Plena Manlibro de Esperanta Gramatiko 15.0.14 [Bertilo Wennergren] (fb2) читать онлайн


 [Настройки текста]  [Cбросить фильтры]

Bertilo Wennergren

PMEG 2020

Plena Manlibro de

Esperanta Gramatiko

Provizora PDF-versio laŭ PMEG 15.0.14

10-a de Aŭgusto 2020

© Bertilo WENNERGREN 2020, 2005 Ĉi tiu verko estas disponebla laŭ la permesilo

Krea Komunaĵo Atribuite-Samkondiĉe 4.0 Tutmonda (CC BY-SA 4.0)

La internan grafikan fasonon faris Per Aarne Fritzon kaj Bertilo Wennergren.

Elektronikaj versioj troviĝas ĉe <http://bertilow.com/pmeg/>.

Tiu ĉi provizora PDF-versio de PMEG respondas al la HTML-a versio 15.0.14.

Enhavo

Enkonduko 13

Skribo kaj elparolo 15

Skribo 15

Literoj 15

Helposignoj 16

Elparolo 23

Bazaj elparolaj reguloj 23

Specialaj elparolaj reguloj 31

Ne-Esperantaj vortoj - elparolo 34

Gramatiko 37

Gramatika superrigardo 37

Vortospecoj 37

Frazoj kaj frazpartoj 38

Ĉefvortoj kaj rektaj priskriboj 41

O-vortoj 43

Bazaj reguloj por O-vortoj 43

Uzo de O-vortoj 43

Seksa signifo de O-vortoj 44

A-vortoj 51

Bazaj reguloj por A-vortoj 51

Uzo de A-vortoj 51

E-vortoj 55

Bazaj reguloj por E-vortoj 55

Uzo de E-vortoj 55

Frazpartoj 59

O-vortaj frazpartoj 59

A-vortaj frazpartoj 64

E-vortaj frazpartoj 65

Unu-nombro kaj multe-nombro 67

Bazaj reguloj por nombro 67

Uzado de unu-nombro kaj multe-nombro 67

Nombro ĉe radikoj kaj kunmetaĵoj 67

Nombro ĉe O-vortoj 68

Nombro ĉe A-vortoj kaj A-vortecaj vortetoj 70

Nombro - specialaj okazoj 73

Difiniloj 77

Difina artikolo - la 77

La - bazaj reguloj 77

La - individuaĵoj 78

La - konateco 80

La - specoj 83

La - specialaj uzoj 85

La ĉe propraj nomoj 88

Aliaj difiniloj 95

Pli ol unu difinilo 98

Apostrofo 101

Normala apostrofado 101

Nenormala apostrofado 103

Pronomoj 105

Personaj pronomoj 105

Posedaj pronomoj 106

Unua persono 107

Dua persono 108

Tria persono 110

Si 116

Si en simplaj frazoj 116

Si en kompleksaj frazoj 118

Si en fiksitaj esprimoj 126

Rolmontriloj 129

Frazroloj sen rolmontrilo 129

Subjekto 129

Alvoko 130

Perverba priskribo 131

Identiga priskribo 131

La rolfmaĵo N 132

N - bazaj reguloj 132

N por objekto 133

N por mezuro 137

N por tempopunkto 140

N por direkto 141

N por aliaj signifoj 145

Rolvortetoj 146

Je 147

De 149

De rilate al verbo 150

De rilate al aga O-vorto 152

De rilate al ne-aga O-vorto 154

De rilate al participo 156

De rilate al A-vorto aŭ E-vorto 157

De rilate al vorteto 158

Da 159

Da - bazaj reguloj 159

Da - detalaj reguloj 160

Da - nekutimaj uzoj 163

Lokaj rolvortetoj 165

Antaŭ (kaj malantaŭ) 165

Apud 168

Ce 169

Cirkaŭ 171

Ekster 173

En 174

Inter 177

Kontraŭ 181

Post 185

Preter 187

Sub 188

Super 190

Sur 192

Tra 195

Trans 196

Direktaj rolvortetoj 198

Al 198

El 203

Ĝis 205

Aliaj rolvortetoj 208

Anstataŭ 208

Dum 210

Krom 211

Kun 214

Laŭ 218

Malgraŭ 220

Per 220

Po 224

Por 226

Pri 230

Pro 231

Sen 233

Rolvortaĵoj 234

Memstaraj rolvortetoj 236

Forlaso de rolvorteto 237

Tabelvortoj 239

Tabelvortoj - bazaj reguloj 239

Tabelvortaj postpartoj kaj ordinaraj finaĵoj 242

Ĉu ALI-vortoj povas esti tabelvortoj? 243

E-vortecaj vortetoj 247

E-vortecaj vortetoj lokaj 247

Tabelvortoj je E 247

Ĉi 249

For 252

E-vortecaj vortetoj tempaj 253

Tabelvortoj je AM 253

Ankoraŭ 256

Baldaŭ 257

Hodiaŭ, hieraŭ, morgaŭ 258

Jam 261

Ĵus 263

Nun 264

Plu 266

Tuj 267

E-vortecaj vortetoj ceteraj 268

Tabelvortoj je AL 268

Tabelvortoj je EL 270

Tabelvortoj je OM 275

Ajn 279

Almenaŭ 280

Ankaŭ 281

Apenaŭ 282

Do 283

284

Ja 284

Jen 285

Kvazaŭ 286

Mem 287

Nur 288

Pli, plej 290

Preskaŭ 295

Tamen 295

Tre 296

Tro 297

O-vortecaj kaj A-vortecaj vortetoj 301

Tabelvortoj je U 301

Tabelvortoj je 0 306

Tabelvortoj je A 311

Tabelvortoj je ES 313

Ambaŭ 315

Liternomoj 316

Kunligaj vortetoj 319

Kaj 319

322

Sed 324

Plus kaj minus 327

Kombinitaj vortetoj 329

Aŭ... aŭ 329

Ĉu... ĉu 329

Jen... jen 330

Ju... des 330

Kaj... kaj 332

Nek... nek 332

Ekkriaj vortetoj kaj sonimitoj 333

Oficialaj ekkriaj vortetoj 333

Ordinaraj radikoj kiel ekkriaj vortetoj kaj sonimitoj 335

Neoficialaj ekkriaj vortetoj kaj sonimitoj 336

Elparolado kaj skribado de ekkriaj vortetoj kaj sonimitoj 337

Neoficialaj vortetoj 339

Komparaj esprimoj 343

Kiel kaj ol 343

Uzado de kiel kaj ol 343

Kiel kaj ol kune kun rolmontriloj 345

Kiel por rolo, funkcio k.s 348

Komparaj esprimoj - ĉu mallongigitaj frazoj? 350

Tiel same kiel, same kiel, samkiel 351

Aliaj montriloj de komparo 352

Neado 355

Demandoj kaj respondoj 359

KI-demandoj 359

Ĉu-demandoj 359

Demandoj sen demandovorto 360

Respondvortoj 361

Nombroj 367

Nombraj vortetoj 367

Nombraj vortetoj - formoj 367

Nombraj vortetoj - uzado 370

Specialaj uzoj de unu 372

O-vortaj nombrovortoj 376

Miksitaj nombroj 379

A-vortaj nombrovortoj 380

E-vortaj nombrovortoj 381

Nuanciloj de nombraj kaj kvantaj vortoj 382

Matematikaj esprimoj 386

Horoj 388

Datoj 389

Kvantaj vortoj 391

Kvantaj O-vortoj 391

Kvantaj A-vortoj 391

Kvantaj E-vortoj 392

Kvantaj vortetoj 394

Grado kaj kvanto 395

Specialaj priskriboj 399

Perverba priskribo 399

Perverba priskribo de subjekto 399

Perverba priskribo de objekto 404

Identiga priskribo 408

Apudmeto 409

Verboj 415

Neŭtrala modo - I-finaĵo 415

Reala modo 415

Nun-tempo - AS-finaĵo 416

Pasinta tempo - IS-finaĵo 416

Venonta tempo - OS-finaĵo 417

Vola modo - U-finaĵo 418

Imaga modo - US-finaĵo 419

I-verboj 421

I-verboj - bazaj reguloj 421

I-verboj kiel subjekto 422

I-verboj en aliaj frazroloj 423

I-verboj kune kunpovi, devi kaj voli 423

I-verboj kune kun aliaj verboj 424

I-verboj kun alia subjekto 425

I-verboj - ŝajne pluraj objektoj 428

I-verboj kiel rekta priskribo 428

I-verboj kun rolvortetoj 430

Aliaj rolvortetoj 432

I-verboj kvazaŭ ĉefverboj 435

I-verboj kaj agaj O-vortoj 436

Participoj 437

Participoj kiel A-vortoj 437

Participoj kiel E-vortoj 439

Participoj kiel O-vortoj 441 28.4. Kunmetitaj verboformoj 443

Kunmetitaj verboformoj aktivaj 444

Kunmetitaj verboformoj pasivaj 446

Nekutimaj kunmetitaj verboj 448

Pasivo 451

Pasivo - bazaj reguloj 451

Pasivo - participelekto 453

Elekto de pasiva participo - bazaj principoj 453

Elekto de pasiva participo - specialaj okazoj 454

Atismo 455

Pasivigeblaj frazoj 456

Verboj kaj frazroloj 459

Sensubjektaj verboj 459

Senobjektaj verboj 460

Objektaj verboj 460

Verboj kun al-komplemento 461

Priskribaj verboj 462

Similsignifaj verboj 462

Alternativaj frazkonstruoj 463

IG-verboj 464

IĜ-verboj 466

Pri-verboj 469

Kompleksaj verboj 470

Kelkaj gravaj verboj 471

Esti 471

Fariĝi kaj iĝi 473

Havi 473

Fari 474

Igi 475

Lasi 476

Povi, devi kaj voli 478

Povi 479

Devi 479

Voli 480

Neado depovi, devi kaj voli 482

Povus, devus kaj volus 483

Komenci, fini, daŭrigi, ĉesi 484

Frazospecoj 487

Fraztipoj kaj frazfunkcioj 487

Kompleksaj frazoj 489

Mallongigitaj frazoj 490

Subfrazoj 495

Kio estas subfrazo? 495

Ke-frazoj 496

Ke-frazoj kiel subjekto 496

Ke-frazoj kiel objekto 497

Ke-frazoj kiel komplemento 498

Ke-frazoj kiel priskribo 499

Motivantaj kaj rezultaj ke-frazoj 501

Forlaso de ke 501

Verboformoj en ke-frazoj 501

Demandaj subfrazoj 505

Rilataj subfrazoj 508

Rilataj kiu, kio kaj kies 509

Rilata kiu 509

Rilata kio 513

Rilata kies 517

Aliaj rilataj Kl-vortoj 518

Rilataj subfrazoj - forlaso de Tl-vorto 522

Se-frazoj 526

Se antaŭ I-verbo 527

Car-frazoj 527

Aliaj subfrazoj - apenaŭ, dum, ĝis, kvankam, kvazaŭ, ol 528

Nerekta parolo 533

Verboformoj en nerekta parolo 534

Tempaj kaj lokaj vortoj en nerekta parolo 536

Pronomoj en nerekta parolo 537

Vortordo 539

Ordo de frazpartoj 539

Antaŭmetado de frazparto 540

Normala antaŭmetado 540

Antaŭmetado el subfrazo 541

Propraj nomoj 545

Nomspecoj 545

Ne-esperantigitaj nomoj 545

Esperantigitaj nomoj 547

Landoj, popoloj kaj lingvoj 550

Majuskloj kaj minuskloj ĉe propraj nomoj 557

Citaĵoj 561

Vortfarado 565

Vortfaraj principoj 565

Vortelementoj kaj signifoj 565

Vortklasaj finaĵoj 568

O-finaĵo 568

A-finaĵo 568

E-finaĴo 572

Verbaj finaĵoj 573

Precizigaj antaŭelementoj 575

Vortigo de frazetoj 581

Streĉitaj formoj 586

Ŝajnaj kunmetaĵoj 586

Afiksoj 589

Kio estas afikso? 589

Sufiksoj 590

AĈ 590

AD 590

AĴ 592

AN 594

AR 595

ĈJ 596

EBL 597

EC 598

EG 601

EJ 602

EM 604

END 606

ER 606

ESTR 607

ET 607

ID 609

IG 609

IĜ 614

IL 618

IN 621

IND 622

ING 624

ISM 624

IST 626

NJ 628

OBL 628

ON 630

OP 631

UJ 632

UL 634

UM 636

Prefiksoj 639

BO 639

ĈEF 640

DIS 640

EK 642

EKS 642

GE 643

MAL 645

MIS 649

PRA 650

RE 651

Afiksecaj elementoj 652

Afiksecaj radikoj kaj kunmetaĵoj 653

Afiksecaj rolvortetoj 656

Aliaj afiksecaj vortetoj 660

39. Neoficialaj afiksoj 663

39.1. Neoficialaj sufiksoj 664

AB° 664

AC 664

AL 664

ANC 665

ARI° 665

ATOR (kaj ADOR°) 665

E° 665

ED 666

EN 666

ENZ° 666

ESK 666

1 666

IĈ° 668

IF° 668

IK 669

ILION 670

ILIARD 670

IP° 670

ISTAN° 670

IT 671

IV 671

IZ 671

J° kaj PJ° 672

NOMIAL 672

OFON° 672

OID (kaj OJD°) 673

OL 673

OLOG 673

OLOGI 674

OMETR° 674

OMETRI° 674

OTEK° 674

OZ 675

T 675

TET 675

UK° 675

39.2. Neoficialaj prefiksoj 676

AFRO° 676

ANTI 676

ARĤI/ARKI 676

AŬDIO° 677

AŬTO° 677

BIO 677

DES 677

EKO 678

EŬRO° 678

HIPER 678

INFRA 678

KO 679

KVER 679

MAKRO 679

META 679

MIKRO 680

MINI 680

MONO 680

PRE 680

PROTO 681

PSEŬDO 681

RETRO 681

SAN 682

SEMI (kaj HEMI) 682

STIF° 682

TELE 682

TERMO 683

ULTRA 683

VIDEO° 683

39.3. Internaciaj afiksoj 683

Aldonoj 687

Gramatiko en la Fundamento 687

Parencoj kaj familianoj 693

Simboloj kaj mallongigoj 697

Listo de ne-PIV-aj elementoj 699

Gramatika vortareto 707

Pri la gramatikaj terminoj en PMEG. 715

Literaturo 719

Indekso 729

Enkonduko

La Plena Manlibro de Esperanta Gramatiko (= PMEG) estas verko por ordinaraj esperantistoj, kiuj volas detale studi la gramatikon, vortfaradon, skribon kaj elparolon de la Internacia Lingvo. Ĝi estas unuavice praktika lernilo, kvankam ankaŭ lingvistoj povas trovi ĝin utila.

La mallongigon PMEG multaj elparolas kiel "pomego". Ekde la 1-a de Januaro 2020 PMEG nomiĝas PMEG 2020, por ke estu klara distingo inter la unua libra eldono el la jaro 2005 kaj la dua eldono de la jaro 2020.

PMEG provas klarigi la lingvon en facila maniero. Ĝi tial uzas netradiciajn gramatikajn esprimojn (§44), kiuj estas espereble pli facilaj ol la tradiciaj vortoj. Eĉ tiaj kutimaj vortoj kiel akuzativo, substantivo kaj prepozicio for- estas. Anstataŭe PMEG parolas pri N-finaĵo, O-vorto kaj rolvorteto. Tio ne signifas, ke la tradiciaj vortoj estas malbonaj. Ili nur ne estas bezonataj en PMEG. Pri la kialoj, ke mi uzas tiajn netradiciajn terminojn, mi parolas aparte en la aldono Pri la gramatikaj terminoj en PMEG (§45).

PMEG klarigas kaj la plej bazajn aferojn, kaj tre specialajn detalojn. Ĝi provas forlasi la kutiman eŭropan perspektivon de multaj lernolibroj. Tial PMEG enhavas detalajn klarigojn de multaj aferoj, kiuj por iuj eŭropanoj eble ŝajnas memkompreneblaj.

PMEG traktas kaj modernan kaj klasikan lingvouzon. Ĝi uzas por helpi al la klarigoj abundon da ekzemploj, inter kiuj estas multege da ekzemploj el la Fundamento kaj la verkaro de Zamenhof. Ĉe ĉiu tia ekzemplo la preciza fontloko estas montrata per mallongigo. Vidu tiurilate precipe la liston de literaturo (§46).

Esence PMEG estas konservema verko, kiu multloke defendas la Fun- damentan kaj Zamenhofan lingvaĵon kontraŭ diversaj reformemaj ideoj kaj uzoj, sed ĝi ankaŭ prezentas modernajn uzojn kaj evoluojn, eĉ tiajn, kiujn iuj eble opinias tro drastaj.

Dankoj

Pri la enhavo de PMEG respondecas nur mi sola, sed helpis min multaj per- sonoj. Precipe kontribuis per valoregaj konsiloj Jorge Camacho, Markos Kramer, Birke Dockhorn, Nikolao Killing-Gunkel, Hosomi Kazuyuki, Alen Kris, Jouko Lindstedt, Francisko Lorrain, Ken Miner, Rob Moerbeek kaj Robin van der Vliet. Pri matematikaj terminoj konsilis profesoro Christer Kiselman. Krome kontribuis multaj aliaj esperantistoj per nemalhaveblaj kritiko kaj proponoj. Pri la ellaborado de la unua HTML-a versio ege helpis min Stellan Lagerstrom kaj Per Aarne Fritzon. Al ĉiuj mi kore dankas.

Fine mi volas aparte danki al Esperanto-USA (antaŭe la Esperanto-Ligo por Norda Ameriko - ELNA), kiu realigis la unuan paperlibran eldonon de PMEG en la jaro 2005.

PMEG en la Interreto

La interreta versio de PMEG troviĝas ĉe <https://bertilow.com/pmeg/>.

Liston de ŝanĝoj faritaj en la diversaj versioj de PMEG (ekde la 3-a de Majo 2018) vi trovos en aparta TTT-paĝo ĉe

<https://bertilow.com/pmeg/shanghoj.html>

Bertilo Wennergren

Skribo kaj elparolo

1. Skribo 1.1. Literoj

Espera^to uzas varianton de la latina alfabeto. Tiu varianto enhavas 28 lit- erojn. Ĉiu litero ekzistas en du formoj: majusklo (granda litero, ĉeflitero) kaj minusklo (malgranda litero):

Majuskloj: A, B, C, Ĉ, D, E, F, G, Ĝ, H, Ĥ, I, J, Ĵ, K, L, M, N, O, P, R, S, Ŝ, T, U, Ŭ, V, Z

Minuskloj: a, b, c, ĉ, d, e, f, g, ĝ, h, ĥ, i, j, ĵ, k,

l, m, n, o, p, r, s, ŝ, t, u, ŭ, v, z

Nomoj: a, bo, co, ĉo, do, e, fo, go, ĝo, ho, ho, i, jo, ĵo, ko, lo, mo, no, o, po, ro, so, ŝo, to, u, ŭo, vo, zo

La ĉi-antaŭan vicordon de la literoj oni uzas por ordigi vortojn en vortaroj, nomojn en listoj de partoprenantoj, kaj en multaj similaj okazoj. Legu ankaŭ pri alfabeta ordigo de ne-Esperantaj literoj en §1.2.

Legu pli detale pri la liternomoj en §15.6, kaj pri elparolo de mallongigoj en §2.2. Legu ankaŭ pri ne-Esperantaj literoj en §1.2.

Majuskloj kaj minuskloj

Ordinare oni uzas la minusklajn literformojn. Majusklojn oni uzas kiel unuan literon de ĉefa frazo, kaj kiel unuan literon de propra nomo, kaj en iuj mallongigoj (§2.2).

ONI IAFOJE SKRIBAS NUR PER MAJUSKLOJ, EKZEMPLE EN TITOLOJ AŬ POR EMFAZI.

okaze oni vidas tekstojn, kiuj uzas nur minusklojn. tio povas esti ekz. stila efekto. kelkaj eĉ eksperimente uzas nur minusklojn en ĉiaj tekstoj.

Iafoje majuskloj estas uzataj por montri respekton, ekz. en la vorto Dio. La pronomon Vi Zamenhof ofte skribis kun komenca majusklo (ekz. en leteroj), sed tio estas nun malofta.

Ne ekzistas devigaj reguloj pri la uzo de majuskloj kaj minuskloj. Legu tamen pri la uzo de majuskloj ĉe propraj nomoj en §35.5.

Iafoje oni renkontas la ideon, ke la litero Ŭ ne havas majusklan formon. Tiu ideo baziĝas sur la fakto, ke Ŭ ne povas aperi vortkomence en Esperanta vorto (§2.1), sed kiam oni ekz. skribas tutajn vortojn majuskle, oni devas uzi ankaŭ majusklajn Ŭ (vidu la ĉi-antaŭan ekzemplon).

15

Noto: Kiam oni parolas pri tio, ĉu litero havas sian minusklan aŭ sian majusklan formon, oni iafoje uzas la vortojn uskleco kaj usklo (= minusklo aŭ majusklo).

§1.1

Supersignoj

A, A, A A A w

Ses literoj estas unikaj por Esperanto: C, G, H, J, S kaj U. Ili havas super- signojn. La supersigno A nomiĝas cirkumflekso ĉapelo. La supersigno super U nomiĝas hoketo.

Alternativoj al la Esperantaj supersignoj

Por tiaj okazoj, en kiuj ne eblas uzi la ĝustajn supersignojn, la Fundamento (§40) difinis alternativan anstataŭan skribmanieron. En tiu skribo oni uzas postmetitan H anstataŭ la cirkumfleksoj, kaj oni tute forlasas la hoketon super U: ch, gh, hh, jh, sh, u. Ekzemple: Chiu brancho estis kvazau vasta florricha herbejo au plej charma ghardeno. = Ciu branĉo estis kvazaŭ vasta florriĉa herbejo aŭ plej ĉarma ĝardeno. FA3114

En komputila tekstolaboro, en retpoŝto, k.s., multaj uzas postmetitan ikson, X, anstataŭ cirkumflekso kaj hoketo: cx, gx, hx, jx, sx, ux. Ekzemple: Cxiu brancxo estis kvazaux vasta florricxa herbejo aux plej cxarma gxardeno.

Iafoje oni uzas aliajn supersignojn laŭ la ebloj, ekz. ' (dekstrakorna super- signo, akuta supersigno), kaj ' (maldekstrakorna supersigno, malakuta supersigno).

Kiam oni skribas Esperanton per brajla skribo (skribo por blinduloj), oni uzas specialajn brajlajn kodaĵojn por la supersignaj Esperantaj literoj.

Nur kiam la cirkonstancoj ne permesas uzi la normalajn supersignojn, kaj kiam pro apartaj bezonoj la Fundamenta H-skribo (klarigita ĉi-antaŭe) ne estas oportuna, oni povas anstataŭigi la supersignajn literojn per aliaj signoj aŭ signokombinoj.

1.2. Helposignoj

Krom literoj (§1.1) oni uzas ankaŭ helposignojn. Ne ekzistas devigaj reguloj pri ilia uzado en Esperanto. Tial ili estos ĉi tie nur supraĵe klarigitaj.

Ne-elparolataj helposignoj

Spaceto estas uzata inter vortoj. Spacetoj normale ne respondas al paŭzoj en la parolo, sed montras lokojn, kie oni povus paŭzi, se oni volus. Ne metu spacetojn antaŭ punkto, demandosigno, krisigno, komo, dupunkto, punktokomo, tripunkto kaj apostrofo.

Punkto estas uzata por montri la finon de ĉeffrazo. Oni uzas punktojn ankaŭ en mallongigoj, ekz. k.t.p. = "kaj tiel plu" (sed ktp estas same bona). Oni povas uzi punktojn por klariga dis- igado de ciferoj en altaj nombroj, ekz.: 10.000.000.000 (= "dek miliardoj"), sed estas pli bone uzi (se eble) mallarĝajn spacetojn, ekz.: 10 000 000 000. Ne uzu punkton antaŭ decimaloj en nom- broj. Por tiu celo oni uzu komon. Legu pli pri matematikaj espri- moj en §23.7. Krome punktoj estas uzataj kiel disigaj signoj en diversspecaj numeroj (kie ne temas pri decimaloj), en nomoj de komputilaj dosieroj, en retadresoj k.s.: versio 3.2.4 (de pro- gramo), dokumento.txt, www.uea.org.

Demandosigno estas uzata post demandaj ĉeffrazoj (§32.1) anstataŭ punkto: Kion vi volas? Ne uzu demandosignon post de- manda subfrazo (§33.3). Oni ne metas demandosignon komence de frazo (male al la hispana lingvo).

Krisigno estas uzata post ordonaj frazoj (§32.1) kaj emfazaj fra- zoj anstataŭ punkto: Ne faru tion! Oni ne metas krisignon ko- mence de frazo (male al la hispana lingvo).

Komo estas uzata ene de frazoj en lokoj, kie povas esti nature iom paŭzi, ekz. antaŭ subfrazo: Li diris, ke li amas ŝin. Mi vidis virinon, kiu portis paketon. Oni uzas komojn ankaŭ anstataŭ la vortoj kaj kaj (§16) en elnombrado de pluraj aferoj: Ili manĝis legomojn, panon, fromaĝon kaj fruktojn. Komoj estas ankaŭ uz- ataj inter kunligitaj ĉeffrazoj: Ili manĝis, sed ili ne satiĝis. Krome oni uzas komon antaŭ decimaloj en nombroj: 3,14 (= "tri komo unu kvar"). Legu pli pri matematikaj esprimoj en §23.7.

Dupunkto montras, ke sekvas detala prezento: Li diris: "Mi amas ŝin " (rekta citaĵo); Jen la menuo: legomoj, pano, fromaĝo kaj fruktoj (elnombrado); La konkludo estas: Li estas kulpa!

Punktokomo estas iafoje uzata anstataŭ punkto aŭ komo inter ĉeffrazoj, kiuj iel kunapartenas; iafoje anstataŭ komo en el- nombradoj, kie la elnombrataj aferoj ne estas unuopaj vortoj, sed plurvortaĵoj. Punktokomo disigas pli forte ol komo, sed malpli forte ol punkto. Ĉeffrazo post punktokomo normale komenciĝas per minusklo.

Tripunkto estas uzata anstataŭ punkto post nefinitaj frazoj, aŭ kie io estas ellasita, aŭ kie oni deziras iom longan paŭzon.


17

§1.2

Dividostreko estas iafoje uzata inter la partoj de kun-metita vor- to por faciligi la vorto-komprenon, kaj por tranĉi vorton fine de linio. Tia uzo de dividostreko ne ŝanĝas la sencon de vorto: kafo- tablo = kafotablo. Dividostreko aperas ankaŭ en vortoj kiel Nov- Jorko (ĉar NovJorko kun majusklo tuj post minusklo aspektas iom strange, sed eblas ankaŭ Novjorko), kaj en 23-a, 15-ono k.s. (inter cifero kaj litero, sed ankaŭ 23a estas tute bona skribo- maniero). Oni ankaŭ uzas dividostrekojn en iaj mallongigoj por montri, kie mankas literoj ene de vorto: d-ro (= "doktoro"), s-ro (= "sinjoro"). Iafoje oni uzas dividostrekojn en propranomaj radi- koj, ĉar la origina nomformo konsistas el pluraj vortoj: San Francisco ^ San-Francisko (aŭ Sanfrancisko), Sierra Leo- ne ^ Siera-Leono (aŭ Sieraleono), San Marino ^ San-Marino (aŭ Sanmarino), La Paz ^ La-Pazo (aŭ Lapazo), Nova Scotia ^ Nova-Skotio° (aŭ Novaskotio). Tiaj Esperantaj formoj estu do ri- gardataj kiel nekunmetitaj en Esperanto malgraŭ la dividostrekoj. Skribo sen dividostreko estas tamen preferinda. Legu ankaŭ pri dividostrekoj en kunskriboj en §25.3. Dividostreko aspektas pli- malpli same kiel minus-signo, kaj tre similas al ĝis-streko kaj haltostreko, kiuj tamen estas pli longaj (en bona tipografio).

Haltostreko estas uzata — kiel memstara signo — anstataŭ komo por montri paŭzon, anstataŭ krampo por montri paren- tezon, kaj antaŭ nova repliko en dialogo. Haltostreko aspektas simile al dividostreko, minus-signo kaj ĝis-streko, sed en preciza tipografio ĝi estu pli longa. Inter haltostreko kaj apuda vorto estu spaceto.

( ) Krampoj estas uzataj antaŭ kaj post parentezo (intermetita klar- igo aŭ komento). Oni parolas pri komenca krampo ek- krampo, kaj ferma krampo finkrampo. Alternativaj formoj estas krampoj rondaj (komento), rektaj [komento], angulaj <komento>, kaj kunigaj {komento}. Oni ne metu spacetojn inter krampoj kaj komento. Ne skribu do: ( komento ). Oni iafoje uzas anstataŭe haltostrekojn: - komento -. Tiam oni ja uzu spacetojn.

/ Suprenstreko estas uzata por dividi alternativojn/elekteblojn

(anstataŭ la vorto aŭ). Ekzistas ankaŭ malsuprenstreko, \, kiu apenaŭ estas uzata en ordinaraj tekstoj.

* Steleto asterisko estas uzata post vorto aŭ frazo por signali

ion specialan, ekz. por atentigi pri piednoto. En PMEg steletoj antaŭ kaj post vorto aŭ frazo (*ekzemplo *) montras, ke la ek- zemplo estas erara aŭ tre malrekomendinda.

' Apostrofo montras, ke parto de vorto estas forlasita. Legu detale

pri la uzado de apostrofoj en §10.

" " Citiloj estas uzataj antaŭ kaj post citaĵo, aŭ antaŭ kaj post vorto, kiu ne estas uzata en sia vera signifo. Jen kelkaj alternativaj for- moj: "citaĵo", "citaĵo", „citaĵo", «citaĵo», »citaĵo«, 'citaĵo'. Oni ne metu spacetojn inter citiloj kaj citaĵo. Ne skribu do: " citaĵo ". Ordinare oni ne elparolas citilojn, sed por aparte atentigi pri la ĉeesto de citiloj en teksto, kelkaj elparolas komencan citilon kiel cit, kaj finan citilon kiel malcit. Pli klare estas diri citaĵo - fino de citaĵo aŭ simile.

Streketoj

En la frua tempo de Esperanto oni uzis diversaspektajn streketojn inter la partoj de kunmetitaj vortoj por helpi al komencantoj: vapor\ŝip\o FG55. Tio povas ankoraŭ aperi en bazaj lernolibroj, sed en ordinaraj tekstoj oni ne plu uzas tiajn streketojn. Multaj ekzemploj de tiaj streketoj troviĝas en la sekcio Gramatiko en la Fundamento (§40). Iafoje oni konfuzas tiajn streketojn kun apostrofoj (§10.2).

Apudiĝo de helposisnoj

Helposignoj iafoje apudiĝas, ekz.: ). ") '. '? kaj simile. Tio estas tute en ordo. Iafoje fina punkto de mallongigo renkontiĝas kun komo, krisigno aŭ demandosigno: Kie vi loĝas, laboras k.t.p.? Ankaŭ tio estas bona. Sed kiam mallongiga punkto renkontiĝas kun frazofina punkto, oni normale forigas unu el la punktoj: Ĉi tie mi loĝas, laboras k.t.p.

Elparolataj helposignoj

1 2 3 4 Ciferoj (hindaj-arabaj ciferoj) estas simboloj por nombroj 5 6 7 8 (§23.1.1). Iafoje oni uzas anstataŭe romajn ciferojn (I, II, III, 9 0 IV, V...), sed la romaj ciferoj ne estas tutmonde konataj, kaj es-

tas evitindaj en Esperanto.

Ĝis-streko estas simbolo por la vorto ĝis (§12.3.5.3) normale kunlabore kun de (§12.3.2): Majo-Aŭgusto (= "de Majo ĝis Aŭgusto"). Ĝis-streko estas (almenaŭ en presitaj tekstoj) pli longa ol dividostreko kaj minus-signo, sed malpli longa ol hal- tostreko. Kutime oni ne uzas spacetojn antaŭ kaj post ĝis- streko.

Minus-signo estas simbolo por la vorto minus (§16.4): 3 - 2 (= "tri minus du"). Minus-signo aspektas pli-malpli same kiel dividostreko, kaj tre similas al ĝis-streko kaj haltostreko, kiuj tamen estas pli longaj (en bona tipografio).

+ Plus-signo estas simbolo por la vorto plus (§16.4): 2 + 3 (= "du

plus tri").

= Egal(ec)o-signo estas simbolo de egaleco: k.t.p. = kaj tiel plu

(= "k.t.p. egalas al kaj tiel plu"). Legu pli pri matematikaj espri- moj en §23.7.

& Kaj-signo estas simbolo por la vorto kaj. Ĝi normale ne estas

uzata en ordinaraj tekstoj, sed iafoje en nomoj k.s.: UEA & TEJO (= "UEA kaj TEJO"). Iafoje oni trovas la mallongigon k. (kun aŭ sen punkto) por kaj.

§ Paragraf-signo estas simbolo por la vorto paragrafo: §10

(= "paragrafo dek").

% Procento-signo elcento-signo estas simbolo por la vorto

procento (elcento), kiu signifas "centono": 100% (= "cent pro- centoj/elcentoj").

Ne-Esperantaj literoj

Latinaj ne-Esperantaj literoj povas aperi, kiam oni uzas alilingvajn vortojn en Esperanta teksto, ekz. proprajn nomojn (§35.2). Ili estas uzataj ankaŭ kiel matematikaj kaj alispecaj simboloj.

Jen la kvar plej gravaj ne-Esperantaj latinaj literoj kun siaj Esperantaj nomoj:

Q q = kuo

X x = ikso

Y y = ipsilono

W w = duobla vo, Ĝermana vo, vavo, vuo°

Noto: El la kvar nomoj de la litero W, duobla vo estas la plej ofte uzata, sed ĝi povas esti mis- komprenata kiel efektiva duobla V: vv. El la tri malpli oftaj nomoj, vavo estas kredeble la plej ofta. Ĝi estas registrita en PIV kaj en kelkaj aliaj vortaroj. Rimarku tamen, ke ekzistas hebrea litero, kiu nomiĝas vav (§19).

Legu ankaŭ pri elparolado de la literoj Q, X, Y kaj W en §2.3.

Iuj provas uzi la literon W kaj iafoje la literon Y en Esperantaj vortoj. Tio estas eraro. Esperantaj vortoj povas enhavi nur la 28 Esperantajn literojn (§1.1).

Kiam oni alfabete ordigas vortojn kun ne-Esperantaj latinaj literoj, oni devas iel envicigi tiujn literojn en la Esperantan alfabetan ordon (§1.1). La literojn q, w, x kaj y oni povas tiam envicigi laŭ iliaj kutimaj pozicioj en latinalfab- etaj lingvoj; literojn kun kromsignoj, ekz. a, e, o, 9, k.s. oni povas meti kune kun la respondaj senkromsignaj literoj; ligaĵojn kiel a kaj re oni povas trakti kiel la respondan duliteraĵon; la germanan literon B (esceto) oni povas trakti kiel ĝian kutiman anstataŭaĵon ss; kaj tiel plu. Laŭ tiuj ĝeneralaj ideoj (kiuj ne solvas ĉiujn problemojn) povas ekesti ekz. la jena vicordo: a a a a a a a a (= ae), b, c 9, ĉ, d d, e e e e e, f, g, ĝ, h, ĥ, i i 1' 1 1, j, ĵ, k, l, m, n n, o 0 0 0 0 0 0 « (= oe), p, q, r, s B (= ss), ŝ, t ^ (= th), u ŭ ŭ fi u, ŭ, v, w, x, y y y, z.

Grekaj literoj (§19) estas uzataj en Esperanto nur kiel simboloj en mate- matiko.

Vortotranĉado

Kiam oni atingas la finon de skriblinio, oni povas je bezono tranĉi la lastan vorton en du partojn. La unuan parton oni lasas fine de la linio. Post ĝi oni metas dividostrekon. La duan parton oni metas komence de la sekva linio:

Ŝin kaptis neforpelebla, nevenk- ebla revado. Neatenditaj, bril- antaj perspektivoj kreiĝis antaŭ ŝiaj okuloj, ŝi ne povis for- ŝiri de ili sian rigardon, lac- igitan de la mallumo.

Ne ekzistas devigaj reguloj pri vortotranĉado en Esperanto. Oni simple tranĉu tiel, ke la rezulto estu facile legebla kaj komprenebla. Multaj tial evitas tranĉojn, kiuj disigas unu solan literon de vorto aŭ vortoparto. Oni ekz. preferas tranĉi "ĉef-^rbo" anstataŭ "ĉe-furbo" por ne forigi la solan lit- eron F disde la prefikso ĈEF (§38.3.2), kaj ankaŭ ĉar ofte estas pli klare, se oni tranĉas laŭ la efektivaj signifohavaj vortelementoj. Vidu ankaŭ la klar- igojn pri silaboj kaj silabolimoj (§2.2).

2. Elparolo

2.1. Bazaj elparolaj reguloj

En Esperanto ĉiu litero ĉiam estas elparolata. Ne ekzistas silentaj literoj. La literoj havas po unu bazan elparolon, kiun oni ĉiam povas uzi, sed en la praktiko ĉiu litero varias en sia elparolo.

La literoj A, E, I, O kaj U estas vokaloj. Ĉiuj aliaj estas konsonantoj. Akcento

En vortoj kun du aŭ pli da vokaloj oni elparolas unu vokalon pli forte ol la aliajn. Tiu vokalo havas akcenton. Akcento signifas normale plian laŭtecon, sed akcentata vokalo povas ankaŭ esti pli longa, kaj povas havi alian tonon ol la aliaj vokaloj, normale pli altan. Ne ekzistas devigaj reguloj, kiel oni kreu la plifortecon de akcentata vokalo en Esperanto.

La akcento estas ĉiam sur la antaŭlasta vokalo (dekstrakornaj supersignoj montras akcenton ĉi tie):

tablo, neniam, rapida, taksio, familio, revolvero, krokodiloj, eskimo, diskutas, metro, metroo, apud, anstataŭ, tricent, malpli, ekde, k.t.p.

Rimarku, ke Ŭ kaj J ne estas vokaloj, sed speco de konsonantoj. Oni nomas ilin duonvokaloj.

La finaĵon O oni povas anstataŭigi per apostrofo (§10.1). Apostrofo estas kalkulata kvazaŭ vokalo (neelparolata), kaj la akcento ne ŝanĝiĝas: taksi', famih", revolver', metro'.

Legu ankaŭ pri kromakcentoj en §2.2, silaboj kaj silabolimoj (§2.2), foresto de akcento (§2.2) kaj akcentado de ekkriaj vortetoj kaj sonimitoj (§18.4).

Vokaloj

Vokalo estas sono, kiu estas farata sen baro de la aerfluo, kaj kiu povas porti akcenton. La voĉkordoj faras tonon (vibrigas la aeron), kaj la lango formas la sonon. La vokaloj diferencas inter si laŭ la pozicio de la lango: laŭ vast- eco kaj laŭ antaŭeco.

Vasteco

Esperanta vokalo povas esti:

malvasta malgranda malfermaĵo inter la lango kaj la buŝa plafono (I, U) mezvasta mezgranda malfermaĵo (E, O) vasta granda malfermaĵo (A)

Antaŭeco

Esperanta vokalo povas esti:

antaŭa la malfermaĵo inter la lango kaj la buŝa plafono estas prok-

sima al la dentoj (I, E) malantaŭa la malfermaĵo inter la lango kaj la buŝa plafono estas mal- proksima de la dentoj (U, O)

La malantaŭaj vokaloj estas preskaŭ ĉiam elparolataj kun rondigitaj lipoj, sed rondeco de la lipoj ne estas grava en Esperanto.

La kvin vokaloj de Esperanto

Vokalo Priskribo Sonsimbolo laŭ la

Internacia Fonetika Alfabeto

I

malvasta antaŭa

[i]

U

malvasta malantaŭa

[u]

E

mezvasta antaŭa

[e]

O

mezvasta malantaŭa

[o]

A

vasta

[a]


Antaŭeco ne gravas ĉe la vokalo A, ĉar ĝi estas la sola vasta vokalo. Vokala variado

En lingvo kun nur kvin vokaloj la elparolo povas esti sufiĉe libera. Gravas nur, ke la elparolo de ĉiu vokalo ne fariĝu tro simila al tiu de iu alia el la kvin vokaloj. La ĝusta elparolo de vokalo ne estas preciza loko en la buŝo, sed povas libere varii inter certaj limoj. Se oni elparolas ie inter tiuj limoj, la elparolo estas bona. Sed se oni tro proksimiĝas al la limoj, aŭ transiras ilin, tiam oni riskas miskomprenon. Iaj reguloj pri diversaj variantoj de la vokaloj ne ekzistas, kaj ne estas bezonataj.

Noto: Bedaŭrinde PAG rekomendas komplikitajn regulojn pri variantoj de la vokaloj E kaj O. Tiuj rekomendoj estas plene fremdaj al Esperanto kaj tre malfacile lerneblaj. La efektiva lingvouzo ne sekvas ilin.

La longeco de la vokaloj estas en Esperanto tute sensignifa. Oni povas el- paroli ilin longe, mezlonge aŭ mallonge, laŭplaĉe. Vokalo, kiu estas akcent- ata, estas tamen normale elparolata pli longe ol senakcenta vokalo (simila). Sed se sekvas pli ol unu konsonanto, akcenta vokalo ofte ne longiĝas (rez^sti). Ankaŭ antaŭ C, Ĉ kaj Ĝ multaj elparolas akcentajn vokalojn mal- longe (reĝo).

La Esperantaj vokaloj ne estas diftongoj. Tio signifas, ke ĉiu Esperanta vokalo estas elparolata "senmove". Oni ne aŭdeble movas la langon de unu pozicio en la buŝo al alia pozicio dum la elparolo de unu vokalo. Ekz. E ne sonu kiel "ej", O ne kiel "oŭ".

Kiam I staras tuj antaŭ alia vokalo, okazas, ke oni elparolas I pli-malpli kiel "ij": mia = "mija", liuto = "lijuto", bieno = "bijeno". Tia elparolo estas mal- ĝusta, kaj oni provu eviti ĝin, sed kiam miskompreno ne povas okazi (ne ek- zistas efektivaj vortoj mija, lijuto kaj bijeno), ĝi tamen povas esti tolerata. Sed oni nepre ne elparolu tian aldonan "j" kun tre forta frota sono (preskaŭ kiel Ĵ), ĉar tiam oni tro malproksimiĝas de la ĝusta elparolo.

Konsonantoj

Konsonantoj estas sonoj farataj per ia baro de la aerfluo. Ili diferencas inter si laŭ maniero (kiel oni baras la aeron), laŭ loko (kie en la buŝo oni baras la aeron), kaj laŭ voĉeco (ĉu la voĉkordoj vibras aŭ ne).

Tio tamen ne validas por la duonvokaloj (Ŭ kaj J). Ili estas vokaloj laŭ la elparola maniero (sen baro de la aerfluo), sed ili estas uzataj kiel konso- nantoj.

Maniero

La Esperantaj konsonantoj estas farataj en sep manieroj:

eksplode kompleta baro, kiun oni ekrompas per aerpuŝo (B, P, D, T, G, K)

frote nekompleta baro (malvastigo), tra kiu la aero fluas kun frota

sono (V, F, Z, S, Ĵ, Ŝ, Ĥ, H)

ekfrote kompleta baro, kiun oni ekrompas per aerpuŝo, sed nur tiom, ke la aero povas traflui kun frota sono (C, Ĝ, Ĉ)

naze kompleta buŝa baro, la aero iras anstataŭe tra la nazo (M, N)

duonbare baro nur en la mezo de la buŝo, la aero fluas libere flanke de la lango (L)

treme pluraj sinsekvaj rapidaj baroj kaj rompoj (R)

duonvokale mallonga vokala sono uzata kiel konsonanto (J, Ŭ)

Loko

La Esperantaj konsonantoj estas farataj en ses lokoj:

lipe la du lipoj kune (B, P, M)

lipdente la malsupra lipo kontraŭ la supraj dentoj (V, F)

dente la lango kontraŭ la karno tuj malantaŭ la supraj dentoj, aŭ ko- ntraŭ la supraj dentoj mem (D, T, Z, S, C, N, L, R)

gingive la lango kontraŭ la gingivo iom pli malantaŭe ol la denta pozi- cio (Ĵ, Ŝ, Ĝ, Ĉ)

vele la lango kontraŭ la mal^ntaŭa parto de la buŝa plafono, ĉe la

tiel nomata velo (G, K, Ĥ)

glote ĉe la voĉkordoj en la gloto - en la gorĝo (H) Voĉeco

Esperanta konsonanto povas esti:

voĉa la voĉkordoj vibras dum la konsonanto estas elparolata (B, D, G, V, Z, Ĵ, Ĝ, M, N, L, R)

senvoĉa la voĉkordoj ne vibras (P, T, K, F, S, Ŝ, Ĥ, H, C, Ĉ) La 23 konsonantoj de Esperanto

Konsonanto Priskribo Sonsimbolo laŭ la

Internacia Fonetika Alfabeto

B

eksploda lipa voĉa

[b]

P

eksploda lipa senvoĉa

[p]

D

eksploda denta voĉa

[d]

T

eksploda denta senvoĉa

[t]

G

eksploda vela voĉa

[g]

K

eksploda vela senvoĉa

[k]

V

frota lipdenta voĉa

[v]

F

frota lipdenta senvoĉa

[f]

Z

frota denta voĉa

[z]

S

frota denta senvoĉa

[s]

J

frota gingiva voĉa

[3]

S

frota gingiva senvoĉa

m

H

frota vela senvoĉa

[x]

H

frota glota senvoĉa

[h]

C

ekfrota denta senvoĉa

[ts]

Ĝ

ekfrota gingiva voĉa

[d3]

Ĉ

ekfrota gingiva senvoĉa

[t/]

M

naza lipa voĉa

[m]

N

naza denta voĉa

[n]

L

duonbara denta voĉa

[1]

R

trema denta voĉa

[r]

J

duonvokalo malvasta antaŭa

[j]

Ŭ

duonvokalo malvasta malantaŭa

[w]

Konsonanta variado

Ĉu sono estas voĉa aŭ senvoĉa gravas plej, se ekzistas du sonoj, kiuj mal- similas nur per la voĉeco, ekz. B - P kaj Ĝ - Ĉ. Por aliaj sonoj la voĉeco ne estas tre grava. Ekz. H estas normale senvoĉa, sed ĝi povas fariĝi voĉa sen ia ajn problemo, ekz. inter vokaloj (kahelo, kohera k.a.).

Kiam senvoĉa konsonanto staras tuj antaŭ voĉa konsonanto, multaj emas voĉigi ĝin: akvo ^ "agvo", okdek ^ "ogdek". Kaj inverse, kiam voĉa konsonanto staras antaŭ senvoĉa, multaj emas senvoĉigi ĝin: subtaso ^ "suptaso", absolute ^ "apsolute". Tiaj ŝanĝoj principe neniam estas regulaj, sed estas ofte tolerataj en la praktiko, se ili ne kaŭzas miskomprenojn. Aparte malfacila estas la sinsekvo KZ, kiu ofte elparoliĝas kiel GZ: ek- zemple ^ "egzemple". Tio estas neregula, sed praktike akceptata. Iafoje iuj eble emus senvoĉigi vortfinan voĉan konsonanton: apud ^ "aput", sed ^ "set", hund' ^ "hunt", naz' ^ "nas". Tiaj ŝanĝoj tamen ne estas akceptitaj, kaj oni evitu ilin.

Anoj de iuj lingvoj emas elparoli la sinsekvojn KV kaj GV kiel respektive "kŭ" kaj "gŭ": akvo ^ "akŭo", kvin ^ "kŭin", gvidi ^ "gŭidi". Ŭ neniam povas sekvi rekte post konsonanto en vera Esperanta vorto (vidu ĉi-poste), kaj tial miskomprenoj apenaŭ povas estiĝi, sed tia elparolo estas principe malĝusta.

En kelkaj lingvoj oni elparolas la sonojn P, T, K, C kaj Ĉ kun forta elspiro, kvazaŭ kun malforta H poste. En Esperanto tiuj konsonantoj estas normale sen tia elspiro, sed pri tio ne ekzistas regulo. Oni povas do elparoli kun el- spiro, se oni volas, sed oni atentu, ke la elspiro ne sonu kiel plena H.

L estas farata per parta baro ĉe la dentoj. Se oni baras nur tie, la L sonas "hele". Se oni samtempe levas la malantaŭon de la lango kontraŭ la velo, la L sonas "malhele" (u-ece). Tia malhela L estas tute bona alternativo, sed oni atentu, ke ĝi ne sonu kiel Ŭ. Tio okazas, se la ĉefa baro ĉe la dentoj mal- aperas.

