліся, прайшлі, і брыгада вось тут, — Сіўцоў тыцнуў у карту арэхавым пруцікам, паглядзеў на камбрыга, відаць, чакаў, што ён скажа. Лявонаў маўчаў. Тады Сіўцоў рашуча аб’явіў, нібы ён сам тут усімі камандаваў: — Пройдзем і тут! Балота і сапраўды страшнае, на гэтым шырачэзным «акне» і трава не расце, ды мы, — паказаў ён на чатырох разведчыкаў, што прыйшлі разам з ім і ціха сядзелі на падлозе, — прайшлі цераз гэта «акно» тройчы ад краю да краю і па ўсёй шырыні. Знайшлі праходы, расставілі малапрыкметныя вешкі. Вады па пояс, а дзе і рукі з аўтаматамі трэба ўздымаць над вадою. Дно слізкае, абымшэлае, ды трымае. Ну а што нам трэба? Пройдзем!
— Я яшчэ раз праверу сам, — памаўчаўшы, падняўся Лявонаў.
— Правільна. Толькі ціха. Як бы раней часу не патрывожыць фашыстаў.
— Ціха хадзіць па лясах і балотах за тры гады мы навучыліся, — цяпер ужо стрымана ўсміхнуўся і камбрыг. — Сам мяне павядзеш?
— Ноччу?
— Ну а чаго марудзіць? Пакуль мокры па вушы і ў ваду зноў лезці не так страшна. Адпачывай. Апоўначы разбуджу.
***
Вясёлае чэрвеньскае сонца ўжо выкарабкалася з балотнай твані, калі Сіўцоў і Лявонаў, перапэцканыя гразёю, з’явіліся на выспе, непадалёку ад шпіталя.
— Можаш вяртацца на сваю гару, — стомлена прамовіў камбрыг, сцягваючы з ног размоклыя боты. — Цяпер мы ўжо самі. Скажаш Мірону Ігнатавічу, што самалёты...
— Ён ведае. Учора і мы атрымалі шыфроўку. I пра сігналы самалётам дамоўлена. Пададзім іх мы. А вы трымайце аўтаматчыкаў па гэты бок «акна», аж пакуль самалёты не адбамбяцца. Шырыня «акна» — метраў шэсцьсот, не трапіць бы пад свае ж асколкі. Як і дамоўлена, на прарыў пойдзем адначасова. Сігнал — чырвоная, тры зялёных, зноў ракета чырвоная. Секунды праз дзве-тры...
— Ведаю. Ад Дубровіча вярнуўся мой чалавек. !дзі, абсушыся. Сустрэнемся на вашай гары.
XIV
На фінішную прамую выходзіла аперацыя «Удар маланкі».
Роты аўтаматчыкаў падрыхтавалі сваіх праваднікоў. Імі сталі камандзіры аддзяленняў. Не раз і не два прайшлі яны па вызначаных разведчыкамі Сіўцова праходах, дзе-нідзе паставілі свае вешкі.
У брыгадных шпіталях рабілі з мячэўніку, трысця і сухога ламачча лёгкія плыты — «плывучыя насілкі» для параненых, хворых і дзяцей. Стварылі «Брыгаду жанчын», якая павінна пакінуць выспу ўжо тады, калі за балотам заціхне бой.
I вось трывожная цішыня зноў праглынула шматпакутны Палік.
Яшчэ да захаду сонца неба над балотамі апусцілася ніжэй, папаўзлі шэрыя хмары, неахвотна зацерушыў рэдзенькі дождж. Ён то спыняўся, то з той жа лянотай пачынаўся зноў. I людзі на выспе з трывогай пазіралі ў неба: «Прыляцяць ці не?»
Брыгадныя радыёстанцыі маўчалі. Маўчалі і фашысты. Патухлі і не з’яўляліся зноў ракеты над акопамі карнікаў, якія звычайна ўсю ноч паласавалі неба.
Апоўначы зусім нечакана ў зямлянку камбрыга Лявонава ўваліліся начальнік штаба партызанскага злучэння капітан Крамнёў і сувязны Рыгор Вайцёнак.
— Ну што тут у вас? Нешта ўжо дужа ціха, — кінуўшы на нары аўтамат, спытаў Крамнёў. — Зноў нешта здарылася?
— Ды не, чакаем.
— Ужо дачакаліся! Людзі гатовы? Выводзім на зыходную пазіцыю аўтаматчыкаў. На прарыў іх павяду я сам. А вы, усе камандзіры брыгад, застаяцеся тут. А як толькі мы і брыгада Дубровіча праб’ём абарону немцаў, уводзьце ў бой усе свае сілы і кідайце іх на правы фланг фашыстаў, у напрамку на Лепель. «Разгром» б’е па левым флангу ў напрамку на Бягомль. Усе астатнія сілы, што тут ёсць, уваходзяць у прабітую брэш ужо, калі мы адкінем карнікаў на тры-чатыры кіламетры. Усё. У добры час.
Крамнёў узяў свой аўтамат, на хвілінку прысеў на нары побач з камбрыгам Лявонавым.
За балотам нарастаў гул самалётаў.
* * *
...Вярнуўся ён гадзіны праз дзве, запэцканы глінай, мокры ад поту, але весела ўзбуджаны.
— Знайшоў! — яшчэ здалёк крыкнуў Соні. — I ведаеш, дзе апынулася? Пад ламаччам, каля самага выхаду з тваёй «келлі».
— Рацыя? Яна цэлая?
— Ды не, сумка. I паглядзі, як прашыла яе асколкам. Навылёт. Але карты нічога, карыстацца можна.
— А...
— Рацыя? — Вясёлая ўсмешка патухла ў вачах Крамнёва. Ён выпусціў з рук ражкі коўдры, і на траву пад Соніны ногі пасыпаліся нейкія рознакаляровыя абломкі.
— Гэта... усё?
— Усё. Бачыш, адна пацяруха. Прымусіць загаварыць гэта ламачча не змог бы і сам Крэнкель... Ды ты... чаго ты? — заўважыўшы слёзы ў Соніных вачах, раптам зазлаваў Крамнёў. — Кінь. Падумаеш, трагедыя. Знойдзем свой.
* * *
...У многіх месцах партызаны спрабавалі прарваць кальцо акружэння, а вось у гэтым ціхім гіблым месцы такога ўдару з неба, тылу і проста «ў лоб» фашысты не чакалі. Ад іх батальёна, што сумаваў тут многа дзён, ад удару магутных «Глаў» амаль нічога не засталося. Аўтаматы «Лявона» і «Разгрому», «танкі» Сімука і Дразда завяршылі справу.
Ліхаманкавая спроба фашыстаў замураваць прабоіну правалілася. Падаспелі савецкія танкі, што прарвалі фронт фашыстаў пад Оршай і цяпер крушылі іх тылы.
***
...Апоўдні бой ішоў ужо далёка ад Палікоўскіх балот.
А на Барсучыных гарах, на абрыве, што грозна вісеў над безыменнай рачулкай, стаялі генерал Дубровіч, палкоўнік Хмара, капітан Крамнёў і дзед Рыгор, — стаялі і глядзелі, як пакідаюць сваю немінучую магілу змардаваныя голадам людзі.
Нізка над зямлёй эскадрылля за эскадрылляй праносіліся самалёты.
На захад.
На Мінск.
Последние комментарии
1 час 5 минут назад
1 час 7 минут назад
1 час 16 минут назад
1 час 35 минут назад
2 часов 15 минут назад
10 часов 45 минут назад