N estas denta naza konsonanto. Ĝi kontrastas al la alia naza konsonanto M, kiu estas lipa. Kiam N staras antaŭ gingiva aŭ vela sono, oni emas ŝanĝi N en gingivan sonon (malgranda diferenco), aŭ velan sonon (granda dife- renco), por faciligi la elparolon: tranĉi, manĝi, longa, banko k.a. Tio estas senproblema, ĉar ne ekzistas gingiva aŭ vela nazaj sonoj, kun kiuj N povus konfuziĝi. Simile oni emas elparoli M lipdente antaŭ alia lipdenta sono: amforo, ŝaŭmvino k.a. Ankaŭ tio estas senproblema. Sed oni atentu, ke oni ne elparolu N lipdente: infero, enveni k.a., ĉar tiam oni konfuzus N kaj M, kio ne estas akceptebla. Kompreneble oni povas ĉiam uzi la bazan elparolon de N kaj M. Nepre erare estas elparoli N kiel M (pro influo de sekvanta lipa konsonanto), ekzemple mampremo anstataŭ manpremo.

R estas trema konsonanto, kiu normale estas denta, sed fakte ne gravas, kie en la buŝo oni faras la sonon. Ekz. uvula (kartava) R estas tute bona alter- nativo. La grava afero pri R estas, ke ĝi estu trema. Do ankaŭ uvula R pre- fere estu trema, "rulata" (tiam la uvulo tremas kontraŭ la lango). R estu same trema en ĉiaj pozicioj en la vorto. En ekz. rivero la du R estu same elparol- ataj. Efektive tamen oni uzas ankaŭ diversajn aliajn specojn de R-sonoj, ankaŭ netremajn, kaj tio estas sufiĉe akceptita en la praktiko. Oni tamen zorgu, ke la R-sono ne konfuziĝu kun alia konsonanto, ekz. L. Oni klare dis- tingu inter ekz. revi kaj levi, inter maro kaj malo, k.t.p. Oni ankaŭ atentu pri R post vokalo: parko ne sonu kiel pako, karto ne konfuziĝu kun kato, k.t.p.

La longeco de la konsonantoj estas en Esperanto tute sensignifa. Oni povas elparoli ilin longe, mezlonge aŭ mallonge, laŭplaĉe.

Ekfrotaj konsonantoj

La ekfrotaj sonoj C, Ĉ kaj Ĝ tre similas al sinsekvoj de samlokaj eksplodaj kaj frotaj sonoj: TS, TŜ kaj DĴ. Tiuj sinsekvoj ekzistas nur en kunmetitaj vortoj: tut-simple, dat-ŝanĝo, kased-ĵurnalo. Estas tamen diferenco inter tiaj sinsekvoj kaj veraj ekfrotaj konsonantoj. En TS, TŜ kaj DĴ oni povas el- paroli la eksplodan sonon kun plena rompo de la baro. En C, Ĉ kaj Ĝ la baro neniam estas plene rompata. Estus eraro elparoli ekz. C kiel plenan T + plenan S. Alia diferenco estas, ke C, Ĉ kaj Ĝ kondutas kiel memstaraj unuoj en la lingvo. Ili aperas ofte kaj en plej diversaj pozicioj: ĉu, laĉo, eĉ, centro, eco, scias k.t.p. Kontraste la malofta sinsekvo DZ (ekz. edzo), kiu estas kvazaŭ voĉa C, estas en Esperanto sinsekvo de du konsonantoj, kaj oni ĉiam povas elparoli D kaj Z aparte (en rapida elparolo oni tamen plej ofte el- parolas ilin kunece, ekfrote). Ankaŭ la maloftegaj KH (muzikhoro), PF (pfenigo) kaj BV (Zimbabvo) estas sinsekvoj de samlokaj (aŭ preskaŭ sam- lokaj) eksplodaj kaj frotaj sonoj. Oni povas ilin elparoli ĉu aparte, ĉu kunece (ekfrote).

Noto: Iafoje oni trovas nekunmetitajn vortojn kun TS, ekz. *tsetseo*, *Pitsburgo*, kaj

*Potsdamo*. Normalaj Esperantaj formoj estas tamen ceceo, Picburgo° kaj Pocdamo°.

Duonvokaloj

La duonvokaloj J kaj Ŭ estas laŭ la elparola maniero vokaloj: Ili estas farataj sen baro de la aerfluo. Sed ili rolas en la lingvo kiel konsonantoj. Ili estas ĉiam mallongaj, kaj neniam povas ricevi akcenton. Duonvokalo ĉiam aperas kune kun vera vokalo, kaj sin apogas al tiu vokalo en la elparolo.

La duonvokalo Ŭ aperas normale nur en la sinsekvoj AŬ kaj EŬ. La sin- sekvoj OŬ, IŬ kaj UŬ estas fremdaj al Esperanto. Okaze oni vidas vortojn kun OŬ, sed por preskaŭ ĉiu OŬ-vorto ekzistas preferinda alternativo sen OŬ: poŭpo (prefere pobo), toŭfuo (prefere tofuo°). IŬ kaj UŬ neniam aperas.

La Fundamento diras, ke "Ŭ estas uzata nur post vokaloj". Escepto estas la Fundamenta liternomo (§15.6) ŭo. Ekzistas ankaŭ sonimitoj (§18.3) kiel kŭaks kaj ŭa, sed ili ne estas veraj vortoj. Vortoj, kiuj en iuj aliaj lingvoj havas komencan aŭ postkonsonantan Ŭ-sonon, havas en normala Esperanto la sonon V: akvo, kvar, lingvo, Gvatemalo, Vaŝingtono, sandviĉo, visto k.t.p. Iafoje Esperanto havas U: Eduardo, Ruando, tualeto, trotuaro.

Iuj volas uzi Ŭ en ĉiaj pozicioj. Ili kreas vortojn, kiuj havas komencan aŭ postkonsonantan Ŭ: *Gŭatemalo*, *ŭato*, *ŭesto* k.s. Oni uzu Gvatemalo, vato kaj okcidento.

Se oni uzas Esperantajn literojn por proksimume transskribi la sonon de ali- lingvaj vortoj (ekz. propraj nomoj), oni povas uzi Ŭ pli libere: Ŭakajama (Wakayama, japana urbo), Ŭinĉestr (Winchester, angla urbo), Ŭoŝingtn (Washington), Rŭanda (Rwanda, lando en Afriko). Tiam tute ne temas pri Esperantaj vortoj, kaj neniuj Esperantaj limigoj de literuzado validas. Se oni plene esperantigas tiujn nomojn, oni uzu Vakajamo°, Vinĉestro°, Vaŝingtono kaj Ruando.

La duonvokalo J estas uzebla antaŭ kaj post ĉiu ajn Esperanta vokalo.

Oni klare diferencigu J kaj I. Kiam I estas akcentata, tio estas sufiĉe facila, ekz. jes - ies, jam - iam, ja - ia kaj jen - ien. Kiam I estas senakcenta, la diferenco estas pli malgranda, sed tamen grava. Distingu zorge inter ekz. mielo - mjelo kaj violo - vjolo. En tiaj vortoj I devas esti pli longa ol J, kvankam I ne havas akcenton. (Tiaj vortparoj estas tamen tre malmultaj.) En tre rapida parolo tamen ne ĉiam eblas tute klare diferencigi inter senakcenta I kaj J (§2.2). Vortoj kiel regiono ofte elparoliĝas pli-malpli kiel "regjono". Tio estas principe malĝusta, sed kiam konfuzo ne eblas (ne ekzistas ia vorto *regjono*), oni estu tolerema pri tiaj elparoloj.

Normale J estas elparolata tute kiel mallonga I, sen ĉia frota sono, sed se oni nur iom pli malvastigas la malfermaĵon inter la lango kaj la buŝa plafono, povas ekesti malforta frota sono. Tia elparolo de J estas tute akceptebla vari- anto, precipe kiam J aperas antaŭ vokalo: justa, jes, kajako, vjolo. Kiam J aperas antaŭ aŭ post I, estas preskaŭ necese elparoli kun iomete da froteco, por ke J entute estu rimarkebla: jido, jingo, Tanganjiko, ŝijaismo. Sed oni ne elparolu kun tiel forta frota sono, ke J sonas preskaŭ kiel Ĵ, ĉar tiam povas ekesti miskomprenoj. Atentu pri vortparoj kiel la jenaj: juro -ĵuro, jako - ĵako, jeto - ĵeto, majoro - maĵoro.

Iafoje oni demandas, ĉu en ekz. kajo kaj naŭa la duonvokalo apogu sin al la antaŭa aŭ la posta vokalo. Ĉu estu "ka-jo" aŭ "kaj-o"? Ĉu estu "na-ŭa" aŭ "naŭ-a"? Pri tio ne ekzistas reguloj. Oni povas elparoli laŭplaĉe. Tamen Ŭ plej ofte apogas sin al la antaŭa vokalo, al kiu ĝi tre forte apartenas. La duopoj AŬ kaj EŬ estas kvazaŭ fiksitaj sonkombinoj. Vidu ankaŭ la klar- igojn pri silaboj kaj silabolimoj (§2.2).

Ĥ kaj H

Ofte oni legas, ke la diferenco inter Ĥ kaj H estas malsama forto de elspiro. Tio estas miskompreno. Ambaŭ estas senvoĉaj frotaj sonoj. La fortecoj de iliaj "elspiroj" eble estas malsamaj, sed ili ne distingiĝas laŭ la spirado. La vera diferenco estas, ke Ĥ estas farata ĉe la velo, per la lango, dum H estas farata en la gloto, per la voĉkordoj. H fakte estas kvazaŭ senvoĉa vokalo. Se oni havas problemojn pri H, oni povas eble lerni ĝin deirante de vokalo, kiun oni poste senvoĉigas. Por lerni Ĥ oni povas deiri de K, kies malferm- aĵon oni iom post iom malfortigu tiel, ke ĝi fariĝas frota sono, Ĥ.

Alternativoj de Ĥ-vortoj

Ĥ estas la plej malofta el la Esperantaj sonoj. Multaj opinias, ke ĝi estas tro malfacila, ĉar ĝi mankas en kelkaj lingvoj. La vera kaŭzo, ke Ĥ estas mal- facila por iuj, estas ĝia maloftegeco en Esperanto. Se oni havas malfacilojn pri Ĥ, oni preskaŭ neniam havas okazon ekzerci sin pri ĝi.

De la unuaj jaroj ekzistas tendenco krei alternativojn al vortoj kun Ĥ. K estas la plej proksima sono, ĉar ĝi estas elparolata en la sama loko kiel Ĥ. Tial oni plej ofte anstataŭigas Ĥ per K en la alternativaj vortoj: ĥemio = kemio, ĥirurgo = kirurgo, ĥaoso = kaoso, meĥaniko = mekaniko, teĥniko = tekniko, k.t.p. Por ĉiu radiko, en kiu Ĥ sekvas tuj post R, ekzistas alter- nativa formo kun K: arĥeologio = arkeologio, arĥitekto = arkitekto, monarĥo = monarko.

En kelkaj okazoj simpla anstataŭigo per K kreus kolizion kun alia vorto. Tiam oni povas anstataŭigi per alia litero, ekz. Ĉ, aŭ ŝanĝi la vorton en alia maniero: Ĥino = ĉino (kino havas alian signifon), ĥilo = ĉilo (kilo havas alian signifon), ĥolero = kolerao (kolero havas alian signifon), ĥoro = koruso (koro havas alian signifon).

Ĝenerale ambaŭ vortoj de tiaj vortparoj estas plene uzeblaj. Kaj la malnova Ĥ-formo, kaj la nova vorto sen Ĥ, estas egale bonaj. Kiun oni uzu, dependas de la propra gusto. Tamen en kelkaj okazoj la Ĥ-formo plene malaperis el la praktika uzo, kaj tiam ordinare ne estas rekomendinde reenkonduki ĝin. Ekz. ĥino plene malaperis. Oni uzu prefere nur la formon ĉino (krom se oni ial volas uzi malnovecan lingvaĵon).

Iuj Ĥ-vortoj ankoraŭ ne havas ĝenerale akceptitan sen-Ĥ-an alternativon. Ekz. eho kaj Ĉeho.

2.2. Specialaj elparolaj reguloj Kromakcentoj

En longaj vortoj povas aperi, krom la ĉefakcento sur la antaŭlasta vokalo (§2.1), ankaŭ pli malfortaj akcentoj, kromakcentoj, precipe en kunmetitaj vortoj. Kromakcentoj estos ĉi-poste montrataj per maldekstrakorna super- signo: a, e, i, o, ŭ. Ĉefakcenton montras dekstrakorna supersigno kaj grasa stilo: a, e, 1, o, ŭ.

La vorto matenmanĝo povas elparoliĝi: matenmanĝo (sen kromakcento), matenmanĝo (kromakcento je e) aŭ matenmanĝo (kromakcento je a).

Oni elparolas matenmanĝo matenmanĝo, se oni sentas la vorton kiel unu tuton. Oni elparolas matenmŭnĝo, se oni volas distingi la partojn de la kun- metaĵo. Oni tiam kvazaŭ elparolas la vorton mateno, kiu havas akcenton sur E.

Regulo ekzistas nur pri ĉefakcentoj. Kromakcentoj estas ĉiam libervolaj. Oni principe povas elparoli tute sen kromakcentoj, sed kiam oni ja uzas krom- akcenton, oni povas ĝin meti, kien oni volas.

Por distingi parton de kunmetita vorto, oni en la praktiko ofte eĉ malobeas la regulon pri ĉefakcentoj. Oni povas tiom akcenti sur la E de matenmanĝo, ke ĝi fariĝas pli forta ol la ĉefakcento. Tio estas natura, kiam oni volas forte kontrastigi inter ekz. vespermanĝo kaj matenmanĝo. Tiel oni ofte emfaze akcentas la prefikson mAl, kiam oni volas forte kontrastigi ion al ĝia malo, ekz.: Tio ne estas bona, sed malbona. (Kun tre forta akcento sur MAL.) Efektive oni tiam elparolas kvazaŭ MAL estus aparta vorto: "mal bona". Tiaj okazaj rompoj de la akcentoregulo estas tute naturaj kaj permeseblaj.

Distingaj paŭzetoj

Alia rimedo por distingi la partojn de kunmetita vorto estas enmeti mallong- egajn paŭzetojn inter la partoj. Normale tiaj paŭzetoj estas uzataj kune kun kromakcentoj. Ĉi-poste la signo vertikalo, |, montras tiajn paŭzetojn:

Maten\manĝo kontrastas al ekz. vesper\manĝo.

Konk\ludo (kunmetita) kontrastas al konkludo (nekunmetita).

Ne ekzistas devigaj reguloj pri distingaj paŭzetoj. Oni nepre ne trouzu ilin, ĉar tio malbeligas la elparolon. Principe oni povas elparoli tute sen distingaj paŭzetoj.

Silaboj kaj silabolimoj

En la PMEG-aj klarigoj pri akcentoj (§2.1) kaj kromakcentoj estas parolado nur pri akcentataj vokaloj. En la vero oni akcentas ne nur vokalon, sed ankaŭ eventualajn apudajn konsonantojn, kiuj "apartenas" al tiu vokalo. Vokalo kune kun siaj konsonantoj formas tiel nomatan silabon, en kiu la vokalo kaj la konsonantoj elparoliĝas kune. Ĉiu vorto do konsistas el unu aŭ pluraj silaboj, sed ne ekzistas reguloj, kiuj difinas precizajn limojn inter silaboj en plursilabaj vortoj. Oni povas dividi la trisilaban vorton sistemo kiel sis-te-mo, si-ste-mo, sis-tem-o si-stem-o kaj eble eĉ en ankoraŭ aliaj manieroj. Ĉiuokaze nur ĉe relative malrapida elparolo eblas vere aŭdi la sub- tilajn diferencojn inter tiaj diversaj manieroj dividi vorton en silabojn. Ofte unu divido povas esti la plej natura kaj komforta, sed ofte ekzistas pli ol unu bona eblo. Kiam oni skribe distranĉas vortojn inter linioj (§1.2), oni ofte faras tion laŭ la silabolimoj.

Noto: En paragrafoj 2 kaj 3 de la Ekzercaro (en la Fundamento) estas ekzemploj de bonaj kaj re- komendindaj silabodividoj. Tie la vorto sistemo aperas kiel sis-te-mo, sed la Fundamento ne diras, ke tiu estas la sola ĝusta maniero trakti tiun vorton.

Kiam oni volas elparoli kunmetitan vorton tre klare, aparte montrante la limojn inter la vortopartoj, oni nature uzas silabodividon laŭ tiuj limoj. La malofta kunmetaĵo konkludo (= ludo per konkoj) povas do soni kiel kon-klu- do en rapida elparolo, sed kiel konk-lu-do, kiam oni volas klare montri, kiel tiu vorto estas kunmetita. Kontraste la ofta vorto konkludo (= rezulto de re- zonado) kredeble ĉiam sonas kiel kon-klu-do.

Foresto de akcento

En praktika elparolado iuj vortoj havas pli da emfazo ol aliaj pro sia senco kaj relativa graveco. Kiam vorto kun pli ol unu vokalo estas relative mal- grava en frazo kaj sekve ne havas emfazon, tiam en la praktiko oni ofte tute ne uzas akcenton. Tio plej ofte okazas pri vortetoj kiel antaŭ, ili kaj kiel, sed ankaŭ al verboj kiel esti, havi kaj fari.

Ĉi-poste graseco montras frazan emfazon de vorto, dum vokaloj kun dekstrakorna supersigno montras akcenton:

Antaŭ tri tagoj mi vizitis vian kuzon kaj mia vizito faris al li plezuron. FE 20 Ĉe la vortoj antaŭ, vian, mia kaj faris teorie devus esti akcento je la antaŭlasta vokalo, sed en la praktiko ili plej verŝajne estas elparolataj tute sen akcento en tiu ĉi ekzemplo, ĉar ili ne ricevas frazan emfazon. En ekz. la vorto mia la du vokaloj I kaj A sekve estas elparol- ataj ambaŭ sufiĉe mallonge, kaj apenaŭ eblas aŭdi akcenton ĉe I. Se oni parolas tre rapide, eĉ povas esti, ke la I de mia sonas pli-malpli kiel J: "mja ".

Rozo estas floro kaj kolombo estas birdo. FE 5 En tiaj ĉi frazoj oni ordin- are elparolas la verbon estas sufiĉe malforte kaj rapide, kaj sen klare aŭdebla akcento, ĉar la aliaj vortoj estas pli gravaj kaj esprimas la plejparton de la senco. Eĉ povas esti, ke la unua vokalo de estas, E, kiu teorie devus esti akcentata, praktike preskaŭ forfalas: "Rozo 'stas floro kaj kolombo 'stas birdo." Tia elparolo estas principe malĝusta, sed tamen ofte aperas en rapida parolado.

La ĉi-antaŭe montrataj elparolmanieroj ne estas la solaj eblaj, sed ili estas sufiĉe verŝajnaj. En ambaŭ ekzemploj oni povas uzi tute aliajn frazajn emfazojn, se oni volas. Tio tute dependas de la kunteksto, kaj de la nuancoj, kiujn la parolanto volas esprimi.

Duoblaj literoj

Du sinsekvajn identajn literojn oni elparolu duoble.

Duoblaj vokaloj estas oftaj. Oni devas elparoli ambaŭ vokalojn: opinii = opini-i, ĝuu = ĝu-u, treege = tre-ege, metroo = metro-o, praa = pra-a, maato = ma-ato k.t.p. Duobla vokalo ne egalas al duoble longa vokalo. Ĉiu el la du vokaloj devas esti aparte elparolata.

Duoblaj konsonantoj ekzistas en kunmetitaj vortoj kaj en kelkaj malmultaj radikoj, ĉefe propraj nomoj. Oni devas elparoli ambaŭ konsonantojn.

Ĉe duoblaj eksplodaj sonoj oni devas aŭdigi du eksplodojn, ekz.: ekkoni = ek-koni (du apartaj K-sonoj), tualettablo = tualet-tablo (du apartaj T- sonoj). Komparu kun ekz. KP aŭ PT (ekpensi, kapti...), kie ambaŭ eksplodaj konsonantoj estu plene elparolataj.

Multaj tamen simpligas la elparolon de duoblaj eksplodaj konsonantoj. Ĉe ekz. duobla T ili ne eksplodigas la unuan T-sonon, sed elparolas unu longan T (ili tenas la baron de la aerfluo pli longe). Ĉe rapida aŭ ne aparte zorga el- parolo tia simpligo estas tolerebla, sed ĉe zorga elparolo oni devas ĉiun konsonanton elparoli.

Ankaŭ ĉe duoblaj seneksplodaj konsonantoj oni devas elparoli ambaŭ sonojn plene. Sed tiaj konsonantoj ne enhavas ian paŭzon. Ĉe ekz. NN, LL, SS, FF k.s. oni ne bezonas fari distingan paŭzon inter la du konsonantoj, ekz.: sennoma, ennaĝi, Anno FE 36, finno, mallonga, Pollando, ellerni, Ŝill- ero FG56. En kunmetitaj vortoj povas tamen esti nature fari paŭzeton (mal- longa, Pol-lando, en-naĝi, huf-fero), sed tio ne estas deviga.

Duoblaj konsonantoj ene de radikoj

Duoblaj konsonantoj ene de radikoj estas maloftaj kaj fremdaj en Esperanto, sed tute ne malpermesitaj. Jam en la Fundamento troviĝas la nomoj Anno FE36 kaj Ŝillero FG56. Ili havas duoblajn seneksplodajn konsonantojn, kiuj estas ne tro malfacile elparoleblaj.

Ekzistas ankaŭ kelkaj malmultaj radikoj kun duoblaj eksplodaj konsonantoj: nette, vatto, Mekko k.a. Se oni uzas tian vorton, oni devas ĝin elparoli laŭ la ĉi-antaŭaj reguloj, sed ĉiam eblas trovi alternativon pli facile elparoleblan:

nete, vato, Mekao° k.s.

Estas rekomendinde uzi duoblajn konsonantojn nur en kunmetitaj vortoj kaj en propraj nomoj. Krome oni uzu en propraj nomoj prefere nur sen- eksplodajn duoblajn konsonantojn laŭ la modelo de la Fundamentaj Anno kaj Ŝillero. La popolnomo finno ne estas propra nomo, sed popolnomoj estas similaj al propraj nomoj. En zorga elparolo oni distingu klare inter finno kaj fino, kaj la kunmetaĵon Finnlando oni ne konfuzu kun fin-lando.

TC, TĈ, DĜ

Similaj al duoblaj konsonantoj estas la maloftaj sinsekvoj TC, TĈ kaj DĜ. Ili devas esti plene elparolataj: budĝeto = bud-ĝeto, matĉo = mat-ĉo. Ankaŭ por tiaj malfacile elparoleblaj vortoj eblas trovi pli facilajn alternativojn, ekz.: buĝeto,maĉo.

Elparolo de mallongigoj

Mallongigojn oni povas elparoli per la nomoj de la literoj (§1.1). Ĉiu litero tiam elparoliĝas kiel aparta vorto. Iajn mallongigojn oni povas elparoli kiel vortojn. Oni ankaŭ povas ĉiam elparoli per la plena ne mallongigita formo.

ILEI povas esti elparolata en tri manieroj:

ilei (kiel unu vorto, ofta elparolo)

i lo e i (per la liternomoj, kiel kvar apartaj vortoj, malofta elparolo)

Internacia Ligo de Esperantistaj Instruistoj (plene)

OkSEJT povas esti elparolata en tri manieroj:

o ko so e jo to (per la liternomoj, kiel ses apartaj vortoj)

oksejt (oni ofte akcentas la lastan vokalon en unuvorta elparolo, se la mallongigo finiĝas per konsonanto - komparu kun akcentado de fremdaj vortoj, §2.3)

Okcidenta Somera Esperantista Junulara Tendaro (plene)

k.t.p. povas esti elparolata en du manieroj:

ko to po (per la liternomoj, kiel tri apartaj vortoj)

kaj tiel plu (plene)

IJK povas esti elparolata en du manieroj:

i jo ko (per la liternomoj, kiel tri apartaj vortoj)

Internacia Junulara Kongreso (plene)

Kiam oni elparolas per la liternomoj, oni ordinare iom pli emfazas la lastan liternomon (ekz. "i jo ko"), sed oni ne kunŝovu la liternomojn en unu vorton (kvankam mallongigoj normale estas skribataj unuvortece). Se oni elparolus unuvorte, oni devus akcenti la antaŭlastan vokalon, *kotopo*, *ijoko*. Tia elparolo iafoje aperas, sed ĝi ne estas normala, nek konsilinda.

2.3. Ne-Esperantaj vortoj — elparolo

Kiam ne-Esperanta nomo (aŭ alispeca fremda vorto) aperas en Esperanta frazo, ekzistas tri manieroj elparoli:

Oni povas la nomon elparoli laŭ la origina lingvo (almenaŭ proksim- ume), kio postulas sciojn de tiu lingvo. Tio ĉiam estas ĝusta elparol- maniero, sed ne ĉiam efika maniero komuniki.

Oni povas la nomon elparoli tiel, kiel oni ĝin elparolas en sia propra lingvo (kiam tiu ne estas la origina lingvo). Tio bedaŭrinde tre ofte

okazas, sed estas tre malrekomendinda, ĉar tiam eble nur parolantoj de tiu lingvo bone rekonas la nomon.

Oni povas la nomon elparoli en esperanteca maniero. Tio estas ankoraŭ malofta, sed tre rekomendinda, ĉar ĉiuj parolantoj de Esperanto havas ŝancon rekoni la nomon.

Kiam ekzistas plene esperantigita nomformo (§35.3), kiu estas vaste konata, uzado de tiu formo estas kompreneble la plej efika maniero komuniki. Legu pli pri ne-esperantigitaj nomoj en §35.2.

Esperanteca elparolo

Kiam anoj de diversaj lingvoj parolas sian lingvon kaj uzas fremdajn nomojn, ili normale ne elparolas laŭ la fremda lingvo, sed spontane ŝanĝas la elparolon laŭ la elparolaj kutimoj de sia propra lingvo. Simile esperant- istoj povas elparoli fremdajn nomojn laŭ la elparola sistemo de Esperanto. Tion oni povas nomi esperanteca elparolo.

Esperanteca elparolo ne signifas, ke oni elparolas ĉiun literon laŭ la Esper- antaj reguloj, sed ke oni elparolas uzante kiom eble nur Esperantajn sonojn. La celo estas trovi elparolmanieron, kiu faras la nomon rekonebla por ĉiu ajn esperantisto. Oni atentu kaj la fremdan elparolon, kaj la fremdan skribon, ĉar multaj nomoj estas pli konataj en sia skriba formo. Ofte estas bone serĉi kompromison inter la origina sono kaj la sonsistemo de Esperanto. Kiam oni ne konas la originan elparolon, sed eble nur la skribon, oni devas improvizi. Necesas esti tre tolerema pri elparolo de fremdaj nomoj en Esperanto. La celo ne estas montri siajn sciojn de fremdaj lingvoj, sed komuniki kiel eble plej efike.

En fremdaj vortoj ofte aperas la ne-Esperantaj literoj Q, W, X kaj Y (§1.2). Por ili oni povas uzi la sekvajn elparolojn:

Q kiel "k"; QU kiel "kv"

W kiel "ŭ" (aŭ kiel "v")

X kiel "ks"

Y kiel "j" (antaŭ aŭ post vokalo) aŭ kiel "i" (en aliaj okazoj) Ekzemploj de eblaj esperantecaj elparoloj

La ĉi-postaj esperantecaj elparoloj ne estas la solaj eblaj. Oni povas divers- grade atenti la originan elparolon kaj la Esperantan sonsistemon. Memoru ankaŭ, ke oni ĉiam povas uzi la originan elparolon senŝanĝe, se oni tion pre- feras.

Coca Cola ^ koka kola (angla nomo de trinkaĵo). La "O" (diftongo) far- iĝas simpla vokalo. La malklaraj finaĵvokaloj fariĝas A laŭ la skribo.

Chaplin ^ ĉaplin, ĉeplin (Usona nomo de kinartisto). La "A" elparol- iĝas angle inter A kaj E. Verŝajne A laŭ la skribo estas preferinda, sed ankaŭ E eblas. La malklara elparolo de "I" fariĝas I.

Winchester ^ vinĉester (angla urbonomo). La "W" (= Ŭ) fariĝas V, ĉar Esperanta Ŭ normale ne aperas vortkomence. La malklara "E" fariĝas E.

La fina "ER", kiu elparoliĝas kiel vokaleca R, fariĝas ER, ĉar Esperanta R ne povas esti vokalo.

Dreyfus ^ dre(j)fus (nomo de historie fama franca oficiro). La "Y" estas neelparolata france. Ĝi povas fariĝi J aŭ malaperi. La "U" (ronda antaŭa vokalo) fariĝas U laŭ la skribo.

Honore de Balzac ^ (h)onore de balzak (franca nomo de verkisto). La "H" estas neelparolata france. Ĝi povas resti, laŭ la skribo, aŭ malaperi. La malklara vokalo en de fariĝas E laŭ la skribo.

Changzhou ^ ĉan(g)ĝo (ĉina urbonomo). La spira "CH" fariĝas Ĉ. La senspira "ZH" fariĝas Ĝ. La "NG" (vela naza konsonanto) fariĝas N, aŭ eventuale N + G laŭ la skribo. La diftongo "OU", kiu estas fremda al Esperanto, fariĝas O.

al-Ghurdaqa ^ (al-)hurdaka (al-)gurdaka (araba nomo de egipta havenurbo). Al estas difina artikolo kaj povas forfali. "GH" (= voĉa H) fariĝas H aŭ G. La ekstreme malantaŭa "Q" fariĝas K.

Haliaeetus leucoryphus ^ halieetus leŭkorifus (latina scienca nomo de birdospeco; la Esperanta nomo estas haliaeto). La "AE" fariĝas E. La "Y" fariĝas I.

Kalocsay ^ kaloĉai (hungara nomo de Esperanta verkisto). Hungara malhela "A" fariĝas ordinara A laŭ la skribo.

Malmo ^ malme, malmo (sveda urbonomo). La "O" (antaŭa ronda vokalo) fariĝas E aŭ O.

Akcentado

Ekzistas tri manieroj akcenti en esperanteca elparolo. Por ĉiu nomo oni elektu manieron, kiu ŝajnas oportuna:

Se la origina lingvo havas akcenton, oni povas konservi la originan akcenton.

Oni povas akcenti sur la antaŭlasta vokalo laŭ la Esperanta akcento- regulo. Tio estas ofte natura, kiam la nomo ŝajnas havi ian finaĵon similan al la Esperantaj finaĵoj.

Oni povas imagi finan apostrofon (§10.1) - anstataŭ O-finaĵo - kaj akcenti lastvokale.

Coca cola ^ koka kola aŭ kokakola

Chaplin ^ ĉaplin aŭ ĉaplin

Haliaeetus leucoryphus ^ halieetus leŭkorifus aŭ halieetus leŭkorifus

Kalocsay ^ kaloĉai aŭ kaloĉai

Malmo ^ malmo, malme (la "duobla" sveda akcento fariĝas ordinara akcento)

Gramatiko

3. Gramatika superrigardo

Ĉi tiu superngardo klarigas, kiel la diversaj specoj de vortoj estas nomataj en PMEG. Ĝi ankaŭ klarigas la bazajn principojn de frazokonstruado kaj frazanalizado.

3.1. Vortospecoj

Ekzistas du specoj de vortoj en Esperanto: radikvortoj kaj vortetoj. Radikvortoj

Plej multaj vortoj en Esperanto estas radikvortoj. Radikvorto baze konsistas

el radiko + vortklasa finaĵo, ekz.: patro, rozo, suno, amo, sana, verda, ege, aparteni, brilas, estos.

Radikoj esprimas plej diversajn aferojn: bestojn, homojn, agojn, kvalitojn, abstraktaĵojn, konkretaĵojn k.t.p. Radiko ne povas aperi memstare kiel vorto, sed bezonas finaĵon. Ekzistas naŭ vortigaj finaĵoj: O, A, E, I, AS, IS, OS, US kaj U. Se oni aldonas iun el tiuj finaĵoj al radiko, oni kreas vorton. Ĉiu ajn radiko povas akcepti ĉiun ajn finaĵon: homo, homa, home, homi, homas k.t.p., bluo, blua, blue, blui, bluas k.t.p., kuro, kura, kure, kuri, kuras k.t.p.

Radikvortoj povas ankaŭ konsisti el pluraj radikoj + finaĵo, aŭ el vorteto + finaĵo, k.t.p.: vaporŝipo, peri k.t.p. Legu detale pri la diversaj manieroj kon- strui radikvortojn en §37.

Iuj radikoj estas uzataj ĉefe en vortokunmetado. Oni nomas ilin afiksoj (§38): EBL, UL, MAL, GE k.a.

Ekzistas pluraj miloj da radikoj, kaj daŭre aperas novaj. Ili estas nefermita klaso de lingvoelementoj. Enkonduko de novaj afiksoj estas tamen pli mal- facila, ĉar ili apartenas al la kerno de la lingvo. Afiksoj estas pli fermita klaso de lingvoelementoj.

Vortetoj

Vorteto ne bezonas finaĵon, sed povas aperi en frazo tia, kia ĝi estas. La vortetoj estas limigita grupo de vortoj, kiuj montras tre bazajn ideojn, gramatikajn rilatojn k.t.p. Jen ĉiuj oficialaj vortetoj dividitaj en grupojn:

Rolvortetoj (§12.3): al, anstataŭ, antaŭ, apud, ĉe, ĉirkaŭ, da, de, dum, ekster, el, en, ĝis, inter, je, kontraŭ, krom, kun, laŭ, malgraŭ, per, po, por, post, preter, pri, pro, sen, sub, super, sur, tra, trans.

Pronomoj (§11): mi, ni, vi, (ci), li, ŝi, ĝi, ili, oni, si.

O-vortecaj kaj A-vortecaj vortetoj (§15): kiu, tiu, iu, ĉiu, neniu, kio, tio, io, ĉio, nenio, kia, tia, ia, ĉia, nenia, kies, ties, ies, ĉies, nenies, ambaŭ, la (§9.1) kaj la nomoj de la Esperantaj literoj (§15.6).

Nombraj vortetoj (§23.1): unu, du, tri, kvar, kvin, ses, sep, ok, naŭ, dek, cent, mil, nul.

Kunligaj vortetoj (§16): kaj, aŭ, sed, plus, minus, nek.

Frazenkondukaj vortetoj (§33): ke, ĉu, se, ĉar, apenaŭ, dum, ĝis, kvankam, kvazaŭ, ol.

Komparaj vortetoj (§20.1): kiel, ol.

E-vortecaj vortetoj lokaj (§14.1): kie, tie, ie, ĉie, nenie, ĉi, for.

E-vortecaj vortetoj tempaj (§14.2): kiam, tiam, iam, ĉiam, neniam, ankoraŭ, baldaŭ, hodiaŭ, hieraŭ, morgaŭ, jam, ĵus, nun, plu, tuj.

Diversaj E-vortecaj vortetoj (§14.3): kial, tial, ial, ĉial, nenial, kiel, tiel, iel, ĉiel, neniel, kiom, tiom, iom, ĉiom, neniom, ajn, almenaŭ, ankaŭ, apenaŭ, des (§17.4), do, eĉ, ja, jen, jes (§22.4), ju (§17.4), kvazaŭ, mem, ne (§22.4), nur, pli, plej, preskaŭ, tamen, tre, tro.

Ekkriaj vortetoj kaj sonimitoj (§18): adiaŭ, bis, fi, ha, he, ho, hura (hu ra), nu, ve.

Kvankam vortetoj ne bezonas finaĵojn por roli vorte, oni povas aldoni fin- aĵojn kaj afiksojn por krei novajn vortojn kun aliaj signifoj: antaŭe, duma, mia, ilia, unua, due, plia, kialo, morgaŭo, ĉirkaŭi, ĝisi, treege, unuigi, pliiĝi k.t.p.

45 el la vortetoj ŝajnas havi iajn finaĵojn, ŝajnas kunmetitaj, sed estas nekun- metitaj: tio, tia, kio, kie, iu, iel, ĉiam, ĉiom, nenial, nenies k.a. Tiujn vort- etojn oni nomas tabelvortoj (§13).

Apenaŭ enkondukiĝas novaj vortetoj, ĉar la vortetoj estas stabila, sufiĉe fermita klaso de vortoj. Provoj enuzigi novajn vortetojn (§19) preskaŭ ĉiam montriĝas vanaj.

Noto: Okazis provoj ŝanĝi iujn E-vortecajn vortetojn, kiuj finiĝas per "aŭ", en radikvortojn, ekz.: hodiaŭ ^ *hodie*, ankoraŭ ^ *ankore*, almenaŭ ^ *almene*. Nur en poezio oni povus ankoraŭ renkonti tiajn formojn. En ordinara lingvaĵo oni nepre restu ĉe la normalaj formoj.

3.2. Frazoj kaj frazpartoj

Frazo estas vico de vortoj, kiuj kune esprimas penson.

Frazparto estas vorto aŭ grupo de vortoj, kiuj rolas kiel unuo en frazo.

Ĉi tie temos nur pri frazoj en aktivo, kiu estas la baza maniero konstrui frazojn. Kelkajn specojn de frazoj oni povas transformi en pasivon (§29), kiu prezentas la agon el alia perspektivo.

Ĉefverbo kaj frazroloj

La plej grava frazparto estas la ĉefverbo. Ĝi estas vorto kun iu el la finaĵoj AS, IS, OS, US kaj U (normale ne I): iras, sidis, batos, vidus, pensu k.t.p. Ĉefverbo montras, pri kia ago aŭ stato temas.

La ĉefverbo estas la centro de la frazo. Ĉiuj aliaj partoj de la frazo rilatas en diversaj manieroj al la ĉefverbo. Ili ludas diversajn frazrolojn.

Se la ĉefverbo de frazo estas batas, oni povas imagi ekz. la jenajn frazrolojn:

Tiu, kiu faras la agon, ekz. knabo.

Tio, kio ricevas la baton, ekz. ŝtono.

Tio, per kio oni faras la baton, ekz. martelo.

La tempo, en kiu okazas la ago, ekz. vespero.

La loko, en kiu okazas la ago, ekz. korto. Tiel formiĝas "frazo" kun ses frazpartoj:

*Batas knabo ŝtono martelo vespero korto.*

Tio tamen ne estas ĝusta Esperanta frazo. Oni bezonas ankaŭ rolmontrilojn, kiuj klarigas, kiajn rolojn ludas la diversaj frazpartoj:

Tio, kio faras la agon de la ĉefverbo, ricevas nenian rolmontrilon:

^ Knabo batas.

Tio, kion la ago trafas, ricevas la rolfinaĵon N:

^ Knabo batas ŝtonon.

La ilo ricevas la rolvorteton per:

^ Knabo batas ŝtonon per martelo.

La tempo de la ago povas ricevi diversajn rolmontrilojn depende de la pre- ciza signifo. Ĉi tie oni povas elekti la rolvorteton dum:

^ Knabo batas ŝtonon per martelo dum vespero.

Ankaŭ la loko de la ago povas ricevi diversajn rolmontrilojn depende de la preciza signifo. Ĉi tie taŭgas la rolvorteto en:

^ Knabo batas ŝtonon per martelo dum vespero en korto.

Tiujn frazpartojn oni povas meti en ia ajn ordo, ekz.:

Knabo batas ŝtonon per martelo dum vespero en korto.

Batas ŝtonon knabo per martelo en korto dum vespero.

Ŝtonon dum vespero per martelo knabo batas en korto.

Knabo ŝtonon per martelo batas dum vespero en korto.

La baza signifo ne ŝanĝiĝas, sed la vortordo (§34) povas nuanci la frazon kun diversaj emfazoj.

Ekzistas tri rimedoj montri frazrolon: nenio (§12.1), la finaĵo N (§12.2), kaj rolvortetoj (§12.3).

E-vortoj (vortoj kun E-finaĵo) kaj diversaj E-vortecaj vortetoj povas montri ekz. manieron, tempon aŭ lokon sen aparta rolmontrilo:

Bonaj infanoj lernas diligente. FE 9 Diligente montras manieron, sed havas nenian rolmontrilon.

Venu al mi hodiaŭ vespere. FE18 Hodiaŭ kaj vespere montras la tempon de la ago, sed partoprenas en la frazo sen rolmontriloj.

La roloj, kiujn frazpartoj povas havi, nomiĝas: subjekto, objekto, perverba priskribo, alvoko kaj komplemento.

Subjekto

Subjekto (§12.1.1) estas la plej grava frazrolo (krom la ĉefverbo). La sub- jekto faras tiun agon, aŭ estas en tiu stato, kiun esprimas la ĉefverbo:

La birdoj flugas. FE 9 La birdoj faras la agon flugas.

Li promenas kun tri hundoj. FE12 Li faras la agon promenas.

Sur la tero kuŝas ŝtono. FE 6 La agon kuŝas "faras" ŝtono.

Leono estas forta. FE J La "agon" estas "faras" leono.

Kio precize estas subjekto, tamen dependas de la verbo (§30).

Objekto

Objekto (§12.2.2) estas tio, kio estas rekte trafata de la ago:

Mi amas la patron. FE8 La patro estas rekte trafata de la ago amas.

Ludoviko, donu al mi panon. FE 8 La donado "trafas" rekte panon.

Mi vidas leonon. FEJ Leono estas rekte trafata de la vidado.

Kion precize signifas "esti rekte trafata de ago", dependas de la verbo (§30.3).

Perverba priskribo

Perverba priskribo (§25.1) montras, pere de la ĉefverbo, priskribon de la subjekto aŭ de la objekto:

Leono estas forta. FEJ La vorto forta montras priskribon de la subjekto leono. La priskribon peras la verbo estas.

La juna vidvino fariĝis denove fianĉino. FE33 Fianĉino estas priskribo de la subjekto la juna vidvino. La priskribo okazas pere de la verbo fariĝis.

Li estas hodiaŭ en kolera humoro. FE 31 En kolera humoro estas priskribo de la subjekto li.

Li opiniis sin prava. lj 32 Prava estas priskribo de la objekto sin. La pri- skribon peras la verbo opiniis. = Li opiniis, ke li estas prava.

Alvoko

Alvoko (§12.1.2) estas frazrolo, per kiu oni alvokas tiun, al kiu oni volas paroli, per eldiro de ties nomo aŭ per alia O-vorto, kiu reprezentas la alvok- aton:

Ludoviko, donu al mi panon. FE8 Ludoviko estas alvoko al la alparolato.

Sinjoro, vi estas neĝentila. FE16

Komplemento

Komplemento estas komuna nomo de ĉiuj aliaj frazroloj ol subjekto, objekto, alvoko kaj perverba priskribo. Komplemento montras diversajn cirkonstancojn de la ago.

Komplementojn oni povas nomi laŭ la signifo: loka komplemento, tempa komplemento, maniera komplemento k.t.p.

Komplementojn oni ankaŭ povas nomi laŭ la formo: N-komplemento (havas N-finaĵon), al-komplemento (havas la rolvorteton al), en-komple- mento (havas la rolvorteton en), E-komplemento (estas E-vorto) k.t.p.:

Sur la fenestro kuŝas krajono kaj plumo. FE 6 Sur la fenestro estas loka komplemento, sur-komplemento.

En la tago ni vidas la helan sunon. FE10 En la tago estas tempa komple- mento, en-komplemento.

Bonaj infanoj lernas diligente. FE 9 Diligente estas maniera komplemento, E-komplemento.

Tio daŭris nur malgrandan momenton. FA1136 Malgrandan momenton estas tempa komplemento, N-komplemento.

Multaj gramatikistoj rigardas objekton kiel specon de komplemento, sed en PMEG objekto kaj komplemento estas rigardataj kiel malsamaj frazroloj.

Subfrazoj

Frazo povas aperi kiel parto de alia frazo. Tian frazon ene de frazo oni nomas subfrazo (§33):

Diru al la patro, ke mi estas diligenta. FE 8 La subfrazo ke mi estas diligenta rolas kiel objekto en la tuta frazo.

Ordinaran frazon oni povas nomi ĉeffrazo por distingi ĝin de subfrazo. 3.3. Ĉefvortoj kaj rektaj priskriboj

Frazparto povas konsisti el unu sola vorto, sed ofte ĝi estas kunaĵo de pluraj vortoj. Unu el la vortoj de plurvorta frazparto estas ĉefvorto, kaj la aliaj estas rektaj priskriboj de la ĉefvorto. Se la ĉefvorto estas O-vorto, la frazparto nomiĝas O-vorta frazparto. Se la ĉefvorto estas A-vorto, ĝi estas A-vorta frazparto. Se la ĉefvorto estas E-vorto, ĝi estas E-vorta frazparto:

ĉambro - Ĉambro estas ĉefvorto. Priskriboj ne estas.

matura homo - Homo estas ĉefvorto. Matura estas rekta priskribo de homo.

tre granda - Granda estas ĉefvorto. Tre estas rekta priskribo de granda.

tre longe - Longe estas ĉefvorto. Tre priskribas ĝin.

Oni povas ankaŭ paroli pri E-vortecaj frazpartoj, en kiuj la ĉefvorto estas E-vorteca vorteto: tre baldaŭ, multepli, absolute ĉiam.

Rekta priskribo de ĉefvorto povas mem esti plurvorta frazparto:

la kajero de la juna fraŭlino - Ĉefvorto estas kajero. La estas difina pri- skribo (= difinilo). De la juna fraŭlino estas poseda priskribo. La poseda priskribo estas mem O-vorta frazparto enkondukita per la rolvorteto de.

tre alte estimata sinjoro - La tuto estas O-vorta frazparto. Sinjoro estas ĉefvorto. Tre alte estimata estas mem A-vorta frazparto, kiu rekte pri- skribas la ĉefvorton sinjoro.

Legu pli pri la diversaj manieroj rekte priskribi ĉefvorton en §7, kaj pri per- verbaj (nerektaj) priskriboj en §25.1.

4. O-vortoj

4.1. Bazaj reguloj por O-vortoj

Vorton kun la finaĵo O oni nomas O-vorto. O-vortoj rolas precipe kiel sub- jekto kaj objekto, sed ili povas roli en multaj aliaj manieroj (§4.2).

O-vortoj estas nomoj de aferoj, konkretaĵoj, abstraktaĵoj, homoj, bestoj, fenomenoj, agoj, kvalitoj, specoj, individuoj k.t.p.:

tablo = nomo de konkretaĵo

hundo = nomo de bestospeco

saĝo = nomo de kvalito

amo = nomo de sento

kuro = nomo de ago

martelado = nomo de agado

Petro = nomo de persono

Berlino = nomo de urbo

Post O-finaĵo povas sekvi J-finaĵo por multe-nombro (§8), kaj N-finaĵo por frazrolo (§12.2). Oni ankaŭ povas meti ambaŭ, sed ĉiam J antaŭ N:

tablo tabloj tablon tablojn

hundo hundoj hundon hundojn

kuro kuroj kuron kurojn

Oni povas anstataŭigi la finaĵon O per apostrofo (§10), sed nur kiam ne sekvas J aŭ N: hund' = hundo, saĝ' = saĝo, am' = amo, kur' = kuro, Berlin' = Berlino .

Legu ankaŭ pri O-vortaj frazpartoj en §7.1, kaj pri propraj nomoj en §35. 4.2. Uzo de O-vortoj

Frazparto, kies ĉefa vorto estas O-vorto, estas nomata O-vorta frazparto. O- vortaj frazpartoj rolas en frazoj precipe kiel subjekto, objekto, alvoko aŭ komplemento, sed ili ankaŭ povas roli kiel priskribo de alia vorto.

O-vortaj frazpartoj kiel subjekto

La bona virino trankviligis sian soifon. FE15

Sur la korto staras koko kun tri kokinoj. FE 33 Legu pli pri subjekto en §12.1.1.

O-vortaj frazpartoj kiel objekto

Mi prenis broson kaj purigis la veston. FE 39

Mi vidas leonon. FEJ

Legu pli pri objekto en §12.2.2.

O-vortaj frazpartoj kiel alvoko

Ludoviko, donu al mi panon. FE 8

Vi parolas sensencaĵon, mia amiko. FE 35 Legu pli pri alvoko en §12.1.2.

O-vortaj frazpartoj kiel komplemento

Sur la fenestro kuŝas krajono kaj plumo. FE 6

Li staris tutan horon apud la fenestro. FE 26

Mi veturas al Londono. LR103

Li amas tiun ĉi knabinon pro ŝia beleco kaj boneco. FE 35 Legu pli ĉe la diversaj rolmontriloj en §12.

O-vortaj frazpartoj kiel priskribo

La dentoj de leono estas akraj. FE7

Glaso da vino estas glaso plena je vino. FE 32

Pli proksime al la fenestroj [...] prenis al si lokon laboristinoj pli junaj. M112

Aŭgusto estas mia plej amata filo. FE 22

Legu pli ĉe la diversaj rolmontriloj en §12. Legu ankaŭ pri perverba pri- skribo en §25.1.

4.3. Seksa signifo de O-vortoj

En Esperanto ne ekzistas gramatika sekso. Sekso estas nur parto de la sig- nifo de iuj O-vortoj. La finaĵo O neniel esprimas sekson.

La signifon de vorto oni ĉiam devas lerni. Por ĉiu besta kaj homa vorto oni devas lerni la eventualan sekson kiel parton de la signifo. Neniaj reguloj de- cidas pri tio. Regas iom da konfuzo pri tio ĉi, kaj multaj vortoj bedaŭrinde havas neklaran signifon.

Ekzistas en Esperanto tri signifoklasoj de vortoj por homoj kaj bestoj: Sekse neŭtralaj radikoj, virseksaj radikoj kaj inseksaj radikoj: ► Sekse neŭtralaj radikoj:

Ĝeneralaj bestaj kaj homaj radikoj: besto, homo, infano, orfo, per- sono, birdo, fiŝo, insekto, reptilio, simio k.a.

La sufiksoj -an-, -estr- -id-, -ist- kaj -ul-.

Participoj kun O-finaĵo: ...anto, ...into, ...onto, ...ato, ...ito, ...oto.

Ĉiuj bestospecioj: ansero, araneo, bovo, ĉevalo, ezoko, formiko, hundo, kato, koko, leono, lupo, muŝo, pasero, zebro k.a.

Diversaj ne-familiaj homaj rilatoj: amiko, ĉefo, gasto, kamarado, kolego, membro, najbaro k.a.

Profesioj kaj diversaj homaj roloj: aktoro, fripono, geografo, heroo, kelnero, majstro, mastro, ministro, monarho, moŝto, nobelo, pasaĝ- ero, redaktoro, samurajo, sekretario, sklavo, studento, ŝoforo, tajloro, turisto, viktimo k.a.

Militistoj: adjutanto, generalo, kapitano, kaporalo, kolonelo, leŭtenanto, oficiro, soldato k.a.

Diversaj religiuloj: pastro, ajatolo, bonzo, derviŝo, diakono, episkopo, imamo, kardinalo, katoliko, papo, rabeno k.a.

Gentoj, landanoj, rasoj k.s.: anglo, arabo, ĉino, japano, ruso, svedo, apaĉo, cigano, judo, lapono, slavo, indiĝeno k.a.

Viraj radikoj:

Diversaj evidente viraj radikoj: viro, masklo, bubo, fraŭlo, ĝentle- mano, knabo, sinjoro k.a.

La sufikso -ĉj-.

Familiaj radikoj: avo, edzo, fianĉo, filo, frato, kuzo, nepo, nevo, onklo, patro, vidvo k.a. (sed orfo kaj ankaŭ la ĝenerala vorto parenco estas neŭtralaj).

Nobeloj kaj similaj altranguloj: barono, caro, duko, emiro, grafo, kavaliro, princo, reĝo, ŝaho, ŝoguno k.a. (sed la ĝenerala vorto nobelo kaj la vorto monarĥo estas neŭtralaj).

Kelkaj religiuloj: abato, monaho.

Specialaj virbestaj radikoj: boko, kapono, okso, stalono, taŭro k.a.

Inaj radikoj:

Evidente ina: femalo.

La sufiksoj -in- kaj -nj-.

Mitaj aŭ fabelaj estaĵoj, kiuj laŭ la tradiciaj rakontoj estas inaj:

amazono, furio, muzo, nimfo, sireno k.a.

Diversaj sociaj roloj (plejparte historiaj): almeo, damo, hetajro, matrono, meretrico, primadono, putino, subreto k.a.

Specialaj radikoj por inseksaj bestoj: guno, pulardo k.a.

El la tri grupoj la neŭtrala estas sendube la plej granda. Ĝi estas nefermita klaso, kiu daŭre akceptas novajn membrojn. La vira grupo estas multe pli malgranda, kaj estas pli fermita. La ina grupo estas la plej malgranda. Eventuale ĝi povas akcepti pliajn membrojn.

Estas tute klare, ke ĉiuj tri kategorioj ekzistas. Sed oni povas malkonsenti pri tio, precize kiuj vortoj troviĝu en kiu grupo. Tio estas tamen afero de de- taloj, ne de principoj.

La klasado prezentita ĉi-antaŭe neniel pretendas esti io perfekta aŭ deviga por aliaj. La lingvo estas ĉi-kampe neunueca, kaj ne ekzistas ia simpla vero pri ĉiuj ĉi tiaj radikoj. Kompreneble ĉi tie temas nur pri Esperanto kaj Esper- antaj vortoj. En aliaj lingvoj estas alie, kaj iliaj respondaj vortoj povas havi aliajn signifojn kaj uzojn.

Seksaj afiksoj

Per la sufikso IN (§38.2.20) oni povas doni inan sekson al vorto: knabino, studentino, hundino. Se la radiko estas vira, oni devas aldoni IN, kiam temas pri ino: Ŝi estas reĝino. Ĉe neŭtrala radiko oni povas aldoni IN, se oni volas klare montri, ke temas pri ino, sed tio ne estas deviga: Ŝi estas aktor(in) o. Se jam la radiko estas ina, oni kompreneble ne aldonu IN: Ŝi estas mia damo.

Per la radiko VIR uzata prefiksece aŭ A-vorte (§38.4.1) oni povas doni viran sekson al vorto: virleono, virhundo, virhomo, vira studento. Ĉe neŭtrala radiko oni povas aldoni VIR- aŭ vira, se oni volas klare montri, ke temas pri viro: Virhundoj agas alie ol hundinoj. Tiu rolo estaspor vira aktoro. Se jam la radiko estas vira, oni kompreneble ne aldonu VlR: Li estas reĝo. Se la radiko estas ina, oni principe povas aldoni VIR- aŭ vira por krei viran sig- nifon, sed praktike tio apenaŭ okazas. Anstataŭ VIR aŭ vira iuj esperantistoj uzas la proponitan virseksan sufikson IĈ° (§39.1.13).

Per la prefikso GE (§38.3.6) oni povas doni ambaŭseksan signifon al vorto: gehomoj, geviroj, gestudentoj, gehundoj. Se la radiko estas neŭtrala, GE normale estas superflua, sed povas esti uzata por emfazi, ke ambaŭ seksoj ĉeestas. Kutime oni ne uzas GE antaŭ inaj radikoj, sed nur antaŭ viraj aŭ neŭtralaj.

Vortoj faritaj per la sufikso ĈJ (§38.2.6) havas viran signifon. Vortoj faritaj per la sufikso NJ (§38.2.25) havas inan signifon.

Laŭkuntekste vira signifo

En la tradicia lingvouzo oni rutine aldonas la sufikson IN al la plej multaj neŭtralaj radikoj, kiam oni parolas pri ino, kvankam tio principe ne estas necesa. Aliflanke oni tradicie ofte ne montras virseksecon, eĉ kiam tio povus esti bezonata. Oni kontrastigas inter ekz. bovo kaj bovino, koko kaj kokino, ĉino kaj ĉinino, svedo kaj svedino, kuracisto kaj kuracistino, lernanto kaj lernantino k.t.p., tiel ke bovo, koko, ĉino, svedo, kuracisto kaj lernanto ŝajnas viraj. Tiam la kunteksto (kontrasto kun ina vorto) momente donas viran signifon al vorto, kiu per si mem estas neŭtrala. Tio estas eble mal- logika, sed tamen ankaŭ praktika. Temas pri ekonomia esprimomaniero. En multe-nombro tamen tiaj vortoj restas neŭtralaj: Vortoj kiel bovoj, kokoj, ĉinoj, svedoj, kuracistoj, lernantoj k.t.p. normale inkluzivas kaj virojn kaj inojn. Oni ne bezonas aldoni la prefikson GE. Efektive nur ĉe la multe- nombra formo oni povas klare vidi, ĉu temas pri neŭtrala aŭ vira radiko. Firme viraj radikoj neniam estas uzataj sensekse en multe-nombro. Vortoj kiel patroj, knaboj, onkloj kaj bokoj ĉiam montras nur virojn aŭ virbestojn.

Aliflanke, multaj firme neŭtralaj vortoj, ekz. homo, persono, infano, parenco, membro, pasaĝero, demokrato, turisto, besto, formiko, muŝo k.a., apenaŭ iam estas uzataj kun virseksa signifo. Oni ne parolas pri ekz. *homo kaj homino*, *persono kaj personino*, *infano kaj infanino*, celante, ke homo, persono kaj infano estu komprenataj vire. Entute vortoj kiel homino, personino kaj infanino estas tre maloftaj. Iuj eĉ opinias, ke tiaj vortoj estas eraraj. Tio tamen estas troigo. En iaj specialaj kuntekstoj povas esti tute kon- vene paroli pri ekz. homino infanino.

Ekde la malfrua 20-a jarcento pli kaj pli da p^rolantoj ĉesis rutine aldoni IN al neŭtralaj radikoj, kiam ili parolas pri ino. Ĉe tiuj parolantoj la neŭtraleco de tiaj radikoj estas do klare rimarkebla ankaŭ en la unu-nombra uzo. Dume ĉe tiuj parolantoj, kiuj restas ĉe la tradicia kutimo rutine aldoni IN ĉiam, kiam tio estas ebla, la neŭtraleco de tiaj radikoj estas rimarkebla ĉefe ĉe la multe-nombra formo. Tiel povas ŝajni, ke la tradiciemuloj uzas multe pli da radikoj kun virseksa signifo. Tio povas krei la impreson, ke ekzistas grandskala malunueco pri la klasado de la radikoj. Sed fakte temas nur pri diversaj uzokutimoj de la sufikso IN.

Ĉiu plene rajtas daŭrigi la tradician kvazaŭ-viran uzadon de neŭtralaj vortoj, sed ĉiu ankaŭ rajtas uzadi neŭtralajn vortojn plene sensekse. La du manieroj uzi la neŭtralajn vortojn ne vere konfliktas inter si. Ili ambaŭ estas kon- formaj al la reguloj de la lingvo kaj pravigeblaj per la lingva tradicio. Temas simple pri personaj preferoj, ĉu insisti pri sekso aŭ ne. Por iuj personoj sekso ne estas nepra kaj grava informero, por aliaj ĝi tre ofte estas grava.

Malklara klasado

Ĉe iuj radikoj la efektiva lingvouzo tute klare fiksis la seksan signifon de la radiko. Ekzemple vortoj kiel patro, viro, knabo, sinjoro kaj reĝo estas klare virseksaj, vortoj kiel homo, persono, infano, parenco, membro kaj besto estas klare sekse neŭtralaj, kaj femalo kaj damo estas klare inaj. Sed la klas- ado ne ĉiam estas tiel klara.

Iuj radikoj montras homan rolon, kiu estas plej ofte okupata de viroj, kvankam nenio vere malebligas virinon en tia rolo. Tre frapa ekzemplo estas la vortoj soldato kaj pastro. Por tiuj, kiuj konas nur virajn soldatojn kaj nur virajn pastrojn, tiuj radikoj povas ŝajni per si mem klare viraj, sed en iuj landoj ja ekzistas ankaŭ inaj soldatoj kaj inaj pastroj. En la ĉi-antaŭaj listoj soldato kaj pastro estas klasitaj kiel neŭtralaj. Tiaj radikoj ekzempligas la multajn okazojn, en kiuj la klasado estas tre malfacila. Ĝenerale la ĉi-antaŭaj listoj sekvas la principon, ke radikoj kun malklara, neunueca aŭ ŝanceliĝanta signifo estas klasataj kiel sekse neŭtralaj radikoj.

Kelkaj tradiciaj sociaj roloj ĝis nun neniam estis okupitaj de virinoj, ek- zemple la roloj de papo, kardinalo, ajatolo, ŝaho aŭ ŝoguno. Kiam tiuj radikoj estas uzataj por paroli pri la efektiva realeco aŭ la oficiala historio, oni pro sociaj faktoj komprenas, ke temas pri viroj. Sed estas necese distingi sociajn faktojn disde lingva signifo. Oni ja povas ankaŭ uzi la lingvon por paroli pri fikcio aŭ pri ne vaste akceptataj historiaj hipotezoj. Krome la sociaj faktoj povos ŝanĝiĝi en la estonteco. Tamen, ĉar oni tre malofte uzas tiujn vortojn por fikcioj aŭ hipotezoj, laŭ kiuj ankaŭ virinoj alprenas tiujn sociajn rolojn, ne estas klare, ĉu en tiuj situacioj estas eble uzi la radikon sen la sufikso IN (kio donas al la radiko neŭtralan sencon) aŭ ĉu oni devas aldoni IN (kio donas la impreson, ke la radiko estas virseksa). En la ĉi- antaŭaj listoj, la religiaj postenoj kiel papo, kardinalo kaj ajatolo estas pre- zentitaj kiel sekse neŭtralaj, sekvante la modelon de la vorto pastro, dum la ekster-eŭropaj nobelaj titoloj kiel ŝaho kaj ŝoguno aperas kiel virseksaj, sekvante la modelon de la klare virseksaj eŭropaj nobel-titoloj kiel reĝo kaj duko. Tamen oni ankaŭ povus klasi tiajn radikojn alimaniere.

Radikoj por supernaturaj kaj fabelaj estaĵoj kiel dio, diablo, anĝelo, feo, koboldo, fantomo kaj genio havas tre varian uzon depende de la diversaj tradicioj kaj imagoj pri tiaj estaĵoj. Iuj el ili tamen forte tendencas al vireco, ekzemple dio kaj feo. Se oni parolas pri inoj, oni do normale uzas diino kaj feino. Sed la multe-nombraj formoj dioj kaj feoj ja estas sekse neŭtralaj, kaj tial oni devas rigardi la radikojn kiel sekse neŭtralajn.

Radikoj por mitaj aŭ fabelaj inaj estaĵoj kiel muzo kaj nimfo estas en la ĉi- antaŭaj listoj klasitaj kiel inaj radikoj, ĉar en la originaj mitoj ja temas ĉiam nur pri inaj estaĵoj. Sed oni uzas tiajn radikojn ankaŭ por aliaj celoj, ek- zemple por metfore paroli pri la ecoj de iu persono, aŭ por nomi similan estaĵon en nova fikciaĵo. Tiam temas pri homoj aŭ fikciaj estaĵoj, kiuj div- idas nur kelkajn el siaj ecoj kun la estaĵoj el la tradicia mito. Tiam la sekso ne nepre devas esti inter tiuj ecoj, kiuj restas el la mito. Sekve oni ankaŭ povas uzi tiajn radikojn kun sekse neŭtrala interpreto.

Legu ankaŭ pri eventuala sekso de UL kaj aliaj similaj sufiksoj en §38.2.30. Evoluo

La signifo de radiko ne estas ŝtone fiksita. La lingvo povas evolui, kaj ankaŭ fakte evoluas kaj ŝanĝiĝas. Multaj vortoj, kiuj antaŭe estis uzataj preskaŭ ĉiam kun vira signifo, estas nun pli kaj pli uzataj kun neŭtrala signifo. Pre- cipe ĉe profesioj la evoluo de la modernaj socioj ĉiam pli kreas bezonon de vortoj neŭtralaj. Sed estas evidente, ke tiu evoluo ne povas trafi ĉiujn vortojn. La signifo de oftaj viraj vortoj kiel patro, viro, knabo, sinjoro, reĝo k.a., tre malfacile ŝanĝiĝos. Ili estas kaj kredeble restos viraj. Ankaŭ kelkaj inaj radikoj kiel damo kaj subreto havas tre firman signifon, kaj estas mal- facile imagi, ke ili iam fariĝos sekse neŭtralaj.

Ĝenerale estas konsilinde ne provi ŝanĝi, reformi aŭ modifi la seksan sig- nifon de radikoj, por kiuj la uzado kaj signifo estas stabilaj kaj klaraj, ĉar tio nur pliigus la konfuzon. Sed en ĉiuj okazoj, en kiuj la signifo estas malklara, neunueca aŭ ŝanceliĝanta, estas konsilinde doni al la radiko neŭtralan sig- nifon.

Multaj opinias, ke Esperanto diskriminacias virinojn, ĉar iuj vortoj estas baze viraj. Rigardante la ĉi-antaŭajn listojn oni tamen vidas, ke plej multaj vortoj estas (aŭ almenaŭ povas esti) neŭtralaj. Oni do tute rajtas diri ekz. Ŝi estas ŝoforo, ĉar la radiko ŜOFOR per si mem estas neŭtrala. Iuj tamen plu insistas ĉe tiaj vortoj ĉiam uzi IN, se temas pri ino. Tiam estas diskriminacia ne la lingvo, sed (eventuale) la lingvouzantoj.

Ĉe la sufiĉe malgranda grupo de vere viraj vortoj oni tamen devas uzi IN-su- fikson, kiam temas pri ino: edzino, fratino, reĝino k.t.p.

Ekde la 2010-aj jaroj aldoniĝis pli kaj pli al tiu ĉi diskuto la fakto, ke iuj homoj rigardas sin kiel "neduumajn", t.e. nek kiel virojn, nek kiel virinojn, aŭ eble kiel sekse ambiguajn.

Kelkaj nun eksperimente ekuzas novajn sekse neŭtralajn vortojn anstataŭ la malgranda grupo de vere viraj vortoj. Ili uzas ekzemple nove kreitajn vortojn kiel pajtro° kaj ejdzo° anstataŭ patro/patrino kaj edzo/edzino re- spektive. Aliaj ekuzas parento° kaj spozo° samcele. Tiaj novaj vortoj estas uzeblaj egale por viroj, virinoj kaj neduumaj homoj. Sed ilin ankoraŭ uzas nur malmultaj homoj. Aliaj simple donas al vortoj kiel patro kaj edzo sekse neŭtralan sencon (§39.1.13), sed tia signifoŝanĝo povas kaŭzi gravajn mis- komprenojn. Ankoraŭ aliaj uzas la prefikson GE por doni sekse neŭtralan sencon al tiaj vortoj: gepatro, geedzo (§38.3.6). Sed tio ŝanĝas la tradician kaj Fundamentan signifon de GE.

Legu ankaŭ pri la proponita virseksa sufikso IĈ° en §39.1.13, la sekse neŭtrala unu-nombra pronomo ri° (§11.5) kaj la nove proponita sufikso IP°, kiu montras, ke la persono estas "neduuma" (§39.1.18).

5. A-vortoj

5.1. Bazaj reguloj por A-vortoj

Vorton kun la finaĵo A oni nomas A-vorto. A-vortoj montras ecojn, kval- itojn, apartenojn, rilatojn k.s. A-vortoj estas uzataj por priskribi (§5.2). La A-finaĵo aldonas la ĝeneralan ideon "karakterizata de tio, kion esprimas la radiko":

longa = havanta multe da longo

ruĝa = havanta ruĝon kiel econ

bona = karakterizata de bono

inteligenta = havanta inteligenton, karakterizata de inteligento

homa = rilata al homoj

malaperinta = tia, ke ĝi jam malaperis

La signifo de A-vorto dependas kaj de la radiko, kaj de la kunteksto (§37.2.2).

Ankaŭ posedaj pronomoj (§11.2) kaj vicordaj nombrovortoj (§23.4) estas A- vortoj. En ili la A-finaĵo havas specialan signifon.

Post A-finaĵo povas sekvi J-finaĵo por multe-nombro (§8), kaj N-finaĵo por frazrolo (§12.2). Oni ankaŭ povas meti ambaŭ, sed ĉiam J antaŭ N:

longa

longaj

longan

longajn

ruĝa

ruĝaj

ruĝan

ruĝajn

mia

miaj

mian

miajn

sesa

sesaj

sesan

sesajn


Legu ankaŭ pri A-vortaj frazpartoj en §7.2. 5.2. Uzo de A-vortoj

A-vortoj estas uzataj precipe por priskribi O-vortojn. Rekte priskribantaj A- vortoj staras plej ofte antaŭ la priskribata O-vorto, sed ili povas stari ankaŭ post ĝi. Eĉ povas esti A-vortoj samtempe antaŭ kaj post la sama O-vorto:

granda domo

domo granda

la tago longa

la longa tago

fama franca verkisto

fama verkisto franca

A-vorto, kiu staras post sia O-vorto, estas ofte emfazita: §7.1.

A-vorto povas ankaŭ priskribi ion pere de verbo (§25.1):

La domo estas granda. Granda priskribas la O-vorton domo pere de la verbo estas.

Tiuj ĉi verkistoj estas famaj. Famaj priskribas la O-vorton verkistoj pere de estas.

Mi farbis mian domon blanka. Blanka priskribas la O-vorton domon pere de la verbo farbis.

A-vortoj estas uzataj ankaŭ por priskribi pronomojn (§11) kaj aliajn O-vort- ecajn vortetojn (§15), ordinare pere de verbo:

Mi estas feliĉa.

Tiu estas mia.

Tio estas bona.

Ili fariĝis koleraj.

Ambaŭ ŝajnis dormantaj.

Estu singarda(j) ! = V estu singarda(j). Ĉe U-verboj oni tre ofte forlasas la subjekton (§32.3), se ĝi estas la pronomo vi (§11.4).

O-vorteca uzo de A-vortoj

Kiam A-vorto rolas kiel rekta priskribo de O-vorto (§7.1), oni iafoje forlasas la O-vorton. Tiam la A-vorto kvazaŭ mem transprenas la rolon de ĉefvorto, kaj rolas O-vortece. Tio estas ebla, kiam la kunteksto klare montras, kiu O- vorto estu subkomprenata. Subkomprenado de O-vorto faciliĝas, se antaŭ la A-vorto aperas la aŭ alia difinilo (§9):

La palaco de la imperiestro estis la plej belega [palaco] en la mondo. FA2 24

Mi legas al vi nur la plej delikatan [parton]. Rt 6

Mi ne donos al vi manĝi, ĝis vi pagospor la antaŭa [manĝo]. ^22

Vi ne estas la unuaj [personoj], kiujn mi vidas hodiaŭ matene. BV15

Mi devis oferi la agrablan [aferon, eblon] pro la utila [afero, eblo]. OV266

Ĉiuj homoj certigis, ke ili ĝin legis kaj komprenis, ĉar alie oni ja rigardus ilin kiel malsaĝajn [homojn]. FA2 29

Rekta vojo estas pli mallonga, ol kurba [vojo]. FE 33

Ni ambaŭ volas la saman [aferon]. Se la tute ĝenerala ideo afero estas subkomprenata post la sama, oni povas anstataŭe diri la samo: Ni ambaŭ volas la samon. / Ŝi volas scii, kial, kajpor kio, kaj kiarajte, [...] kaj de- nove, kaj denove, kaj ankoraŭ unu fojon denove la samon! ^™ 67

En esprimoj de horo (§23.8) kaj dato (§23.9) oni preskaŭ ĉiam forlasas la O- vortojn horo, tago kaj jaro. Tiam vicordaj nombrovortoj (§23.4) ekrolas O- vortece:

Hodiaŭ estas la dudek sepa (tago) de Marto. FE12

Georgo Vaŝington estis naskita la dudek duan [tagon] de Februaro. FE12

Estas la dek-unua [horo] kaj duono.

Tio okazis en Julio [de la] mil naŭcent tridek oka [jaro]. Ĉe jaresprimo oni nuntempe preferas forlasi ankaŭ la A-finaĵon: Tio okazis en Julio mil naŭcent tridek ok.

Ĉe posedaj pronomoj (§11.2) oni ofte forlasas O-vorton, se la kunteksto per- mesas:

Via pano estas malpli freŝa, ol mia [pano]. FE10

Kial al li estus permesite ekspluati por si kaj por la siaj [homoj] ĉion. M 36

Vi ankaŭ min redonu al la miaj [homoj]. 111

Pri la uzo aŭ neuzo de la antaŭ posedaj pronomoj (kun aŭ sen posta O-vorto) legu pli detale en la klarigoj pri posedaj pronomoj kiel difiniloj (§9.2).

Alia

La A-vorto alia estas ofte uzata O-vortece. Oni povus imagi subkompren- atan O-vorton, sed alia ofte komplete transprenas la rolon de O-vorto, kaj enŝovo de O-vorto estas iafoje tute superflua:

Mi ne volas tiun ĉi supon, donu al mi alian [supon]. ^27

Ŝi estas jam edzino de alia [viro]/ H15

Alian [homon] ne mallaŭdu, vin mem ne aplaŭdu. PE 781

El ŝiaj multaj infanoj unuj [infanoj] estas bonaj kaj aliaj [infanoj] estas malbonaj. FE12

Laboru en konsento kaj helpu unu [persono] al la alia [persono]. OV141 Legu pli pri la esprimo unu... (la) alia en §23.1.3.

Alia plej ofte esprimas individuecan signifon. Alia tiam tre similas al la tabelvortoj je U (§15.1). Tial iuj eĉ proponis ŝanĝi la A-vorton alia en tabel- vorton, kio estas tamen evitenda reformprovo (§13.3).

La kvantaj A-vortoj multaj, malmultaj, pluraj kaj kelkaj estas ofte O-vortece uzataj (§24.2).

6. E-vortoj

6.1. Bazaj reguloj por E-vortoj

Vorton kun la finaĵo E oni nomas E-vorto. E-vortoj rolas kiel komplementoj kaj en diversaj aliaj frazroloj (§6.2). Ili montras manierojn, lokojn, tempojn, kvantojn k.s.:

rapide = en rapida maniero, kun rapido

bele = en bela maniero, kun belo

urbe = en (la) urbo(j), en urba maniero

hejme = en la propra(j) hejmo(j)

tage = en (la) tago(j)

matene = en (la) mateno(j)

lunde = en la lundoj, en lundoj, en ĉiu lundo, en iu lundo, en lunda mani- ero

normale = en normala maniero, en normalaj okazoj

multe = en granda kvanto

alveninte = post (la) alveno

La signifo de E-vorto dependas kaj de la signifo de la radiko, kaj de la kun- teksto (§37.2.3).

Ĉe lokaj E-vortoj povas aperi la finaĵo N por direkto (§12.2.5): urben = "al la urbo(j)", hejmen = "al la propra(j) hejmo(j)". Sed E-vorto neniam povas ricevi J-finaĵon.

En tempaj komplementoj lunde kaj lundon havas malsamajn sencojn: §12.2.4.

Legu ankaŭ pri E-vortaj frazpartoj en §7.3.

6.2. Uzo de E-vortoj

E-vortoj kiel komplementoj

E-vorto povas roli kiel komplemento de verbo:

La policano kuras rapide. ^16 Rapide estas komplemento de kuras, kaj montras la manieron de kurado.

Ŝi sidas hejme. ^17 Hejme estas komplemento de sidas, kaj montras la lokon de la sidado.

E-vorta komplemento povas ankaŭ rilati al tuta frazo:

Kompreneble mi iros. Kompreneble rilatas al la tuta frazo. Ĝi ne montras la manieron de irado, sed komentas la fakton, ke mi iros. Tiu tuta fakto estas komprenebla. Oni povas la samon esprimi per pli kompleta frazo: Estas kompreneble, ke mi iros. En la Fundamento aperas la jena meza formo kun ke, sed sen estas: Kompreneble, ke mi lin amas. FE 41

Milde dirite, tio estas iom ĝena. = Estas milde dirite, ke tio estas iom ĝena.

Kiam E-vorto tiamaniere rilatas al frazo kiel tuto, estas konsilinde apartigi ĝin per komo (kiel en la ĉi-antaŭa ekzemplo kun milde dirite), kaj per eta paŭzo en la elparolo. Sed kiam temas pri tre kutima esprimo (kiel en la ĉi- antaŭa ekzemplo kun kompreneble), oni ofte skribas sen komo kaj elparolas sen paŭzeto. Sufiĉe ofte tia aparta priskribo eĉ aperas ene de tiu frazo, kiun ĝi priskribas: Mi kompreneble iros. Tio estas, milde dirite, iom ĝena. Komp- aru kun la uzo de komentofrazoj (§32.2).

E-vortoj kiel priskriboj

E-vorto povas ankaŭ roli kiel rekta priskribo de A-vorto, de alia E-vorto, aŭ de E-vorteca vorteto:

Ĝi estas sufiĉe granda. Sufiĉe estas rekta priskribo de granda.

Li manĝas terure multe. Terure estas rekta priskribo de multe.

Ili revenos treege baldaŭ. Treege estas rekta priskribo de baldaŭ.

E-vorto povas ankaŭ esti perverba priskribo de I-verbo aŭ de subfrazo (§25.1.1) aŭ en sensubjekta frazo (§25.1.1):

Kritiki estas facile. PE 252 Facile perverbe priskribas kritiki.

Estas bele ripozi de siaj faroj! FA310 Bele estas perverba priskribo de ripozi (de siaj faroj).

Estas bone, ke vi venas! FA3 61 Bone perverbe priskribas la ke-frazon.

Estas mallume. ^33 Mallume estas perverba priskribo en sensubjekta frazo.

A-vortoj kaj E-vortoj estas tre similaj. La afero, kiun oni volas priskribi, de- cidas, ĉu oni uzu A-vorton aŭ E-vorton.

E-vortoj kiel nuanciloj

Iuj E-vortoj povas direkti la atenton al certa frazparto, kaj nuanci ĝian rolon en la frazo. En tia nuanca rolo E-vorto povas rilati al tiaj vortoj, kiujn ĝi normale ne povas priskribi, ekz. O-vortoj kaj personaj pronomoj:

Unuj diris absolute nenion, aliaj diris tro multe. FA319 La objekto nenion validas senrezerve, senescepte.

Li estis tute en malespero. FA1122 Ne restis eĉ iomete da espero.

Li manĝas multajn diversajn aferojn, sed ĉefe legomojn. La plej gravaj el liaj manĝaĵoj estas legomoj.

La najbaroj disiĝis kun larmoj, kaj precipe la infanoj ploris mal- dolĉe. FA3 58 Ankaŭ aliaj ploris maldolĉe, sed la infanoj tion faris pli multe.

Ĝuste apud mia pordego floras la plej belaj rozoj. FA2132 La loka esprimo validas tute precize kaj ekzakte. Ne uzu ĵus (§14.2.6) anstataŭ ĝuste en ĉi tiaj frazoj.

Estu tre singardaj kun Viaj vortoj, ĉar alie Vi atingos ĝuste la malon de tio, kion Vi deziras atingi! L2 6 Vi atingos la malon en absoluta senco, ne nur proksimume.

La numero videble estis ĝuste tiu, kiun ŝi havis en sia memoro. M18 Ne nur proksimume tiu numero, sed tute ekzakte.

Lia tago de naskiĝo ĝuste nun estis festata. FA187 Ne iom antaŭe aŭ poste, sed vere en tiu momento mem.

La tuta ĝojo de la tero flugis for, kaj restis sole ĝemo!Rt75 = ...restis nenio alia ol ĝemo. ...restis nur ĝemo. Ĉi tia sole estas egala al nur (§14.3.14), sed nur iafoje havas alian signifon.

Li elĵetis la tutan kupran monon kaj plenigis al si la poŝojn kaj la tornistron sole per arĝento. FA17 Per nenio alia li plenigis ilin. Iafoje povas estiĝi konfuzo inter tiu ĉi nuanca signifo de sole kaj ĝia ordinara signifo "sen akompano". Tiam oni ofte povas uzi la A-formon sola por "sen akompano": Ili iris sole tien. = Ili iris nur tien. Ili iris solaj tien. = Ili iris tien sen akompano.

E-vortecaj vortetoj kiel ankaŭ, eĉ, almenaŭ, ja kaj nur (§14.3) ofte havas

tian nuancan rolon.

O-vortecaj E-vortoj

Kvantaj E-vortoj povas esti uzataj kvazaŭ ili estus O-vortoj (§24.3): Sur la

arbo sin trovis multe (aŭ multo) da birdoj. FE 32

7. Frazpartoj

Frazparto estas grupo de vortoj, kiuj rolas kune en frazo. Frazparto konsistas el ĉefvorto kaj eventualaj rektaj priskriboj de la ĉefvorto. Depende de la ĉef- vorto oni parolas pri O-vortaj (§7.1), A-vortaj (§7.2) kaj E-vortaj (§7.3) frazpartoj:

7.1. O-vortaj frazpartoj Difiniloj

O-vorta frazparto povas havi difinilon (§9) antaŭ si. Difinilo estas vorteto, kiu precizigas aŭ malprecizigas la identecon de la tuta frazparto:

la nomo tia nomo tiu nomo ties nomo ĉiu nomo iu nomo

la nomoj tiaj nomoj tiuj nomoj ties nomoj ĉiuj nomoj iuj nomoj

la nomon tian nomon tiun nomon ties nomon ĉiun nomon iun nomon

la nomojn tiajn nomojn tiujn nomojn ties nomojn ĉiujn nomojn iujn nomojn

Nombrovortoj

Por rekte priskribi O-vorton oni povas uzi nombrajn vortetojn (§23.1), kiuj montras, pri kiom da aferoj temas:

unu tablo

du pordoj

tri hundojn

dudek kvin aŭtoj

cent mil dolarojn

A-vortoj

Por rekte priskribi O-vorton oni uzas precipe A-vortojn (§5). Se la O-vorto havas iun el la finaĵoj J kaj N, ankaŭ la rekte priskribanta A-vorto ricevas tiujn finaĵojn. Rekte priskribanta A-vorto staras normale antaŭ la O-vorto:

granda tablo

malfermita pordo

sovaĝaj hundoj

strangajn okazaĵojn

Oni povas ankaŭ uzi postmetitajn A-vortojn. Iafoje oni postmetas A-vorton por emfazi ĝin:

amo eterna

marteladon bruan

Alifoje oni postmetas A-vorton por klareco.

vortaj frazpartoj

Oni ankaŭ povas uzi O-vortan frazparton por priskribi O-vorton. Tia pri- skriba frazparto staras ĉiam post la O-vorto. La priskriba frazparto havas ĉiam rolmontrilon, plej ofte rolvorteton, sed iafoje N-finaĵon: viro kun ĉapelo junulino el Francujo instruisto pri la japana lingvo hundo sen vosto pordo de malgranda domo kurado laŭ vojo kampara skribado per globkrajono verkado de konataj aŭtoroj verkado de la libroj verkanto de libroj iro en la preĝejon FA4166

Rimarku, ke oni ne povas priskribi O-vorton per antaŭmetita O-vorto (sen rolmontrilo). Tiaj priskriboj estas eblaj en iuj lingvoj, ekz. la angla, sed ne en Esperanto. Oni ne diru: *Esperanto kongreso*, *lingvo instruisto*, *Ber- lino Esperanto-klubo*. Oni devas uzi A-vorton aŭ postmetitan O-vorton kun rolvorteto: Esperanta kongreso, kongreso de Esperanto, lingva instruisto, instruisto de lingvo(j), Berlina Esperanto-klubo, Esperanto-klubo de Ber- lino. Ofte oni povas alternative fari kunmetitan vorton (§37.3): Esperanto- kongreso, lingvoinstruisto.

Identigaj priskriboj

Post O-vorto povas aperi rekta priskribo, kiu identigas la aferon. Normale temas pri la propra nomo de la afero. Tia identiga priskribo (§25.2) ne havu N-finaĵon aŭ alian rolmontrilon:

sinjoro Petro FE18

la urbo Barcelono OV 391

la monato Majo FA318

mia fratino Anastazio FA1229

la gazeto New York Times

tiu libro Ĉu vi kuiras ĉine? (la libro nomiĝas Ĉu vi kuiras ĉine?)

Neniam uzu la vorton "amo". OV 383

verboj

O-vorto povas havi I-verbon kiel rektan priskribon (§27.4), precipe se la O- vorto havas agan signifon:

la povon labori M 38

forta deziro venki

ĝojo esti la unua

la neceso eduki infanon

Komparaj esprimoj

Oni povas priskribi O-vorton per kompara kiel-esprimo (§20.1). Tia pri- skribo staras ĉiam post la O-vorto:

haroj kielplumoj de korvo M141

vizaĝo kiel lakto kaj sango FA2105

En ĉi tiaj esprimoj oni ne uzu kia (§20.1.4). Ne diru *haroj kiaj plumoj de korvo*.

Subfrazoj

Por priskribi O-vorton oni povas uzi subfrazon (§33). La subfrazo ĉiam staras post la O-vorto:

Jen estas la pomo, kiun mi trovis. FE 6

Li rakontis la novaĵon, ke ŝi finfine alvenis.

Lokaj kaj tempaj E-vortoj

Lokaj, direktaj kaj tempaj E-vortoj (kaj E-vortecaj vortetoj) povas aperi kiel postmetita priskribo de O-vorto. Tiam oni subkomprenas kiu estas, kiu trov- iĝas, kiu okazas, estanta, troviĝanta, okazanta aŭ similan esprimon:

La floroj supre sur la tero odoras. FA183 = La floroj, kiuj troviĝas supre...

El la preĝejo tute apude penetris al li la sonoj de orgeno. FA3 63 = El la preĝejo, kiu estis tute apude... El la tute apudapreĝejo...

La pordo kontraŭe estis ankaŭ malfermata vespere. FA2134 = La pordo, kiu troviĝis kontraŭe [= en la kontraŭa domo]... La kontraŭapordo...

La vesperon antaŭe la tuta urbo estis iluminita. FA1203 = La vesperon, kiu estis antaŭe... La antaŭan vesperon...

Sur mizera lito tie kuŝis la patrino de la infano. FA3 93 = Sur mizera lito, kiu troviĝis tie... Sur tiea mizera lito...

Alie la malfeliĉa blindulino ja neniam povus trovi la vojon hejmen. FA3123 = ...la vojon, kiu kondukas hejmen.

La sola afero, kiun ni devas fari, estas, certigi al nia afero regulan sen- haltan iradon antaŭen. OV123 = ...iradon, kiu direktiĝas antaŭen.

Ŝi kuraĝis entrepreni la vojaĝon ĉi tien. FA4152 = ...la vojaĝon, kiu kon- dukis ŝin ĉi tien.

Ofte oni ankaŭ povas uzi postmetitan A-vorton kiel lokan aŭ tempan pri- skribon de O-vorto: la preĝejo tute apuda, la pordo kontraŭa, la vesperon antaŭan, mizera lito tiea. Iafoje tio estas pli klara.

Rimarku, ke A-vorta priskribo povas stari ĉu antaŭ, ĉu post la O-vorto, dum tia ĉi E-vorta priskribo nur povas stari post la O-vorto: la antaŭan vesperon,

la vesperon antaŭan, la vesperon antaŭe, sed nepre ne *la antaŭe ves- peron*.

Postmetita loka, direkta aŭ tempa priskribo de O-vorto ofte mem havas pre- cizigan priskribon kun rolvorteto. Tiam oni por klareco preferas E-vortan formon: la floroj supre sur la tero, la regionoj sude de Parizo (ili troviĝas sude de Parizo), la vesperon antaŭe de la geedziĝo (la geedziĝo okazos en la posta tago). Se oni uzas A-vorton, oni iafoje povas miskompreni tiel, ke la preciziga priskribo rilatas al la O-vorto, kio povas tute ŝanĝi la sencon: la re- gionoj sudaj de Parizo = la sudaj regionoj de Parizo (la regionoj apartenas al Parizo), la vesperon antaŭan de la geedziĝo = la antaŭan vesperon de la geedziĝo (la geedziĝo okazas en tiu vespero). En la lasta ekzemplo oni povas elturnigi per al anstataŭe de: la vesperon antaŭan al la geedziĝo (la ge- edziĝo okazos en la tago post tiu vespero).

Ordo de priskriboj de O-vorto

En O-vorta frazparto la rektaj priskriboj ordinare sekvas la jenan ordon: difinilo kvantaj priskriboj antaŭpriskriboj • ĉefvorto • postpriskriboj

Ekzemple: la du novaj tenisaj pilkoj en tiu kesto. Tie pilkoj estas ĉefvorto, la estas difinilo, du estas kvanta priskribo, novaj kaj tenisaj estas antaŭ- priskriboj, kaj en tiu kesto estas postpriskribo.

Difinilo

Difinilo = la, tabelvorto, poseda pronomo, ambaŭ, unu.

Normale oni uzas samtempe nur unu difinilon: la domo, tiuj tri domoj, kies grandaj domoj, miajn lignajn domojn, ia stranga domo, ambaŭ domoj.

La difinilo tia iafoje aperas post kvanta priskribo: multaj tiaj homoj, kelkaj tiaj arboj. La vorteto tia iafoje eĉ troviĝas en postpriskriba pozicio, precipe kiam ĝi mem havas subfrazon kiel priskribon: La arbo de la suno estis bel- ega arbo tia, kian ni neniam vidis. FA3114 Tia estas difinilo de arbo. La sub- frazo kian ni... priskribas tia. Ĝi estis komercejo tia sama, kiaj estas ĉiuj aliaj komercejoj. M 20 Ankaŭ kiam tia staras en tiaj pozicioj, ĝi estas difinilo, kaj oni ne uzas la kune kun ĝi.

Kvantaj priskriboj

Kvantaj priskriboj estas ĉefe nombraj vortetoj kaj vicordaj nombrovortoj (§23): la tridek ruĝaj domoj, la dek tri ruĝaj domoj, la uniia domo, mia tria ruĝa domo.

Ankaŭ iuj tre bazaj A-vortoj, kiel tuta, alia, (mal)sama, pluraj, (mal)multa, kelka, (antaŭ) lasta kaj cetera, aperas en la pozicio de kvantaj priskriboj: la tuta ŝtona domo (ne *la ŝtona tuta domo *), la alia ŝtona domo (ne *la ŝtona alia domo*), la sama ŝtona domo (ne *la ŝtona sama domo*).

Se oni uzas du aŭ pli da kvantaj priskriboj samtempe, la reciproka ordo normale ne gravas: la lastaj dek jaroj la dek lastaj jaroj, la aliaj du knaboj la du aliaj knaboj. Sed se oni uzas kaj nombran vorteton, kaj vicordan nombrovortojn samtempe, oni normale metu la vicordan nombro- vorton unue por klareco: la unuaj dek jaroj.

Antaŭpriskriboj

Antaŭpriskriboj estas ordinaraj A-vortoj: la ruĝa domo, la du grandaj domoj. O-vorto povas havi plurajn antaŭmetitajn A-vortojn: tiuj dek grandaj nigraj hindaj ĉemizoj. Oni tiam normale metas ĝeneralajn A-vortojn unue (grandaj), kaj specialajn A-vortojn laste (hindaj).

Iafoje poseda pronomo aperas en la pozicio de ordinaraj A-vortoj. Tiam la poseda pronomo ne estas difinilo: Krom mi restis ĉe la patrino du miaj pli junajfratoj. M101 Oni povus ankaŭ diri: ...du elmiajpli junaj fratoj.

Antaŭmetita A-vorto povas siavice havi priskribon. Se tiu priskribo staras post la A-vorto, la esprimo ofte fariĝas neklara: la farita el ligno domo. El ligno priskribas la A-vorton farita, kiu priskribas la O-vorton domo. Pli bone estas meti la priskribon de la A-vorto antaŭ ĝi: la el ligno farita domo. Sed plej bone estas meti la A-vorton kiel postpriskribon de la O-vorto: la domo farita el ligno. Se tia priskribo de A-vorto estas tre longa, oni nepre metu la A-vorton post la O-vorto: la domo farita el multekosta brazila ligno de tre alta kvalito.

Postpriskriboj

Postpriskribo = A-vortoj, I-verbo, kiel-komparo, identiga priskribo, fraz- parto kun rolmontrilo, subfrazo, loka aŭ tempa E-vorto, loka vorteto.

Postpriskriboj estas tre diversspecaj. Por klareco oni malofte uzas pli ol unu postpriskribon samtempe. Se oni tamen uzas pli ol unu postpriskribon, la re- ciproka ordo dependas de klareco. Se oni ekz. uzas samtempe subfrazon kaj frazparton kun rolmontrilo, tiam la frazparto kun rolmontrilo normale staru antaŭ la subfrazo, sed tia konstruo povas tamen esti malklara: domo el ligno kiun mi aĉetis. Ĉu mi aĉetis la domon aŭ la lignon? Por aldona klareco oni povas uzi la difinilon tiu. Ĝi montras, al kiu O-vorto la subfrazo rilatas: tiu domo el ligno kiun mi aĉetis, domo el tiu ligno kiun mi aĉetis. (En tiu ĉi ek- zemplo oni povas elturniĝi ankaŭ per ligna domo, kiun mi aĉetis / domo ligna, kiun mi aĉetis, se la senco estas, ke mi aĉetis la domon.)

Nekutima vortordo

Iafoje oni deflankiĝas de la kutima vortordo por speciala emfazo k.s. Tio estas ebla, kiam la diversaj finaĵoj klare montras, kiuj vortoj kunapartenas:

Ĉevalojn ili tie ĉi havas tre bonajn. ^67 = Ili tie ĉi havas tre bonajn ĉevalojn. La N-finaĵo ĉe bonajn klare montras, ke ĝi estas rekta priskribo de ĉevalojn malgraŭ la nekutima vortordo.

Pli da mono ŝi ne havis, kaj laborenspezon ŝi havis nenian. M178 = ...kaj nenian laborenspezon ŝi havis.

Unu el la plej ekstremaj ekzemploj de tia ĉi vortordo troviĝas en la Esper- anta himno "La Espero": Ne al glavo sangon soifanta ĝi la homan tiras familion. FK 298 = Ne al glavo soifanta sangon (kiu soifas/deziras sangon) ĝi tiras la homan familion. Tian vortordon oni nepre ne uzu en ordinara lingv- aĵo.

7.2. A-vortaj frazpartoj Priskribo per E-vortoj aŭ vortetoj

Por priskribi A-vorton oni uzas normale E-vorton aŭ E-vortecan vorteton. La priskribo staras preskaŭ ĉiam antaŭ la A-vorto:

vere feliĉa

ekstreme longa

mirinde bela

tre feliĉa

tiel bela

pli bela

iom varma

apenaŭ komprenebla

Sed se la priskribata A-vorto estas participo (§28), priskribanta E-vorto aperas ĉu antaŭ ĝi, ĉu post ĝi:

pekinta senintence FE 22

multe drinkinta

O-vortaj frazpartoj

Oni povas uzi O-vortan frazparton por priskribi A-vorton. La priskribanta frazparto havas ĉiam rolvorteton aŭ N-finaĵon. Se ĝi havas rolvorteton, ĝi staras normale post la A-vorto. Se ĝi havas N-finaĵon, ĝi staras normale antaŭe:

longa je dek metroj

legebla sen helpo

scivolema pri ĉio ajn

plena de akvo

farita de mi

class="book">legata de multaj homoj

skribita per krajono

mil metrojn alta

kelkajn paŝojn distanca

Se A-vorto esprimas objektan agon, N-finaĵa priskribo montras la objekton de tiu ago (§12.2.2):

esprimanta grandan inteligentecon M 41

dirinta la veron FE 24

Komparaj esprimoj

Oni povas priskribi A-vorton per kompara esprimo kun kiel ol (§20.1). Tia priskribo staras ĉiam post la A-vorto:

longa kiel serpento

stulta kiel azeno

feliĉa kiel infaneto

longa kiel tiu ĉi ŝnuro

sama kiel mi

pli longa ol serpento

pli stulta ol azeno

pli feliĉa ol li

Subfrazo aŭ I-verbo

Por priskribi A-vorton oni ankaŭ povas uzi subfrazon (§33) kaj I-verbon (§27.4). Tia priskribo staras ĉiam post la A-vorto:

Mi estas feliĉa, ke mi vin akceptos. LR 93

Ili estis aŭdintaj, ke la reĝo venos viziti.

Mi estas kapabla instrui nur la francan lingvon. M 57

7.3. E-vortaj frazpartoj

Priskribo per E-vortoj aŭ vortetoj

Por priskribi E-vorton oni uzas unuavice alian E-vorton aŭ E-vortecan vort- eton (§14). La priskribo staras preskaŭ ĉiam antaŭ la priskribata E-vorto:

vere rapide

tre rapide

ekstreme tede

pli rapide

tiel tede

iom tede

O-vortaj frazpartoj

Oni povas uzi O-vortan frazparton por priskribi E-vorton. La priskribanta frazparto havas ĉiam rolvorteton aŭ N-finaĵon. Tia priskribo staras normale post la E-vorto:

rilate al tio

rilate tion

pere de li

kaŭze de la akcidento

fare de ili

Se E-vorto esprimas objektan agon, N-finaĵa priskribo montras la objekton de tiu ago (§12.2.2):

subtenante la kruĉon FE15

elĵetante unu serpenton kaj unu ranon FE 21

trovinte pomon FE22

Se O-vorta priskribo de E-vorto montras mezuron, ĝi staras normale antaŭ la E-vorto:

je cent decibeloj laŭte

cent decibelojn laŭte

Komparaj esprimoj

Oni povas priskribi E-vorton per kompara esprimo kun kiel ol (§20.1). Tia priskribo staras ĉiam post la E-vorto:

longe kiel hieraŭ

tede kiel en la lernejo

same kiel mi

pli longe ol hieraŭ

pli tede ol mia instruisto

Subfrazo aŭ I-verbo

Por priskribi E-vortan participon oni ankaŭ povas uzi subfrazon (§33) kaj I- verbon (§27.4). Tia priskribo staras ĉiam post la E-vorto:

Vidante, ke ŝi estas tiel bela, li demandis ŝin, kion ŝi faras tie ĉi tute sola. FE 21

Aleĉjo staris momenton apud la pordo, kvazaŭ ŝanceliĝante, ĉu li devas resti aŭ iri post la kuzino. M 49

Forgesante diri adiaŭ al la du virinoj, li elkuris en la antaŭĉambron. M 60

8. Unu-nombro kaj multe-nombro 8.1. Bazaj reguloj por nombro

Ĉe O-vortoj (§4) kaj A-vortoj (§5), kaj ĉe tabelvortoj je U kaj A (§13), oni devas fari distingon inter unu-nombro kaj multe-nombro. Unu-nombro signifas, ke temas pri unu afero. Multe-nombro signifas, ke estas pli ol unu afero.

Gramatikan multe-nombron oni montras per la finaĵo J. Manko de J-finaĵo montras unu-nombron:

Unu-nombro Multe-nombro

(unu) tago (pluraj) tagoj

(unu) granda domo (tri) grandaj domoj

ilia granda domo iliaj grandaj domoj

alia homo aliaj homoj

la unua tago la unuaj tagoj

iu iuj

tiu homo tiuj homoj

tia speco tiaj specoj

La kato estas nigra. La katoj estas nigraj.

Ĝi estas granda, sed bela. Ili estas grandaj, sed belaj.

Vi estas bela. Vi estas belaj.

Ĉiu miris pri tio. Ĉiuj miris pri tio.

Kia estis la respondo? Kiaj estis la respondoj?

Eventuala N-finaĵo staras post J: tagojn, grandajn, aliajn, nigrajn, iliajn, tiujn, neniajn.

Iaspecan multe-nombrecon esprimas ankaŭ la sufikso AR (§38.2.5). 8.2. Uzado de unu-nombro kaj multe-nombro

8.2.1. Nombro ĉe radikoj kaj kunmetaĵoj

Radiko (§37.1) povas montri jen unu aferon, jen plurajn aferojn:

okula = rilata al okulo aŭ okuloj. La radiko OKUL mem ne esprimas ian nombron.

okule = rilate al okulo aŭ okuloj

okulkavo = kavo de okulo

okulkuracisto = kuracisto de okuloj

kolora = havanta unu aŭ plurajn kolorojn,

samideano = ano de la sama ideo aŭ de la samaj ideoj

67

marteli = bati per unu martelo aŭ per pluraj marteloj

§8.2.1

libroverkado = verkado de libro aŭ libroj

Oni do ne uzas J-finaĵojn ene de kunmetitaj vortoj. Oni ne diras:

*okulojkuracisto*, *librojvendejo*, *ŝipojhaveno*, *senharojigi* aŭ simile, sed okulkuracisto, librovendejo, ŝiphaveno kaj senharigi, kvankam temas ja klare pri multe-nombraj signifoj: kuracisto de okuloj, vendejo de libroj, haveno por ŝipoj, forigi harojn.

J-finaĵo povas tamen aperi en kunskriboj kiel membroj-abonantoj (§25.3).

Grupaj radikoj (§8.2.2) kiel FAMILI (aro da parencoj) kaj ARME (aro da soldatoj) montras ĉiam multe-nombron de tio, el kio konsistas la grupo, sed ili ne per si mem montras, ĉu estas unu aŭ pli ol unu tia grupo:

familia = rilata al familio aŭ familioj (rilata al unu aro da parencoj aŭ al pluraj aroj da parencoj)

armea = rilata al armeo aŭ armeoj (rilata al unu aro da soldatoj aŭ al pluraj aroj da soldatoj)

8.2.2. Nombro ĉe O-vortoj

Plej multaj O-vortoj estas nomoj de individuecaj aferoj, kiuj povas esti nombrataj. Povas esti unu aŭ pli multaj de la afero: tablo, domo, knabino, ĉevalo, vintro, metro, iro, preno.

Kiam estas pli ol unu, oni aldonas la finaĵon J: tabloj, domoj, knabinoj, ĉevaloj, vintroj, metroj, iroj, prenoj.

Se alia vorto jam montras la multe-nombrecon, oni devas tamen uzi J: du

domoj, tri domoj, multe da katoj, du kilogramoj da legomoj.

Se oni anstataŭigas O-finaĵon per apostrofo (§10), la unu-nombreco restas:

okul' = okulo (neniam okuloj).

Nenombreblaj O-vortoj

Multaj O-vortoj estas nomoj de neindividuecaj aŭ substancecaj aferoj, kiuj ne povas esti nombrataj. Oni ne parolas pri unu aŭ pluraj, sed pri pli aŭ malpli multe: akvo, lakto, rizo, metalo, sablo, muziko, veturado, atendado.

Tiaj O-vortoj normale ne ricevas J-finaĵon, ĉar la distingo inter unu-nombro kaj multe-nombro estas fremda al ili. Sed iafoje oni parolas pri diversaj specoj de ia neindividueca afero. Tiam oni povas je bezono uzi J-finaĵon:

metalo ^ metaloj = pluraj specoj de metalo

muziko ^ muzikoj = pluraj specoj de muziko

Hejme li regalas sin per dolĉaj bonegaj vinoj. Rt31 Temas pri pluraj specoj de dolĉa vino.

Krom la eŭklida geometrio oni povas elpensi aliajn geometriojn kun aliaj reguloj. Oni parolas pri diversaj geometri-sistemoj.

Ĉe nenombreblaj aferoj oni povas montri la kvanton per mezurunuoj. Tiaj unuoj estas nombreblaj: tri litroj da akvo, du hektogramoj da metalo, unu sitelo da sablo, tri horoj da muziko.

Iuj vortoj por manĝeblaj aferoj, kiuj normale nomas individuaĵon, povas tamen iafoje ricevi substancecan signifon, kiam temas pri kuiraĵo, ekz. fiŝo, kolbaso k.a. Normale oni parolas pri unu, du aŭ pli da fiŝoj aŭ kolbasoj, sed oni ankaŭ povas diri ekz.: Tiu manĝaĵo estas farita el fiŝo/kolbaso. (Ne gravas, ĉu estas unu aŭ pluraj fiŝoj/kolbasoj.) Sed en tiaj okazoj, kiam preskaŭ certe estas pli ol unu, oni ja uzu J-finaĵon: Tofuo° estas manĝaĵo farita el sojfaboj. (Apenaŭ povus esti nur unu sojfabo.) Pli ofte oni tamen diras: Tio estas fiŝaĵo/kolbasaĵo. Tofuo° estas sojfabaĵo. Kiam oni mencias la nombron, oni ĉiuokaze devas uzi J-finaĵon, se estas pli ol unu: Li manĝis du fiŝojn. Ŝi povis manĝi nur du fabojn.

Ĉe O-vortoj kun AĴ-sufikso la nombrebleco ofte ne estas fiksita: §38.2.3. Grupaj O-vortoj

Iuj nombreblaj O-vortoj montras grupon. Tia O-vorto montras ion, kio kon- sistas el individuoj, ekz.: familio (pluraj personoj), arbaro (pluraj arboj), klaso (pluraj samspecaj aferoj), vico (pluraj aferoj en ia ordo), kaj multegaj aliaj. Kun J-finaĵo tia vorto montras plurajn apartajn grupojn: familioj (pluraj grupoj de personoj), arbaroj (pluraj grupoj de arboj) k.t.p.

Agoj

O-vorto, kiu estas nomo de ago, montras sen J-finaĵo unu okazon de tia ago. Kun J-finaĵo ĝi montras plurajn apartajn okazojn de la ago. Longan agadon aŭ ripetadon de ago oni normale montras per la sufikso AD (§38.2.2). AD + simpla O-finaĵo montras unufojan agadon aŭ ripetadon. AD + OJ estas pluraj apartaj longaj agadoj, aŭ pluraj ripetadoj:

krio = unu laŭta voko

krioj = pluraj laŭtaj vokoj

kriado = longa krio, pluraj krioj farataj dum certa tempo

kriadoj = pluraj longaj krioj, plurfoja kriado

Atentu pri la signifo

Oni atentu pri la signifo de la Esperantaj vortoj. Jen estas kelkaj ekzemploj de vortoj, kiuj povas esti problemaj por iuj:

Li vestis sin per blanka kalsono kaj nigra pantalono. Por tiaj vestaĵoj oni uzas en multaj lingvoj multe-nombrajn vortojn, ĉar origine temis pri po du vestaĵoj, po unu por ĉiu kruro.

Mi elspezis mian tutan monon. ^60 En kelkaj lingvoj oni uzas multe- nombran vorton por mono, ĉar ĝi konsistas el pluraj moneroj kaj monbil- etoj.

La asocio ricevis novan statuton. La vorto statuto estas kelklingve ĉiam multe-nombra, ĉar ĝi konsistas el pluraj paragrafoj.

69

Li malsaniĝis je variolo. Malsanoj kiel variolo, varicelo kaj morbilo havas en iuj lingvoj multe-nombrajn nomojn, ĉar ili kaŭzas plurajn pust- ulojn k.s. sur la haŭto.

§8.2.2

Per tondilo ni tondas. FE 34 La vorto tondilo estas en iuj lingvoj multe- nombra, ĉar ĝi konsistas el du kunmetitaj partoj.

Tiu muzikisto ludas drumon. Por la kompleksa instrumento drumo oni uzas en multaj lingvoj multe-nombran vorton, ĉar ĝi konsistas el pluraj tamburoj kaj cimbaloj ludataj de unu sola muzikisto.

Usono estas grandega lando. La lando Usono havas en multaj lingvoj multe-nombran nomon, ĉar ĝi estas unuiĝo de pluraj ŝtatoj.

Ili loĝas en Nederlando. La lando Nederlando havas en iuj lingvoj multe-nombran nomon, ĉar la nomo origine priskribis grupon da re- gionoj ("la Malaltaj Landoj"), kiuj estis poste kunigitaj.

Tiun semajnon mi ne laboros, ĉar mi havos feriojn. Ferio estas en Esper- anto unu libera tago. Se estas pli ol unu tago, oni diru ferioj aŭ uzu la vorton feriado.

Ŝi portas novajn okulvitrojn. Por tia ilo oni uzas en multaj lingvoj unu- nombran vorton, ĉar temas pri unu ilo, kiu tamen konsistas el du vitroj.

Noto: Iafoje aperas la ideo, ke okulvitroj estu traktata kvazaŭ ĝi estus unu-nombra malgraŭ la J-fin- aĵo: *Mi havas unu okulvitrojn. * *Ŝi portas malnovan okulvitrojn. * Tio estas eraro. Ĉiu vorto kun J-finaĵo estas nepre multe-nombra. Oni diru: Mi havas unu paron da okulvitroj. Ŝi portas mal- novajn okulvitrojn. Ŝi portas malnovan paron da okulvitroj. Iuj volas anstataŭigi okulvitroj per nova unu-nombra vorto. Tio estus teorie farebla, sed verŝajne praktike ne sukcesus.

8.2.3. Nombro ĉe A-vortoj kaj A-vortecaj vortetoj

A-vorto havu J-finaĵon, se ĝi priskribas ion multe-nombran:

granda domo = unu domo, kiu estas granda

grandaj domoj = pluraj domoj, kiuj estas grandaj

krajona noto = unu noto farita per krajono aŭ krajonoj

krajonaj notoj = pluraj notoj faritaj per krajono aŭ krajonoj

Rimarku, ke la vortoj krajona kaj krajonaj neniel montras, kiom da krajonoj estas. La uzo de J en krajona noto kaj krajonaj notoj dependas nur de la noto-nombro.

Multe-nombra estas kompreneble ĉiu vorto, kiu havas J-finaĵon, sed ankaŭ personaj pronomoj (§11) povas esti multe-nombraj. La pronomoj ni kaj ili estas ĉiam multe-nombraj. Vi kaj si estas jen unu-nombraj, jen multe- nombraj. Oni estas normale unu-nombra, sed povas esti multe-nombra. Mi estas ĉiam unu-nombra (kaj ankaŭ ci). La vorteto ambaŭ (§15.5) estas ĉiam multe-nombra:

Mi estas feliĉa.

Ŝi sentas sin feliĉa.

Vi estas feliĉa(j).

Oni estas feliĉa(j).

Ni estas feliĉaj.

Ili estas feliĉaj.

Ili sentas sin feliĉaj.

Ambaŭ estas feliĉaj.

A-vorto, kiu priskribas subkomprenatan O-vorton, havu J-finaĵon, se tiu O- vorto havus J-finaĵon:

Estis partoprenantoj el la tuta mondo. La aziaj estis plej multaj. = La aziaj partoprenantoj estis plej multaj.

Kiam A-vorto priskribas nombran vorteton (sen posta O-vorto), oni uzu J- finaĵon, se estas pli ol unu:

Alvenis tri knabinoj. Unu el ili estis konata al mi, sed du estis nekonataj. Oni povus diri, ke la vortoj knabino kaj knabinoj estas subkomprenataj post la nombraj vortetoj unu kaj du.

Nombraj vortetoj iafoje montras abstraktan nombron, kaj nenia O-vorto estas subkomprenata. Tiam oni normale uzas E-vorton kiel priskribon. E- vortoj neniam povas havi J-finaĵon: Mil estas multe. Du multiplikite per du estas kvar. Se oni uzas A-vorton en tia frazo, oni komprenus, ke ia O-vorto estas subkomprenata: Dek estas difektitaj. = Dek aŭtoj/maŝinoj/seĝoj... estas difektitaj.

Kiam A-vorto priskribas plurajn O-vortojn, ĝi havu J-finaĵon, ĉar la signifo estas multe-nombra:

La tablo kaj la seĝo estas eluzitaj. Unu tablo kaj unu seĝo estas du aferoj. Ambaŭ estas eluzitaj.

En la ĉambro estis verdaj seĝo kaj tablo. Tie estis (unu) verda seĝo kaj (unu) verda tablo.

Li kaj lia amiko estas same kulpaj. Ambaŭ estas kulpaj.

Nek li nek lia amiko estas ĝojajpro la severapuno. Ambaŭ malĝojas.

Ŝia blanka kolo kaj ŝia brusto estis kovritaj per granda ĉenaĵo de mal- novaj kaj novaj moneroj. FA1234 Unu kolo kaj unu brusto estas du.

J nur se fakte temas pri pluraj aferoj

Iafoje A-vorto rilatas al O-vorto kun J-finaĵo, sed priskribas laŭsence nur unu el la pluraj aferoj. Tiam la A-vorto ne havu J-finaĵon:

Tie staris pluraj grandaj kaj unu malgranda tabloj. Kvankam mal- granda rilatas al la vorto tabloj, ĝi estu sen J, ĉar ĝi priskribas nur unu el la tabloj.

Mi volas verdan kaj ruĝan krajonojn. = ...unu verdan krajonon kaj unu ruĝan krajonon.

Ĉiuj damoj, la karoa, kera, trefa kaj pika, sidis en la unua vico. FA2106 Estis nur po unu damo el ĉiu speco. Efektive la A-vortoj priskribas la unu-nombran vorton damo, kiu estas subkomprenata post ĉiu el ili: ...la karoa damo, kera damo, trefa damo kajpika damo...

Venis franca kaj germanaj gastoj. = Venis unu franca kaj pluraj germanaj gastoj.

Du partoprenantoj estis respektive japana kaj korea. Estis unu japana partoprenanto kaj unu korea partoprenanto.

Por tiaj ĉi komplikitaj signifoj oni elektu facile kompreneblan esprimo- manieron. La ĉi-antaŭaj frazoj estas ĉiuj gramatike ĝustaj, sed iuj el ili povus esti pli klaraj. Ekz. anstataŭ franca kaj germanaj gastoj estas pli klare diri

unu franca kaj pluraj germanaj gastoj.

Evito de miksitaj formoj

Multe-nombra A-vorto kune kun pluraj unu-nombraj O-vortoj povas iafoje ŝajni kiel stranga miksaĵo, kvankam tio estas tute logika. Zamenhof ofte evitis tian mikson, uzante unu-nombran A-vorton, precipe kiam la A-vorto estis poseda pronomo, aŭ kiam temis pri pluraj abstraktaj O-vortoj:

mia frato kaj fratino FE 36 = miaj frato kaj fratino. Oni povus diri, ke mia estas subkomprenata antaŭ fratino: mia frato kaj mia fratino.

La pli maljuna estis tiel simila al la patrino per sia karaktero kaj vizaĝo. FE11 Sia estas priskribo kaj de karaktero, kaj de vizaĝo. Oni povus diri, ke sia estas subkomprenata antaŭ vizaĝo.

la simpla lernado kaj uzado de Esperanto OV378 Simpla estas sub- komprenata antaŭ uzado. Alternative oni povas diri, ke lernado kaj uzado kune estas unu ideo.

Onipovasproponi [...] ekzemple internacian monsistemon, horsistemon, kalendaron k.t.p. OV379 Internacian estas subkomprenata antaŭ horsist- emon kaj kalendaron.

Same Zamenhof ofte evitis uzi plurajn unu-nombrajn A-vortojn kune kun unu multe-nombra O-vorto:

Estis inter la sepa kaj oka horo vespere. M200 = ...la sepa kaj (la) oka horoj...

Atentu al kio rilatas A-vorto

Iafoje oni riskas erare rilatigi A-vorton al ia vorto, kiu staras pli proksime ol tiu, kiun la A-vorto vere priskribas:

Iu el tiuj malŝatindaj friponoj certe estas kulpa. Ne *kulpaj *, ĉar kulpa estas priskribo de iu, ne de friponoj.

Unu el miaj plej bonaj amikoj estis elektita en la Akademion. Elektita priskribas la vorton unu, ne la vorton amikoj.

Iuj en tiu granda nedistingebla homamaso estis alvenontaj al la sama celo kiel ni. Alvenontaj priskribas la subjekton iuj, ne la vorton homamaso.

Speco de

Ĉe esprimoj kun speco de povas iafoje ekesti hezito inter unu-nombro kaj multe-nombro:

Tiaj specoj de vino estas tre multekostaj. Multekostaj gramatike pri- skribas la vorton specoj, kvankam ĝi sence rilatas ankaŭ al vino.

A-vortecaj vortetoj

Vortetoj, kiuj povas roli A-vortece (§15), kaj kiuj povas ricevi J-finaĵon, sekvas la samajn regulojn pri J-finaĵo kiel A-vortoj.

tiu domo ^ tiuj domoj

tia domo ^ tiaj domoj

tiuj kato kaj hundo = tiu kato kaj tiu hundo

tiuj kato kaj hundoj = tiu kato kaj tiuj hundoj

Jen la kato kaj la hundo, kiu apartenas al mi. Nur la hundo apartenas al mi.

Jen la kato kaj la hundo, kiuj apartenas al mi. Kaj la kato, kaj la hundo apartenas al mi.

Jen la kato kaj la hundoj, kiuj apartenas al mi. La frazo estas dusenca. Verŝajne nur la hundoj apartenas al mi, sed povas esti, ke ankaŭ la kato estas mia.

Jen la hundoj kaj la kato, kiuj apartenas al mi. Kaj la hundoj kaj la kato apartenas al mi.

8.2.4. Nombro — specialaj okazoj

La kunliga vorteto (§16.2) normale montras ekskluzivan sencon (devas esti nur unu el la alternativoj), sed iafoje ĝi estas inkluziva (povas validi pluraj alternativoj samtempe). Kiam pluraj aferoj estas ligitaj per aŭ, la uzo de J-finaĵo dependas de la senco:

Karlo aŭ Petro estas kulpa. Nur unu estas kulpa.

Aŭ la angloj aŭ la francoj estos unuaj sur la scenejo. Nur unu el la alter- nativoj povas validi, sed ĉiu el ili estas per si mem multe-nombra.

Aŭ mi aŭ miaj kontraŭuloj estas prava(j). Ĉi tie nek gramatika logiko, nek la senco povas solvi la konflikton inter unu-nombro kaj multe- nombro. Oni elektu laŭplaĉe. Verŝajne plej multaj elektus pravaj pro la proksimeco al la vorto kontraŭuloj. Plej bone estas verŝajne revortigi la frazon por eviti la problemon: Aŭ mi estas prava, aŭ miaj kontraŭuloj (estas pravaj). En tiu ĉi okazo la plej simpla solvo estas: Aŭ mi aŭ miaj kontraŭuloj pravas.

Iafoje oni povas aŭ rigardi ĉiujn membrojn de grupo kune, aŭ rigardi ĉiun individuon aparte:

Unu velo post la alia estis levataj. FA188 Zamenhof pensis pri ĉiuj veloj kune, sed se oni pensas pri ĉiu aparta levo de velo, oni povas forlasi la finaĵon J, sed tiam oni ankaŭ ŝanĝu levataj al levita (§29.2.2).

Iafoje du (aŭ pluraj) unu-nombraj esprimoj montras la saman aferon. Malgraŭ ŝajna plureco, temas pri nur unu:

Gaston Waringhien, ĉefaŭtoro de Plena Ilustrita Vortaro, kaj kunaŭtoro de Plena Analiza Gramatiko, estas prave rigardata kiel unu el la majstroj de Esperanto. Supraĵe povas ŝajni kiel tri homoj, sed estas vere

nur unu, kiun oni nomas en tri manieroj. Sekve estu rigardata (ne rigardataj).

Tiu ĉi strando, aŭ plaĝo, estas perfekta por niaj bezonoj. La aldono aŭ plaĝo ne priparolas alian lokon, sed la saman per preskaŭ samsignifa vorto.

Iafoje apud unu ĉefa afero aperas alia en flanka komparo, necerteca aldono, aŭ simile. Tiam oni konsideru normale nur la ĉefan esprimon. Pri tiaj frazoj tamen ne ekzistas firmaj reguloj, ĉio dependas de la senco:

La instruistino, same kiel ŝiaj lernantoj, estis post kvartaga intensa instruado tre laca. Laca estu normale unu-nombra, ĉar ĝi priskribas ĉefe la instruiston, sed ne estus eraro diri lacaj, se oni volas klare inkluzivigi ankaŭ la lernantojn.

Elizabeto, kaj eble ankaŭ ŝia edzo, estos verŝajne invitita(j). Oni diru invitita invititaj depende de la verŝajneco, ke ankaŭ la edzo estos invitita.

Sofio, sed ne ŝia fratino. estas bonvena al la festo. Ĉi tie bonvena laŭsence ne priskribas la fratinon, kaj estus do erare diri bonvenaj.

Speco

Kiam oni parolas ĝenerale pri ia speco (§9.1.4), la distingo inter unu-nombro kaj multe-nombro ofte fariĝas malgrava:

Infano ne estas matura homo. FE 6 = Infanoj ne estas maturaj homoj.

En domo kaj milit' la viro regas. IT6 = En domoj kaj militoj la viroj

regas.

Grupo kun po unu

Kiam oni parolas pri du grupoj, kaj ĉiu el la unua grupo rilatas al po unu el la dua grupo, estas plej bone uzi multe-nombron por la unua grupo, kaj unu- nombron por la dua. Ofte tiaj frazoj estas teorie dusencaj, sed plej ofte tamen praktike unu-sencaj:

En tiu kvartalo troviĝas domoj kun bela pordo. La domoj estas pluraj, tial oni diras domoj en multe-nombro. Ankaŭ la belaj pordoj estas pluraj, sed ĉiu domo havas nur po unu (ĉefan) pordon, kaj tial oni diras bela pordo en unu-nombro. Teorie la frazo povas ankaŭ signifi, ke ĉiuj domoj havas nur unu komunan pordon (malverŝajne). Se oni dirus belaj pordoj, la frazo estus normale komprenata tiel, ke ĉiu domo havas plurajn belajn pordojn. Por ekstrema klareco oni povas diri ekz. ...domoj, el kiuj ĉiu havas belan pordon ...domoj kun po unu belapordo.

La nokto estis tiel malluma, ke ni nenion povis vidi eĉ antaŭ nia nazo. FE 33 Kvankam estis pluraj nazoj, oni uzas nia nazo en unu-nombro, ĉar ĉiu el ni havis po unu nazon. Teorie la frazo povas ankaŭ signifi, ke ni havis nur unu komunan nazon (absurde). Se oni dirus niaj nazoj, la frazo estus normale komprenata tiel, ke ĉiu el ni havis plurajn nazojn, kvankam tio estas absurda. Por ekstrema klareco oni povus diri ekz. ...ke neniu el ni ion povis vidi eĉ antaŭ sia nazo.

Tiuj, kiuj voĉdonas por la propono, levu la dekstran manon. Kvankam temas (verŝajne) pri pluraj dekstraj manoj, oni uzas unu-nombron, ĉar ĉiu levu nur po unu dekstran manon, la propran.

Pli ol unu, malpli ol du

Post la esprimo pli ol unu oni povus teorie uzi multe-nombron, sed oni uzas ĉiam unu-nombron pro la ĉeesto de unu. Ankaŭ post malpli ol unu oni uzas unu-nombron:

Mi perlaboras nur iom pli ol unu dolaron en tago. FK104

Mi povas nutri pli ol unu familion! FA2137

Malpli ol unu tagon Antono uzis, por veni returne al Eisenach. FA3144

Noto: Zamenhof uzis ankaŭ pli-ol-unu (kun dividostrekoj) = pluraj. Tiam li uzis multe-nombron poste. Nuntempe oni neniam uzas pli-ol-unu tiumaniere, sed nur la vorton pluraj, kiu ne estas Zamenhofa (ĝi aperis nur en 1904). Zamenhof uzis ankaŭ kelkaj kaj kelke + da-esprimo por "pluraj", sed tian signifon kelkaj kaj kelke ne plu havas (kvankam kompreneble en la praktiko la diferenco inter "kelkaj" kaj "pluraj" estas tre subjektiva afero).

Post malpli ol du oni povus teorie uzi unu-nombron, sed pro la ĉeesto de du oni uzas ĉiam multe-nombron: En malpli ol du horoj mi revenos.

Nul kaj malpli

Kiam nul (§23.1.1) estas uzata kiel nombra priskribo (§23.1.2), oni povas heziti, ĉu uzi unu-nombron aŭ multe-nombron, ĉar nul estas nek unu, nek pluraj. Oficiala regulo ne ekzistas. Oni povas rezoni en du manieroj:

Aŭ oni uzas J nur por nombroj super unu, do ne por ekz. nul aŭ 0,5.

Aŭ oni uzas J por ĉiuj (pozitivaj) nombroj krom ekzakte unu, do ankaŭ por nul kaj por nombroj inter nul kaj unu, ekz. 0,5.

Ambaŭ aliroj estas egale logikaj:

Post tio restos nul homo(j). Ĉi tia uzado de nul aperas preskaŭ nur en poezio k.s. Normale oni dirus neniu homo (aŭ neniuj homoj).

Mi aĉetis nul komo kvin kilogramo(j) n da rizo.

Negativajn nombrojn oni traktas same kiel la respondajn pozitivajn nombrojn:

En Laponujo -40 (minus kvardek) celsiaj gradoj ne estas nekutima temperaturo.

La akvo estas malvarma je minus nul komo du grado(j).

Restas al li minus unu eŭro. Tio signifas, ke li ŝuldas unu eŭron.

Neniu, neniuj, ĉiu, ĉiuj

Kaj neniu kaj neniuj (§15.1) principe egalas al nul, sed neniu estas grama- tike unu-nombra, dum neniuj estas multe-nombra:

Neniu homo estas perfekta.

Neniuj homoj estas perfektaj.

Kaj ĉiu kaj ĉiuj (§15.1) principe estas laŭsence iel multe-nombraj, sed ĉiu estas gramatike unu-nombra, dum ĉiuj estas multe-nombra:

Ĉiu homo estas mortema.

Ĉiuj homoj estas mortemaj.

Onoj

Ĉe ON (§38.2.27)-vortoj oni uzas unu-nombron, kiam temas pri unu ono, kaj multe-nombron, kiam estas pli ol unu ono:

Nu, kio estos, se almenaŭ unu duono de tio, kion li parolis, estas vero? Rz50

Du duonoj faras unu tuton! FA3 73

Li trinkis duonan litron da lakto. = ...unu duonan litron..., ...unu duonon de litro...

Ni disiĝas kiel duonaj parencoj. BV17 La A-vorto duonaj havas J-finaĵon, ĉar ĝia ĉefvorto, parencoj, havas J-finaĵon.

9. Difiniloj

Difiniloj estas specialaj vortoj, kiujn oni metas antaŭ O-vorta frazparto por difini la identecon de la afero:

La plej grava difinilo estas la difina artikolo la (§9.1).

Aliaj difiniloj estas tabelvortoj je U, A kaj ES, posedaj pronomoj, ambaŭ, kaj unu (§9.2).

Iafoje oni uzas pli ol unu difinilon (§9.3).

9.1. Difina artikolo — la

Oni povas diri, ke en tiaj okazoj temas pri du frazpartoj. La unua estas la propra nomo, kaj la dua estas mallongigita apudmeto (§25.3): Karolo, la kvina reĝo kun tiu nomo / Luizo, la dek-kvara reĝo kun tiu nomo / Vilhelmo, la silentema reĝo / Timuro, la lama sultano.

En poezio oni ofte uzas la en nenormalaj manieroj. Oni ekz. metas A- vortojn antaŭ la (§10.1), aŭ uzas la kune kun poseda pronomo (§9.2). Tia nenormala uzo povas iafoje esti arta, sed oni ne tro malproksimiĝu de la ordinaraj reguloj.

En la Fundamenta Gramatiko estas skribite, ke personoj, por kiuj la uzado de la artikolo prezentas malfacilaĵon, povas tute ĝin ne uzi. Tiu permeso val- idas nur por komencantoj.

Malpermesoj de la

En kelkaj okazoj simplaj reguloj malpermesas la:

Ne uzu la ĉe frazparto, kiu havas alian difinilon (§9.2). Aliaj difiniloj estas la posedaj pronomoj (kiam ili estas uzataj kune kun O-vorto), la tabelvortoj je U, A kaj ES, la vorteto ambaŭ, kaj duondifina unu:

Mia dorso doloras. Ne: *La mia dorso doloras.*

Tiu domo estas granda. Ne: *La tiu domo estas granda.*

Ĉiuj gastoj jam venis. Ne: *Ĉiuj la gastoj jam venis.*

Mi ŝatas ĉiajn legomojn. Ne: *Mi ŝatas la ĉiajn legomojn. *

Kies gasto mi estas, ties feston mi festas. Ne: *La kies gasto... la ties festo... *

Mi legis ambaŭ librojn. Ne: *Mi legis la ambaŭ librojn.*

Ne uzu la ĉe vorto, kiu per si mem estas propra nomo:

Pasintjare mi vojaĝis al Kanado. Ne diru: *...al la Kanado.*

Kie estas Francisko? Ne diru: *Kie estas la Francisko?*

Sed ĉe ordinaraj vortoj, kiuj fariĝis propraj nomoj, oni normale ja uzas la (§9.1.6).

Ne uzu la ĉe la frazrolo alvoko (§12.1.2):

Kelnero, alportu al mi glason da biero! Ne diru: *La kelnero, ...*

Individuaĵo aŭ speco

La uzo de la tre dependas de tio, ĉu oni parolas pri certa individuaĵo (§9.1.2), aŭ oni parolas ĝenerale pri speco (§9.1.4).

9.1.2. La — individuaĵoj

Kiam temas pri individuaĵoj (ne pri speco), la signifas, ke la parolanto supozas, ke la alparolato konas la aferon. La tiam signifas pli-malpli "vi scias, pri kiu(j) mi parolas".

Foresto de la (aŭ alia difinilo) signifas, ke la parolanto supozas, ke la alparolato ne konas la aferon. Manko de difinilo signifas pli-malpli "vi ne

scias, pri kiu(j) mi parolas". Manko de difinilo povas ankaŭ signifi, ke la identeco ne gravas.

Neuzo de la estas do same grava kiel uzo de la. Ekzemploj

La rozo apartenas al Teodoro. FE 5 La parolanto supozas, ke la aŭskult- anto povas kompreni, pri kiu rozo temas.

Al Teodoro apartenas rozo. Nun temas pri rozo, kiun la aŭskultanto ne konas.

La infanoj kolektis florojn. La aŭskultanto ne scias, pri kiuj individuaj floroj temas.

La infanoj kolektis la florojn. Ili kolektis tiujn florojn, kiujn la aŭskult- anto konas.

Infano ploras. Iu nekonata infano ploras.

La infano jam ne ploras. FE6 La parolanto supozas, ke la aŭskultanto komprenos, kiu infano estas. La infano estas kvazaŭ okaza propra nomo de certa konata infano.

Donu al la birdoj akvon, ĉar ili volas trinki. FE9 Oni parolas pri konata grupo de birdoj.

Domo brulas! Individua domo brulas, sed la parolanto ne estas certa, ĉu la aŭskultanto scias, pri kiu domo temas.

La domo brulas! La parolanto volas informi, ke nun brulas tiu certa domo, kiun la aŭskultanto supozeble konas (eble lia hejmo).

Dum la du fojoj, ke vi vizitis min, mi estis tre feliĉa. La parolanto uzas la frazparton la du fojoj por identigi du fojojn, kiujn la aŭskultanto konas. (Legu ankaŭ pri la uzo de ke post fojo en §33.2.4.)

La multaj gastoj restis ĝis noktomezo. La parolanto ne volas informi, ke la gastoj estis multaj, sed parolas pri ili per la okaza nomo la multaj gastoj supozante, ke la aŭskultanto jam aŭdis pri ili.

Vi diris tion jam du fojojn. Ĉi tie la identeco de la fojoj ne gravas. Oni ne volas identigi la fojojn, sed nur nombri ilin. La frazo povas respondi al la demando: Kiel ofte (kiom da fojoj) mi diris tion?

Venis multaj gastoj al via festo, ĉu ne? La gastoj ja estis certaj individuoj, sed ĉi tie la frazparto multaj gastoj nur servas por informi pri la kvanto de gastoj. Iliaj identecoj ne gravas.

9.1.3. La — konateco

Konateco povas ekesti en diversaj manieroj.

Antaŭe menciita

Normale io estas konata, ĉar oni jam antaŭe menciis ĝin. La tiam signifas, ke oni denove mencias ion jam antaŭe priparolitan. Neuzado de la signifas, ke oni enkondukas en la rakonton nova(j)n persono(j)n aŭ afero(j)n:

Mi havas grandan domon. La domo havas du etaĝojn. Ĉe la unua mencio la aŭskultanto ankoraŭ ne scias, pri kiu domo temas. Tial la parolanto ne uzas la. Ĉe la dua mencio la parolanto aldonas la por montri, ke temas pri la ĵus menciita domo. Se li tiam ne uzus la, la aŭskultanto devus supozi, ke temas pri alia domo ol la ĵus menciita.

En tiu ĉi skatolo estas frukto. La frukto estas ronda. Unue frukto (sen la) enkondukas novan aferon. La aŭskultanto do scias, ke ekzistas frukto en la skatolo. Poste la parolanto povas daŭrigi paroli pri tiu sama frukto per la vortoj la frukto.

Mi havas tri infanojn. La infanoj ofte ĝojigas min. La montras, ke temas denove pri la jam menciitaj infanoj.

Sur la strato iris tri viroj. Ili aspektis kiel friponoj. Subite la tri friponoj malaperis en bankon. Ŝajnis, ke la banko estas prirabota. Post la unua mencio de la tri viroj, kaj la informo, ke ili aspektas kiel friponoj, oni povas simple nomi ilin la (tri) friponoj. La frazparto la (tri) friponoj servas kiel okaza propra nomo de ĝuste tiuj tri viroj. Post la unua mencio de la banko oni povas nomi ĝin la banko.

Ne estas necese uzi precize la samajn vortojn por povi paroli pri la sama afero kun la:

Tre malproksime de ĉi tie [...] loĝis reĝo, kiu havis dek unu filojn kaj unu filinon, Elizon. La dek unu fratoj [...] iradis en la lernejon kun stelo sur la brusto kaj sabro ĉe la flanko. FA1159 Kvankam oni unue mencias ilin per la vorto filoj, oni povas poste nomi ilin la (dek unu) fratoj. Oni senprobleme komprenas, ke estas la samaj homoj.

Nerekte menciita, divenebla

Ofte io estas konata, ĉar alia antaŭe menciita afero komprenigas ĝian ek- ziston, aŭ ĉar la aŭskultanto havas la necesajn sciojn pri la mondo. Ofte oni antaŭsupozas tre detalajn sciojn:

Mi aĉetis aŭton, sed la motoro ne funkcias. La motoro mem ne estas rekte menciita antaŭe, nur la aŭto, sed ĉar ĉiu aŭto normale havas motoron, la aŭskultanto povas kompreni, ke temas pri la motoro de la ĵus menciita aŭto. Oni povus ankaŭ diri ĝia motoro, kio estus eĉ pli klara.

Tie vi rimarkos tri pordojn. Vi povas ilin malfermi, la ŝlosilo sidas en ili. FA15 Unue la tri pordoj estas menciitaj. Pordo normale havas seruron, kaj por seruro normale ekzistas ŝlosilo. Oni do komprenas, ke la ŝlosilo estas la speciala ŝlosilo de ĉiu el la jam menciitaj pordoj.

Mi manĝas per la buŝo kaj flaras per la nazo. FE 8 La aŭskultanto scias, ke la parolanto estas homo, kaj ke homo havas buŝon kaj nazon. La buŝo kaj la nazo do egalas al mia buŝo kaj mia nazo. Oni povus eble forlasi la, sed tiam iomete sonus kvazaŭ la parolanto dubus, ke la aŭskultanto scias, ke homo havas buŝon kaj nazon.

Ĉiuj sonoriloj de la preĝeja turo sonorvokis en la preĝejon, la homoj estis orname vestitaj kaj iris kun la kantolibro sub la brako, por aŭskulti la predikon. FA113 Antaŭe oni nur informis, ke la aferoj okazas en vilaĝo dimanĉe (temas cetere pri fabela vilaĝo, kiun la leganto do ne povas koni). Oni ne parolis antaŭe pri preĝejo, preĝeja turo, homoj, kantolibroj aŭ prediko. La rakontanto tamen supozas, ke la leganto scias, ke en vilaĝoj troviĝas homoj kaj preĝejo kun turo, kaj ke en dimanĉo la homoj iras al la preĝejo, kie okazas prediko, kaj ke la homoj posedas kanto- librojn. La uzo de la-oj do diras al la leganto kvazaŭ: "Vi ja scias, ke tiaj aferoj kutime okazas en vilaĝoj dimanĉe." Se oni rakontus tion ĉi al homo, kiu eble ne scias ĉion tion, oni ne uzus la.

Plene priskribita

Frazparto povas havi priskribojn, kiuj komprenigas, pri kiu temas:

Jen kuŝas la ĉapelo de la patro. FE 8 La priskribo de la patro klarigas, pri kiu ĉapelo temas. Oni subkomprenas, ke ekzistas nur unu ĉapelo de la patro. Se oni ne uzus la, oni do devus supozi, ke ĝi estas nur unu el pluraj ĉapeloj de la patro. Povas ankaŭ esti, ke la aŭskultanto scias, ke unu el pluraj ĉapeloj apartenas al la patro (dum la aliaj apartenas al aliaj personoj), kaj ke nun la parolanto montras ĝuste tiun ĉapelon.

Li sentis sin tiel malfeliĉa, ke li malbenis la tagon, en kiu li estis nask- ita. FE 33 La subfrazo en kiu li estis naskita plene klarigas, pri kiu tago temas. Ja ne povas ekzisti pli ol unu tia tago.

Por la hodiaŭa tago mi ricevis duoblan pagon. FE14 La vorto hodiaŭa plene klarigas, pri kiu tago temas.

La kanto de la birdoj estas agrabla. FE 9 La priskribo de la birdoj klar- igas, pri kiu kanto temas. La birdoj havas la, ĉar ili estas alimaniere kon- ataj, eble ĉar la aŭskultanto povas mem aŭdi ilin.

Mi redonas al vi la monon, kiun vi pruntis al mi. FE14 La subfrazo kiun vi pruntis al mi plene klarigas, pri kiu mono temas. Tamen povus esti, ke antaŭe okazis pluraj pruntoj. Tiam oni normale ne uzus la, ĉar tiam la priskribo ne sufiĉus por identigi la prunton. Povus ankaŭ esti tiel, ke la aŭskultanto jam forgesis pri la prunto. Se la parolanto scius tion, li ne uzus la.

Tio ĉi estis la uniia fojo, ke ŝi nomis ŝin sia filino. FE17 La priskriboj

unua kaj ke ŝi nomis ŝin sia filino plene klarigas, pri kiu fojo temas. Sen la ŝajnus, ke ekzistus pluraj unuaj fojoj de tio, kvankam tio estus absurda.

Nomata

Se post O-vorto aperas propra nomo kiel identiga priskribo (§25.2), oni ordinare aldonas la antaŭ la O-vorto, ĉar propra nomo normale sufiĉas por plene identigi ion:

Mi vojaĝis al la urbo Parizo. La nomo Parizo plene identigas la urbon.

La sufikso "um" ne havas difinitan signifon. FE42 Per "um" oni rekte informas, pri kiu sufikso temas. La sufikso kvazaŭ nomiĝas "um".

Legu pli detale pri la kaj propraj nomoj kiel priskriboj en §9.1.6. Rekte vidata

Afero povas esti konata pro tio, ke la aŭskultanto rekte vidas ĝin, aŭ ali- maniere rimarkas ĝin:

La domo estas vere bela. Tiel oni povas diri, kiam la interparolantoj ambaŭ vidas la domon.

La floroj odoras tre bone. Tio estas ebla, kiam la aŭskultanto mem vidas aŭ flaras la florojn, kaj do facile komprenas, pri kiuj floroj temas.

Atentu pri la ŝtono! La alparolato mem povas vidi la ŝtonon, aŭ la parol- anto almenaŭ supozas, ke la aŭskultanto pro la averto rigardos kaj ek- vidos la ŝtonon.

"Ĉu vi vidas tie la grandan arbon?" diris la sorĉistino, montrante arbon, kiu troviĝis apud ili. FA15 Temas ambaŭfoje pri la sama arbo. Unue parolas la sorĉistino. La persono, al kiu ŝi parolas, povas mem vidi la arbon (ŝi ja eĉ fingromontras ĝin). Tial la sorĉistino uzas la. Poste parolas la verkinto de la fabelo, sed li ne uzas la, ĉar la leganto ne povas vidi la arbon.

Ĝenerale konata, unika

Afero povas esti konata, ĉar ĝi estas tute unika, ĉar ekzistas nur unu tia afero, aŭ ĉar ĝi estas tiel elstara aŭ speciala, ke povas temi nur pri ĝi:

La ĉielo estas blua. FE6 Ĉiuj scias, ke ekzistas ĉielo. Oni povas do nomi ĝin simple la ĉielo.

La suno brilas. FE 5 Ja ekzistas multaj sunoj, sed kompreneble temas pri la suno de nia planedo. Ofte oni eĉ uzas la Suno (kun majusklo) kiel propran nomon (§9.1.6) de nia suno.

La filo de la reĝo [...] ŝin renkontis. FE21 La parolanto supozas, ke la aŭskultanto scias, ke ekzistas reĝo en la priparolata lando. Pro la uzo de la la aŭskultanto komprenas, ke temas pri ĝuste tiu reĝo. La aŭskultanto eble ne scias, kiom da filoj havas la reĝo, sed ĉar la parolanto diris la filo la aŭskultanto povas kompreni, ke li havas nur unu filon (aŭ eble nur unu atentindan filon), kaj ke ĝuste tiu filo ŝin renkontis.

La prezidanto de Usono diris, ke... La parolanto supozas, ke la aŭskult- anto scias, ke Usono havas ŝtatprezidanton, kaj nur unu. Pro tio oni povas nomi lin simple la prezidanto de Usono. Se oni dirus prezidanto de Usono sen la, tiam la aŭskultanto komprenus, ke temas pri iu el la antaŭaj prezidantoj de Usono, sed certe ne la nuna (ĉar, se estus la nuna, oni nepre uzus la).

La eŭropanoj ekkonis Amerikon en la dek-kvina jarcento. Supozeble ĉiuj scias, ke ekzistas eŭropanoj. Supozeble ĉiuj ankaŭ scias, ke ekzistis dek-kvina jarcento. Se tamen hazarde la aŭskultanto ne konus la eŭrop- anojn, li tamen pro la uzo de la informiĝas, ke ekzistas nur unu tia grupo, kaj temas pri (pli-malpli) ĉiuj el ili.

9.1.4. La — specoj

Ofte O-vorto estas uzata por paroli pri speco, por diri kia io estas. Oni povas tion fari en diversaj manieroj: sen la, kun la, unu-nombre aŭ multe-nombre. Ofte oni povas uzi ĉiun ajn manieron laŭplaĉe aŭ laŭ la stilo.

Speco kvazaŭ nekonata individuo

Plej ofte oni ne uzas difinilon, kiam oni parolas pri speco. Oni kvazaŭ rigardas la specon kiel unu nekonatan individuon, aŭ kiel individuon, kies identeco ne gravas. Oni prezentas specojn sen difinilo, kiam la diraĵo val- idas, ĉu pri ĉiuj de la speco, ĉu pri unuopa membro de la speco:

Leono estas besto. FE 5 Oni volas diri, ke leono estas unu el la multaj bestospecoj, ne plantospeco aŭ alia afero. La ideo validas, ĉu oni pensas pri ĉiuj leonoj kune, ĉu oni pensas pri unuopa leono.

Rozo estas floro kaj kolombo estas birdo. FE 5 Temas pri specoj, ne pri individuoj.

Karlo estas kuracisto. La vorto kuracisto ne servas por identigi, sed por diri, kian profesion havas Karlo.

Elizabeto estas patrino de tri infanoj. La frazparto patrino de tri infanoj estas uzata ne por montri, kiu Elizabeto estas, sed por informi, kia homo ŝi estas.

Tio estas ŝtono. Oni ne volas diri, ke tio estas certa individua ŝtono, sed oni volas informi, ke tio apartenas al la speco ŝtonoj.

Gitaro estas instrumento kun ses kordoj. Oni parolas ĝenerale pri speco de instrumento.

Vi vere loĝas en bela apartamento! La frazparto bela apartamento ne servas por identigi certan apartamenton, sed por montri, kia estas la loĝ- ejo.

Akvo bolas je cent gradoj. Oni ne parolas pri certa kolekto de akvo, sed pri la substanco akvo ĝenerale.

Ĉevalo estas pli utila ol hundo. Temas pri du bestospecoj.

Speco kvazaŭ konata individuo

Iafoje oni rigardas specon kiel unu imagan konatan individuon, kaj uzas la. Tio estas sufiĉe ofta en formala aŭ filozofieca stilo. En tiaj okazoj temas klare pri la tuta speco:

La gitaro estas tre populara instrumento. Oni prezentas instrumento- specon kvazaŭ temus pri unu certa konata instrumento. Aŭ: Gitaro estas...

La kato preferas varman klimaton. Oni prezentas bestospecon kiel unu konatan individuan beston. Oni ankaŭ povus diri: Kato preferas...

La urso troviĝas kaj en Eŭropo kaj en Ameriko. La diraĵo ne povus val- idi pri unu sola urso. Tial ne diru: *Urso troviĝas kaj en Eŭropo kaj en Ameriko.*

La lupo estas formortanta en Eŭropo. La tuta bestospeco estas malaper- anta. Oni do ne povus diri: *Lupo estas formortanta en Eŭropo. * La cel- ita signifo validas nur, se oni pensas pri ĉiuj lupoj en Eŭropo.

Kian profiton havas la homo de ĉiuj siaj laboroj, kiujn li laboras sub la suno? Pr1 La homo = ĉiu homo, la homoj, ĉiuj homoj, la homaro.

La saĝulo havas siajn okulojn en la kapo, kaj la malsaĝulo iras en mal- lumo. ft-2 La saĝulo = ĉiuj saĝuloj. La malsaĝulo = ĉiuj malsaĝuloj.

En la printempo la glacio kaj la neĝo fluidiĝas. FE 39 La printempo = ĉiuj printempoj.

La invento de la rado revoluciis la mondon.

Se oni ĉi tiel prezentas specon uzante la, oni devas atenti, ke ne estiĝu kon- fuzo, ĉu oni parolas pri efektiva individuaĵo, aŭ pri speco prezentata kvazaŭ individuaĵo.

Se O-vorto aperas kiel perverba priskribo, oni nepre ne uzu la, se temas nur pri speco: Karlo estas advokato. Se oni diras Karlo estas la advokato, tiam la signifo estas "Karlo estas tiu certa advokato, kiun vi konas" aŭ "Karlo estas tiu advokato, pri kiu ni nun parolas" aŭ simile.

Speco prezentata multe-nombre

Se temas pri nombrebla afero, oni ankaŭ povas prezenti specon per multe- nombra vorto. Kiam oni parolas pri specoj, la diferenco inter unu-nombro kaj multe-nombro ofte estas malgrava:

Leonoj estas bestoj. = Leono estas besto.

Rozoj estas floroj kaj kolomboj estas birdoj.

Angloj ĝenerale parolas pli malrapide ol hispanoj.

Ursoj troviĝas kaj en Eŭropo kaj en Ameriko.

Gitaroj estas instrumentoj kun (po) ses kordoj.

Ĉevaloj estas pli utilaj ol hundoj.

Sed oni ne diru: *Karlo estas kuracistoj.* Karlo estas nur unu homo, kaj li ne povas esti pluraj kuracistoj.

Oni ankaŭ povas uzi multe-nombran vorton kun la, se temas emfaze pri la tuta speco. Sed nepre ne, se la O-vorto rolas kiel perverba priskribo:

La leonoj estas bestoj. Sed ne: *La leonoj estas la bestoj.*

La rozoj estas floroj kaj la kolomboj estas birdoj.

La angloj ĝenerale parolas pli malrapide ol la hispanoj.

La ursoj troviĝas kaj en Eŭropo kaj en Ameriko.

La lupoj estas formortantaj en Eŭropo. Temas klare pri la tuta besto- speco. Tial lupoj sen la ne taŭgas.

La gitaroj estas instrumentoj kun (po) ses kordoj.

La ĉevaloj estas pli utilaj ol la hundoj.

9.1.5. La — specialaj uzoj La anstataŭ poseda pronomo

Ofte oni uzas la anstataŭ poseda pronomo (§11.2), se la kunteksto klare montras, kiu la posedanto estas. Tio aparte ofte okazas, kiam oni parolas pri korpopartoj, vestaĵoj aŭ parencoj. Tiam oni tre ofte preferas la:

Li levis la kapon. = Li levis sian kapon.

Mi montrisper lafingro, kien li iru. = ...per mia fingro...

Ŝi lavis al si la piedojn. = Ŝi lavis siajn piedojn.

La vojkamarado balancis la kapon kaj estis tre malĝoja. FA173 = ...balancis sian kapon...

La randon de la ĉapelo li ofte ektuŝas per la mano. M167 = ...de sia ĉapelo ... per sia mano.

Kien vi volas iri, ke vi metis sur vin la festan surtuton?FA396 = ...vian festan surtuton?

Diru al la patro, ke mi estas diligenta. FE 8 La patro = mia patro (la patro de la parolanto). Oni tamen ofte uzas la vortojn Patro kaj Patrino (kun komenca majusklo) kvazaŭ proprajn nomojn sen la. Tiel oni ofte parolas ene de familio. Se la parolanto kaj la aŭskultanto estus samfamilianoj, la frazo do povus esti: Diru al Patro, ke mi estas diligenta. La karesformojn paĉjo (§38.2.6) kaj panjo (§38.2.25) oni ĉiam uzas propranomece sen la, kiam oni parolas pri la propraj gepatroj: Diru al Paĉjo/paĉjo, ke...

La anstataŭ ĉiuj

Kiam ne estas risko pri miskompreno, oni povas uzi la anstataŭ ĉiuj, sed la ne estas same insista kiel ĉiuj:

La gastoj eksidis ĉe la tablo. ~ Ĉiuj gastoj eksidis... Ĉiuj insistas pri tio, ke neniu gasto mankis. Kun la povus esti, ke eble mankis iu, sed tion oni opinias malgrava.

Ĉi-vespere la angloj prezentos teatraĵon en la kongresejo. La angloj ~ ĉiuj angloj. La situacio (kongreso) tamen limigas la sencon de ĉiuj angloj. Temas pri (pli-malpli) ĉiuj angloj, kiuj partoprenas en la kon- greso, kaj ne pri ĉiuj angloj de la mondo. Alia interpreto estas, ke temas pri grupo, kiu kvazaŭ reprezentas ĉiujn anglojn en la kongreso.

Ofte, kiam oni parolas ĝenerale pri speco (§9.1.4), la egalas pli-malpli al ĉiu

aŭ ĉiuj.

La antaŭ lingvonomoj

La estas uzata antaŭ lingvonomoj (§35.4), kiuj konsistas el A-vorto plus la vorto lingvo (ofte subkomprenata). Oni uzas la, ĉar oni rigardas la lingvojn kiel unikaĵojn: la angla (lingvo), la ĉina (lingvo), la nederlanda (lingvo) k.a. Ekzistas nur unu angla lingvo, nur unu ĉina k.t.p. (Efektive ekzistas ofte pluraj variantoj de tiaj lingvoj, sed normale oni ignoras tion.)

Oni tamen ne uzu la ĉe tiuj malmultaj lingvoj, kiuj havas propran O-vortan nomon, ekz. Esperanto, Latino, Sanskrito, Ido, Volapuko k.a.

La antaŭ plej kaj malplej

Kiam plej malplej (§14.3.15) ĉeestas, temas normale pri io unika, kaj sekve oni uzas la:

La malfeliĉa infano forkuris kaj kaŝis sin en la plej proksima arbaro. FE 21

Li estas tre kredema: eĉ la plej nekredeblajn aferojn, kiujn rakontas al li laplej nekredindaj homoj, li tuj kredas. FE 41

El ĉiuj miaj infanoj Ernesto estas laplej juna [infano]. FE10

Kelkaj homoj sentas sin laplej feliĉaj [homoj], kiam ili vidas la suferojn de siaj najbaroj. FE 32

Se temas pri komparo inter du individuaĵoj aŭ du grupoj, oni uzas kutime la (mal)pli anstataŭ la (mal)plej:

Unu vidvino havis du filinojn. La pli maljuna [filino] estis tiel simila al la patrino per sia karaktero kaj vizaĝo, ke ĉiu, kiu ŝin vidis, povis pensi, ke li vidas la patrinon. FE11

Ĉu tiam via plej aĝa filino ne havus la devon subtenadi la ekzistadon, zorgi pri la edukado kaj bona direktado de la malpli aĝaj gefratoj? M 87 Oni faras komparon inter unuflanke la pli aĝa filino kaj aliflanke ĉiuj ŝiaj malpli aĝaj gefratoj.

Kelkfoje plej ne montras ion unikan, sed plej altan gradon de eco aŭ mani- ero. Tiam oni ne uzu la:

vulpo plej ruza fine estas kaptata. PE 285 Ne temas pri certa konata vulpo, sed pri iu ajn vulpo maksimume ruza.

Li ekaŭdis bruan tonon, kiu povis ektimigi la koron eĉ de plej kuraĝa viro. FA1156 Temas ne pri certa difinita kuraĝa viro, sed pri la kategorio de plej kuraĝaj viroj.

Ĉiuj floroj brilis en plej belegaj koloroj. FA2135 Temas pri speco de koloroj. Se oni aldonus la, temus pri ĝuste tiuj koloroj, kiuj estas plej belaj, kaj la parolanto supozus, ke la aŭskultanto scias precize, kiuj estas tiuj koloroj.

Li estas plej laca en la mateno. Ne temas pri komparo inter diversaj per- sonoj, sed pri komparo inter diversaj lacecoj de unu sama persono en diversaj tempoj.

Kiu venas plej frue, sidas plej ĝue. PE 535 Plej ne staras antaŭ O-vorta fraz- parto, sed antaŭ E-vorta frazparto.

Ŝi hontis siajn larmojn kaj deziris kaŝi ilin kiel eble plej rapide. M 25

La eĉ estas tiel ofta antaŭ plej, ke oni ofte uzas ĝin pro nura kutimo, eĉ kiam ne temas vere pri io konata aŭ unika:

Por vi mi en la plej malluma nokto irus al la fino de la mondo. M 8 Ne temas pri difinita unika nokto, sed pri iu ajn nokto maksimume malluma. Pli bone estus sen la.

Zamenhof eĉ uzis la plej ĉe E-vortaj frazpartoj:

Malsupre en la domo estas la plej bele kaj tie oni sin sentas la plej oportune. FA186 Zamenhof uzis plej, ĉar temas pri komparo inter pluraj belecoj kaj oportunecoj. En la domo troviĝas do la plej bela el ĉiuj bel- ecoj, kaj la plej oportuna el ĉiuj oportunecoj. Nuntempe oni tamen pre- feras ne uzi la ĉe E-vortaj frazpartoj. Zamenhof en la komenca tempo uzis la tiamaniere eĉ ene de O-vorta frazparto, kiu jam havis la: *la sonojn la plej multe komunajn al ĉiuj plej gravaj lingvoj* LR 49. Tia uzo estas evitinda.

Imagata difiniteco

Kiam oni parolas pri imagata okazo, oni ofte uzas la, kiam temas pri certa individua afero, kiu apartenas nur al tiu imagata okazo, kaj kiu estas kvazaŭ konata ene de tiu imagata situacio:

Propran nomon oni povas nun skribi tiel, kiel ĝi estas skribata en la ge- patra lingvo de ĝia posedanto. LR55 En ĉiu unuopa okazo estas nur unu certa lingvo. En ĉiu aparta okazo, la lingvo estas do konata. Se oni ne uzus la, oni komprenus, ke iuj posedantoj havas plurajn gepatrajn lingvojn.

Ĉiun fojon, kiam mortas bona infano, anĝelo de Dio malleviĝas sur la teron, prenas la mortintan infanon sur siajn brakojn [...] FA221 Oni parolas pri ĝenerala principo, sed oni devas uzi la por montri, ke la anĝelo ĉiufoje prenas ĝuste tiun bonan infanon, kiu estas mortinta tiu- foje. Se oni ne uzus la, oni supozus, ke la anĝelo ĉiufoje prenas iun ajn mortintan infanon.

La komence de rakonto

En literaturo oni ofte uzas la tuj en la komenco de rakonto, kvankam la leg- anto tute ne scias pri la aferoj:

La matena simfonio de la kazernoj vekadis la svene dormantan urbon. Komenco de Sur Sanga Tero de Julio Baghy. La leganto ne povas scii, pri kiu urbo temas, kaj ne scias ion pri la matena simfonio, kaj tute ne pri la kazerno, ĉar la rakonto apenaŭ komenciĝis.

La urbestro staris ĉe la malfermita fenestro. FA3 73 Komenco de fabelo.

Tia ĉi nenormala uzo de la donas al la leganto la impreson, kvazaŭ li mem ĉeestas, kaj povas vidi la okazaĵojn per propraj okuloj.

Oni ofte uzas ankaŭ personajn pronomojn (§11.1) ĉi tiel komence de rak- onto: Post jarmiloj ili alflugos sur la flugiloj de la vaporo tra la aero trans la monda oceano! La junaj loĝantoj de Ameriko vizitos la maljunan Eŭropon. FA3 54 Komenco de fabelo. Nur en la dua frazo oni ekscias, kiuj "ili" estas.

Konciza lingvaĵo

En poezio kaj proverboj, kie oni deziras tre mallongajn frazojn, oni iafoje forlasas la: Al ĉevalo donacita oni buŝon ne esploras. PE590 Buŝon = la buŝon, ĝian buŝon.

Citaĵoj

Iafoje oni uzas la antaŭ vortetoj, kiuj ne havas sian normalan frazrolon, sed estas iel cititaj. La tiam vere rilatas al subkomprenata O-vorto antaŭ la citaĵo.

La "tuj" de sinjoroj estas multe da horoj. PE 879 = La vorto "tuj" signifas por sinjoroj "multe da horoj". Legu pli pri citaĵoj en §36.

9.1.6. La ĉe propraj nomoj

Ĉe propraj nomoj (§35) la uzado de la estas bedaŭrinde iom malsimpla, kaj ne tute klare fiksita.

Oni faras distingon inter normalaj propraj nomoj, ĉe kiuj oni normale ne uzas la, kaj ordinaraj O-vortoj kiel propraj nomoj, ĉe kiuj oni normale ja uzas la. (En multaj lernolibroj oni trovas la trosimpligitan regulon: "antaŭ propraj nomoj oni ne uzas la". Tiu simpligo ne estas prava.)

Ankaŭ aliaj difiniloj povas uziĝi ĉe propraj nomoj (§9.2). Normalaj propraj nomoj

Normalaj propraj nomoj estas vortoj kaj esprimoj, kiuj estas per si mem propraj nomoj. Pri tio decidas la ĉefvorto de la nomo. Ekz. Norda Ameriko estas normala propra nomo, ĉar la ĉefvorto Ameriko ĉiam estas propra nomo per si mem.

Normalaj propraj nomoj ne bezonas la, ĉar ili ĉiam nomas ion, kion oni supozas konata de la alparolato. Teorie ili nomas unikaĵojn. Multaj propraj nomoj tamen ne estas vere unikaj, sed efektive nomas plurajn individuojn, sed kiam oni uzas propran nomon, oni normale pensas pri unu certa individuo, kaj supozas, ke la aŭskultanto komprenos, pri kiu temas. Normale estus eraro aldoni la al tiaj nomoj:

Morgaŭ mi veturos Parizon. FE 28 Parizo estas propra nomo de la ĉefurbo de Francujo. Ĝi ĉiam nomas unikan difinitan urbon, kaj ne havu la.

Aleksandro ne volas lerni, kaj tial mi batas Aleksandron. FE 9 Aleksandro estas propra nomo de knabo. Uzante ĝin oni ĉiam celas certan difinitan knabon, kiun la alparolato konas. Oni ne uzu la. Efektive ja ekzistas multaj Aleksandroj, sed kiam oni uzas tian nomon, oni ĉiam celas unu certan el ili, kiun la aŭskultanto konas.

Zamenhof kreis Esperanton. Zamenhof estas ĉiam propra nomo. Ĝi ne havu la. Esperanto estis unue kaŝnomo de Zamenhof. Nun ĝi estas propra nomo de lia lingvo. La vorto esperanto estas ordinara vorto (= "persono, kiu esperas"), sed la lingvonomo estas rigardata kiel tute alia vorto.

Ĉiuj landonomoj (§35.4) estas traktataj kiel normalaj propraj nomoj. Ili do ne havu la:

La rusoj loĝas en Rusujo kaj la germanoj en Germanujo. FE 40

Fremdlingvaj propraj nomoj (§35.2) estas traktataj kiel normalaj propraj nomoj (sen la). Ankaŭ citaĵaj nomoj de libroj k.s. (§36) ordinare estas tiel traktataj.

Nomo kun rekta priskribo

Iafoje normala propra nomo havas A-vorton kiel rektan priskribon. Se tiu A- vorto ne estas mem parto de la propra nomo, oni normale ja uzas la, kvazaŭ temus pri ordinara O-vorto. Tion oni faras precipe, kiam temas pri elekto (reala aŭ ŝajna) inter pluraj aferoj kun la sama nomo:

Duoble montriĝis la bildo de Venero, de la surtera Venero. FA1213 Venero estas propra nomo de diino. Unue Venero aperas sen la, laŭ la bazaj reguloj por normalaj propraj nomoj. Poste ĉeestas la rekta priskribo sur- tera, kaj oni devas uzi la por montri difinitecon. Temas kvazaŭ pri du malsamaj Veneroj, la ĉiela Venero kaj la surtera Venero.

La malgranda Janjo per larĝe malfermitaj okuloj rigardis la murojn. M 6

Ĉiuj konas Londonon, la ĉefurbon de Britujo, sed ne ĉiuj konas la aliajn Londonojn en Usono kaj Kanado. Londono ne havas la, ĉar ĝi estas klare difinita per si mem. La esprimo aliaj Londonoj tamen havas la pri- skribon aliaj. Oni do devas uzi la, ĉar oni parolas pri ĉiuj aliaj Londonoj.

Multaj vizitis Londonon, la ĉefurbon de Britujo, sed mi vizitis ankaŭ aliajn Londonojn. Ankaŭ ĉi tie Londono havas priskribon, sed oni ne uzu la, ĉar ne temas pri ĉiuj aliaj Londonoj, kaj la aŭskultanto ankaŭ ne povas scii, precize pri kiuj Londonoj temas.

Tio ĉi estas ne stilo de bona Esperanto, sed stilo de malklera homo. LR119 Ĉi tie mankas la, ĉar bona Esperanto ne estas uzata por identigi certan lingvon, sed por paroli pri speco de lingvaĵo.

Se temas ne pri elekto inter pluraj aferoj kun la sama nomo, sed pri diversaj partoj de unu afero, tiam oni normale ne uzas la, kvankam ĉeestas A-vorta priskribo:

Eŝvajlero situas en meza Rejnlando en Germanujo en meza Eŭropo. Ne temas pri pluraj Rejnlandoj aŭ pluraj Eŭropoj, sed pri la meza parto de Rejnlando kaj la meza parto de Eŭropo.

En orienta Azio multaj landoj evoluas tre rapide. = En la orienta parto de Azio...

Se rekta priskribo de normala propra nomo ne estas A-vorto, sed alispeca priskribo, tiam oni normale ne uzas la. Nur se tia priskribo servas emfaze por fari distingon inter pluraj individuoj kun la sama nomo, oni povas uzi la por tion klare montri:

Tio estis Kristino el la erikejo. FA3 94 El la erikejo estas rekta priskribo de la nomo Kristino, sed ĝi ne estas A-vorto.

Mi ekskribos pri ĉio al Trjapiĉkin en Peterburgo. Rz 66

Pasintjare mi vizitis Berlinon, sed ne la Berlinon de Germanujo. Mi viz- itis unu el la multaj Berlinoj en Usono. Ĉi tie temas klare pri distingo inter pluraj urboj kun la sama nomo, kaj la estas bezonata.

Mi daŭre revas promeni tra la Parizo de 1900. La parolanto pensas pri la tiama Parizo kvazaŭ alia urbo ol la nuna Parizo.

Se A-vorta priskribo mem estas parto de la propra nomo, oni normale ne uzas la:

Brazilo estas la plej granda lando en Suda Ameriko. La kontinento nomiĝas Suda Ameriko (aŭ Sud-Ameriko). La A-vorto estas parto de la nomo.

Sankta Petro. Sankta Johano. En tiaj ĉi nomoj de sanktuloj la priskribo Sankta estas kiel parto de la nomo, tial la ne estas uzata. Ĉe Zamenhof oni tamen trovas tiajn nomojn ankaŭ kun la. Kiam sanktula nomo aperas kun la, povas esti, ke fakte temas pri festotago, preĝejo aŭ simila afero, kiu estas nomita laŭ tiu sanktulo: la Sankta Bartolomeo ^24 = "la preĝejo de Sankta Bartolomeo".

Klasikaj relisiaj verkoj

Ĉe la nomoj de iaj gravaj klasikaj religiaj verkoj oni ofte uzas la, ankaŭ kiam ne ĉeestas rekta priskribo, kvazaŭ tiuj nomoj estus ordinaraj O-vortoj:

la Biblio (aŭ La Sankta Biblio), la Korano (aŭ La Nobla Korano), la Talmudo k.a. La Kristaneco montris al li en la Biblio la konsolon pri eterna vivo. FA3116 Ĉu ne tiel estas skribite en la Korano? FA4 225 Sed estas pli ĝuste uzi tiujn vortojn sen artikolo: Biblio, Korano, Talmudo.

Noto: Simile oni uzas la nomojn de la ne-religiaj verkoj Odiseado, Eneado kaj Iliado kun la: la Odiseado, la Eneado, la Iliado. Sed baze tiuj vortoj estas ordinaraj O-vortoj. Ili estas (iom kuriozaj) kunmetaĵoj kun la sufikso AD (§38.2.2): Odiseo (propra nomo de persono) + AD ^ odiseado (vojaĝo de Odiseo) ^ la Odiseado (nomo de rakonto pri lia vojaĝo).

Ordinaraj O-vortoj kiel propraj nomoj

Antaŭ ordinaraj vortoj, kiuj fariĝis propraj nomoj, oni normale ja uzas la, ĉar la vortoj ne per si mem montras unikaĵojn:

Li kreis la Grandan Ursinon, Orionon, kaj Plejadojn. Ij 9 Estas tri propraj nomoj de stelaroj. Ĉiuj tri estas egale unikaj. La du lastaj nomoj estas normalaj propraj nomoj, kaj ne havu la. La unua nomo tamen konsistas el ordinaraj vortoj, kaj bezonas la.

Kaj tiam la Nokto diris: "Tenu vin dekstre kaj eniru en la malluman pinarbaron, mi vidis, ke tien foriris la Morto kun via malgranda inf- ano." FA32 La nokto kaj la morto rolas en fabelo kiel personoj kun propraj nomoj (tion montras la majuskla skribo), sed nokto kaj morto estas ordinaraj O-vortoj, kaj tial bezonasla.

En unu el la domoj de la Orienta strato en Kopenhago, proksime de la Nova Reĝa Bazaro, estis iam granda gastokunveno. FA1113 Estas du propraj nomoj, kiuj konsistas el ordinaraj vortoj. Ili havas la. La tria nomo, Kopenhago, estas normala propra nomo. Ĝi ne havas la.

Dio kondukis la popolon ĉirkaŭire [...] al la Ruĝa Maro. Er13 La marnomo konsistas el ordinaraj vortoj.

La plej suda parto de la afrika kontinento estas la Bonespera Kabo.

Okazas tamen, ke oni forlasas la ĉe tiaj ĉi nomoj, precipe kiam temas pri tre konataj nomoj. La uzado ne estas tute unueca:

Ĉu vi estas membro de (la) Universala Esperanto-Asocio? Oni povas uzi la, sed normale forlasas ĝin ĝuste ĉe ĉi tiu nomo, ĉar ĝi estas tiel konata. Mallongigojn de tiaj nomoj oni tamen plej ofte uzas sen la.

Multe-nombraj nomoj

Propraj nomoj, kiuj havas jam en sia baza formo J-finaĵon, ofte kondutas kiel ordinaraj O-vortoj (kun la), ankaŭ kiam fakte temas pri normala propra nomo: la Alpoj (montaro en Eŭropo), (la) Andoj (montaro en Sud-Ameriko), (la) Filipinoj (insulara ŝtato en Azio). La vorto alpo (= "alta monto kun paŝt- ejoj") estas ordinara O-vorto. Tial la Alpoj estas tute normala: La Alpoj ŝajnis al li kvazaŭ la kunmetitaj flugiloj de la tero. FA3 64 La vorto Andoj estas tamen ĉiam propra nomo, sed pro la J-finaĵo oni iel sentas, ke ĉiu unuopa monto devus esti "ando". Tial oni emas uzi la, kio estas akceptebla, kvankam la vorto *ando* ne ekzistas. Same estas pri la Filipinoj, kie la J- finaĵo kreas la impreson, ke ĉiu insulo estas "filipino", sed tia vorto ne ek- zistas.

Propraj nomoj kiel priskriboj

Kiam propra nomo aperas kiel postmetita identiga priskribo (§25.2) de ordinara O-vorto, kaj la tuta frazparto estas laŭsence difinita kaj konata, tiam oni devas uzi la, ĉar la ĉefvorto de la tuta frazparto estas ordinara ne-propra- noma O-vorto:

la rivero Nilo

la fama aŭtoro Ŝekspiro

la strato Graniczna M 4

la monato Majo FA318

Ordinare la ĉeesto de propra nomo estas sufiĉa kialo por diri, ke temas pri io difinita kaj konata. Sed eventuale, se oni volas diri, ke estas unu el pluraj kun tiu nomo, kaj se la aŭskultanto ne scias, pri kiu el ili temas, tiam oni eble povas uzi tiajn esprimojn sen la: Mi vojaĝis kune kun amiko Johano. = ...kun amiko, kiun vi ne konas, sed kiu nomiĝas Johano. Praktike oni tre malofte tiamaniere uzas propranoman priskribon ĉe O-vorto sen la. Pli ofte oni diras ekz. ...kun amiko, kiu nomiĝas Johano, ĉar tio estas pli klara.

Tia propranoma priskribo povas ankaŭ havi la formon de A-vorto:

la Mediteranea maro = la maro, kiu nomiĝas Mediteraneo = la maro Mediteraneo = Mediteraneo. La longa esprimo la Mediteranea maro estas do tute samsignifa kiel simpla Mediteraneo. La longa esprimo povas esti utila, ekz. kiam oni volas aparte atentigi, ke Mediteraneo estas maro.

la Jutlanda duoninsulo FA4 58 = la duoninsulo Jutlando = Jutlando FA419

la Atlantika oceano = la oceano Atlantiko = Atlantiko

la Esperanta lingvo = la lingvo Esperanto = Esperanto

Ial oni neniam uzas nomojn de homoj en tia maniero. Anstataŭ la aŭtoro Ŝekspiro oni neniam diras *la ŝekspira aŭtoro*.

Titoloj

Vortojn kiel sinjor(in)o, fraŭl(in)o, doktor(in) o, profesor(in) o k.s. oni ofte uzas antaŭ propra nomo de persono. Laŭ la ordinaraj reguloj, oni tiam uzu la, ĉar la tuto estas klare difinita per la propra nomo:

La oficejo de la sinjoroj Snitchey kaj Craggs kuŝis tre oportune sur la foirejo. BV29 = ...de la sinjoroj, kiuj nomiĝis Snitchey kaj Craggs...

La doktoredzino A. vizitis hodiaŭ la gedoktorojn P. FE 36

La reĝo Johano legis en la romano pri la reĝo Arturo. FA1121

Sed kelkaj tiaj antaŭesprimoj ofte uziĝas kvazaŭ parto de la propra nomo, kaj tiam ne vere informas, kia estas la persono. Ili uziĝas pli-malpli rutine pro ĝentileco, respekto aŭ simile. En tiaj okazoj oni ofte forlasas la artikolon:

Li fianĉiĝis kun fraŭlino Berto. FE39 Oni ankaŭ povas uzi ...kun la fraŭl- ino Berto, sed tiam la vorto fraŭlino farigas pli grava, pli informoplena.

Sinjorino Zminska hieraŭ multe parolis al mi pri vi. M 41

Sekve barono Brambeus estas vi? ^46

Se nun troviĝus tiaj reĝoj, kiel reĝo Arturo, tiam troviĝus ankaŭ tiaj kavaliroj, kiel sinjoro Tvent kaj sinjoro Gaudian. FA1121

Fraŭlino Klaro kaj fraŭlino Kristino ne povas plenumi la tutan kudr- adon. M 96

Ankaŭ la vorton numero oni ofte uzas en tia titoleca maniero sen la antaŭ numeroj: Li loĝas en (ĉambro) numero 110 (= cent dek). Ĉu vi legis num- eron 12 (= dek du) de tiu gazeto?

Se titoleca antaŭesprimo havas rektan priskribon, ekz. A-vorton, tiam oni ordinare ja uzas la: Plej afable brilis la okuloj de la filino, la ĉarma fraŭl- ino Klaro. FA4185 Li fianĉiĝis kun la juna fraŭlino Berto. La genia doktoro Zamenhof kreis Esperanton. Ĉu vi legis la interesan numeron 100 de tiu

gazeto?

Se temas pri la frazrolo alparolo (§12.1.2), oni nepre ne uzu la antaŭ titolo: Sinjorino Szwejc! - ŝi diris, - mi prezentas al vi sinjorinon Marta Swicka. M108 Kara fraŭlino Klaro, - ŝi diris, - vi scias bone, kiel mi zorgas pri la sano de miaj laborantinoj. M109

Pruntitaj artikoloj

Iuj normalaj propraj nomoj havas en iuj naciaj lingvoj difinan artikolon, kiu estas kvazaŭ parto de la nomo. En Esperanto tiaj nomoj ne havu artikolon. Ekz. Hago (urbo en Nederlando) neniam havas artikolon en Esperanto, kvankam en pluraj lingvoj ĝi havas artikolon, kiu estas firma parto de la nomo (ekz. Den Haag, La Haye, The Hague, l'Aia). Same oni uzas Havro sen artikolo, kvankam en la franca estas ĉiam Le Havre kun artikolo. Arabaj propraj nomoj ofte havas difinan artikolon en la araba, sed en Esperanto ili ne havu artikolon: Kairo, Riado, Kuvajto k.t.p. Sed iafoje oni tamen vidas tiajn artikolojn ankaŭ en Esperanto: la Himalajo FA1188, la Atlantiko, la Mediteraneo (normale sen artikoloj). Tio estas neĝusta, sed iafoje tolerebla. Propraj nomoj ofte rifuzas tute plene esperantiĝi.

Ĉe iuj ĉi tiaj nomoj origina artikolo fariĝis parto de la Esperanta radiko: La-

Pazo (aŭ Lapazo), La-Plato (aŭ Laplato), El-Salvadoro (aŭ Elsalvadoro, Salvadoro), Los-Anĝeleso (aŭ Losanĝeleso), Alĝero. ("La", "el" kaj "los" estas hispanaj artikoloj. "Al" estas araba artikolo.)

Nomoj de tempodividoj

Monatonomoj (Januaro, Februaro, Marto, Muharamo°, Ramadano, Brum- ero k.a.) estas normalaj propraj nomoj. Ili do normale ne havas la, tute laŭ la bazaj reguloj por tiaj nomoj (kaj estu skribataj kun komenca majusklo, §35.5):

Georgo Vaŝington estis naskita la dudek duan de Februaro de la jaro mil sepcent tridek dua. FE12 Februaro estas difinita konata afero. Se ĝi ne estus normala propra nomo, ĝi nepre havus la.

Nomoj de festoj (Kristnasko, Pasko, Pentekosto, Aŝuro° k.a.) estas plej ofte traktataj kiel normalaj propraj nomoj sen la, kio estas rekomendinda, kvankam iuj (ekz. Kristnasko) fakte estas ordinaraj O-vortoj. La uzado tamen varias:

Al Kristnasko venis letero de ŝiapatro. FA3 58 = Al la tiujara Kristnasko...

Post Aŝuro° li veturos al Teherano. = Post la ĉi-jara Aŝuro...

En la dek-kvara tago de la unua monato estu ĉe vi Pasko, festo septaga. ^45

Ĉi tio estas la leĝo pri la Pasko. Er12 La nomo Pasko sufiĉe ofte aperas kun la en Biblio, sed tio ne estas imitinda.

Semajntagoj (lundo, mardo, merkredo, ĵaŭdo, vendredo, sabato, dimanĉo) ne estas propraj nomoj, sed ofte ili estas uzataj propranomece sen la, kvankam difinitaj kaj konataj:

Dum la tuta semajno ŝi estis malgaja kaj ploris multe da varmegaj larmoj; sed kiam venis la dimanĉo, ŝi diris: "Vere, nun mi sufiĉe suferis kaj luktis! [...]"FA2101

Hodiaŭ estas sabato, kaj morgaŭ estos dimanĉo. FE 20 Oni ne uzas la, ĉar sabato kaj dimanĉo ĉi tie nur informas pri la speco de tago. Ne temas pri propraj nomoj.

Mi intencas veni Bulonjon ĵaŭdon. L1173 Difinita konata ĵaŭdo prezentata propranomece sen la.

"Dimanĉon ni nin vidos." [...] Venis la dimanĉo. FA3 60 Temas pri la sama dimanĉo, same konata ambaŭfoje, unuafoje propranomece sen la, duafoje kun la.

Sezonoj (printempo, somero, aŭtuno, vintro) kaj tagopartoj (mateno, tagmezo, vespero, nokto k.s.) estas ĉiam ordinaraj O-vortoj, kaj oni uzas la tute laŭ la normalaj reguloj:

En somero ni veturas per diversaj veturiloj, kaj en vintro ni veturas per glitveturilo. FE34 = En somera tempo... en vintra tempo...

En la printempo la glacio kaj la neĝo fluidiĝas. FE 39 Ĉi tiu ekzemplo estas tute simila al la antaŭa, sed ĉi tie ja aperas la. Kiam oni parolas ĝenerale pri specoj, oni ofte povas uzi aŭ forlasi la depende de la stilo. Vidu La - specoj (§9.1.4).

Tiujn fabelojn ni aŭskultos en vintro. FA296 = ...en vintra tempo. ...en iu vintro.

Fariĝis mateno. FA2131 = Fariĝis matena tempo.

La nokton ŝi pasigis ĉe sia laboro. FA1170 Temas pri certa konata nokto. Tial la estas uzata, tute laŭ la bazaj reguloj por ordinaraj O-vortoj.

Ĉirkaŭas min nokto. FA1124 ^ Ĉirkaŭas min mallumo.

Laŭ iuj gramatikistoj tiaj vortoj estas iafoje uzataj propranomece, sed temas ĉiam pri frazoj, en kiuj oni parolas pri speco de tempo, kaj en tiaj okazoj la estas ĉiuokaze nebezonata.

Lingvonomoj

Lingvonomoj (§35.4) kun O-finaĵo (ekz. Esperanto) estas tute normalaj propraj nomoj. Oni do normale ne uzu la ĉe ili (§9.1.5).

Mallongigitaj propraj nomoj

Mallongigojn de propraj nomoj faritaj el ordinaraj vortoj, oni plej ofte traktas kiel normalajn proprajn nomojn (sen la). La uzado tamen tre varias:

Mi trovis tiun vorton en (la) Plena Ilustrita Vortaro. ^ Mi trovis tiun vorton en PIV. Antaŭ la plena nomo oni povas uzi la, sed antaŭ la mal- longigo tio kutime ne okazas.

Tiujare la Universala Kongreso denove estos ekstereŭropa. ^ Tiujare (la) UK denove estos ekstereŭropa. Mallongigoj de nomoj de kongresoj iafoje estas uzataj kiel normalaj propraj nomoj (sen la), sed alifoje kiel ordinaraj O-vortoj (je bezono kun la).

Ĉu vi estas membro de Universala Esperanto-Asocio? ^ Ĉu vi estas membro de UEA. Oni povus uzi la antaŭ la plena nomo Universala Esperanto-Asocio, ĉar la ĉefvorto estas ordinara O-vorto, sed praktike tio apenaŭ okazas ĉe tiu ĉi tre konata nomo. Antaŭ la mallongigo formo UEA la artikolo la neniam aperas.

9.2. Aliaj difiniloj

Krom la difina artikolo la (§9.1), estas difiniloj ankaŭ la posedaj pronomoj, la tabelvortoj je U, A kaj ES, la vorteto ambaŭ kaj duondifina unu. Kiam ĉeestas la vorteto ĉi (§14.1.2), oni iafoje subkomprenas la difinilon tiu. Tiam ĉi kvazaŭ mem fariĝas difinilo (§14.1.2).

Posedaj pronomoj

Posedaj pronomoj (§11.2) estas mia, nia, via, lia, ŝia, ĝia, ilia, onia kaj sia (kaj ankaŭ cia).

Kiam poseda pronomo aperas kiel priskribo de O-vorto, ĝi kalkuliĝas kiel difinilo. Plej ofte la efektiva senco estas difina (la alparolato scias, pri kiu temas). Sed oni tamen ne aldonas la (§9.1.1). Se oni anstataŭigas la posedan pronomon per subfrazo, kiu esprimas la posedanton, oni plej ofte devas aldoni la:

Mia domo estas granda. = La domo, kiu apartenas al mi, estas granda.

Viaj ŝtrumpoj estas malpuraj. = La ŝtrumpoj, kiuj apartenas al vi, estas malpuraj.

Li detruis sian sanon. = Li detruis la sanon, kiun li havis.

Tamen iafoje, precipe kiam frazparto kun poseda pronomo aperas kiel per- verba priskribo (§25.1), la efektiva senco povas esti nedifina:

Li estas mia onklo. FE18 Li estas onklo de mi. Eble mi havas ankoraŭ aliajn onklojn.

Tion mi diras al vi, ĉar vi estas mia samlandano. FA4202 = ...vi estas samlandano de mi La celita senco estas nedifina.

Se iu intence mortigis sian proksimulon per ruzo, tiam eĉ de Mia altaro forprenu lin, ke li mortu. Js 2° Nedifina senco.

Se temas pri certa individuo, kiu tamen estas nekonata de la alparolato, oni povas por klareco aldoni la vorton unu: Unu mia amiko estas advokato. Unu el miaj amikoj estas advokato. Oni ankaŭ povas uzi de-esprimon kun aŭ sen unu: Amiko de mi estas advokato. Unu amiko de mi estas advokato.

Iuj provas uzi posedan pronomon kiel postpriskribon por montri nedifinan sencon: Amiko mia estas advokato. Tia uzo tamen ne estas ĝenerale akcept- ita, kaj ne ĉiuj komprenas, ke la nekutima vortordo celas montri nedifinan sencon. Normale oni do devas uzi iun el la pli klaraj esprimomanieroj montritaj ĉi-antaŭe.

Kiam poseda pronomo aperas sola (sen posta O-vorto aŭ A-vorto), ĝi ne estas difinilo. Por klare esprimi, ke oni celas difinitecon oni tiam ofte aldonas la, sed tio ne estas deviga:

Tiu ĉi libro estas mia. Ĝi estas unu el miaj libroj - nedifina senco.

Tiu ĉi libro estas la mia. Ĝi estas tiu konata libro, kiu apartenas al mi - difina senco.

Unu donis al sia florejo la formon de baleno; alia trovis pli bone, ke ŝia florejo similas je virineto de maro; sed la plej juna donis al la sia formon rondan, kiel la suno. FA182 La sia = sia florejo. Ĉiuj tri florejoj estas difinitaj. La unuaj du estas sufiĉe difinitaj per sia kaj ŝia, sed la tria estas menciita per sola poseda pronomo (sen la O-vorto florejo), kaj bezonas la.

Nu, certe mi legis la vian, kiel bone skribita! ^47 La vian = vian verkon = la verkon, kiun vi faris.

Via pano estas malpli freŝa, ol mia. FE10 Jen Fundamenta ekzemplo, en kiu ne aperas la antaŭ mia, kvankam la senco estas la pano, kiu apartenas al mi. Oni tute rajtas diri ol la mia por plia klareco, sed tio ne estas deviga.

Iafoje en poezio k.s. oni ne sekvas la normalajn regulojn por posedaj pro- nomoj. Tian uzon oni (normale) ne imitu en ordinara lingvaĵo:

Patro nia, kiu estas en la ĉielo. UL19 = Nia patro...

Ho, la profeta mia antaŭsento! H 27 = Ho, mia profeta antaŭsento!

Eraras for la penso mia. FK 310 = Eraras for mia penso.

Kaj nun, Laerto, al l' afero via!H11 = ... al via afero!

Mieno lia montris pli suferon, sed ne koleron. H19 = Lia mieno...

Duondifina unu

Iuj lingvoj uzas specialan nedifinan artikolon, kiu ofte estas vorto simila al unu. Tia artikolo ne ekzistas en Esperanto. Plenan nedifinitecon oni montras simple per neuzo de difinilo. Sed oni iafoje uzas unu kiel duondifinan artikolon. Tia unu ne montras nombron, sed individuecon. Ĝi montras, ke temas pri io, kio estas nekonata al la aŭskultanto, sed konata al la parolanto:

Unu tagon, promenante apud la reloj de fervojo, li falis sub la radojn de veturanta vagonaro kaj mortiĝis. FE39 La rakontanto per unu montras, ke li mem scias, en kiu tago tio okazis.

Unu vidvino havis du filinojn. FE11 Komenco de fabelo. Ankoraŭ nur la rakontanto konas la vidvinon. (Alia teorie ebla interpreto estas mate- matika: "1 vidvino havis 2 filinojn, sekve 2 vidvinoj havis 4 filinojn". Sed tute ne temas pri tia kalkulado. Temas pri prezentado de rolantoj en fabelo.)

En unu vilaĝo loĝis du viroj, kiuj ambaŭ havis la saman nomon. FA113 Ili loĝis en vilaĝo konata de la parolanto, sed ne de la aŭskultanto.

En unu tago, kiam ŝi estis apud tiu fonto, venis al ŝi malriĉa virino. FE15

Unu vesperon fariĝis granda uragano: fulmis kaj tondris, forte pluvegis, estis terure. FA127

La difina artikolo la estas pli-malpli deviga, kiam temas pri io konata al la aŭskultanto. Se oni forlasas la, oni montras la malan signifon, nedifinitecon. La duondifina artikolo unu tamen neniam estas deviga. Ĝi estas nuancilo, kiun oni uzu je bezono:

Vi devas legi libron. Aŭ oni celas specan signifon, aŭ oni celas certan libron nekonatan al la aŭskultanto.

Unu libron vi devas legi, jen ĝi. La aldonita unu montras, ke ne temas pri iu ajn libro, nek pri speco de libro, sed pri certa libro nekonata al la alparolato.

Mi volas, ke vi renkontu unu amikon de mi. Unu estas uzata por emfazi, ke ne temas pri iu ajn el la amikoj de la parolanto.

La duondifina unu troviĝas en la Fundamento, kaj Zamenhof tre ofte uzis ĝin. Ĝi estas tre utila nuancilo, se oni ĝin ne trouzas. Iuj tamen pensas, ke tia unu estas nedifina artikolo uzata pro influo de naciaj lingvoj. Tial multaj hezitas uzi duondifinan unu timante fari eraron. Pro tio la duondifina unu fariĝis iom malofta nuntempe. Multaj preferas la vortojn certa kaj iu. Sed iu montras iom alian signifon, kaj certa estas multe pli emfaza ol unu (§23.1.3). Tamen, kiam temas pri tempovortoj, oni ankoraŭ vaste uzadas duondifinan unu tute laŭ la ĉi-antaŭe montritaj ekzemploj: unu tagon..., en unu vespero..., unu fojon... k.s.

Legu pli pri specialaj uzoj de unu en §23.1.3.

Tabelvortoj je U, A kaj ES

La tabelvortoj je U, A kaj ES (§15) estas difiniloj: kiu, tiu, iu, ĉiu, neniu, kia, tia, ia, ĉia, nenia, kies, ties, ies, ĉies, nenies. Oni do ne uzu la kune kun tiaj tabelvortoj.

Ambaŭ

La vorteto ambaŭ (§15.5) estas difinilo, kiam ĝi rekte priskribas O-vorton. Oni do ne uzu la kune kun ambaŭ.

Aliaj difiniloj antaŭ propraj nomoj

Antaŭ normalaj propraj nomoj oni normale ne uzas la (§9.1.6). Aliaj difin- iloj povas tamen aperi antaŭ ĉiaj propraj nomoj, sed nur malofte estas bezono de tiaj esprimoj:

Kaj vi ankaŭ, mia Francisko, vi ankaŭ? Rt9 Mia aldonas ian amikecan nuancon.

Ĉu vi sentas teruron antaŭ tiu Karolo? Rt33 Tiu emfazas, ke temas pri la ĵus menciita Karolo.

Ambaŭ Pjotr Ivanoviĉ'oj alkuras sur la pintoj de la piedoj. ^55 Temas pri du viroj kun la sama nomo.

9.3. Pli ol unu difinilo ...ĉiuj el ties kruroj... ...ĉiuj kruroj de la seĝoj... (Se oni dirus ĉiuj iliaj kruroj, temus pri la kruroj de la infanoj, §15.4.)

Oni povas iafoje uzi ĉiuj tiaj kiel duoblan difinilon: Ekzistas tiaj homoj, kiuj malamas Esperanton. Ĉiuj tiaj homoj scias tro malmulte pri ĝi.

Ankaŭ ambaŭ tiuj kaj ambaŭ ties estas eblaj: Mi vidis du personojn. Ambaŭ tiuj personoj parolis Esperanton. La infano ne povis uzi la biciklon, ĉar ambaŭ ties radoj estis difektitaj.

10. Apostrofo

Apostrofo, ', estas signeto, kiu montras, ke parto de vorto estas forlasita. En Esperanto temas normale ĉiam pri forlasita vokalo.

10.1. Normala apostrofado

Apostrofado de O-finaĵo

La finaĵon O de O-vorto oni povas ellasi. Tiam oni skribas apostrofon anstataŭ O. Tia ellaso de O estas tamen ebla nur kiam ne sekvas iu el la fin- aĵoj J kaj N. En la parolo la akcento restas sur la sama vokalo, kvazaŭ la O ankoraŭ ĉeestus. La apostrofo estas kvazaŭ neelparolata vokalo:

turmento ^ turment' (turment')

vespero ^ vesper' (vesper')

historio ^ histori' (histori')

metroo ^ metro' (metro'). Komparu kun metro (metro).

armeo ^ arme' (arme'). Komparu kun arme (arme).

revuo ^ revu' (revu'). Komparu kun revu (revu).

ĉielo ^ ĉiel' (ĉiel'). Komparu kun ĉiel (ĉiel).

Oni ne povas apostrofi A-vortojn. Ruĝ' egalas ĉiam al ruĝo, neniam al ruĝa. Apostrofo ankaŭ ne povas anstataŭi verban finaĵon aŭ E-finaĵon (legu tamen ĉi-poste pri la esprimo dank' al). Oni ankaŭ atentu, ke oni ne povas apostrofi la finojn ON, OJ kaj OJN. Har' egalas ĉiam al haro, neniam al haron, haroj harojn.

La tabelvortoj je O (§15.2) finiĝas per "o", sed tiuj "o"-vokaloj ne estas veraj O-finaĵoj (§13.2), kaj oni ne povas ilin anstataŭigi per apostrofoj. Ne estas do ĝustaj *ki'*, *ti'*, *i'*, *ĉi'*, *neni'* anstataŭ kio, tio, io, ĉio, nenio. Nur en poezio oni iafoje tamen uzas tiajn nenormalajn formojn.

Apostrofado de la

La vokalo "a" en la difina artikolo la (§9.1) povas esti ellasita kaj anstataŭigita per apostrofo ^ l'. Tiun mallongigitan formon oni prefere uzu nur post rolvortetoj, kiuj finiĝas per vokalo: de l', ĉe l', je l', tra l', pri l',

pro l':

Liberigu nin Dio, de l' sovaĝaj Normandoj! FA4 27

Normale oni skribas l' kiel apartan vorton (kun posta spaceto), sed oni ĉiam elparolas ĝin kune kun la antaŭa rolvorteto kiel unu vorton, kvazaŭ "del", "ĉel" k.t.p.

Iafoje en poezio oni trovas l' ankaŭ sen tia rolvorteto: L' espero, l' obstino kaj la pacienco FK 300 Ŝi vidis ke l' sentoj plu restas. Ĉiuokaze oni uzu la mal- longigitan artikolon nur tie, kie ĝi estas elparolebla.

Ĉefe en poezio

Apostrofoj estas uzataj precipe en poezio por eviti troajn vokalojn.

Post longa migrado sur dorna la voj' Minacis nin ondoj de l' maro; Sed venkis ni ilin kaj velas kun ĝoj' Al verda haven' de l' homaro. Post longa batalo, maldolĉa turment' La stela standardo jam flirtas en vent'.

el La Tagiĝo de Antoni Grabowski

En ordinara lingvaĵo apostrofoj estas tre maloftaj. En parola lingvo apostrof- ado apenaŭ okazas entute.

Dank' al

Apostrofo estas ankaŭ tradicie uzata en la esprimo dank' al = "pro la (favora) influo de, mal-malgraŭ". Dank' al aperas en ĉia lingvaĵo, ankaŭ en parola uzo:

Jes, dank' al Dio, ĉio estas en bona ordo. ^38

Dank' al la lingvo ni tiel altiĝis super la bestoj. FK 229

Dank' al nia konstanteco kaj laborado nia afero iom post iom for- tiĝados. OV123

Dank' al la grandaj elspezoj [...] la monujo baldaŭ montris al li sian nudan fundon. OV126 Ĉi tie dank' al estas ironia. Temas fakte pri mal- favora influo.

Iuj opinias, ke dank' al estas erara, ĉar la apostrofo ne anstataŭas O-finaĵon, sed pli vere E-finaĵon. Malgraŭ tiu kritiko dank' al restas firma kaj utila parto de Esperanto. Oni povas trankvile pluuzi ĝin kiel fiksitan esprimon.

Sed danke al ja estas tute bona alternativo: danke al Dio, danke al la lingvo. Ankaŭ danke + N-finaĵo estas ebla: Danke unu eraron en la tempo de la presado, la Regularo akceptis tute alian formon ol mi pensis. OV 71

Iuj asertas, ke ja temas pri O-finaĵo: dank' al = danko (estu) al (aŭ simile). Tia klarigo funkcias, sed nur lame, en plej multaj frazoj. Tiam oni devas imagi la esprimon kun dank' al kiel apartan mallongigitan frazon: Danko estu al la lingvo: Ni tiel altiĝis super la bestoj.

un

Kiam oni kalkulas taktojn, ritmojn k.s., oni povas uzi mallongigitan apo- strofan formon de la nombra vorteto unu (§23.1.1):

Un'! du! un'! du! - La soldatoj marŝis. = Unu! du!...

"Un', du, tri, kvar", li kalkulis laŭte. = Unu, du...

Un' estas oficiale permesata de la Akademio de Esperanto (Aktoj de la Akademio II, p. 39), sed un' povas aperi nur en memstara, kvazaŭ ekkria uzo, kiel en la ĉi-antaŭaj ekzemploj. Ĝi ne povas aperi en ordinaraj frazoj.

Ne diru ekz.: *Mi havas nur un' amikon.* Ĝusta estas nur: Mi havas nur unu amikon.

10.2. Nenormala apostrofado Gramatika apostrofado

Iafoje oni uzas apostrofojn en vortaroj aŭ en diskutoj pri gramatiko por montri, ke oni parolas pri nuraj vortoradikoj, aŭ por disigi la partojn de kun- metitaj vortoj. En tia uzado apostrofo ne egalas al O-finaĵo. Estas rekomend- inde en tiaj okazoj ne uzi apostrofojn, sed aliformajn streketojn.

Disiga apostrofado

Okaze oni uzas apostrofojn por disigi vortelementojn unuj de la aliaj, pre- cipe kiam oni uzas ne-Esperantan vortelementon kun Esperantaj finaĵoj: Ĉu vi konas Waringhien'on? Tiaj apostrofoj aperas ĉe kelkaj hebrelingvaj vortoj en Biblio: bat'o, kab'o, kor'o, log'o, min'o (mezurunuoj), bek'o (monero), pur'o (loto). Oni povas anstataŭe uzi dividostrekon: Waringhien- on, kab-o, log-o. Tio estas verŝajne preferinda.

En la komenca tempo oni uzis en tekstoj por komencantoj diversaspektajn streketojn por disigi la elementojn de vortoj: ŝi est\as am\at\a de ĉiu\jFG54. Ofte oni uzis streketojn tre similajn al apostrofoj, sed tiaj streketoj ne estas apostrofoj. Vidu ekzemplojn en Gramatiko en la Fundamento (§40).

Apostrofado de AŬ-vortoj

Okazis provoj apostrofi E-vortecajn vortetojn, kiuj finiĝas per "aŭ": hodiaŭ ^ *hodi'*, anstataŭ ^ *anstat'*, apenaŭ ^ *apen'*, k.t.p. Tia apostrof- ado estas neregula. Ĝi neniam enuziĝis, kaj nur en poezio ĝi eventuale povus esti akceptebla.

Nezorga elparolo

Iafoje oni uzas apostrofojn por montri, ke parto de vorto estas neregule for- lasita, ekz. por montri nezorgan elparoladon aŭ nenormalan lingvaĵon: 'stas = estas, sjoro = sinjoro, 'avas = havas.

Sonimitoj

Kiam oni uzas nudan radikon kiel sonimiton aŭ ekkrion (§18.2), oni iafoje aldonas apostrofon: Ho, halt'! H8 Estas preferinde ne skribi apostrofon en tiaj okazoj, ĉar ne temas pri ellasita O-finaĵo.

Forlaso de A-finaĵoj

Aperis la ideo, ke oni povus ellasi ankaŭ A-finaĵojn, sed ke oni tiam ne uzus apostrofon: diligenta knabo ^ *diligent knabo*, sincera koro ^ *sincer koro* (la ekzemploj estas de K. Kalocsay en "Lingvo Stilo Formo"). Forlaso de A-finaĵoj tamen tute ne estas ebla en Esperanto, ĉu kun apostrofo, ĉu sen apostrofo.

Neuzo de apostrofo

Kelkaj poetoj eksperimente forlasas apostrofojn supozante, ke la leganto tamen komprenos, kie mankas O-finaĵoj. Jen ekzemplo:

ŝovas harojn el okul [= okul']

de ŝlimo fingro skvama

monstra manipul [= manipul']

moko moko mok [= mok'] sen fino

el sentitola poemo de Baldur Ragnarsson

Kelkfoje tia uzado konfuzas malsamajn vortojn: ĉiel konfuziĝus kun ĉiel' (ĉielo), kaj kun kaj' (kajo), nun kun nun' (nuno), unu kun unu' (unuo), al kun al' (alo), ĉar kun ĉar' (ĉaro), krom kun krom' (kromo), por kun por' (poro), kaze kun kaze' (kazeo) k.t.p. Oni do uzu apostrofojn laŭ la Fun- damentaj reguloj.

11. Pronomoj

Pronomoj estas O-vortecaj vortetoj, kiujn oni uzas por paroli pri tute konataj aferoj. En PMEG nur dek vortetoj estas nomataj pronomoj. Iliaj bazaj formoj nomiĝas personaj pronomoj (§11.1), kvankam ili ne ĉiam montras personojn. Kun A-finaĵoj ili nomiĝas posedaj pronomoj (§11.2), kvankam ili ne ĉiam montras posedon.

Legu ankaŭ pri uzado de pronomoj en nerekta parolo en §33.8.3. 11.1. Personaj pronomoj

mi

*

la parolanto

§11.3

ni

*

la parolanto kaj alia(j) persono(j)

§11.3

vi

*

la alparolato(j)

§11.4

li

*

la priparolata vira persono aŭ persono kun nekonata sekso

§11.5

ŝi

*

la priparolata ina persono

§11.5

ĝi

*

la priparolata aĵo, besto aŭ infaneto

§11.5

ili

*

la priparolataj personoj, aĵoj aŭ bestoj

§11.5

oni

*

neprecizigita(j) persono(j)

§11.5

si

*

la sama persono kiel la subjekto, se tiu ne estas mi, ni vi (aŭ ci)

§11.6


Teorie ekzistas ankaŭ la pronomo ci (§11.4) ~ "la alparolato" (unu-nombra), sed ci normale ne estas uzata. Oni uzas vi kaj unu-nombre kaj multe- nombre.

Krome ekzistas la neoficiala (proponita) pronomo ri (§11.5) ~ "la priparol- ata persono" (unu-nombra).

La personaj pronomoj povas ricevi la finaĵon N (§12.2): Mi amas vin. Ilin konas Karlo. Ĉu vi ĝin vidas? Elizabeto lavas sin en la lago.

11.2. Posedaj pronomoj

Se oni aldonas la finaĵon A al personaj pronomoj (§11.1), oni kreas posedajn pronomojn:

mia

(la)..

. de mi

§11.3

nia

(la)..

. de ni

§11.3

via

(la)..

. de vi

§11.4

lia

(la)..

. de li

§11.5

ŝia

(la)..

. de ŝi

§11.5

ĝia

(la)..

. de ĝi

§11.5

ilia

(la)..

. de ili

§11.5

onia

(la)..

. de oni §11.5

sia

(la)..

. de si

§11.6


Teorie ekzistas ankaŭ cia (§11.4) = "(la)... de ci", sed cia normale ne estas uzata. Oni uzas via kaj unu-nombre kaj multe-nombre.

Krome ekzistas la neoficiala (proponita) poseda pronomo ria (§11.5) ~ "(la)... de ri (de la persono)" (unu-nombra).

La posedaj pronomoj estas difiniloj (§9.2). Ili enhavas normale la signifon de la.

La posedaj pronomoj povas ricevi la finaĵojn J (§8) kaj N (§12.2) same kiel aliaj A-vortoj (ĉiam J antaŭ N): mia ĉambro - miaj ĉambroj - mian ĉambron - miajn ĉambrojn.

Noto: Iafoje oni renkontas posedajn pronomojn kun la fino "es" anstataŭ A: *mies*, *vies*, *lies*, *ilies* k.t.p. La "es"-parto estas pruntita de la tabelvortoj je ES (§15.4), kiuj ankaŭ estas posedaj. Tiaj posedaj pronomformoj estas neregulaj, sed tamen kompreneblaj. Kiel ŝercajn vortojn oni povus ilin eble iafoje uzi, sed en serioza uzo ili estas nepre evitendaj.

Signifoj

Poseda pronomo similas al de + persona pronomo: mia ~ (la) de mi. Sed de (§12.3.2) havas tre multajn signifojn. La posedaj pronomoj havas nur kelkajn el tiuj signifoj:

La normala signifo de poseda pronomo estas aparteno aŭ posedo (§12.3.2.3): mia domo = "la domo posedata de mi, la domo kiu apartenas al mi", lia nazo = "la nazo kiu apartenas al li, la nazo kiu estas parto de li", ŝia lernejo = "la lernejo en kiu ŝi lernas/instruas (aŭ simile)", ilia lingvo = "la lingvo kiun ili parolas".

Poseda pronomo povas ankaŭ montri aganton (§12.3.2.2): lia agado = "la agado (farata) de li, la agado kiun li faras". Poseda pronomo povas havi tian signifon nur ĉe aga O-vorto: lia agado, iliaj klopodoj, via atingo. De povas havi tian signifon ankaŭ ĉe pasiva participo: farita de li, amata de mi.

Poseda pronomo povas kelkfoje montri sencan objekton (§12.3.2.2): ĝia uzado = "la uzado de ĝi, la ago uzi ĝin". Oni atentu, ke miskom- prenoj ne ekestu. Ekz.: ŝia admirado normale signifas: "la admirado fare de ŝi" (subjekta signifo). Se oni uzas ŝia admirado en la signifo "la ago admiri ŝin" (objekta signifo), oni ne eraras, sed oni eble riskas mis- komprenon.

En iaj frazoj pri ies korpoparto, vestaĵo aŭ simile, oni kutimas uzi al (§12.3.5)-komplementon anstataŭ poseda pronomo: Mi lavis al mi la manojn. = Mi lavis miajn manojn. Ili disŝirus al si la vestojn. FA2 88 = Ili dis- ŝirus siajn vestojn.

11.3. Unua persono

La nokto estis tiel malluma, ke ni nenion povis vidi eĉ antaŭ nia

FF 33

nazo.

La junulo aliĝis al nia militistaro kaj kuraĝe batalis kune kun ni kontraŭ niaj malamikoj. FE 39

Legu ankaŭ pri ni en nerekta parolo en §33.8.3.

Iafoje ni estas uzata pri unu persono. Tio okazas en iaj stiloj de skriba lingvo, kiam la skribanto volas iel ŝajnigi, ke li tamen ne estas sola, ĉu pro modesteco, ĉu pro alia kialo:

La montritajn naŭ vortojn ni konsilas bone ellerni. FE 30 Ni ĉi tie fakte estas nur Zamenhof: unu persono. Li uzis ni por kvazaŭ inkluzivigi ankaŭ aliajn esperantistojn.

En la venonta ĉapitro ni traktos tiun ĉi demandon pli profunde. Per ni la aŭtoro kvazaŭ inkluzivigas la leganton.

En iuj tempoj kaj kulturoj reĝo aŭ alia altrangulo iafoje priparolis sin mem per ni anstataŭ mi, por montri sian altan rangon. En Esperanto tia uzo de ni povas aperi en literaturo, precipe en tradukoj. Tiam estas ofte konsilinde aldoni klarigan noton.

11.4. Dua persono

Via parolo estas tute nekomprenebla kaj viaj leteroj estas ĉiam skribitaj tute nelegeble. FE 41

Kiam la pronomo vi estas subjekto de U-verbo en ĉeffrazo, oni plej ofte for- lasas ĝin (§32.3).

En kelkaj lingvoj oni iafoje uzas vi-pronomon pri personoj ĝenerale. Por tio oni uzas en Esperanto la pronomon oni (§11.5).

Ci

Ci estas unu-nombra alparola pronomo (kiu tute ne montras sekson). Ci kaj cia ekzistas nur teorie, kaj estas preskaŭ neniam praktike uzataj. Oni povus imagi ci kiel pure unu-nombran vi, aŭ kiel intiman familiaran (unu- nombran) vi, aŭ eĉ kiel insultan (unu-nombran) vi. Sed estas fakte tute neeble diri, kian nuancon ĝi montras, ĉar ĝi apenaŭ estas uzata:

Ci skribas (anstataŭ "ci" oni uzas ordinare "vi"). FE16 Tio ĉi estas la sola frazo kun ci en la Ekzercaro de la Fundamento de Esperanto. Krome ci kaj cia estas menciitaj en la Universala Vortaro de la Fundamento, sed en la Fundamenta Gramatiko ("la 16 reguloj") aperas nek ci nek cia. Ankaŭ en la Unua Libro ili ne troviĝas.

Iuj imagas, ke oni antaŭe uzis ci en Esperanto, kaj ke tiu uzo poste mal- aperis. La vero estas, ke ci neniam vere estis praktike uzata. Ĝi nur aperis iafoje en eksperimenta lingvaĵo kaj en iuj malvastaj rondoj, kiuj praktikis neordinaran lingvaĵon. Origine oni ĉiam uzadis nur vi, kaj tiel estas plu en normala Esperanto.

Kelkfoje oni trovas ci en tradukoj, kie la originalo havas ci-similan pro- nomon. Tio plej ofte estas netaŭga tradukomaniero, ĉar ci apenaŭ kapablas redoni la sencon de ofte uzata normala vorto, kiam ĝi mem estas maloftega vorto, kies signifonuanco ne estas klare fiksita. Por montri ekz. nuancon de familiareco aŭ insultan sencon, oni uzu je bezono aliajn lingvajn rimedojn:

"Jes, jes!" diris la reĝo, "lunde ci ricevos nian filinon!" ĉar nun, kiel al estonta bofilo, li parolis al li "ci". FA1203 En la originala teksto aperis ci- simila pronomo, kiu montris intiman, familiaran rilaton. Oni povus alter- native traduki ekz. jene: "Jes, jes!" diris la reĝo, "lunde, kara filo, vi ricevos nian filinon!", ĉar nun, kiel estontan bofilon, li nomis lin "filo".

Tre multaj esperantistoj ne komprenas la pronomon ci. Tial tiuj, kiuj provas uzi ci en interparolado, renkontas multajn malfacilaĵojn. En normala Esper- anto oni simple uzas ĉiam vi, ĉu oni parolas al unu persono, ĉu al pluraj, ĉu oni parolas al intime konata persono, ĉu al fremdulo, ĉu oni parolas al amiko, ĉu al malamiko. Tio funkcias tre bone. Je bezono oni povas pliprecizigi per vi sinjoro, vi amiko, vi kara, vi ĉiuj, vi amikoj, vi karaj, vi ambaŭ k.t.p.

La kunmetaĵo ci-diri (aŭ cii) povas iafoje montri uzadon de ci-simila pro- nomo en alilingva interparolo: - Kial ŝi ofendiĝis? Mi ne komprenas ilian lingvon. - Mi pensas, ke li ci-diris al ŝi, kaj tion ŝi ne permesas.

11.5. Tria persono

En gramatiko ĉio, kio ne estas mi, ni vi (aŭ ci), estas nomata "la tria per- sono". Li, ŝi, ĝi kaj ili, kaj lia, ŝia, ĝia, ilia, estas uzataj por paroli pri io kon- ata, kio estas nek la parolanto, nek la alparolato. Oni kaj onia estas uzataj por paroli pri nedifinita(j) persono(j). Si kaj sia (§11.6) anstataŭas la aliajn triapersonajn pronomojn en certaj okazoj. Krome ekzistas ankaŭ la ne- oficialaj triapersonaj pronomoj ri kaj ria.

Li kaj ŝi

Li kaj ŝi estas unu-nombraj. Li kaj lia estas uzataj, kiam oni parolas pri unu vira persono. Ŝi kaj ŝia estas uzataj pri unu ina persono:

Li estas knabo, kaj ŝi estas knabino. FE16

Mi vokas la knabon, kaj li venas. FE16

Mi vokas la knabinon, kaj ŝi venas. FE16

Li estas mia onklo. FE18

Ŝi estas mia onklino.

Li ne estas lavisto, li estas lavistinedzo. FE 36 Ŝi estas lavistino.

Li fianĉiĝis kun fraŭlino Berto. FE 39 Ŝi fianĉiniĝis.

Ĉu vi amas vian patron? Kia demando! kompreneble, ke mi lin

FE 41

amas.

Ŝiaj gepatroj volis ŝin edzinigi kun alia persono. FE 39

En la salono estis neniu krom li kaj lia fianĉino. FE 26

Liaj lipharoj estas pli grizaj, ol liaj vangharoj. FE 31

"Jes, patrino", respondis al ŝi la malĝentilulino. FE21 Ŝi = la patrino.

Lia edzino estas tre laborema kaj ŝparema, sed ŝi estas ankaŭ tre babil- ema kaj kriema. FE 41

Li amas tiun ĉi knabinon pro ŝia beleco kaj boneco. FE35 Mi renkontis vian patrinon kaj ŝian kolegon. Mi bone konas vian fraton kaj liajn amikojn.

En unu tago, kiam ŝi estis apud tiu fonto, venis al ŝi malriĉa virino, kiu petis ŝin, ke ŝi donu al ŝi trinki. FE15 La frazo enhavas du inajn personojn, knabinon kaj virinon. Ĉiuj ŝi estas la knabino, krom la lasta, kiu estas la virino.

Apenaŭ ŝia patrino ŝin rimarkis, ŝi [= la patrino] kriis al ŝi [= la filino]:

"Nu, mia filino?"FE21

Kiam oni parolas pri persono, kies sekso ne estas konata, aŭ kiam oni parolas ĝenerale pri persono de iu ajn sekso, oni tradicie uzas li:

Ĉiu, kiu ŝin vidis, povis pensi, ke li vidas la patrinon. FE11 Li respondas ĉi tie al ĉiu, do al ĉiu persono.

Ĉiu amas ordinare personon, kiu estas simila al li. FE13

Ni povas diri "pardoni al la malamiko" kaj "pardoni la malamikon", sedni devas diri ĉiam "pardoni al la malamiko lian kulpon". FE29 Li = la malamiko. La frazo temas pri teoria persono, ĉu vira, ĉu virina.

Tia ĉi uzo de li povas esti rigardata kiel seksa diskriminacio. Efektive en tradicia uzo li estas dusignifa: vira kaj sekse neŭtrala, sed multaj opinias, ke tia uzo ignoras virinojn aŭ prezentas virecon kiel normalan kaj virinecon kiel esceptan. Krome tiu dusignifeco ja povas iafoje kaŭzi malklaraĵojn. Tiam oni povas esprimi sin pli klare per ekz. ŝi aŭ li, tiu, tiu persono k.s. Sed tia uzo tamen povas esti maloportuna, kaj tial aperis diversaj proponoj de nova sekse neŭtrala pronomo por homo. La sola tia propono, kiu efektive estas uzata, estas ri° (vidu ĉi-poste). Tiu nova vorto tamen ne estas parto de la oficiala kaj normala Esperanto, kaj ne ĉiuj esperantistoj konas ĝin. Aliaj uzas ĝi tiusence, do ankaŭ por homo.

Ĝi

Ĝi estas unu-nombra. Ĝi kaj ĝia estas uzataj por paroli pri aĵo (konkreta aŭ abstrakta). Ĝi ne montras sekson:

La tranĉilo tranĉas bone, ĉar ĝi estas akra. FE16

Ĉu vi jam trovis vian horloĝon? — Mi ĝin ankoraŭ ne serĉis. FE20

Kiam malriĉa virino petos de vi trinki, vi donos ĝin al ŝi ĝentile. FE17 Ĝin = la petitan trinkaĵon.

Li donis al mi monon, sed mi ĝin tuj redonis al li. FE 42

Mi disŝiris la leteron kaj disĵetis ĝiajn pecetojn en ĉiujn angulojn de la ĉambro. FE42

Tiam oni ekkantis sanktan kanton, kaj ĝi sonis tiel bele, ke ĉe Johano aperis larmoj en la okuloj. FA160

Esperantisto estas nomata ĉiu persono, kiu uzas la lingvon Esperanto tute egale, por kiaj celoj li ĝin uzas. OV 371

Ni rigardu, kio fariĝis al la korpo de la gardisto. Senvive ĝi sidis sur la ŝtuparo. FA1127 Kiam oni parolas pri la gardisto kiel persono, oni uzu li, sed kiam oni parolas nur pri lia korpo (vivanta aŭ mortinta), oni uzu ĝi.

Oni uzas ĝi ankaŭ pri infaneto, kiu estas tiel juna, ke la sekso ne gravas. Sed oni povas ankaŭ uzi li, kiel oni faras por persono, kies sekson oni ne scias:

La infano ploras, ĉar ĝi volas manĝi. FE16

Mi montris al la infano, kie kuŝas ĝia pupo. FE18

Sed se oni volas aparte montri la sekson de infaneto, aŭ se oni parolas pri pli aĝa infano, oni kompreneble uzu li ŝi.

Ĝi estas uzata ankaŭ por paroli pri besto, eĉ kiam ĝia sekso estas konata:

El sub la kanapo la muso kuris sub la liton, kaj nun ĝi kuras sub la lito. FE 26

La birdo ne forflugis: ĝi nur deflugis de la arbo. FE 31

Mi frapos vian ĉevalon sur la kapon tiel, ke ĝi falos senviva. FA114

Nia maljuna amiko renkontiĝis kun kamparano, kiu pelis bovinon, bov- inon tiel ĉarman, kiel bovino nur povas esti. "Ĝi certe donas belan lakton!" li pensis. FA4 230

Se temas pri hejmbesto aŭ alia besto, al kiu oni havas personan rilaton, multaj preferas uzi li ŝi anstataŭ ĝi. Ankaŭ en aliaj okazoj, kiam ĝi povas kaŭzi miskomprenon, oni povas uzi li ŝi pri besto. En fabeloj, kie bestoj rolas kiel personoj, estas ofte pli nature uzi li ŝi, sed ankaŭ ĝi estas ebla:

Tiu katino estas mia plej bona amiko. Ŝi eĉ dormas en mia lito.

Melku bovon senfine, li lakton ne donos. PE197 Ĉi tie la pronomo li montras, ke oni parolas pri virseksa bovo. Oni ankaŭ povas uzi ĝi, sed tio povas kaŭzi nekomprenon, ĉar la vorto bovo ne estas per si mem nepre virseksa (§4.3). Alia eblo estas uzi virbovo anstataŭ bovo.

Klinu la kolon antaŭ la maljuna anasino tie. Ŝi estas ĉi tie la plej eminenta el ĉiuj. FA2 36 El fabelo, en kiu birdoj rolas kiel personoj.

En fabelo oni povas uzi li ŝi eĉ pri nevivanta afero, se ĝi rolas kiel per- sono, kaj oni volas ĝin prezenti kiel viran aŭ virinan:

La historion de tiu kolumo ni nun aŭdu. Li ĵus atingis la edziĝotaŭgan aĝon, kiam li okaze trafis en lavotan tolaĵon kune kun ŝtrumpa rubando. FA3 6 Kolumo rolas viran rolon en fabelo.

Ĝi ankaŭ povas reprezenti unu-nombrajn grupvortojn kiel: familio, popolo, armeo k.s., kvankam temas pri personoj. Iafoje oni tamen uzas ili (vidu ĉi- poste):

Hodiaŭ la problemo interesas la publikon, morgaŭ ĝi povas esti indi- ferenta pri ĝi. La unua ĝi reprezentas la publikon, plurajn personojn. (La dua ĝi estas la problemo.)

En iaj specialaj kuntekstoj oni parolas pri io, kio povas egale esti aĵo aŭ viv- ulo, besto aŭ homo. Tiam oni uzas ĝi eĉ se la priparolata afero principe povas esti homo:

Mamulo naskas idojn, kiujn ĝi nutras per lakto. Ankaŭ homo estas mam- ulo, sed tamen oni uzas ĝi, ĉar en tiu ĉi kunteksto ankaŭ homo estas rigardata kiel besto.

Arhimedo diris, ke korpo estas en sia natura stato kiam ĝi estas sen- mova. Ĉi tie korpo fakte estas ĉia ajn materia objekto. La ideo de Arĥi- medo validas kompreneble ankaŭ por homa korpo, sed en tiu ĉi kun- teksto oni rigardas homon kiel aĵon, nuran korpon, ne kiel personon.

Ĝi normale reprezentas aĵon, beston kaj alian klare difinitan aferon, kiun oni povas esprimi per O-vorta frazeto (la aĵo, la granda besto, tiu laŭta sono, lia subita amo...). Sed se oni parolas pri io abstrakta, kio estas redonebla nur per tuta frazo, oni normale uzas anstataŭe tio: Li diris al mi sekreton, sed mi forgesis ĝin (= la sekreton). Li diris al mi, kie li kaŝis la trezoron, sed mi for- gesis tion (= kie li kaŝis la trezoron). Sed Zamenhof en tiaj okazoj tamen ofte uzis ĝi:

"Mi estis apud ŝi!" "Jes, mi ĝin scias. " BV 72 = Jes, mi scias, ke vi estis apud ŝi. Oni prefere diru: Jes, mi tion scias.

Ĉu vi, kara Mario, trovas ĝin konvena, ke juna virino [...] restu la tutan tagon ĉe la sama tablo kun kelke da junaj viroj? M 88 Ĝin estas duoblaĵo de la vera objekto, la subfrazo, por helpi al la frazokonstruo. Oni povas tute forigi ĝin: ...trovas konvene, ke juna virino restu... Sed oni povas ankaŭ uzi helpan tio (§33.2.1): ...trovas tion konvena, ke juna virino restu...

En la ĉambro estis tri personoj, el kiuj unu leviĝis renkonte al Marta. Ĝi estis virino de meza aĝo. M 20 Nun oni preferas: Tio estis virino de meza aĝo. Aŭ: Ŝi estis virino de meza aĝo.

Zamenhof iafoje uzis ĝi kiel superfluan duoblaĵon de subjekto aŭ objekto, kiam la vera subjekto aŭ objekto estis I-verbo. Li ankaŭ uzis iafoje ĝi kiel superfluan duoblaĵon de subjekto de esti, kiam la vera subjekto staris post esti. Tiu uzo komplete malaperis, kaj estas nuntempe rigardata kiel eraro:

Por mi ĝi estis la plej kora ĝojo inciti la hundon. Rt19 Ĝi rolas kiel sub- jekto, sed la vera subjekto estas inciti la hundon. Oni forlasu ĝi.

Ĝi estis varmega posttagmezo. Rt83 La vera subjekto estas varmega post- tagmezo. Oni forlasu ĝi.

En kelkaj lingvoj oni iafoje uzas pronomon similan al ĝi kiel malplenan sub- jekton, kiu reprezentas nenion ajn. La koncernaj verboj vere estas sen- subjektaj. En Esperanto oni ne uzu ĝi ĉe tiaj sensubjektaj verboj (§30.1):

Hodiaŭ pluvas. Estos varme tie.

Ekde la 2010-aj jaroj iuj provas sisteme uzi ĝi kaj ĝia kiel sekse neŭtralajn pronomojn por homo, do ne nur por infaneto. Tion oni povas nomi "ĝiismo". Kelkaj tiel uzas ĝi nur por paroli ĝenerale pri persono, do anstataŭ la tradicia uzo de li: Se iu alvenos frue, diru al ĝi, ke ĝi atendu, ĝis mi alvenos. Iafoje oni proponas uzi ĝi aparte por paroli pri neduumaj personoj (nek viraj nek inaj, aŭ sekse ambiguaj). Krome kelkaj tute radikak uzas ĉiam nur ĝi pri ĉiu ajn persono, tute forlasante la pronomojn li kaj ŝi. Ĝiismo forigas la tradician distingon inter ne-infanetaj homoj kaj aĵoj, kaj es^as tial sufiĉe drasta ŝanĝo de la ĝisnunaj lingvaj kutimoj en Esperanto. Ĝiismo povas impresi kiel objektiga kaj ofenda. Aparte ofenda tia uzo povas esti, se oni uzas ĝi pri neduuma homo tamen plu uzante li kaj ŝi por viraj kaj inaj personoj. Vidu ankaŭ ri kaj ria.

Noto: Ĝiismo havas subtenon en du Lingvaj Respondoj de Zamenhof (Lingvaj Respondoj p. 78, n- ro 90 kaj n-ro 91). La praktika uzo tamen tute ne sekvis tiujn respondojn, sed rezervis la uzon de ĝi al bestoj kaj aĵoj laŭ la Fundamenta Gramatiko (§40), kaj al (malgrandaj) infanoj laŭ ekzemploj en la Fundamenta Ekzercaro.

Ili

Ili estas multe-nombra. Ili kaj ilia estas uzataj por paroli pri pluraj konataj aferoj aŭ personoj (kiuj inkluzivas nek la parolanton, nek la alparolaton). Ili ne montras sekson:

Kie estas la knaboj? — Ili estas en la ĝardeno. FE16

Kie estas la knabinoj? — Ili ankaŭ estas en la ĝardeno. FE16

Kie estas la tranĉiloj? — Ili kuŝas sur la tablo. FE16

Donu al la birdoj akvon, ĉar ili volas trinki. FE 9

Ĉemizojn, kolumojn, manumojn kaj ceterajn similajn objektojn ni nomas tolaĵo, kvankam ili ne ĉiam estas faritaj el tolo. FE 35

Kvinope ili sin ĵetis sur min, sed mi venkis ĉiujn kvin atakantojn. FE14

Ili ambaŭ estis tiel malagrablaj kaj tiel fieraj, ke oni ne povis vivi kun ili. FE11

Sinjoro Petro kaj lia edzino tre amas miajn infanojn; mi ankaŭ tre amas iliajn (infanojn). FE18

Johanon, Nikolaon, Erneston, Vilhelmon, Marion, Klaron kaj Sofion iliaj gepatroj nomas Johanĉjo [...], Nikolĉjo [...], Erneĉjo [...], Vilhelĉjo [...], Manjo [...], Klanjo kaj Sonjo [...]. FE38

En kelkaj lingvoj oni iafoje uzas ili-pronomon pri nedifinitaj personoj. En Esperanto oni devas tiam uzi oni.

Oni

Oni kaj onia estas nedifinitaj pronomoj, kiuj estas uzataj, kiam oni parolas pri ĉia ajn persono, multaj aŭ kelkaj nedifinitaj personoj, k.s. Oni estas normale unu-nombra, sed povas ankaŭ esti multe-nombra. Oni tute ne montras sekson:

En malbona vetero oni povas facile malvarmumi. FE 42

Kiam oni estas riĉa (aŭ riĉaj), oni havas multajn amikojn. FE16

Oni diras, ke la vero ĉiam venkas. FE16

Ili ambaŭ estis tiel malagrablaj kaj tiel fieraj, ke oni ne povis vivi kun ili. FE11

Lernolibron oni devas ne tralegi, sed tralerni. FE 31

Glaso de vino estas glaso, en kiu antaŭe sin trovis vino, aŭ kiun oni uzas

FF 31

por vino.

Post infekta malsano oni ofte bruligas la vestojn de la malsanulo. FE39

La domo, en kiu oni lernas, estas lernejo, kaj la domo, en kiu oni preĝas, estas preĝejo. FE40

Normale oni montras ĉiun ajn personon, sed iafoje ĝi montras certajn per- sonojn, kiujn oni ne povas aŭ volas precizigi:

Kun bruo oni malfermis la pordegon, kaj la kaleŝo enveturis en la korton. FE38 Tute ne estas grave, kiuj personoj malfermis.

Oni tiel malhelpis al mi, ke mi malbonigis mian tutan laboron. FE33 La parolanto ne volas precizigi, kiuj malhelpis al li.

Oni alportas la tagmanĝon. ^26 Nur la tagmanĝo estas interesa, ne la portanto.

La formoj onin kaj onia estas tre malofte uzeblaj en la praktiko. Pro ilia mal- oftegeco, kelkaj sentas ilin kiel strangajn, kaj evitas ilin. Zamenhof mem ne uzis ilin, sed skribis, ke ili estas tute regulaj (Lingvaj Respondoj p. 88, n-ro 106). Je bezono oni ne hezitu uzi ilin:

La malpura aero malsanigas onin.

Kiam oni venas al tiu urbo, oni devas atentipri la krimuloj. Ili kapablas ŝteli eĉ oniajn vestaĵojn.

Ne kritiku onin, ĉar oni povas ankaŭ vin kritiki.

En iuj lingvoj, ekz. la angla, pronomo, kiu ordinare signifas vi, estas iafoje uzata ankaŭ por esprimi sencon similan al tiu de oni. En Esperanto oni povas uzi vi en tia maniero, nur se la celita ideo vere inkluzivas la alparolatan per- sonon, t.e. se la senco estas "vi kaj aliaj personoj en simila situacio": En ĉiu

lingvo vi trovos multe da substantivoj, kiuj ne havas tiun aŭ alian sekson, tiun aŭ alian kazon. FK277 ~ En ĉiu lingvo oni trovos... Sed se la alparolato mem certe ne estas inkluzivita, oni kompreneble ne uzu vi: Kiam oni stiras aŭton, oni devas esti atenta. Se oni diras tion al blindulo, kiu ne rajtas stiri aŭton, estus absurde uzi vi anstataŭ oni.

En iuj lingvoj, ekz. la franca, oni-pronomo povas esti uzata kun la signifo "ni". Tio ne estas ebla en Esperanto: - Kiel vi fartas, amikoj? - Nu, *oni* sufiĉe bone vivas! Diru: ...ni sufiĉe bone vivas.

Ri°

Ri kaj ria estas neoficialaj (proponitaj) pronomoj, kiujn iuj uzas (anstataŭ li, lia, ŝi kaj ŝia) por paroli pri unu persono sendepende de ties sekso:

Se iu alvenos frue, diru al ri, ke ri atendu, ĝis mi alvenos.

Ĉiu amas ordinare personon, kiu estas simila al ri.

lu postlasis valizon, en kiu estas riaj ŝlosiloj.

Alekso kaj ria amiko estas ambaŭ neduumaj. (Neduuma = nek viro, nek virino, aŭ sekse ambigua.)

Kelkaj uzas ri nur por paroli pri persono de nekonata sekso, aŭ por paroli ĝenerale pri persono de iu ajn sekso, do ĝuste en tiuj situacioj, en kiuj oni tradicie uzas li kun sekse neŭtrala senco. Aliaj uzas ri nur kiam ili parolas pri neduuma persono. Ankoraŭ aliaj tute radikale uzas ĉiam nur ri, kiam ili parolas pri persono, tute forlasante la pronomojn li kaj ŝi.

Ri kaj ria estas neoficialaj vortoj, kaj ne ĉiuj esperantistoj konas ilin. "Riismo" estas tamen jam sufiĉe disvastiĝinta, precipe inter junuloj, kaj multaj, kiuj mem neniam uzas ri ria, tamen komprenas la novajn vortojn. Aliflanke iuj forte kontraŭas la novajn pronomojn, opiniante, ke tia uzo estas neakceptebla reformo de la lingvo. La pronomon ri proponis plurfoje diversaj homoj sendepende. La unua propono kredeble okazis jam en 1976, sed notinda praktika uzo estas konstatebla nur post la jaro 2000.

11.6. Si

Si kaj sia estas specialaj triapersonaj pronomoj, kiujn oni en certaj okazoj devas uzi anstataŭ la ordinaraj pronomoj de la tria persono. Si estas jen unu- nombra, jen multe-nombra, depende de tio, kion ĝi reprezentas. Si per si mem ne montras sekson.

En simplaj frazoj (§11.6.1) la reguloj estas tute klaraj, sed en iaj kompleksaj frazoj (§11.6.2) la uzado ne estas fiksita.

11.6.1. Si en simplaj frazoj

Ofte okazas, ke tio, kio rolas kiel subjekto, aperas ankaŭ en alia rolo en la sama frazo. Se la subjekto estas mi, ni vi (aŭ ci), oni simple ripetas la saman pronomon:

Mi lavas min. La du mi estas la sama persono.

Mi vidas mian fraton. Mi kaj mia montras la saman personon.

Ni lavas nin. La du ni estas la samaj personoj.

Ni vidas niajn fratojn. Ni kaj nia montras la samajn personojn.

Vi lavas vin. La du vi estas la sama(j) persono(j).

Vi vidas viajn fratojn. Vi kaj via montras la sama(j)n persono(j)n.

Sed se la subjekto estas triapersona (nek la parolanto, nek la alparolato), oni devas uzi si por la alia rolo. Se oni uzas ekz. li kaj subjekte, kaj en alia rolo, tiam temas nepre pri du malsamaj viroj. La samo validas por ŝi, ĝi kaj ili:

Ŝi lavas ŝin. Unu virino lavas alian virinon.

Ŝi lavas sin. Unu virino lavas la propran korpon. Ŝi kaj sin montras la saman personon.

Ŝi vidas ŝian patrinon. Unu virino vidas la patrinon de alia virino.

Ŝi vidas sian patrinon. Unu virino vidas la propran patrinon.

La virino serĉas ŝian filon. La virino serĉas la filon de alia virino.

La virino serĉas sian filon. La virino serĉas la propran filon.

Li lavas lin. Unu viro lavas alian viron.

Li lavas sin. Unu viro lavas la propran korpon. Li kaj sin montras la saman personon.

Li vidas lian patrinon. Unu viro vidas la patrinon de alia viro.

Li vidas sian patrinon. Unu viro vidas la propran patrinon.

La viro vundis sin. La viro vundis la propran korpon.

Ĝi lavas ĝin. Unu besto lavas alian beston (aŭ aĵon). Ĝi lavas sin. Unu besto lavas la propran korpon. Ĝi kaj sin montras la saman beston.

Ĝi vidas ĝian patrinon. Unu besto vidas la patrinon de alia besto. Ĝi vidas sian patrinon. Unu besto vidas la propran patrinon. La hundo ludas per sia pilko. La hundo ludas per la propra pilko. Ili lavas ilin. Unu grupo de personoj aŭ bestoj lavas alian grupon. Ili lavas sin. Unu grupo lavas la proprajn korpojn. Ili kaj sin montras la saman grupon.

Ili vidas ilian patrinon. Unu grupo vidas la patrinon de alia grupo. Ili vidas sian patrinon. Unu grupo vidas la propran patrinon. La naĝintoj ne trovas siajn vestaĵojn. La naĝintoj ne trovas la proprajn vestaĵojn.

Karlo lavas lin. Karlo lavas alian viron. Karlo lavas sin. Karlo lavas la propran korpon. Karlo lavas lian infanon. La infano apartenas al alia viro ol Karlo. Karlo lavas sian infanon. La infano apartenas al Karlo.

Oni ne forgesas facile sian unuan amon. FE18 Ŝi kombas al si la harojn per arĝenta kombilo. FE 34 La malfeliĉa infano forkuris kaj kaŝis sin en la plej proksima arbaro. FE 21 Sur tiuj ĉi vastaj kaj herboriĉaj kampoj paŝtas sin grandaj brutaroj. FE 34 En tiuj ĉi boteletoj sin trovas diversaj acidoj. FE 35 Sur la arbo sin trovis multe [...] da birdoj . FE32 Ŝi nomis ŝin sia filino. FE17

Niaj fratoj eliris kun la gastoj el sia domo [= la domo de niaj fratoj] kaj akompanis ilin ĝis ilia domo [= la domo de la gastoj]. FE18

Ŝi edziniĝis kun sia kuzo. FE 39

Ŝi rakontis al li sian tutan aventuron. FE 23 La aventuro estis de la virino. Ŝteliston neniu lasas en sian domon. FE 37 Grandega hundo metis sur min sian antaŭan piedegon. FE 38 El ĉiuj siaj fratoj Antono estas la malplej saĝa. FE10 La filino kaj la nepino tenis lin en siaj brakoj. FA4 54 Sia montras kaj la fil- inon, kaj la nepinon.

Tiu (§15.1) kaj ties (§15.4) iafoje estas uzataj por reprezenti ion, kio antaŭe aperis en nesubjekta rolo. Ili tiam estas kvazaŭ la maloj de si kaj sia.

Si ne povas esti subjekto

Si ne povas esti mem subjekto, nek parto de subjekto, ĉar tiam si reprezentus sin mem. Same sia ne povas esti parto de subjekto. Ne estas do ĝuste uzi frazojn kiel: *Si manĝas.* *Mi kaj si dancas.* *Petro kaj si fiŝas.* *Mia kaj sia fratoj estas samklasanoj.* *Sia edzino estis kisata de li.* Ne diru do: *Karlo kaj sia frato promenas en la parko.* Se oni dirus tian frazon, oni verŝajne intencus, ke sia reprezentu Karlon, sed la subjekto ja ne estas Karlo, sed *Karlo kaj sia frato*. Diru: Karlo kaj lia frato promenas en la parko.

Tamen oni povas uzi si, se oni ŝanĝas la frazon jene: Karlo kun sia frato promenas en la parko. Nun la subjekto estas Karlo, kaj sia ĝuste reprezentas Karlon. La frazparto kun sia frato ne estas parto de la subjekto, sed kun- komplemento.

Tamen en kompleksaj frazoj (§11.6.2), kie la subjekto mem estas subfrazo aŭ io simila al subfrazo, si kaj sia ja povas aperi en la subjekto.

Si estas ĉiam triapersona

Si ne povas reprezenti la unuan aŭ duan personojn: mi, ni vi (aŭ ci). Ne diru: *Mi venis kun sia frato.* Diru: Mi venis kun mia frato. Sed kiam oni uzas sin prefiksece en kunmetitaj vortoj (§38.4.3), ĝi perdas sian ligon al la tria persono: sindefendo, sinmortigo k.s.

Noto: En tre malnovaj tekstoj de Zamenhof oni tamen povas trovi kelkajn okazojn, en kiuj si re- prezentas la unuan aŭ la duan personojn: Sub arbo, sub verda ni sidis, tenante *sin* [= nin] koro ĉe koro. ^22 Tia uzo estas malĝusta.

Si en pasiva frazo

Si kaj sia reprezentas la gramatikan subjekton. Tio validas ankaŭ en pasivaj frazoj (§29), kvankam la gramatika subjekto ne estas aganto en tiaj frazoj:

La juna viro estis sendita de sia reĝo kiel ambasadoro al la imperiestra kortego de Rusujo. FA4159

Ŝi estas amata por si, ne por la doto.

Ŝi estas amata de siaj instruistinoj.

Karlo estis akompanata de Petro al sia domo. = ...al la domo de Karlo.

Karlo estis akompanata de Petro al lia domo. = ...al la domo de Petro.

Li sendas leteron al sia kuzo. ^ Letero estas sendata de li al lia kuzo. En la pasiva frazo oni ne povas diri al sia kuzo, ĉar tiam temus pri la kuzo de la letero.

11.6.2. Si en kompleksaj frazoj

Kompleksa frazo estas frazo, en kiu aperas krom la ĉefverbo ankaŭ alia aga vorto, aŭ en kiu verbo estas iel subkomprenata. Povas esti, ke la du agoj havas malsamajn subjektojn. En tiaj okazoj oni povas heziti, kiun subjekton si reprezentu.

Subfrazo

La ĉefverbo de subfrazo (§33) havas propran subjekton. Se oni uzas sisia en subfrazo, ĝi reprezentu ĉiam la subjekton de la subfrazo, neniam la subjekton de la ĉeffrazo:

Elizabeto rigardis la viron, kiu kombis al si la harojn. La viro kombis la proprajn harojn (ne tiujn de Elizabeto). Si reprezentas la subjekton de kombis, nome kiu (kaj kiu reprezentas la viron).

Karlo kaj Petro diris, ke la infanoj jam vestis sin. La infanoj vestis la proprajn korpojn (ne tiujn de Karlo kaj Petro).

Li vidis, ke la hundo ludas per sia pilko. La pilko apartenas al la hundo (lasubjekto de la subpropozicio).

Dio scias, kion en efektiveco pensis en si la granda buldogo. FA167 Si re- prezentas la subjekton de pensis.

El la kaldrono, en kiu sin trovas bolanta akvo, eliras vaporo. FE25 Sub- jekto de trovas estas bolanta akvo. Subjekto de eliras estas vaporo.

Abimeleh, la reĝo de la Filiŝtoj, rigardis tra la fenestro, kaj vidis, ke Isaak amuziĝas kun sia edzino Rebeka. Gn26 Rebeka estas la edzino de Isaak (la subjekto de amuziĝas), ne de Abimeleĥ (la subjekto de vidis). Se estus la edzino de Abimeleĥ, oni dirus lia edzino.

Mia avo diris, ke li tre amis sian patrinon. Sian reprezentas la subjekton de amis, kiu povas esti identa al mia avo, sed kiu ankaŭ povas esti alia viro.

Ke li vundis sin, ne surprizas min. Ĉi tie sin aperas ene de subfrazo. Tiu subfrazo mem rolas kiel subjekto de surprizas: Tio, ke li vundis sin, ne surprizas min. Kiam la subjekto mem estas subfrazo (aŭ io simila al sub- frazo, ekzemple I-verbo aŭ aga O-vorto), si kaj sia ja povas esti parto de tiu subjekto.

Si ne povas esti mem subjekto. Oni ankaŭ ne uzu si kiel subjekton de sub- frazo, nek kiel parton de la subjekto de subfrazo, kun la celo, ke si re- prezentu la subjekton de la ĉeffrazo. Ne diru: *Karlo diris, ke si venos morgaŭ.* Nek: *Karlo diris, ke sia frato venos morgaŭ.* Tiaj konstruoj estas eblaj en iuj lingvoj, sed en Esperanto si en subfrazo ĉiam reprezentas la subjekton de la subfrazo mem. La subfrazaj subjektoj tie ĉi estas si kaj sia frato respektive. Tio signifas, ke si reprezentas sin mem, kio ne estas ebla. Oni devas diri: Karlo diris, ke li venos... /ke liafrato venos... Ankaŭ ne estas ĝusta: *Ŝi sentis, ke pluvas sur sin.* Oni devas diri: Ŝi sentis, ke pluvas sur ŝin. La subfrazo pluvas sur ŝin havas sensubjektan verbon (§30.1).

I-verbo

Se oni uzas si sia kune kun I-verbo, si reprezentas la sencan subjekton de la I-verbo (§27.1). Plej ofte tiu senca subjekto estas la sama kiel la subjekto de la ĉefverbo, sed ne ĉiam:

Ĉiu homo devas zorgi pri si mem. Si reprezentas la subjekton de zorgi. Ĝi estas identa al la subjekto de devas.

Kiam estas varme, li ŝatas bani sin en malvarmega akvo. La subjekto de bani estas identa al la subjekto de ŝatas.

La sinjoro ordonis al la servisto vesti sin. La subjekto de ordonis estas la sinjoro. La senca subjekto de vesti estas la servisto. Sin reprezentas la serviston.

La sinjoro ordonis al la servisto vesti lin. La servisto ne vestu sin mem, sed alian viron, plej verŝajne la sinjoron.

Ili ne permesas al li lavi sin tie. Li ne lavu la propran korpon tie.

Ne estas permesite lavi sin tie. Neniu lavu sin tie. Sin reprezentas la sencan subjekton de lavi, kiu povas esti ĉiu ajn persono. La tuta I-verba esprimo lavi sin tie rolas kiel subjekto de la ĉefverbo estas. La I-verba esprimo estas kvazaŭ propra subfrazo, kaj sekve sin rajtas aperi ene de tiu subjekto.

Se la senca subjekto de I-verbo ne ĉeestas en la frazo, kaj se ĝi tute ne estas grava, oni normale lasas al si reprezenti la subjekton de la ĉefverbo:

La reĝo sendis voki sian kuraciston. La senca subjekto de voki ne ĉeestas en la frazo, kaj estas malgrava. Sia tial povas reprezenti la reĝon. Oni traktas sendis voki kiel unu verbon kun nur unu subjekto, la reĝo.

La reĝo sendis la serviston voki lian kuraciston. Ĉi tie la subjekto de voki (la servisto) ĉeestas. Se oni dirus sian kuraciston, la servisto devus voki sian propran kuraciston, ne tiun de la reĝo.

Tiel oni ofte traktas frazojn kun lasi + I-verbo. Se la senca subjekto de la I- verbo estas forlasita, oni traktas lasi + I-verbo (§31.6) kiel unu verbon:

Pacience ŝi lasis sin levi sur la dorson de la ĉevalo. FA4 42 Sin reprezentas la subjekton de lasis. Se oni enmetas la sencan subjekton de levi, oni devas ŝanĝi sin al ŝin, ekz.: Pacience ŝi lasis al ili ŝin levi... Pacience ŝi lasis ilin levi ŝin... Pacience ŝi lasis, ke ili ŝin levu...

Ĉu mia alte ffluganta spirito devas lasi alligi sin per ĉeno al la limaka

irado de la materio? Rt37 = ...devas lasi ion alligi ĝin per ĉeno devas

lasi, ke io alligu ĝin per ĉeno...

Normale oni do ne konsideras la sencan subjekton de I-verbo, se ĝi ne ĉeestas en la frazo, sed tio ne estas deviga. Jen Zamenhofa ekzemplo, kiu ne sekvas tiun principon: La imperiestro tuj elsaltis el la lito kaj sendis voki lian konstantan kuraciston. FA2 29 Temas pri la kuracisto de la imperiestro. Estas rekomendinde uzi sian anstataŭ lian, ĉar la senca subjekto de voki for- estas.

Vidu ankaŭ ĉi-poste ĉe "IG-verbo - du agoj en unu verbo".

Aga O-vorto

Frazparto, kies ĉefvorto estas aga O-vorto, povas esti traktata kvazaŭ ĝi estus subfrazo kun propra subjekto:

lia dormado en sia propra lito funkcias simile al li dormis en sia propra lito. Tiu frazparto enhavas kiel ĉefvorton la agan O-vorton dormado, kiu estas kvazaŭ verbo. Krome tiu frazparto enhavas la posedan pronomon lia, kiu laŭsence estas subjekto de dormado. Krome ĉeestas la loka esprimo en sia propra lito, en kiu sia reprezentas la sencan subjekton de dormado.

la reveno de Karlo al sia familio = Karlo revenis al sia familio. Ĉi tie de Karlo montras la sencan subjekton de la O-vorto reveno.

Jen ekzemploj de tia uzo:

Petro pacience aŭskultis la plendadon de Karlo pri ĉiuj siaj problemoj. Karlo plendis pri ĉiuj siaj problemoj. La problemoj estas de Karlo (la senca subjekto de plendado), ne de Petro (la subjekto de aŭskultis).

Karlo parolis kun Eva pri ŝia vojaĝo al siaj gepatroj. Eva vojaĝis al siaj gepatroj.

Karlo rakontis pri sia vojaĝo al siaj gepatroj. Karlo vojaĝis al siaj ge- patroj.

Oni plendis al Karlo pri lia vojaĝo al siaj gepatroj. Li vojaĝis al siaj ge- patroj.

Karlo parolis kun Eva pri ŝia vojaĝo post sia operacio. Ĉi tiu ekzemplo estas dusenca, ĉar post sia operacio povas rilati al paroli (= Post sia operacio Karlo parolis kun Eva pri ŝia vojaĝo.), sed ĝi ankaŭ povas rilati al vojaĝo (= Ŝi vojaĝis post sia operacio.). La dua interpreto estas multe pli verŝajna, ĉar post sia operacio staras tuj post vojaĝo. Tiam sia en sia operacio reprezentas Evan, la sencan subjekton de vojaĝo. Sed principe ankaŭ la unua interpreto estas ebla.

Lia vojaĝo al sia patrino estis malfacila. La frazparto lia vojaĝo al sia patrino rolas ĉi tie kiel subjekto de la ĉefverbo estis. La subjekto estas kvazaŭ subfrazo (li vojaĝis al sia patrino), kaj tial sia rajtas aperi ene de tiu subjekto.

Sed ofte la senca subjekto de aga O-vorto ne ĉeestas ene de tia O-vorta fraz- parto. En tiaj okazoj si kaj sia prefere reprezentu la subjekton de la ĉefverbo laŭ la bazaj reguloj. La praktika uzado estas tamen tre diversa:

Ŝi observadis la enportadon de siaj koffroj. Ĉi tie siaj reprezentas la sub- jekton de la ĉefverbo, ĉar la senca subjekto de enportado ne ĉeestas. Oni povus diri ŝiaj kofroj, sed tio estas malpli bona, ĉar oni povus pensi, ke estas la kofroj de alia virino.

La gepatrojplendispri la malbona traktado de sia filino. Aŭ ...de ilia fil- ino. (Oni malbone traktis ilian filinon.)

Nenio por homo estas pli malutila, ol [estas] nekonado de siaj propraj posedaĵoj. M 73 Ĉi tie la senca subjekto de nekonado ne ĉeestas en la O- vorta frazparto, sed ĝi aperas antaŭe: homo. Oni povas uzi anstataŭe la propraj posedaĵoj, sed uzo de siaj estas tute en ordo ĉi tie. La frazparto nekonado de siaj propraj posedaĵoj rolas ĉi tie kiel subjekto de sub- komprenata estas. La subjekto estas kvazaŭ subfrazo (simila al ke oni ne konas siajn proprajn posedaĵojn aŭ ne koni siajn proprajn posedaĵojn). Tial sia ja rajtas esti parto de tiu subjekto.

Fanfaronado pri si mem estas tre hontiga. La senca subjekto de fanfaronado forestas (ĝi estas ĝenerala oni), sed si tamen reprezentas ĝin ĉi tie. Pli bone oni diru fanfaronado pri oni mem. Rimarku, ke oni nepre diru pri si mem, se oni uzas la I-verbon fanfaroni: Fanfaroni pri si mem estas tre hontige.

Ŝparo de sia mono estas iafoje konsilinda, alifoje malsaĝa. Principe estas pli bone diri Ŝparo de onia mono..., sed la vorto onia (§11.5) estas mal- ofta, kaj multaj evitas ĝin. La rekomendinda solvo estas Ŝparo de la propra mono... Sed kun I-verbo oni ja uzu sian (ne onian): Ŝpari sian monon/la propran monon estas iafoje konsilinde, alifoje malsaĝe.

Participo

Participo kun A-finaĵo (§28.1) ĉiam estas rekta aŭ perverba priskribo de io. Se si sia aperas kune kun tia participo, si ĉiam reprezentas tion, kion la participo priskribas. La participo kaj ĝia rekta priskribo estas kvazaŭ sub- frazo:

Li ekvidis la anĝelon de la Eternulo, starantan sur la vojo kun elingigita glavo en sia mano. Nm 22 La anĝelo staris kun glavo en sia mano.

Karlo promenis kun virino vestita per sia plej bela vesto. Ŝi estis vestita per sia plej bela vesto. Vestita priskribas la virinon. Sia do reprezentas la virinon.

*Karlo laŭtlegis poemon verkitan de sia patrino.* = ...poemon, kiu estis verkita de sia patrino. La poemo estas subjekto de estis verkita, kaj si do reprezentas la poemon. La intencita senco tamen estas, ke la poemo estis verkita de la patrino de Karlo. Estu do ...verkitan de liapatrino.

La viro staranta tie apud sia aŭto nomiĝas Karlo. = La viro, kiu staras tie apud sia aŭto... Subjekto de nomiĝas estas la viro staranta tie apud sia aŭto. La participa priskribo de la viro rolas kvazaŭ subfrazo. Tial sia povas esti parto de la subjekto.

Participo kun E-finaĵo (§28.2) ĉiam havas la saman subjekton kiel la ĉef- verbo:

Lavinte siajn vestaĵojn Karlo kuiris vespermanĝon. Karlo estis lavinta siajn vestaĵojn.

Karlo promenis kun virino vestite per sia plej bela vesto. Karlo estis vestita per sia plej bela vesto, kiam li promenis kun virino.

Participo kun O-finaĵo (§28.3) preskaŭ ĉiam montras personon. Kvankam tiaj participoj enhavas ankaŭ agan signifon, oni tamen traktu ilin kiel neagajn vortojn, uzante si kaj sia tute laŭ la bazaj reguloj:

Elizabeto parolis kun la lernantoj de sia patro. Temas pri la patro de El- izabeto.

Eliris el inter vi homoj sentaŭgaj kaj forlogis la loĝantojn de sia urbo. Re13 Temas pri la urbo de la homoj sentaŭgaj. Se oni anstataŭe uzas A-finaĵan participon, ĉio ŝanĝiĝas: Eliris el inter vi homoj sentaŭgaj kaj forlogis la homojn loĝantajn en ilia urbo.

Seir estos submetito de siaj malamikoj. Nm 24 Temas pri la malamikoj de Seir.

Kompara esprimo kun kiel ol

Komparaj esprimoj enkondukitaj de kiel ol (§20.1) ofte reprezentas frazan ideon kun subkomprenata verbo. Si ene de tia kompara esprimo re- prezentu la subjekton de tiu subkomprenata verbo:

Ŝi amas lin (same) kiel sin mem. = Ŝi amas lin, kiel ŝi amas sin mem.

Ŝi amas lin (same) kiel li mem. = Ŝi amas lin, kiel li mem amas sin.

Lipunis ilin same kiel siajn fratojn. = ... same kiel lipunis siajn fratojn.

Ŝi estas (tiel) saĝa kiel ŝia fratino [estas saĝa].

Ili ne estu, kiel iliaj patroj [estis], generacio ribela kaj perfida. Ps 78

Eble li ankaŭ mortos, kiel liaj fratoj [mortis]. 01138

Ŝi amas lin pli ol [ŝi amas] sin mem.

Ŝi amas lin pli ol li mem [amas sin].

Ili denove fariĝis pli malbonaj ol iliaj patroj [estis]. Jĝ 2

La patroj punis la fremdajn knabojn pli ol [ili (la patroj) punis] siajn proprajn filojn.

Tiu domo havas fenestrojn pli grandajn ol ĝia pordo [estas granda].

Rimarku, ke esprimoj kiel kompare kun..., en komparo kun... k.s. ne funkcias kiel apartaj subfrazoj: Kompare kun sia patro Elizabeto estas tre alta. = ~ Elizabeto estas pli alta ol ŝia patro. Sed: Se oni komparas kun ŝia patro, Elizabeto estas tre alta.

Kompleksa rekta priskribo

Ofte kompleksa rekta priskribo de O-vorto funkcias kiel subfrazo kun sub- komprenata verbo. Tiam si reprezentas la subjekton de la subkomprenata verbo. Tiu subjekto estas ĉiam identa al la priskribata O-vorto:

Ili vizitis muzeon faman pro siaj belaj pentraĵoj. = ...muzeon, kiu_ estas fama pro siaj belaj pentraĵoj. La pentraĵoj apartenas al la muzeo. La esprimo faman pro siaj belaj pentraĵoj estas rekta priskribo de muzeon.

Picasso vizitis muzeon faman pro liaj pentraĵoj. = ...muzeon, kiu estas fama pro liajpentraĵoj. La pentraĵoj estas de Picasso.

Ŝi rimarkis [...] la reĝon de la maro kun sia krono sur la kapo. FA199 = ...la reĝon de la maro, kiu sidis kun sia krono sur la kapo. La tuta kun- esprimo estas rekta priskribo de la reĝon de la maro (§7.1).

Ĉiuj dormis, krom la direktilisto apud sia direktilo. FA1101 = ...krom la direktilisto, kiu staris apud sia direktilo.

Ŝi [= Marta] kaptis tiun solan kaj laŭ ŝia opinio lastan tabulon de savo. M 24 = Marta kaptis tiun tabulon de savo, kiu estis sola kaj laŭ ŝia opinio lasta. Temas pri la opinio de Marta. La tuta kompleksa A-vorta priskribo de tabulon rolas kvazaŭ subfrazo. Se oni uzus sia opinio, temus pri la opinio de la tabulo.

Iafoje Zamenhof traktis ankaŭ aliajn frazpartojn kvazaŭ ili estus frazoj kun propra verbo kaj propra subjekto: Ĉiu el la Izraelidoj devas resti fortike ĉe la posedaĵo de la tribo de liaj patroj. Nm 36 = ...ĉe la posedaĵo, kiu apartenas al la tribo de liaj patroj. Prefere estu siaj patroj (si reprezentas la subjekton de la ĉefverbo devas).

Perverba priskribo

Perverba priskribo de subjekto (§25.1.1) estas traktata kiel simpla frazparto. Oni uzu la bazajn principojn pri si kaj sia:

Ĉi tiu kreskaĵo estas sola en sia speco. ^46

Ilia militistaro estas glora pro sia disciplino. DL 23

Li fariĝos sia propra sinjoro. FA2 75

En perverba priskribo de objekto (§25.1.2) la uzo estas tamen varia, kaj la reguloj ne estas tute fiksitaj. En simplaj okazoj oni prefere uzu la bazajn principojn pri si kaj sia:

Ŝi [= la patrino] nomis ŝin sia filino. FE17

La popolo faris lin super si estro kaj kondukanto. Jĝ11 Li poste estis estro super la popolo (ne super si mem).

La tuta Juda popolo prenis Uzijan [...] kaj faris lin reĝo anstataŭ lia patro Amacja. Kr2 26 Se oni dirus sia patro, temus pri la patro de la Juda popolo.

La membroj elektis lin prezidanto pro sia bonvolo. La membroj estis bonvolaj, kaj tial elektis lin prezidanto.

Sed Zamenhof iafoje traktis rektan objekton kaj ties perverban priskribon kvazaŭ subfrazon:

Ĉiuj estis ensorĉitaj de ĝi, aparte la reĝido, kiu nomis la reĝidinon lia amata trovitino. FA198 (= ... nomis ŝin dirante, ke ŝi estas lia amata trovit- ino.) Ĉi tie sia estas tamen preferinda.

La registaroj trovos la demandon [...] sufiĉe maturiĝinta kaj inda je ilia enmiksiĝo. FK 268 = La registaroj trovos, ke la demando estas sufiĉe maturiĝinta kaj inda je ilia enmiksiĝo. Ĉi tie ilia kredeble estas la pli bona elekto. La perverba priskribo de la objekto estas longa kaj kompleksa, kaj estas konvene trakti ĝin kvazaŭ subfrazon.

Noto: PAG traktas la uzon de si kaj sia en perverba priskribo de objekto tute alie, rekomendante diri ekz. ili elektis lin ilia gvidanto (anstataŭ sia gvidanto). PMEG tamen uzas kiel bazon la jenan modelan ekzemplon en la Fundamento: Ŝi nomis ŝin sia filino. FE17

Apudmeto

Apudmeto (§25.3) povas esti komprenata kvazaŭ mallongigita subfrazo: Tie venas Karlo, mia amiko. = Tie venas Karlo, kiu estas mia amiko. Normale oni tamen traktas tiajn apudmetojn kiel tute ordinarajn frazpartojn uzante la bazajn principojn pri si kaj sia:

Petro prezentis Karlon, sian amikon. (= Petro prezentis Karlon, kiu estas lia amiko. )

Ili verŝis senkulpan sangon, la sangon de siaj filoj kaj filinoj. Ps106

Malsaĝiĝis la princoj de Coan, trompiĝis la princoj de Nof erarigis Egiptujon, la fundamenton de siaj gentoj. Jes19

Iafoje tamen Zamenhof tamen traktis tian apudmeton kvazaŭ subfrazon:

Ili ne defalis de la Eternulo, Dio de iliajpatroj. Kr234 = ... la Eternulo, kiu estas Dio de iliaj patroj.

Ili forlasis la Eternulon, ilian Dion. Rĝ19 = ... la Eternulon, kiu estas ilia Dio. Ĉi tie sian Dion estas preferinda. = Ili forlasis la Eternulon. Ili for- lasis sian Dion.

Laŭ-esprimo

Esprimoj kun laŭ (§12.3.6.5), kiel laŭ li, laŭ ili, laŭ ŝia opinio, laŭ lia rak- onto (ankaŭ ŝiaopinie, liarakonte...) ofte estas uzataj por esprimi li opinias, ke..., laŭ ŝia opinio estas tiel, ke... kaj simile. Ekzemple: Laŭ ŝi estas tro varme. = Ŝi opinias, ke estas tro varme. Tiaj laŭ-esprimoj ofte rolas kvazaŭ apartaj frazoj, kaj sekve oni tendencas eviti si kaj sia en ili:

Laŭ ŝi, Esperanton ŝi eklernis nur hieraŭ. = Laŭ ŝiaj klarigoj estas tiel, ke Esperanton ŝi eklernis nur hieraŭ. Ne estas konsilinde uzi Laŭ si, ... (kun la simpla pronomo si) en tiaj ĉi okazoj.

Laŭ Zamenhof, li kreis Esperanton por la tuta homaro. = Laŭ tio, kion Zamenhof skribis, li kreis Esperanton por la tuta homaro. Prefere ne: Laŭ si, Zamenhof kreis...

Laŭ lia opinio, li agis tute honeste. = Laŭ lia opinio estas tiel, ke li agis tute honeste. Kiam temas pri poseda pronomo, oni tamen pli ofte uzas sia ol lia/ŝia/ĝia/ilia en tiaj ĉi esprimoj: Laŭ sia (propra) opinio, li agis...

Laŭ iliaj asertoj, ili nenion vidis. = Laŭ iliaj asertoj, estas tiel, ke ili nenion vidis. Aŭ: Laŭ siaj asertoj, ili...

Liaopinie [= laŭ lia opinio], li certe venkos. Aŭ Siaopinie.

Rimarku, ke oni ofte apartigas tiajn esprimojn per komo.

125

Atentu, ke laŭ-esprimo ne ĉiam havas tian sencon kvazaŭ ĝi estus aparta frazo. La jena ekzemplo estas dusenca: Laŭ sia opinio li ĉiam agas. Ĝi povas signifi Li opinias, ke li ĉiam agas. Tiam oni povas ankaŭ diri Laŭ lia

§11.6.1opinio... Sed ĝi ankaŭ povas signifi: Li ĉiam agas laŭ sia opinio (= kon- forme al sia opinio). En tiu dua senco laŭ sia opinio estas tute ordinara maniera komplemento, kaj oni uzu si kaj sia laŭ la bazaj reguloj.

IG-verbo - du agoj en unu verbo

Se oni faras IG-verbon el alia verbo, oni kreas vorton, kiu esprimas sam- tempe du agojn: lavi ^ lavigi = "igi (iun) lavi". En lavigi estas du agoj: igi kaj lavi. Ĉe tiaj verboj si kaj sia reprezentu la subjekton de la tuta verbo (= la subjekto de igi), tute laŭ la bazaj reguloj: La grafo lavigis (al la serv- istoj) siajn vestaĵojn. Temas pri la vestaĵoj de la grafo, ne tiuj de la servistoj. Alie estas, se oni disigas lavigi en du verbojn, igi lavi, menciante eksplicite la sencan subjekton de lavi: La grafo igis la servistojn lavi liajn vestaĵojn. Se oni tie dirus siajn vestaĵojn, temus pri la vestaĵoj de la servistoj (la senca subjekto de lavi). Se oni uzas igis lavi, sed ne mencias la servistojn, oni pre- fere uzu siajn: La grafo igis lavi siajn vestaĵojn. Vidu la ĉi-antaŭajn klar- igojn pri si kaj sia ĉe I-verboj.

Hezito inter la unua aŭ dua persono kaj la tria persono

Iafoje vorto, kiu principe estas triapersona, povas pro speciala frazkonstruo tamen esti duapersona laŭsence. Tio okazas tamen tre malofte. Oni povas uzi vi si laŭplaĉe por reprezenti tian vorton:

Ho, vi Diano, kiu vian fraton amegas pli ol ĉion en la mondo.IT 65 Oni povus uzi sian anstataŭ vian, ĉar kiu estas per si mem triapersona, sed kiu egalas ĉi tie al vi Diano, kaj estas tial ankaŭ duapersona.

Ĉu nun estos paco, ho Zimri, mortiginto de sia sinjoro? Rĝ29 La mortig- into estas Zimri, la alparolato. Tial oni povus ankaŭ uzi via.

Simile povas iafoje okazi pri la unua persono:

Mi ĉiam estis persono, kiu bone zorgis pri siaj/miaj bestoj. Siaj rilatas al kiu, kiu reprezentas la vorton persono, kiu tamen laŭsence egalas al mi, kaj tial oni ankaŭ povas uzi miaj anstataŭ siaj.

Ni ĉiam estis personoj, kiuj bone zorgis pri siaj/niaj bestoj.

11.6.3. Si en fiksitaj esprimoj

En kelkaj fiksitaj esprimoj si ne obeas al la ordinaraj reguloj.

siatempe = "en tiu tempo, en la priparolata tempo, en konvena tempo". Kiam siatempe havas tiun ĉi specialan signifon, oni diras ĉiam siatempe sendepende de la subjekto: Mi volis siatempe proponi regulon. LR 83 Mi ankoraŭ bone rememoras la grandan timon [...], kun kiu mi rigardis sia- tempe tiujn heroojn. IT 48

O-vorto + en si = "...tia, kia ĝi estas". Kiam temas pri tiu ĉi speciala sig- nifo, oni uzas si eĉ se tio, kion si reprezentas, ne estas subjekto: Se oni

rigardas la aferon en si, oni vidas... = Se oni rigardas la aferon tia, kia ĝi estas...

per si (mem) (§12.3.6.7) = "per propra efiko, sen ia rimedo". Oni uzas ĉiam si senkonsidere de la subjekto: Oni komprenas liajn gestojn per si mem.

inter si = "reciproke, unu kun la alia". En tiu esprimo si estas ofte uzata pri afero, kiu ne estas subjekto: "Lingvo Internacia" kaj "lingvo tutmonda" estas du tute malsamaj objektoj, kiujn miksi inter si oni neniel devas. FK 259

sia = "ĝia propra, kiu apartenas al ĝi aparte". Tian signifon havas sia ĉefe en proverboj. Tiam sia estas uzata ankaŭ por nesubjektaj aferoj: Al

ĉiu sia propra estas ĉarma kaj kara. PE 347 Ĉio sia estas plej ĉarma. PE 357 Sia estas kara pli ol najbara. PE 765

12. Rolmontriloj

Frazo konsistas el ĉefverbo kaj frazpartoj (§3.2), kiuj ludas diversajn rolojn rilate al la ĉefverbo. Por montri la frazrolojn de frazpartoj oni uzas rolmontr- ilojn. La rolmontriloj estas de tri specoj:

Nenio (§12.1). Kelkaj frazroloj, precipe subjekto, estas rekoneblaj per tio, ke ili ne havas rolmontrilon. Manko de rolmontrilo estas do mem rolmontrilo.

La finaĵo N (§12.2). La frazrolo objekto, kaj ankaŭ kelkaj aliaj roloj, estas rekonebla per la rolfinaĵo N.

Rolvortetoj (§12.3). Tre multaj diversspecaj frazroloj estas rekoneblaj per diversaj rolvortetoj.

La elekto de rolmontrilo ne estas ĉiam rigore difinita. En multaj okazoj oni havas plurajn eblojn.

Iafoje oni uzas por esprimi tre precizan signifon, duoblajn rolmontrilojn: du rolvortetojn aŭ rolvorteton kune kun N-finaĵo (§12.2.5).

Iafoje E-vorto kunlaboras kun rolmontrilo tiel, ke la E-vorto ŝajnas esti rol- montrilo. Tion oni povas nomi rolvortaĵo (§12.3.7).

12.1. Frazroloj sen rolmontrilo

Manko de rolmontrilo povas montri kvar malsamajn rolojn:

Subjekto (§12.1.1)

Alvoko (§12.1.2)

Perverba priskribo (§12.1.3)

Identiga priskribo (§12.1.4)

12.1.1. Subjekto

Subjekto estas tiu, kiu faras la agon de la ĉefverbo. La subjekto de ĉefverbo estu ĉiam sen rolmontrilo. La preciza senco de la rolo subjekto tre dependas de la verbo. Jen kelkaj ekzemploj:

Aganto — tipa subjekto

Tipa subjekto estas aganto, kiu aktive plenumas agon aŭ (vole) kaŭzas ian okazaĵon:

La gefianĉoj promenadis sub la freŝa superpendanta laŭba tegmento. FA3 29

La soldato dehakis al ŝi la kapon. FA18

Gerda karesis al ŝi la vangojn. FA2 75

Subite granda hundo alsaltis el inter la arbetaĵoj. FA1171

En tiu momento el la ĝardeno venis du malgrandaj knaboj. FA1149

Mi bele kovris mian liton per multkoloraj teksaĵoj el Egiptujo. SS 7

129

La patro donis al mi dolĉan pomon. FE10 Komparu kun ricevi.

§12.1.1

Malpli tipaj subjektoj

Ofte tamen subjekto ne estas aktiva konscia aganto aŭ kaŭzanto, sed mal- aktiva aganto, aŭ rimedo, aŭ io kio simple troviĝas ie, aŭ io kio moviĝas senvole, aŭ io kio havas ian econ, aŭ io kio nur ekzistas, k.t.p.:

Ĉu vi aŭdis jam la historion pri la malnova strata lanterno? FA2117 Oni ne "plenumas" aŭdadon. Tio simple okazas.

Fine krevis unu ovo post la alia. FA2 34 La krevado okazis al la ovoj. La folioj faladis de la arboj. FA3 59 La falado okazis al la folioj. Sur ĉiuj kampoj ĉirkaŭe kreskis greno, sekalo, hordeo kaj aveno. FA2 20 Estis iam malgranda knabino. FA2 98 La knabino ne faris agon, ŝi simple ekzistis.

Avineto estas tre maljuna. FA2 90 La avineto havas econ. La sovaĝa vinberbranĉo havis sur si bluajn kaj ruĝajn berojn. FA1188 La branĉo ne agis. Ĝi estis la loko, kie la beroj troviĝis. Tapiŝoj kovris la plankon. FA3 59 La tapiŝoj troviĝis sur la planko. Ha, jen kuŝas ja paro da galoŝoj! FA1123 La galoŝoj troviĝas ie. Ora ŝlosilo ĉiun pordon malfermas. PE 1005 La ŝlosilo estas ilo por la mal- fermado. Normale malfermi havas la veran aganton kiel subjekton. Sed se la vera aganto tute ne estas menciita, ofte la ilo anstataŭe aperas kiel subjekto.

Vespere antaŭ la pordo haltis veturilo. FA2148 Vera aganto estas la homo, kiu veturigis la veturilon.

De la patro mi ricevis libron. FE 9 Vera aganto estas la patro. Mi estas la celo de la donado. Komparu kun doni, ĉe kiu la vera aganto estas sub- jekto.

Pasis jaroj. FA3103 La subjekto ne estas aganto, sed tempo. La verbo decidas

Por ĝuste uzi subjektojn oni devas por ĉiu verbo scii, kio povas aperi kiel subjekto de ĝuste tiu verbo. Vidu kelkajn ekzemplojn de veftoj kaj frazroloj (§30).

12.1.2. Alvoko

La frazrolo alvoko montras, al kiu aŭ kiuj oni direktas la eldiraĵon. Alvoko tipe estas la nomo de la alparolato, eldirata aparte por veki ties atenton, sed oni ankaŭ povas uzi titolon aŭ alispecan O-vorton, kiu reprezentas la alvok- aton. Alvoko estas normale apartigita de la resto de la frazo per komo aŭ komoj, aŭ aperas skribe eĉ kiel aparta frazo.

Alvoko estu ĉiam sen rolmontrilo:

Karlo, venis poŝto por vi. Karlo estas la nomo de la alparolato.

Elizabeto, ĉu vi scias, kie la hundo estas?

Mi konstatis, kara Petro, ke vi ne estis en la lernejo hodiaŭ.

Mi deziras al vi bonan tagon, sinjoro! FE10 Oni titolas la alparolaton per la vorto sinjoro.

Sinjoroj, vi estas neĝentilaj. FE16

Karaj infanoj, estu ĉiam honestaj! FE 20

Estimata prezidanto, mi ŝatus fari jenan proponon.

Patrino, mi pensas, ke mia sano denove reboniĝas! FA3 69

Sinjorinoj kaj sinjoroj! Ĉe la malfermo de nia kongreso vi atendas de mi ian parolon. OV 369

Oni neniam uzu la artikolon la antaŭ alvoko (§9.1.1).

Iaj ekkriaj esprimoj tre similas al alvoko:

Infero kaj diablo! Rt16

Dio, savu min! Rt122

Mil diabloj!

Voko al potenco, kiu iel donu forton al la eldiro, povas aperi kun rolvorteto, ekz. per (§12.3.6.7), pro (§12.3.6.11) aŭ je (§12.3.1). Gramatike tiam ne temas pri la frazrolo alvoko: Pro la ĉielo, havu kompaton! Rt57

Perverba priskribo

Perverba priskribo estas frazparto, kiu priskribas la subjekton aŭ la objekton pere de la ĉefverbo. Perverba priskribo normale estas frazparto sen rolmontrilo:

Ŝi estis terure malbela. FA15 Terure malbela estas priskribo de ŝi. La pri- skribo estas perata de la verbo estis.

La juna vidvino fariĝis denove fianĉino. FE33 Fianĉino estas priskribo de la juna vidvino pere de la verbo fariĝis.

La ĝojo kaj surprizo faris lin muta! FA3 90 Muta priskribas lin pere de la verbo faris.

Ĉemizojn, kolumojn, manumojn kaj ceterajn similajn objektojn ni nomas tolaĵo. FE35 Tolaĵo estas perverba priskribo de la objektoj (ĉemizojn, kol- umojn...). La priskribon peras la verbo nomas.

Legu detale pri perverba priskribo en §25.1.

Identiga priskribo

Identiga priskribo estas postmetita rekta priskribo de O-vorto. Ĝi montras la identecon de la afero. Identigaj priskriboj estu sen rolmontrilo:

Li fianĉiĝis kun fraŭlino Berto. FE 39 Berto estas identiga priskribo de la vorto fraŭlino.

En la lingvo "Esperanto" ni vidas la estontan lingvon de la tuta mondo. FE22 La nomo Esperanto estas identiga priskribo de la vorto lingvo.

Ili vizitis la insulon Gronlando.

Legu detale pri identiga priskribo en §25.2. 12.2. La rolfinaĵo N 12.2.1. N — bazaj reguloj

La finaĵo N povas almetiĝi kiel finaĵo de diversspecaj vortoj.

O-vortoj (§4): domo ^ domon, hundo ^ hundon, virino ^ virinon, seĝoj ^ seĝojn, vidoj ^ vidojn

A-vortoj (§5): ruĝa ^ ruĝan, granda ^ grandan, virina ^ virinan, verdaj ^ verdajn, knabaj ^ knabajn

personaj pronomoj (§11.1): mi ^ min, ĝi ^ ĝin, ili ^ ilin, oni ^ onin

tabelvortoj (§13.1) je U, O, A kaj E: kiu ^ kiun, iu ^ iun, ĉiuj ^ ĉiujn, kio ^ kion, ĉio ^ ĉion, ia ^ ian, nenia ^ nenian, tiaj ^ tiajn, tie ^ tien, ie ^ ien

lokaj E-vortoj (§6.1): urbe ^ urben, strande ^ stranden (E-vortoj sen loka signifo ne povas ricevi N-finaĵon)

Legu ankaŭ pri N-finaĵo ĉe ne-esperantigitaj nomoj en §35.2.

La finaĵo N staras ĉiam post eventuala J-finaĵo: domojn, hundojn, virinojn, ruĝajn, grandajn, virinajn, kiujn, kiajn.

Se O-vorto havas la finaĵon N, tiam ankaŭ ĉiuj A-vortoj kaj tabelvortoj je U kaj A, kiuj estas rektaj priskriboj de tiu O-vorto, havu la finaĵon N:

grandan domon

domon ruĝan

tiun domon

tiajn domojn

tiun domon grandan

tian malgrandan domon antikvan

la malgrandajn domojn

domojn sen ĉiu ajn dubo tre antikvajn

Perverba priskribo (§25.1.2) de O-vorto tamen ne havu N-finaĵon: Mi re-

farbis la flavajn seĝojn blankaj.

Signifo

N-finaĵo povas montri:

objekton (§12.2.2)

mezuron (§12.2.3)

tempopunkton (§12.2.4)

direkton (§12.2.5)

aliajn signifojn (§12.2.6)

Kiam frazparto kun N-finaĵo (N-frazparto) montras ion alian ol objekto, ĝi rolas kiel komplemento (N-komplemento) aŭ kiel priskribo (N-priskribo).

Tradicie oni diras, ke la N-finaĵo de N-komplemento aŭ de N-priskribo estas anstataŭaĵo de la rolvorteto je (§12.3.1). Ofte oni ja povas alternative uzi rol- vorteton.

Se oni pasivigas (§29) frazon, la objekto fariĝas subjekto. N-komplementoj kaj N-priskriboj tamen ne estas objektoj, kaj ne povas fariĝi subjekto de pasiva frazo.

N kune kun rolvorteto

N-finaĵo povas kunlabori kun loka rolvorteto (§12.3.4). Tiam N montras direkton (§12.2.5).

Iafoje N-finaĵo kunlaboras kun la rolvortetoj anstataŭ (§12.3.6.1) kaj krom (§12.3.6.3). Tiam N montras objekton (§12.2.2).

Rolvortaĵoj kun N-finaĵo

Ofte N-finaĵo kunlaboras kun E-vorto en rolvortaĵo (§12.3.7): responde vian leteron, rilate tion.

Pli ol unu N-frazparto

Povas esti en frazo samtempe pli ol unu frazparto kun N-finaĵo. Ekzemple povas esti du aŭ pli da rektaj objektoj (§12.2.2) de la sama verbo: Mi havas bovon kaj bovinon. FE 33 Aŭ povas esti ekz. tempa mezuro (§12.2.3) kaj rekta objekto: Eĉ unu momenton oni ne lasis min trankvila. FA3 7 Aŭ povas esti tempopunkto (§12.2.4), rekta objekto kaj mezuro (§12.2.3): Tiun vesperon ili alportis keston pezan pli ol cent kilogramojn. Estas multaj ebloj.

Sed oni ne uzu samtempe plurajn rektajn objektojn kun malsamaj rilatoj al la verbo. Ekzemple oni povas diri li min petis pri helpo li petis helpon de mi, sed ne *li min petis helpon*. Legu pli pri verboj kun alternativaj objektoj en §30.7.

12.2.2. N por objekto

Objekto montras tion, kio estas rekte trafata de ago.

En multaj situacioj iu aŭ io agas rilate al iu aŭ io alia. Iel oni devas montri, kiu agas, kaj kiu estas trafata de la ago. Se oni parolas ekz. pri hundo kaj kato, kaj uzas la verbon mordas, tiam estas tre grave scii, kiu faras la mordon, kaj kiu suferas la mordon. En Esperanto oni faras distingon inter la aganto (kiu havas nenian rolmontrilon, §12.1) kaj la objekto (kiu havas N- finaĵon, §12.2). La vortordo (§34) ne ŝanĝas la bazan signifon:

Kato mordas hundon.

Kato hundon mordas.

Mordas kato hundon.

Mordas hundon kato.

Hundon kato mordas.

Hundon mordas kato.

Pro la N-finaĵo, ĉiu el la ses samsignifaj variantoj estas klare komprenebla. La unua varianto kun la ordo "subjekto - ĉefverbo - objekto" estas la plej ofta vortordo en Esperanto, sed ĉiuj variantoj estas tute eblaj. Ili donas diversajn nuancojn kaj diversajn emfazojn.

Mi amas vin.

Mi vin amas.

Vin mi amas.

Vin amas mi.

Amas mi vin.

Amas vin mi.

Ĉiuj ses variantoj havas la saman bazan signifon: La agon amas faras "mi", kaj la amo iras al "vi".

Signifo

La preciza senco de la rolo objekto tre dependas de la verbo. Jen kelkaj ek- zemploj:

Tipaj objektoj

Plej tipa objekto estas io, kio neniel kaŭzas la agon de la ĉefverbo, nek mem agas iel, sed kio estas iel rekte "trafata" aŭ "tuŝata" (en konkreta aŭ abstrakta senco) de ago, kiun faras aŭ kaŭzas la subjekto. La ago do iras de la sub- jekto, la aktiva aganto (§12.1.1) al la objekto (pasiva ricevanto de la ago):

Mi batas Aleksandron. FE 9 Aleksandro estas konkrete, korpe trafata de la batoj.

Infano, ne tuŝu la spegulon! FE 20 La spegulo estus konkrete tuŝata.

Mi amas lapatron. FE 8 La amo "trafas" la patron en abstrakta senco.

Li amas min, sed mi lin ne amas. FE18 La N-finaĵo montras la celon de la amo.

La patro donis al mi dolĉan pomon. FE10 La pomo estis "trafita" de movo. Ĝi estis movita de li al mi.

La patro ne legas libron, sed li skribas leteron. FE 9

Jen estas la pomo, kiun mi trovis. FE 6

Malpli tipaj objektoj

Ofte objekto ne estas vere trafata de ago. Ĉe multaj verboj la objekta rolo estas alia. Ĝi povas esti ekz. posedaĵo (havi, posedi, teni, aĉeti...), perceptaĵo (vidi, aŭdi, flari, gustumi, senti, legi, rigardi, aŭskulti, atendi, atenti, serĉi, trovi...) aŭ kreaĵo (fari, krei, produkti, ripari, difini...):

En la tago ni vidas la helan sunon. FE10 Efektive la lumo venas de la suno al niaj okuloj. La suno do iel kaŭzas la vidadon. Tamen la suno aperas gramatike kiel objekto, ĉar tiel funkcias la verbo vidi.

Unu vidvino havis du filinojn. FE11 La filinoj apartenis al la vidvino. Ili troviĝis ĉe ŝi.

De la patro mi ricevis libron. FE 9 La libro moviĝis al la subjekto.

En rapideco ili preterpasis ŝin je kelke da paŝoj. M 202 Ŝi estas kvazaŭ loko, preter kiu okazis moviĝo.

Dio kreis la homon el la tero. FA3117 La objekto ne vere estis trafita de la krea ago, ĉar ĝi eĉ ne ekzistis antaŭ la ago.

Li kantas tre belan kanton. FE4° La objekto ne vere estas io, kion la ago trafas, sed montras la enhavon de la ago.

En la lasta tempo ni faris malgrandan vojaĝon. FA1225 La objekto estas la ago mem. La ĉefverbo fari (§31.4) ne montras mem ian klaran signifon. Nur per la objekto malgrandan vojaĝon oni ekscias, kiu estis la efektiva ago.

Objekto kiel priskribo

Normale objekto estas memstara frazparto, kiu rilatas al verbo. Sed objekto ankaŭ povas esti priskribo de A-vorto aŭ E-vorto, kiu montras objektan agon:

Trovinte pomon, mi ĝin manĝis. FE 22 = Post kiam mi trovis pomon, mi ĝin manĝis.

Ili venos al la ĉi tie starantaj monumentoj kaj al la sian brilon perdintaj lokoj. FA3 54 La frazo estus pli klara kun alia vortordo: ...al la lokoj per- dintaj sian brilon. = ...al la lokoj, kiujperdis sian brilon.

Koncerne la muzikon [...] mi devas scii la gradon de via artisma kler- eco. M26 ~ Kiam la afero koncernas la muzikon...

Li vidis ĉaron tirantan bovon. = Li vidis bovon, kiu tiris ĉaron. Eble pli bone: Li vidis bovon tirantan ĉaron. Estas plej bone eviti N-finaĵan objekton de A-vorto, kiu mem havas N-finaĵon, ĉar la rilatoj inter la vortoj fariĝas malklaraj.

Li estos dirinta al mi la veron. FE 24 La veron estas objekto de la A-vorto dirinta. Ofte oni tamen diras, ke esprimo kiel estos dirinta rolas kiel unu verbo. La objekto tiam rilatas al tiu tuta kunmetita verbo (§28.4).

N-finaĵa objekto ankaŭ povas esti priskribo de aga O-vorto, kvankam tia uzo estas ekstreme malofta: La tirado la ĉaron estis malfacila por la bovo. La ĉaro estas objekto de la tirado. Dankon pro la elekto min. Normale oni tamen uzas de por montri la objekton de aga O-vorto (§12.3.2.2): La tirado de la ĉaro estis malfacila por la bovo. Dankon pro la elekto de mi.

Pasivigo

Frazon kun objekto oni povas transformi en pasivan frazon (§29). Tiam la objekto fariĝas subjekto.

Ne uzu N-finaĵon ĉe perverbaj priskriboj

Esti kaj similaj verboj ne estas agoj, kiuj direktiĝas al io. Frazparto, kiu ri- latas al esti, ne estas objekto, sed perverba priskribo (§25.1), kiu neniam havas N-finaĵon: Tio estas tri seĝoj. Mi estas kuracisto. Ŝi fariĝis doktoro. Mia patro nomiĝas Karlo.

Ankaŭ ne uzu N-finaĵon ĉe perverba priskribo de objekto (§25.1.2): Mi

trovis la filmon tre bona.

Ne uzu N-finaĵon ĉe postmetita subjekto

La subjekto de verbo povas stari ankaŭ post la ĉefverbo. Ĉe iuj verboj tia vortordo estas tre ofte uzata, ekz. okazi, manki, resti kaj aperi. Ne uzu N-fin- aĵon ĉe tiaj postmetitaj subjektoj:

Hieraŭ okazis grava afero. (= Grava afero okazis hieraŭ.) Subjekto de la ago okazis estas grava afero. Ne diru: *Hieraŭ okazis gravan aferon.* Se oni aŭdas tian frazon, oni devas sin demandi, "kio okazis la gravan aferon". Sed "okazi" ne estas ago, kiu iras de aganto al io, kio estas tra- fata de tiu ago. La verbo "okazi" havas nur unu (ĉefan) rolanton. Tio estas la okazaĵo. La okazaĵo ĉiam aperas kiel subjekto de la verbo okazi, kaj do ne havu N-finaĵon.

Mankas pano. (= Pano mankas.) La pano faras la agon "manki". Ne diru: *Mankas panon.*

Restis nur unu persono. (= Nur unu persono restis.) La persono faris la agon "resti". Ne diru: *Restis nur unu personon.*

Aperis nova eldono de la libro. (= Nova eldono de la libro aperis.) Ne diru: *Aperis novan eldonon de la libro.*

Objekto sen N-finaĵo

Sufiĉe ofte la rekta objekto de frazo estas io, kio ne povas havi N-finaĵon, ekz. ne-esperantigita nomo aŭ alia fremda vorto (§35.2), citaĵo (§36), kvanta vorteto (§24.4), kvanta E-vorto (§24.3), ambaŭ (§15.5), I-verbo (§27.3), ke- frazo (§33.2.2) aŭ demanda subfrazo (§33.3). En tiaj okazoj oni devas el la kunteksto kompreni, kio estas objekto. Kelkaj eksperimentas per objekta rol- vorteto por tiaj okazoj. Iuj provas por tiu celo uzi la rolvortetonje (§12.3.1), dum aliaj eksperimentas per la nova objekta rolvorteto *na*° (§19).

"Nerekta objekto"

En kelkaj lingvoj oni distingas apud (rekta) objekto ankaŭ nerektan objekton. La nerekta objekto estas tiu, kiu ricevas ion, aŭ tiu, kiu profitas aŭ malprofitas de la ago. En Esperanto oni uzas ĉefe la rolvorteton al (§12.3.5.1) por montri tiajn signifojn: Al leono ne donu la manon. FE7 La re-

ĝidino donis al li glavon. FA1198 Oni tiel malhelpis al mi, ke mi malbonigis mian tutan laboron. FE33

Ĉe iuj verboj ricevanto/profitanto/malprofitanto povas aperi aŭ kiel al- komplemento, aŭ kiel objekto kun N-finaĵo. Tiaj verboj havas alternativajn frazkonstruojn (§30.7).

12.2.3. N por mezuro

Mezuraj komplementoj kaj priskriboj ofte havas N-finaĵon. Plej ofta estas tempa mezuro, sed aliaj mezuroj funkcias tute same.

Tempa mezuro

N-finaĵo ĉe tempa esprimo povas montri mezuron de tempolongo, tempodaŭro aŭ ofteco. Tiaj esprimoj respondas al la demandoj: kiel longe?, (dum) kiom da tempo?, kiel ofte? k.s.

Plej ofte tempomezura N-frazparto estas komplemento de verbo:

Mi veturis du tagojn kaj unu nokton. FE29 = ...dum du tagoj kaj unu nokto.

Kiam li estis ĉe mi, li staris tutan horon apud la fenestro. FE26 = ...dum tuta horo.

Li nenion manĝis la tutan tagon kaj la tutan nokton. Sm128

Pri via fideleco al nia afero mi kompreneble ne dubas eĉ unu minuton. OV 531

Li estas morte malsana, li ne vivos pli, ol unu tagon. FE 31

Volu sidiĝi kaj atendi momenton, ĝis mi finos la interparoladon kun tiuj sinjorinoj. M 20

La edziĝa festo daŭris ok tagojn. FA112

Tio daŭris nur malgrandan momenton. FA1136

Ŝi ploris antaŭ li dum la sep tagoj, kiujn daŭris ĉe ili la festeno. Jĝ14 La festeno daŭris sep tagojn.

Tiu ĉi malfeliĉa infano devis du fojojn en ĉiu tago iri ĉerpi akvon en tre malproksima loko. FE13 Por montri, kiom da fojoj io okazas, oni uzas normale nur N-finaĵon. Oni povus uzi je (§12.3.1), sed tio estas malofta.

Ŝi aĝis tridek jarojn. Moderna esprimo. Zamenhof dirus: Ŝi havis aĝon de tridek jaroj.

La horloĝo malfruas kvin minutojn. = ...per kvin minutoj. ...je kvin minutoj.

Tempomezura N-frazparto povas ankaŭ esti priskribo de A-vorto aŭ E- vorto:

Li estis dudek du jarojn aĝa. = ...je dudek du jaroj aĝa.

La horloĝo estas kvin minutojn malfrua.

Mi aŭskultis paroladon de la prezidanto du horojn longan. La A-vorto longan estas rekta priskribo de paroladon. La mezuro du horojn estas rekta priskribo de la vorto longan. La N-finaĵo de longan estas objekta. La N-finaĵo de du horojn montras mezuron de la longeco. En tiaj okazoj, kiam rekontiĝas du malsamsignifaj N-finaĵoj, povas esti pli bone uzi je (§12.3.1) por la mezuro: ...paroladon je du horoj longan. Se la A-vorto staras post sia O-vorto, povas esti pli klare, se oni metas la mezuron post la A-vorto: ...paroladon longan je du horoj.

Unu momenton poste ŝi malaperis malantaŭ ili. FA1194 Unu momenton montras la kvanton de tempo, kiu pasis post io.

Unu tagon antaŭe ni per niaj spionoj eksciis, ke Roller estas bone enpeklita. Rt62 Unu tagon montras tempan distancon. Unu tago pasis de la eksciado ĝis tiu tempo, kiun montras antaŭe (= "antaŭ tiam", "antaŭ tio", "antaŭ tiu tago" k.s.).

Rimarku, ke oni ne diru Unu tagon *antaŭ* ni per niaj spionoj eksciis... Antaŭ estas rolvorteto (§12.3.4.1), kaj devas stari antaŭ io, kies frazrolon ĝi montras.

Oni povas uzi antaŭ kiel rolmontrilon de la tempodaŭro (§12.3.4.1) mem, sed tio donas iom alian sencon: Antaŭ unu tago ni eksciis... = Unu tagon

antaŭ nun ni eksciis... = Hieraŭ ni eksciis... Tute simile oni uzas post kaj poste: Unu momenton poste ŝi malaperos. (= Unu momenton post tiam ŝi malaperos.) Post unu momento ŝi malaperos. (= Unu momenton post nun ŝi malaperos. )

Tempomezura N-frazparto povas ankaŭ esti priskribo de E-vorteca vorteto:

Ŝi estas du jarojn kaj tri monatojn pli aĝa ol mi. Rimarku, ke N-pri- skribo de pli malpli montras diferencon: Dek jarojn aĝa montras aĝon. Dek jarojn (mal)pli aĝa montras aĝodiferencon.

Mi tre bedaŭras, ke mi ne sciis Vian intencon kelkajn monatojn pli frue. L1322

Mi alvenis duonan minuton tro malfrue, kaj tial maltrafis la trajnon. Duonan minuton montras diferencon.

Tempomezura N-frazparto povas ankaŭ kunlabori kun tempa post-komple- mento aŭ tempa antaŭ--komplemento por kune montri tempon. Tia N-fraz- parto iamaniere priskribas la tutan postan komplementon (kune kun ĝia rol- montrilo):

Du tagojn post tio ŝi forveturis Norvegujon. FA4186 Pasis du tagoj post "tio".

Longan tempon post kiam la Eternulo donis al Izrael ripozon kontraŭ ĉiuj iliaj malamikoj ĉirkaŭe, Josuo maljuniĝis, atingis profundan

Js 23

aĝon.

Ĉiu diskutota demando estas ja publikigita tri monatojn antaŭ la kon- greso. 0V 460

Komparu kun tempomezura komplemento kiel priskribo de poste antaŭe:

Du tagojn poste ŝi forveturis... Longan tempon poste Josuo publikigita

tri monatojn antaŭe.

Oni uzas N-finaĵon ankaŭ por montri tempopunkton (§12.2.4).

Diversaj mezuroj

Aliaj mezuroj funkcias tute same kiel tempaj mezuroj. Povas esti mezuro de spaca longeco, alteco, larĝeco, distanco, profundo, pezo, kosto k.t.p. Ili re- spondas al la demandoj kiom?, kiel multe, kiel malproksime?, kiel longe?, kiel alte?, kielprofunde?, kielpeze? k.s.:

Kvar metroj da tiu ĉi ŝtofo kostas naŭ frankojn. FE14 Naŭ frankoj ne estas objekto, sed mezura komplemento, kiu montras koston. Li [...] ŝanceliĝis kelkajn paŝojn returne kaj denove falis sur la teron. BV61 = ...per/je kelkajpaŝoj... Vi devas kuri pli ol cent mejlojn. FA2 71 Kiam ili forveturis, mi sekvis ilin kelkan distancon. FA1228

La kampoj de tiuj urboj, kiujn vi donos al la Levidoj, devas etendiĝi mil ulnojn ekster la muroj de la urboj ĉirkaŭe. Nm 35 La vojo larĝis dudek metrojn aŭ iom pli.

La maljuna paŝtisto ne pezis eĉ duonon de tio, kion pezis la malgranda Niko. FA123

La monto Everesto estas ok mil okcent kvardek ok metrojn alta. La mezuro estas priskribo de la vorto alta. Ŝi kondukis Elizon kelkan distancon pluen ĝis deklivo. FA1163 Ili staris nur kelkajn metrojn for de mi.

La domo estis ducent metrojn distanca. Ducent metrojn estas mezura priskribo de la vorto distanca.

Dek kvin ulnojn pli alte leviĝis la akvo kaj kovris la montojn. 0117 Dek kvin ulnojn montras diferencon de alteco, ĉar ĝi priskribas la vorton pli. Ŝia pakaĵo estis tridek kilogramojn peza, sed la lia estis ankoraŭ dek kilogramojn pli peza.

Ili konstruis ducent metrojn altan turon. = ...turon altan je ducent metroj.

Se ni havus materialajn rimedojn, nia afero irus cent fojojn pli rap- ide. OV102

Mia ringo valoras tri kaj duonon da spesmiloj, sed vi donis al mi kvar. Mi sekve ricevis duonon da spesmilo tro multe. M192 Duonon (da spesm- ilo) ne estas objekto, sed mezura priskribo de tro. Vera objekto estas tro multe (§24.3).

Se oni montras distancon per mezura komplemento sen mencii la lokon, de kie oni mezuras la distancon, oni ne uzas N-finaĵon, sed ĉiam je (§12.3.1): Je cent metroj staris alia homo. = Cent metrojn for "de la priparolata loko"... La urbo situas je dekkilometra distanco. = ...dek kilometrojn for "de la priparolata loko".

Distancmezura N-frazparto povas kunlabori kun (loka) komplemento, kiu havas ian rolvorteton, por kune montri precizan lokon. Iasence tia N-fraz- parto estas priskribo de la tuta posta komplemento (kune kun ĝia rolmontr- ilo):

Kelkajn paŝojn malantaŭ Eva staris fremda viro. La mezura N-frazparto kelkajn paŝojn precizigas la lokan komplementon malantaŭ Eva montr- ante la distancon inter Eva kaj la viro.

Unu metron sub la akvosurfaco naĝis ŝarko.

La tegmento elstaris almenaŭ tri metrojn trans la rando de la verando.

Elizabeto parkis la aŭton unu metron de la trotuaro.

Nur unu klafton sub la akvo staris la ŝiprompitaĵo. FA4111 1 klafto ~ 2 metroj.

Mezura priskribo de O-vorto

Mezura priskribo de O-vorto havas la rolvorteton de (§12.3.2.3): aĝo de

dudek jaroj, longo de du metroj. Oni povas ankaŭ uzi A-vorton: dumetra longo.

Mezuro sen rolmontrilo

Mezuro povas ankaŭ aperi en frazrolo, kiu ne havu rolmontrilon:

Dek du monatoj estas longa tempo. Dek du monatoj estas ĉi tie subjekto.

Pasis cent jaroj. FA3 47 (= Cent jarojpasis.) Centjaroj rolas kiel subjekto.

La longo de ĉiu tapiŝo estu dudek ok ulnoj, kaj la larĝo de ĉiu tapiŝo estu kvar ulnoj. Er26 La mezuroj estas perverbaj priskriboj (§25.1) de la subjektoj la longo kaj la larĝo.

12.2.4. N por tempopunkto

Frazparto kun N-finaĵo povas esti komplemento, kiu montras tempopunkton. Tia N-komplemento respondas la demandojn: kiam?, kiudate?, kiutage?, kiujare?, kiufoje? k.s. Ofte oni povas alternative uzi rolvorteton, ekz. en:

Unu tagon estis forta pluvo. FA2152 = En unu tago...

Unu vesperon venis Aftanido, gracia kiel kano, forta kaj bruna. FA1232

De tiu tempo ili vizitadis ŝin ĉiun nokton. FA199

Marta pli atente ol la pasintan tagon ekzamenis per la rigardo la grandanombran anaron de siaj samlaborulinoj kaj samsortulinoj. M111

Georgo Vaŝington estis naskita la dudek duan de Februaro de la jaro mil sepcent tridek dua. FE12 = En la dudek dua tago de Februaro...

La tagon de sankta Marteno estis farita pri ŝi edziĝanonco. FA3 92

La unuan fojon en ŝia vivo en la brusto de Marta leviĝis ondo de flam- anta indigno. M140

La sekvantan dimanĉon Knut denove iris tien. FA3 61 = En la sekvanta dimanĉo...

Ĉe nomoj de semajntagoj, O-formo kun N-finaĵo ofte montras precizan kon- atan tagon: dimanĉon = "en certa konata dimanĉo", eĉ se oni ne uzas la. En tiaj okazoj la tagonomoj estas uzataj propranomece (§9.1.6):

Mi [...] alvenos en Lyon lundon la 30-an de Aŭgusto. L2250 Temas pri unu klare difinita lundo.

Merkredon mi kantos, kaj, se vi havas tempon, mi sendos al vi bil- eton. FA3 61 = En la sekva merkredo...

En la komenco de letero oni ofte uzas N-finaĵon por montri la daton (kaj iafoje la semajntagon) kvazaŭ la dato estus tempa komplemento de frazo: (ĵaŭdon) la 12-an de Majo 1994. Ofte oni tamen mallongigas la skriban formon, ekz. 12. Majo 1994.

En hor-esprimoj (§23.8) oni uzu je (§12.3.1), precipe se la vorto horo estas forlasita, por ne konfuzi horon kun dato (§23.9):

Tio okazis la dekan. = Tio okazis en la deka tago de la monato.

Tio okazis je la deka. = Tio okazis je la deka horo de la tago.

Tempopunkto sen rolmontrilo

Tempopunkto povas ankaŭ aperi en frazrolo, kiu ne havu rolmontrilon:

Hodiaŭ estas sabato, kaj morgaŭ estos dimanĉo. FE 20 Sabato kaj dimanĉo rolas kiel subjektoj (aŭ eble kiel perverbaj priskriboj de nenio, §25.1.1).

La sekva tago estis vendredo. La sekva tago estas subjekto. Vendredo estas perverba priskribo de la subjekto.

Tio ĉi estis la unua fojo, ke ŝi nomis ŝin sia filino. FE17 La unua fojo, ke... estas perverba priskribo de tio.

12.2.5. N por direkto

La finaĵo N povas montri direkton de movo, responde al la demandoj al kiu loko?, en kiu direkto? k.s. Kiam direkta N estas uzata post O-vorto aŭ O- vorteca vorteto, ĝi montras efektivan atingon de la celo. Komparu kun la rolvorteto al (§12.3.5.1), kiu havas similan sencon, sed ne nepre esprimas atingon de la celo.

Direkta N-finaĵon ĉiam esprimas almovon, neniam demovon. Oni do ne uzu N, kiam laŭsence estu de (§12.3.2) aŭ el (§12.3.5.2). Iafoje oni tamen ren- kontas frazojn kiel: Ili eliris la buson. En tiaj okazoj temas pri objekta N-fin- aĵo, la buso estas objekto de la ago "eliri". Estas tamen plej klare kaj prefer- inde diri: Ili eliris el la buso. Movaj verboj kun prefikseca de neniam havas tian rektan objekton. Oni ĉiam diras defali de io, deiri de io, neniam *defali ion *, *deiri ion *.

Direkta N kun loka rolvorteto

Direkta N-finaĵo povas uziĝi kune kun loka rolvorteto (§12.3.4), ekz. en (§12.3.4.6), sur (§12.3.4.13) kaj sub (§12.3.4.11). Kiam loka rolvorteto montras simplan pozicion, oni uzas ĝin sen la finaĵo N. Sed se oni volas montri, ke io moviĝas al tia loko, oni devas aldoni alian rolmontrilon, kiu montras direkton. Oni povus uzi al (al en, al sur, al sub k.a.), sed en la prak- tiko oni uzas ĉiam direktan N-finaĵon:

sur la tablo = en pozicio sur la tablo ^ sur la tablon = al pozicio sur la tablo, al sur la tablo

sub la granda lito = en loko sub la granda lito ^ sub la grandan liton = al loko sub la granda lito, al sub la granda lito

La birdo flugas en la ĉambro (= ĝi estas en la ĉambro kaj flugas en ĝi). FE 26

La birdo flugas en la ĉambron (= ĝi estas ekster la ĉambro kaj flugas nun en ĝin). FE 26 La birdo flugas al la interno de la ĉambro.

Marta metis la libron sur la tablon. M128 Ĝi estis en alia loko, kaj ŝi movis ĝin al la tablosurfaco.

Mi jam devas iri en la regnon ĉielan! FA123 Mi nun ne estas en la regno ĉiela, sed mi jam devas iri al la interno de tiu loko.

Sed li enligis sian tutan monon en ŝian antaŭtukon, prenis ĝin sur la dorson, kiel paksakon, metis la fajrilon en la poŝon kaj iris rekte en la urbon. FA18

Direkta N-finaĵo estas nepra nur kiam la loka rolvorteto rilatas al esprimo, kiu estas klare mova, kaj se klare temas pri moviĝo al la priparolata loko:

La vento forblovis de mia kapo la ĉapon, kaj ĝi, flugante, pendiĝis sur la branĉoj de la arbeto. FE39 Oni povus diri sur la branĉojn, sed pendiĝi ne estas klare mova vorto, kaj tial N-finaĵo ne estas deviga.

Li sidiĝis sur seĝo apud la juna virino. M 45 La verbo sidiĝi precipe esprimas ŝanĝon de korpopozicio, ne movon, kaj tial Zamenhof preskaŭ ĉiam uzis ĝin sen N-finaĵo por direkto. Sed se oni volas esprimi aŭ emfazi, ke la sidiĝanto moviĝas al la sidloko, oni ja povas diri sidiĝi sur seĝon, sidiĝi en fotelon, k.s.

Moseo prenis sian edzinon kaj siajn filojn kaj sidigis ilin sur azeno. Er 4 Sidigi ne estas klare mova, sed oni ankaŭ povas diri sur azenon.

Sur la koverto ŝi skribis unu el la grafaj familinomoj. M 22 En esprimoj kiel skribi ion sur papero, noti ion en libro k.s. la ideo de movado estas tre malforta, kaj oni normale ne uzu direktan N-finaĵon. Sed se oni volas emfaze esprimi tian direktan nuancon, oni ja povas uzi N: Baruĥ enskribis en libron-rulaĵon sub diktado de Jeremia ĉiujn vortojn de la Eternulo. Jr36 Enskribi estas pli moveca ol simpla skribi.

Karlo parolis en mikrofono. La ideo de movado estas ĉi tie tre malforta, sed ankaŭ estas eble diri en mikrofonon.

Eĉ se la verbo estas mova, ne nepre temas pri moviĝo al la loko montrita per la loka rolvorteto:

Se vi vidos, ke azeno de via malamiko falis sub sia ŝarĝo, ne forlasu ĝin, sed alportu helpon kune kun li. Er 23 Fali estas ja mova verbo, sed la azeno jam troviĝis sub la ŝarĝo. Poste ĝi tie falis.

Ankaŭ ĉe aliaj lokaj rolvortetoj ol la plej oftaj en, sur kaj sub oni uzas direktan N-finaĵon laŭ la samaj principoj:

Gardu vin, ke vi ne venu plu antaŭ mian vizaĝon. Er10 = ...al loko antaŭ mia vizaĝo. ...al antaŭ mia vizaĝo.

Ĝian kropon kun ĝiaj plumoj li forigu kaj ĵetu ĝin apud la altaron. Lv1 = ...al (loko) apud la altaro.

La virino subite leviĝis kaj ĵetis ambaŭ brakojn ĉirkaŭ la kolon de la knabino. M 8 = ...al (pozicio) ĉirkaŭ la kolo...

Oni elkondukis lin ekster la urbon kaj priĵetis lin per ŝtonoj. Rĝ121 Li estis en la urbo, sed oni movis lin al loko ekster la urbo.

Li metis ĝin [= la nukson] inter la pordon kaj sojlon kaj alpremis la pordon; la nukso krakis kaj rompiĝis. FA3 89 Li metis la nukson en lokon inter la pordo kaj la sojlo.

Morgaŭ mi venos ĉe vin. Tradicie oni preferas: Morgaŭ mi venos al vi. (§12.3.4.3)

Vidu cetere la klarigojn pri la unuopaj lokaj rolvortetoj (§12.3.4). Subkomprenata celo

En iaj okazoj oni kutimas ne uzi direktan N-finaĵon, ĉar la vera celo estas subkomprenata esprimo. Tiu esprimo havus N-finaĵon, se oni enmetus ĝin:

Jakob enfosis ilin sub la kverko. ^35 Oni ne diras sub la kverkon, ĉar la vera celo estas la grundo: Jakob enfosis ilin en la grundon sub la kverko.

Oni metis antaŭ mi manĝilaron. FE34 Mankas direkta N post mi, ĉar oni povus diri: Oni metis sur la tablon antaŭ mi manĝilaron.

Tamen ne estas eraro diri sub la kverkon kaj antaŭ min, ĉar ankaŭ tiuj esprimoj povas esti rigardataj kiel celoj en tiuj frazoj.

Ĉe la verbo alveni oni povas uzi en kun aŭ sen direkta N-finaĵo:

Fine ili alvenis en la varmajn landojn. FA151 La celo de la vojaĝo estis la varmaj landoj.

En la sekvanta tago [...] ni alvenis en Kopenhago. FA4131 La alvenado al la preciza celloko okazis en Kopenhago.

Figura direkto

Lokaj rolvortetoj estas ofte uzataj en figura senco. Io abstrakta, neloka, estas esprimata kvazaŭ loko. Ankaŭ tiam oni povas uzi direktan N-finaĵon por esprimi figuran direkton. Ekz. en estas uzata figure pri statoj kaj formoj (§12.3.4.6). En + N-finaĵo do povas montri statoŝanĝon, moviĝon de unu stato aŭ formo al alia: Mi ŝanĝos ilian malĝojon en ĝojon. Jr 31 La popolo Izraela dividiĝis en du partojn. Rĝ116

Rolvortetoj, kiuj mem montras direkton

Kelkaj rolvortetoj per si mem montras direkton: al, ĝis, el (§12.3.5) kaj de (§12.3.2). Tiuj rolvortetoj neniam montras pozicion. Post ili oni ne uzu N- finaĵon: al la urbo, ĝis la fino, el la lernejo, de la komenco, disde la patrino, ekde Februaro, de post la somero, for de Tokio (ne *al min *, kio signifus *al al mi*).

Direkta N post lokaj E-vortoj

Oni povas meti la finaĵon N ankaŭ post lokaj E-vortoj por montri direkton al ia loko:

hejme = en la hejmo ^ hejmen = al la hejmo

urbe = en la urbo ^ urben = al la urbo

ekstere = ekster io ^ eksteren = al la ekstero de io

Ni veturas Romen. = Ni veturas al Romo.

Tra la malgrandaj fenestroj oni povis rigardi internen en la salonojn. FA1153 Internen = al la interno, en la internon.

N-finaĵo povas aperi post E-vortoj nur por montri direkton, neniam por montri objekton, mezuron aŭ tempopunkton. Iafoje kvantaj E-vortoj rolas kiel objekto (§24.3), sed ili tamen ne povas ricevi N-finaĵon.

Ankaŭ tabelvortoj je E (§14.1.1) montras lokon, kaj povas ricevi N-finaĵon por direkto:

tie = en tiu loko ^ tien = al tiu loko, en tiu direkto

kie = en kiu loko ^ kien = al kiu loko, en kiu direkto

ĉie = en ĉiu loko ^ ĉien = al ĉiu loko, en ĉiu direkto

ie = en iu loko ^ ien = al iu loko, en iu direkto

nenie = en neniu loko ^ nenien = al neniu loko, en neniu direkto

Ni iru, sinjorino, ien aliloken. M109 = ...al iu alia loko.

Kiam direkta N uziĝas post E-vortoj kaj tabelvortoj je E, la senco estas simila al la rolvorteto al (§12.3.5.1). Tio signifas, ke ne nepre temas pri atingo de la montrita loko.

Sola direkta N-finaĵo ĉe O-vorto

Oni ankaŭ povas montri movan direkton per N-finaĵo ĉe O-vorto, kiu ne havas alian rolmontrilon:

Morgaŭ mi veturos Parizon. FE28 = ...al Parizo. Temas pri veturopor atingi kaj eniri en la urbon.

Devas ekzisti okcidenta vojo Hindujon. FK254 = ...vojo, kiu atingas Hind- ujon.

La vagonaro kuras de Hanovero Berlinon. FK 209

Praktike oni tiamaniere uzas solan direktan N-finaĵon preskaŭ nur ĉe propraj nomoj de urboj, landoj k.s., kiel en la ĉi-antaŭaj ekzemploj, kaj nur kiam temas pri iro al la interno de la loko. Oni do ne diru ekz. *Mi metis la seĝon la salonon.* Oni diru: Mi metis la seĝon en la salonon.

Entute tia ĉi uzo de sola direkta N-finaĵo ĉe O-vorto estas nuntempe tre mal- ofta, preskaŭ arĥaika. Oni ĝenerale preferas uzi la rolvorteton al (§12.3.5.1):

al Parizo, al Hindujo.

Mallogika uzo de direkta N

Direkta N aperas ankaŭ en vortoj kiel pluen, renkonten, tiudirekten, reen k.s., kie la N-finaĵo principe estas mallogika, ĉarplu (§14.2.8), renkonte, tiu- direkte kaj ree ne montras lokon. Iafoje tia mallogika uzo tamen helpas al klareco, kaj tiaj esprimoj ne estas nepre evitendaj. Ili estas tradiciaj kaj facile kompreneblaj. Normale tamen simpla plue, renkonte kaj tiudirekte sufiĉas, sed en reen la N-finaĵo estas neevitebla, ĉar simpla ree signifas denove, re- foje, plian fojon:

Ŝi kondukis Elizon kelkan distancon pluen ĝis deklivo. FA1163

Mi ekiris renkonten al ŝi. Simpla renkonte sufiĉas.

La ŝtelistoj kuris tiudirekten. Tiudirekte estas pli logika, sed eble iom malpli klara.

La pendolo ĉe la granda horloĝo iradis tien kaj reen. FA2146

Atentu, ke en vortkunmetaĵoj reen iafoje povus esti miskomprenata kiel la prefikso RE (§38.3.10) + la rolvorteto en: reeniri = "iri reen" aŭ "denove eniri". Ordinare la kunteksto tamen malebligas miskomprenon.

12.2.6. N por aliaj signifoj

N-komplementoj kaj N-priskriboj montras plej ofte mezuron (§12.2.3), tempopunkton (§12.2.4) aŭ direkton (§12.2.5), sed iafoje tia N-frazparto montras alian rolon, por kiu oni normale uzas rolvorteton:

Mi ridas je lia naiveco. FE 29 = Mi ridas pro lia naiveco. FE 29 = Mi ridas lian naivecon. FE 29

Neniam ŝi miros pri/pro/je sia propra malaltiĝo. ^ Neniam ŝi miros sian propran malaltiĝon. M178

Teorie oni povas ĉiam anstataŭigi la rolvorteton je (§12.3.1) per N, laŭ regulo en la Fundamenta Gramatiko (§40).

Pozicio

N-finaĵo estas sufiĉe ofte uzata por montri pozicion de parto (ofte korpoparto). Teorie N tiam anstataŭas la rolvorteton je (§12.3.1), sed prak- tike la alternativo al N estas kun (§12.3.6.4) en tiaj esprimoj. Tia N-komple- mento ĉiam kunlaboras kun esprimo de pozicio aŭ direkto:

Ĉu vi permesos al mi pendigi tiun ĉi kanajlon sub la ĉielo la kapon mal- supren? Rt7° = ...kun (aŭ je) la kapo malsupren.

Ĉu vi pensas, ke Dio permesos, ke unu sola homo [...] renversu ĉion la supron malsupren? Rt130

Oni povus ankaŭ diri, ke havante, tenante, metinte aŭ simile estas sub- komprenata. Tiam temas pri objekto:

Li sidis (havante) la brakojn kunmetitaj.

Li haltis dum momento, (tenante) la kapon klinita iom flanken.

Se la posta pozicia esprimo estas A-vorto (klinita, kunmetitaj), ĝi ne havu N- finaĵon, ĉar ĝi estas perverba priskribo de la objekto (§25.1.2), kvankam la verbo (en participa formo) estas subkomprenata.

12.3. Rolvortetoj

Rolvorteto estas vorteto, kiun oni uzas antaŭ frazparto por montri la fraz- rolon: sur la tablo, pri aliaj temoj, al mia kuzo.

Frazparto kun rolvorteto povas esti komplemento de verbo: Ĝi kuŝas sur la tablo. La prezidanto ekparolispri aliaj temoj. Ŝi donis ĝin al mia kuzo.

Frazparto kun rolvorteto ankaŭ povas esti priskribo de alia frazparto: Ni for- manĝis la manĝon sur la tablo. Ni eklegis libron pri aliaj temoj. Karlo estas simila al mia kuzo.

Rolvorteto normale staras antaŭ O-vorto aŭ O-vorteca vorto (§15), sed ankaŭ I-verboj (§27.5), subfrazoj (§33.2.3), kvantaj E-vortoj (§24.3) kaj kvantaj E-vortecaj vortetoj (§24.4) povas roli O-vortece, kaj tiam havas iafoje rolvorteton antaŭ si.

Iafoje oni uzas rolvorteton antaŭ loka aŭ tempa E-vorto (§6.1) aŭ E-vorteca vorteto (§14) por pliprecizigi la lokan aŭ tempan signifon: de ekstere (= "de la ekstero"), ĝis malsupre (= "ĝis la malsupro"), de matene (= "de la mateno"), de tie, ĝis tiam, por ĉiam k.s.

Grupa divido

Tri bazaj rolvortetoj estas aparte klarigitaj:

Je (§12.3.1)

De (§12.3.2)

Da (§12.3.3)

La ceteraj rolvortetoj estas dividitaj en tri grupojn:

Lokaj rolvortetoj (§12.3.4)

Direktaj rolvortetoj (§12.3.5)

Aliaj rolvortetoj (§12.3.6)

Multaj rolvortetoj havas plurajn signifojn, kaj apartenas al du grupoj, aŭ eĉ al ĉiuj tri grupoj. Tiuj rolvortetoj estas troveblaj en tiu grupo, kiu respondas al la ĉefa signifo.

Legu ankaŭ pri:

Rolvortaĵoj en §12.3.7 = E-vortoj, kiuj kunlaboras kun rolvorteto

Memstaraj rolvortetoj (§12.3.8) ► Forlaso de rolvorteto (§12.3.9)

Nuanciloj de nombraj kaj kvantaj vortoj (§23.6) estas rolvortetoj kun speci- ala funkcio antaŭ nombraj kaj kvantaj vortoj.

Krome ekzistas kelkaj neoficialaj rolvortetoj (§19). Du rolmontriloj samtempe

Ofte oni uzas ĉe frazparto unu lokan kaj unu direktan rolmontrilon, kiuj kun- laboras por montri moviĝon al aŭ de ia pozicio. Aparte grava estas la uzo de direkta N-finaĵo kune kun lokaj rolvortetoj (§12.2.5). Sed oni uzas ankaŭ ekz. de kaj el kune kun lokaj rolvortetoj. Ĉe ĉiu loka rolvorteto aperas klar- igoj de eventuala uzado kune kun direktaj rolmontriloj.

Ankaŭ anstataŭ (§12.3.6.1) kaj krom (§12.3.6.3) povas kunlabori kun alia rolmontrilo.

12.3.1. Je

Je estas rolvorteto sen difinita signifo. La origina intenco estis, ke oni uzu je en ĉiuj abstraktaj okazoj, por kiuj ne ekzistas alia rolvorteto. Tial en la frua tempo oni uzis je tre multe. Nuntempe je estas pli malofta, kaj montras pre- cipe horon kaj mezuron, sed ĝi aperas ankaŭ en diversaj aliaj okazoj.

Ĝenerale oni evitu je, se pli bona alternativo ekzistas.

Ofte oni povas uzi N-finaĵon anstataŭ je, precipe por mezuro (§12.2.3) kaj tempopunkto (§12.2.4).

Tempopunkto

Je plej ofte montras horon:

Li promesis reveni al ni akurate je la oka horo. Rt109

Ni prenos la buson je dudek (minutoj) antaŭ la deka (horo). Legu pli detale pri horoj en §23.8.

Tempopunkta je uziĝas iafoje ankaŭ ĉe nomoj de festoj:

Je Pasko okazis tie Esperanta festivalo. = En Pasko....

Je Kristnasko mi vizitos mianpatrinon. = En Kristnasko...

La rolvorteto al havas ĉe festonomoj specialan signifon (§12.3.5.1). Ankaŭ aliajn tempopunktojn oni iafoje montras per je:

Je la lasta fojo mi vidas lin ĉe vi. FE 29

Li revenos hejmen je la plenluno. SS 7 Ĉi tie je helpas montri, ke la plenluno estu komprenata kiel tempa vorto: = ... je la tempo de la plenluno. N-finaĵo anstataŭ je tute ne funkcius en tiu frazo.

Kiam je la vespero la fratinoj tiel mano en mano sin alte levis tra la maro, tiam la malgranda fratino restis tute sola. FA186 Nun oni ordinare uzas en la vespero.

Mezuro

Je povas montri mezuron, sed N-finaĵo estas pli kutima (§12.2.3). Mezura je estas tamen sufiĉe ofta ĉe mezuraj priskriboj de pli malpli, ĉe tre longaj mezuresprimoj, kaj ĉe vortoj, kiuj ne povas akcepti N-finaĵon:

Mi sekve estas je unu jaro pli juna, kaj tamen je kiom mi estas pli saĝa ol vi! M155 Anstataŭ je unu jaro oni povas uzi unu jaron. La vorteto kiom tamen ne povas ricevi N-finaĵon. Eventuale oni povus diri simple kiom (sen je), sed je kiom estas pli klara.

La ffratoj rajdis tiel rapide, kiel ili povis, kaj antaŭiĝis al li je tuta horo. FA3 97 Je tuta horo mezuras la distancon inter la rajdantoj. Ĉi tie oni povus ankaŭ uziper (§12.3.6.7).

En rapideco ili preterpasis ŝin je kelke da paŝoj. M 202 Kelke ne povas ricevi N-finaĵon.

Legu ankaŭ pri matematika uzo de je en §23.7. Mankaĵo, abundaĵo, sopiraĵo

Ĉe diversaj esprimoj de manko, abundo kaj sopiro, je ofte montras tion, kio mankas aŭ abundas, aŭ tion, al kio oni sopiras:

Ĝi estas libera je mankoj. Aŭ ...de mankoj.

Eĉ sian patrinon Maaha li senigis je ŝia titolo de reĝino. Rĝ115

Abram estis tre riĉa je brutoj, arĝento, kaj oro. Gn13

La ĉielo kovriĝis je nuboj. FA185 Aŭ ...per nuboj.

Glaso da vino estas glaso plena je vino. FE32 Aŭ ...plena de vino.

Mi sopiras je mia perdita feliĉo (aŭ: mian perditan feliĉon). FE 29

Kiam ŝi unu fojon gustumis inkon, ŝi fariĝis soifa je ĝi, kiel la tigro, kiu eklekis sangon. BV 26

Korpa aŭ anima stato

Je povas pliprecizigi diversajn esprimojn de korpa aŭ anima stato:

La laboristoj en fabrikoj [...] suferas tre ofte je kronika konjunktiv- ito. FK219 Aŭ ...de/pro kronika konjunktivito.

Ŝi gravediĝis je ĝemeloj.

La reĝo de la lando malsaniĝis je tre profunda melankolio. FA3 72

Junuloj ofte tro suferas je absoluta manko de singardo. H 46

Korpoparto tuŝata aŭ malsana

Je estas la normala maniero montri korpoparton iel tuŝatan de preno, kapto, malsano k.s.:

Li kaptis min je la brako. Je la brako montras mian brakon. Por montri lian brakon (kiun li uzas por kapti min), oni uzu per.

La hundoj ĵetis sin sur la juĝistojn kaj sur la tutan konsilistaron, kaptis unu je la piedoj, alian je la nazo, kajĵetis ilin. FA112

La cikonio certe ne malsuprenflugos kaj ne mordos min je la piedoj. FA115

En la tridek-naŭa jaro de sia reĝado Asa malsaniĝis je siaj piedoj. &216 La malsano "kaptis" la piedojn.

Li estas malsana je la brusto.

Li estis lama je siaj ambaŭ piedoj. Sm2 9

Diversaj komplementoj kaj priskriboj

En mia infaneco mi kredis je Dio kaj je senmorteco de l' animo. OV 358 Kredi je iu je io = "kredi, ke tiu aŭ tio vere ekzistas". Kredi ion, al io, pri io = "kredi, ke tio estas vera". Kredi al iu = "kredi, ke tiu diras la veron".

Li edziĝis je ŝi. FE23 Nun oni uzas kutime al aŭ kun: Ŝi edziniĝis kun sia kuzo. FE39

La reĝo vetis kun li je ses berberaj ĉevaloj. H163 Se li venkos en la veto, li gajnos la ĉevalojn.

La pozon duonkuŝan ŝi ŝanĝis je pozo sida. M152 = ...al pozo sida, ...en pozon sidan.

Ŝi ne malvolonte ŝanĝus lin je nova amanto. BV 36 Por ricevaĵo post inter- ŝanĝo oni uzas normale kontraŭ (§12.3.4.8).

Mi povas kalkuli je la helpo de multaj geamikoj. = En miaj kalkuloj (= planoj) mi povas inkluzivi la pretecon de multaj geamikoj helpi min. Oni ankaŭ povas diri ...kalkulipri la helpo....

Je mia miro la afero sukcesis. = La afero sukcesis, kio mirigis min.

Je Jupitero! Distrumpetu alarmon! En ĉi tiaj alvokoj de supera potenco oni uzas ankaŭpro (§12.3.6.11) kaj per (§12.3.6.7).

Objekto

Iuj eksperimente uzas je por indiki rektan objekton, kiam la rekta objekto estas io, kio ne povas havi N-finaĵon, aŭ al kio oni malemas aldoni N-finaĵon (§12.2.2), kvazaŭ renversante la regulon, ke oni povas uzi N-finaĵon anstataŭ je (§12.2.6): Li amas je Elisabeth. (= Li amas Elisabeth-on.) Ĉu vi legis je "Centjaroj da soleco"? (= Ĉu vi legis la libron "Centjaroj da sol- eco"?) Tio estas nenorma uzo de je. Komparu kun la neoficiala objekta rol- vorteto *na*° (§19).

12.3.2. De

La rolvorteto de havas tre multajn signifojn. La signifo dependas interalie de tio, al kio de rilatas. Pro tiu multsignifeco povas iafoje ekesti malklaraĵoj. Tiam oni povas aldoni diversajn klarigajn esprimojn, aŭ elekti alian rol- vorteton.

Iafoje oni uzas ekde (§38.3.4) (kun la prefikso EK) kaj disde (§38.3.3) (kun la prefikso DIS).

Legu ankaŭ pri elektado inter de kaj da en §12.3.3.2, kaj pri de kiel nuancilo de nombraj kaj kvantaj vortoj en §23.6.

12.3.2.1. De rilate al verbo Formovo

Kiam de rekte rilatas al verbo, ĝi normale montras lokon, kie komenciĝas movo:

Mi venas de la avo, kaj mi iras nun al la onklo. FE 9 La moviĝo komenc- iĝis ĉe la avo, iris for de li, kaj direktiĝas nun al la onklo.

La vento forblovis de mia kapo la ĉapon. FE 39

Mi saltadis la tutan tagon de loko al loko. FE 40

Mi volis lin bati, sed li forkuris de mi. FE18

Por klareco oni povas je bezono uzi for de disde: La polico prenis la ŝtel- itan monon for de la rabisto / disde la rabisto. Se oni dirus: ...la ŝtelitan monon de la rabisto, oni povus eble pensi, ke temas pri apartena de (§12.3.2.3): "...la ŝtelitan monon, kiu apartenis al la rabisto."

Origino

Rilate al verbo, de povas montri originon, kio estas simila al formovo:

De la patro mi ricevis libron, kaj de la frato mi ricevis plumon. FE 9

Saĝa filo lernas de la patro. SS13

La hebreoj estas Izraelidoj, ĉar ili devenas de Izraelo. FE 36 Izraelo estas ilia prapatro.

Donu al mi manĝi de ĉi tiu ruĝa kuiraĵo. ^25

Kaŭzo

Rilate al verbo, de povas montri kaŭzon, ĉar kaŭzo similas al origino:

Li paliĝis de timo kaj poste li ruĝiĝis de honto. FE39 = ...pro timo... pro honto.

Mi eksaltis de surprizo. FE 40

Por kaŭzo oni tamen normale uzaspro (§12.3.6.11) kaj iafoje el (§12.3.5.2).

Malsimileco k.t.p.

Rilate al verbo, de povas montri malsimilecon, distingon, apartecon, mal- proksimecon, disecon:

Per kio diferencas via amato de aliaj amatoj [...]? AK5

Mi povus diferencigi la saĝajn de la malsaĝaj! FA1107

Kial Vi kaŝas Vian vizaĝon de mi? Ps 88

Nun mi iom liberiĝis de la plej urĝaj el miaj kolektiĝintaj laboroj. L1184

Trankviliĝu de l' batado, ho, mia kor'! FK 303

Tempo

Rilate al verbo, de povas montri la komencan momenton de daŭra ago aŭ stato:

Tempa de povas stari antaŭ esprimo de tempopunkto:

Li laboras de la sesa horo matene.

Ŝi tion kapablas de la naskiĝo.

Mi sciigas, ke de nun la ŝuldoj de mia filo ne estos pagataj de mi. FE 24

De la mateno mi nenion manĝis. Rz13 Mi laste manĝis en la mateno. La vorto mateno estas ĉi tie uzata por tempopunkto, kvankam mateno ja havas daŭron.

Tempa de povas stari ankaŭ antaŭ esprimo de tempodaŭro. Tiam la daŭro de la tempa esprimo kaj la daŭro de la verba ago/stato komenciĝas pli-malpli samtempe:

Nur de ses monatoj mi scias la veron. BV 74 La sciado komenciĝis en la komenco de la sesmonata periodo.

Mi konas lin de longa tempo. FA2 94

Ĝi komencas sian ekzistadon nur de hodiaŭ. OV111

Por montri klare, ke temas pri tempo, kaj por pli precize montri la tempan nuancon, oni povas uzi ekde de post:

ekde = "de la komenco de" de post = "de la fino de"

Se temas pri tempopunkto, apenaŭ estas diferenco inter ekde kaj de post, sed se temas pri tempodaŭro, la diferenco estas ja granda: de post ŝia vivo = ekde ŝia morto.

Ekde ŝia vizito li ŝajnas multe pli feliĉa.

Mi promesas ekde hodiaŭ ne fumi plu.

Multe ŝanĝiĝis de post tiu tempo, kiam ni kiel infanoj ludis unu kun la alia. FA3143

Estis tre gaje de post la subiro de la suno en la daŭro de la tuta nokto, dum la plenluno disvastigis lumon preskaŭ tagan. FA3128

De post la tempo, pri kiu mi rakontos al vi, pasis jam multe da jaroj. FA2 24

Bedaŭrinde Zamenhof tre ofte uzis de post ĉe esprimoj de daŭro ankaŭ en okazoj, en kiuj ne vere temis pri la signifo "de la fino de tiu daŭro", sed simple pri tempa de. Iafoje la efektiva senco eĉ estis "de la komenco de la daŭro": De post la vespero de la dek-kvara tago de la unua monato manĝu macojn ĝis la vespero de la dudek-unua tago de la monato. Er12 Fakte oni manĝu ekde tiu vespero.

Zamenhof ofte skribis depost kiel unu vorton: Depost la tago, en kiu

Varsovio salutis la novan jaron, pasis ses semajnoj. M132 Nenio pravigas tian kunskribadon, sed se oni tamen uzas ĝin, oni atentu pri la akcento: depost.

Zamenhof uzis ankaŭ deloke de kaj detempe de por fari distingon inter loka kaj tempa de, sed tiuj esprimoj ne estas oftaj:

Li mezuris la larĝon deloke de la malsupra pordego ĝis la ekstera rando de la interna korto. 40

Al tio [= longa kuŝado en la lito] ŝi alkutimiĝis detempe de sia infan- eco. FA4149

12.3.2.2. De rilate al aga O-vorto Subjekto aŭ objekto

.De-esprimo, kiu priskribas agan O-vorton, normale montras la sencan sub- jekton (la aganton) aŭ la sencan objekton de la ago:

La kanto de la birdoj estas agrabla. FE 9 La birdoj kantas. De montras subjekton.

Du ekbriloj de fulmo trakuris tra la malluma ĉielo. FE 40 Fulmo ekbrilis. De montras subjekton.

Mi ne scias la lingvon hispanan, sed per helpo de vortaro hispana- germana mi tamen komprenis iom vian leteron. FE34 Vortaro hispana- germana helpis. De montras subjekton.

Li tuj faris, kion mi volis, kaj mi dankis lin por la tuja plenumo de mia deziro. FE 31 Li plenumis mian deziron. De montras objekton.

Vortoj kunmetitaj estas kreataj per simpla kunligado de vortoj. FE 27 Oni kunligas vortojn. De montras objekton.

Multe da homoj ne faras malbonon pro timo de mallaŭdo kaj agas bone pro deziro de laŭdo. M153 Ili timas mallaŭdon, kaj deziras laŭdon. De montras objektojn.

De povas do montri jen sencan subjekton, jen sencan objekton. Normale la signifo estas tute klara el la kunteksto, sed kiam povas esti konfuzo, oni povas uzi diversajn rimedojn por eviti miskomprenon.

Por certigi, ke temas pri senca subjekto, oni povas uzi fare de:

Hodiaŭ posttagmeze okazos akcepto fare de la urbestro. La urbestro akceptos iun.

Okazis vizito al nia klubo fare de eksterlandaj gastoj. Iuj mallongigasfare de al *far* (§19).

Por certigi, ke temas pri senca objekto, Zamenhof iafoje anstataŭ de uzis N- finaĵon:

La Ligo internacia de Esperantistoj havas la celon zorgadi pri la dis- vastigado kaj enkondukado en la tuta mondo unu neŭtralan lingvon. OV 65 Ĝi disvastigu kaj enkonduku unu neŭtralan lingvon.

Tre grava por la progresado de l' lingvo internacia estas diligenta uzado ĝin en korespondado. AD17 Oni diligente uzu ĝin.

Sed tiun tute logikan solvon oni apenaŭ plu uzas. Anstataŭe oni preferas trovi ian taŭgan rolvorteton:

aboni gazeton ^ abonado al gazeto

admoni iun ^ admonado al iu

ami iun ^ amo al iu

demandi iun ^ demando al iu

ŝirmi ion ^ ŝirmo al io

taksi ion ^ taksado pri io

deklari ion ^ deklaro pri io

moki iun ^ mokado je iu

penetri ion ^ penetro en ion

Kompreneble oni ne hezitu uzi de, kiam ne estas risko de malklareco. Rilate al aga O-vorto de estas la normala rolmontrilo kaj por subjekto, kaj por objekto.

Aliaj signifoj

Rilate al aga O-vorto, de povas montri ankaŭ formoviĝon, malsimilecon, distingon, komencan tempopunkton k.t.p. (same kiel de rilate al verbo, §12.3.2.1):

Lia fuĝo de la malamikoj estis kuraĝa ago.

Mia vojaĝo de Parizo al Londono estis tre laciga.

La dioj destinas tre multajn konfuzojn kaj por li preparas skuantan transiron de ĝoj' al doloro. IT 68

Iafoje povas aperi konfuzo kun subjekta aŭ objekta de. Tiam oni uzu ian rimedon por klarigi la signifon:

Distingado de bono disde malbono ne ĉiam estas facila afero. La unua de montras objekton. Se oni uzus de ankaŭ antaŭ malbono, la signifo far- iĝus tre malklara.

Post la falo de la tegmento li estas handikapita. Oni normale kom- prenus, ke falis la tegmento (subjekta de). Se la signifo estu, ke li falis de la tegmento (formova de), oni povus uzi disde: Post la falo disde la tegmento... Plej klara kaj preferinda estas tamen: Post sia falo de la tegmento li estas handikapita. Tiam sia montras la sencan subjekton, kaj de nur povas montri formovon.

Ĉe aga O-vorto, de povas montri ankaŭ apartenon (kiel ĉe ne-agaj O-vortoj, §12.3.2.3), se la kunteksto permesas:

Ni ĉerpu kuraĝon kaj forton por la laboroj de la jaro venonta. OV 392 = ...la laboroj, kiuj apartenas al la jaro venonta. = ...kiuj okazos en la jaro venonta.

En la ĉerko kuŝis li mem en sia kvieta dormo de la morto. FA1144 La dormo apartenis al la morto.

12.3.2.3. De rilate al ne-aga O-vorto

.De-esprimo, kiu rolas kiel priskribo de ne-aga O-vorto, povas montri multajn diversajn signifojn. Ĝenerale de montras ian rilaton inter la priskrib- ata afero kaj la de-esprimo.

Aparteno

Plej ofte de-esprimo montras apartenon ĉe ne-aga O-vorto. La vorto "aparteno" havas tiam tre vastan signifon. Povas esti posedo, havo, apudeco, alligiteco, parteco, parenceco aŭ alia formo de aparteno:

Jen kuŝas la ĉapelo de la patro. FE 8 La ĉapelo apartenas al la patro kiel posedaĵo aŭ havaĵo.

Jen estas la kajero de la juna fraŭlino. FE10 La kajero apartenas al la fraŭlino kiel posedaĵo.

La dentoj de leono estas akraj. FE 7 La dentoj apartenas al leono kiel korpopartoj.

Li faris ĉion per la dek fingroj de siaj manoj. FE12 La fingroj apartenas al la manoj kiel korpopartoj.

Sur la bordo de la maro staris amaso da homoj. FE 32 La bordo apartenas al la maro, ĉar ĝi troviĝas tuj apud ĝi.

Januaro estas la unua monato de la jaro. FE12 Monatoj estas partoj de jaro.

La dudeka (tago) de Februaro estas la kvindek-unua tago de la jaro. FE12

La kuiristino direktis sin en la internajn partojn de la loĝejo. M180

La filo de la reĝo [...] ŝin renkontis. FE21 La filo apartenas al la reĝo kiel parenco.

Mi legos poemon de Zamenhof. La poemo apartenas al Zamenhof, ĉar li verkis ĝin.

Tio verŝajne estas speco de ĝardena kreskaĵo! FA3 70 La speco apartenas al la klaso "ĝardena kreskaĵo".

Meze sur la muro pendis portreto de bela juna kaj vivema virino FA2145 La portreto apartenas al la virino, ĉar ĝi montras ŝian aspekton.

Glaso de vino estas glaso, en kiu antaŭe sin trovis vino, aŭ kiun oni uzas por vino. FE 32 La glaso apartenas al vino, ĉar ĝi estas uzata por vino.

Ŝi estas profesoro de matematiko. La profesoreco apartenas al la fako matematiko. Oni povas ankaŭ uzi pri.

La riĉeco de tiu ĉi homo estas granda. FE35 La riĉeco apartenas al la homo, ĉar ĝi estas unu el ties ecoj.

Tiu ĉi vorto havas signifon de mezuro. FE 32 La signifo apartenas al la ideo "mezuro".

Eco

De rilate al ne-aga O-vorto povas montri econ:

virino de meza aĝo M 20 = "mezaĝa virino".

haroj de nedifinita koloro M20 La haroj havis kiel econ nedifinitan koloron.

Proksime de ili staris ankoraŭ alia figuro de triobla grandeco. FA2105 La figuro estis trioble granda.

Konsisto

De rilate al ne-aga O-vorto povas montri konsiston:

Li donis al ŝi bukedon de rozoj. La bukedo konsistis el rozoj (bukedo da rozoj havus iom alian signifon, §12.3.3.2).

Tie malsupre kuŝas Germanujo, kiu iam estis kovrita de plej densa reto de fervojoj kaj kanaloj. FA3 55 La reto konsistas el fervojoj kaj kanaloj.

La ŝipoj staris envolvitaj en fumo de pulvo. FA2110 La fumo konsistis el pulvo.

Origino

De rilate al ne-aga O-vorto povas montri originon aŭ devenon:

Francisko de Asizo = tiu Francisko, kiu devenas de la urbo Asizo

= Francisko el (§12.3.5.2) Asizo

De la flanko (de iu), kaj similaj esprimoj, povas montri originon kun nuanco

de respondeco:

Mi respondis al li, ke mi tion ĉi ne povas konsenti, ĉar ĝi estus mal- modestaĵo de mia flanko. L1153 Mi farus malmodestaĵon (pri kiu mi devus respondeci).

Vi ne rigardos ja ĝin kiel maldelikatecon de mia flanko, se [...] mi de- mandos pri kelkaj neeviteblaj detalaĵoj. M125

Mezuro

Ĉe ne-aga O-vorto, de povas montri mezuron:

La knabo havis la aĝon de nur ses jaroj. FA4 208 La aĝo estis granda je nur ses jaroj.

Vojon de tri tagoj ni iros en la dezerton. Er 8 La vojo estas tiel longa, ke daŭras tri tagojn iri ĝin.

En la daŭro de kelke da minutoj mi aŭdis du pafojn. FE 40 La daŭro estis longa je kelke da minutoj.

Formovo, aparteco

Iafoje de povas montri formoviĝon aŭ apartecon, kiam ĝi rilatas al ne-aga O-

vorto:

Rekta linio estas la plej mallonga vojo de unu punkto al alia. La vojo kondukas for de unu punkto.

En unuhora distanco de nia kabano [...] staris la malgranda pre- ĝejo. FA1232 La kabano kaj la preĝejo estas apartaj je unu horo.

Perverba priskribo de ne-aga O-vorto

Ĉi-antaŭe ĉiuj de-esprimoj rilatis al O-vortoj kiel rektaj priskriboj de ili, sed rilate al ne-agaj O-vortoj de-esprimo ankaŭ povas aperi kiel perverba pri- skribo (§25.1.1) de subjekto:

Tiu libro estas de Karlo. De montras apartenon, posedon. Pli ofte oni uzas aparteni + al: Tiu libro apartenas al Karlo.

Tiuj du arboj estas de malsamaj specoj. De montras ecojn.

Feliĉa vi estas, ho lando, se via reĝo estas de nobla deveno. ft10 De montras originon.

12.3.2.4. De rilate al participo Aktiva participo

Ĉe aktiva participo (§28) kun A-finaĵo aŭ E-finaĵo, de-esprimo havas la samajn signifojn kiel ĉe verbo (§12.3.2.1):

Ni estis vojaĝantaj de lando al lando. = ...vojaĝis de lando al lando.

Ruĝiĝinte de honto ŝi forkuris. = Post kiam ŝi ruĝiĝis de honto...

Neparolu al li antaŭ ol li estos trankviliĝinta de la ŝoko. = ...antaŭ ol li trankviliĝos de la ŝoko.

Aktivaj participoj kun O-finaĵo (§28.3) montras personon (iafoje aĵon), kiu faras, faris aŭ faros agon. Ĉe tiaj vortoj de-esprimo ĉiam montras la sencan objekton de la ago:

Venu, ni atendas vin, Savonto de la mondo. FE 22 La savanto savos la mondon. De montras objekton.

La konfesantoj de unu religio estas samreligianoj. FE37 Ili konfesas unu (saman) religion.

Ĉiuj loĝantoj de regno estas regnanoj. FE 37 Ili loĝas la regnon.

Pasiva participo

Rilate al pasiva participo (§29.1), de plej ofte montras sencan subjekton, aganton:

Ŝi estas amata de ĉiuj. FG 54 Ĉiuj amas ŝin.

Tiu ĉi komercaĵo estas ĉiam volonte aĉetata de mi. FE 25 Mi aĉetas la komercaĵon.

La surtuto estas aĉetita de mi, sekve ĝi apartenas al mi. FE 25 Mi aĉetis la surtuton.

La ŝuldoj de mia filo ne estospagataj de mi. FE 25 Mi ne pagos la ŝuldojn.

Li staras kvazaŭ frapita de fulmo. Rt92 Ŝajnis, kvazaŭ fulmo frapis lin.

La montoj estis kovritaj de neĝo. FA1211 Neĝo kovris la montojn.

La tempo fluis ne rimarkate de ili. FA2146 Ili ne rimarkis la fluon de la tempo.

Ili estas konatoj de mi. Ili estas personoj, kiujn mi konas.

Oni ankaŭ povas uzi fare de, se oni volas tre klare montri, ke temas pri aganto: La infano estis forprenita fare de la patrino. Sed tio malofte estas necesa ĉe pasivaj participoj.

Se oni volas uzi alisignifan de-esprimon ĉe pasiva participo, oni ordinare devas tion montri klare per disde, for de, el de, ekde aŭ simile:

La infano estis forprenita disde la patrino. Oni forprenis ĝin de la patr- ino.

Tiuj riĉaĵoj estas hereditaj el de ŝia avo. Se oni uzus simplan de, la senco estus, ke ŝia avo heredis la riĉaĵojn, sed la intencita senco estas, ke iu heredis ilin de li.

La oficejo estas malfermita ekde la naŭa horo. Ĉi tie ankaŭ simpla de bone funkcius, ĉar apenaŭ estus eble miskompreni.

Kiam la aganto estas spertanto (sentanto), oni ofte uzas al anstataŭ de (§12.3.5.1), precipe ĉe la participo konata.

Sed se la kunteksto malebligas miskomprenon, simpla de povas esti uzata ĉe pasiva participo ankaŭ por alia signifo ol senca subjekto:

Tiam alvenis birdoj nesciate de kie. FA3 29 De montras originon.

Naŭ deprenite de dudek estas dek-unu. M116 De montras formovon.

La hospitalo estas apartigita de la strato per sufiĉe alta krado FA1128 De montras apartigon. Disde la strato estus pli klara ĉi tie.

12.3.2.5. De rilate al A-vorto aŭ E-vorto

De-esprimo, kiu rilatas al A-vorto aŭ E-vorto, povas havi diversajn el tiuj signifoj, kiujn de povas havi ĉe verboj (§12.3.2.1), ĉe agaj O-vortoj (§12.3.2.2) kaj ĉe ne-agaj O-vortoj (§12.3.2.3):

Mia projekto estis tre multe diferenca de tiu ideo pri plibonigoj, kiun Vi havas. L1330 La projekto diferencas de tiu ideo. De montras apartecon.

Ĉu ankaŭ ĉiuj viroj devas posedi ian perfektecon, por akiri al si staton liberan de grandaj suferoj kaj mizero. M 35 De montras apartecon.

Bona estas Romo, sed tro malproksima de nia domo. PE 751 De montras apartecon.

Mi, ebria de feliĉo, alkroĉiĝis al lia kolo. Rt104 De montras kaŭzon.

Niaj okuloj estis plenaj de larmoj. Rt 46 De montras kaŭzon kaj enhavon.

Tio estis prudenta de la flanko de la jura konsilisto. FA1123 De montras originon.

La marŝo daŭris sep horojn ekskluzive de lapaŭzoj. = ...ekskluzivante la paŭzojn. La marŝodaŭro ne inkluzivis la paŭzojn. De montras sencan objekton. Oni ankaŭ povus uzi la finaĵon N: ...ekskluzive lapaŭzojn.

Li scias ĉiujn latinidajn lingvojn escepte de la rumana. = ...se oni esceptas la rumanan. De montras sencan objekton. Oni ankaŭ povas diri ...escepte la rumanan.

Ĉiuj aliaj loĝantoj de la lando staris ĉirkaŭe de lapalaco. FA3 97 = ...en la ĉirkaŭo de la palaco. De montras apartenon, apudecon.

Mi salutas vin nome de mia frato. = ...en la nomo de mia frato. De montras apartenon, posedon.

Ĉe participoj (§12.3.2.4) de tamen havas pli precize limigitajn signifojn.

Ofte E-vorto + de formas esprimon, rolvortaĵon (§12.3.7), kiun oni uzas kvazaŭ unu rolvorteton: dekstre de, escepte de, fare de, fine de, inkluzive de, interne de, ene de, kaze de, kaŭze de, meze de, norde de, sekve de, supre de k.t.p.

12.3.2.6. De rilate al vorteto For

De rilate al for (§14.1.3) montras formoviĝon aŭ apartecon:

For de tie ĉi! FE 26

For de miaj okuloj! Rt29

Ŝi demetis la tukon for de la kapo. M169

Grandaj vojaĝoj kaj longa restado for de mia hejmo estas por mi afero tre malfacila. L2 236

Pronomoj, pronomecaj vortetoj

De-esprimoj povas priskribi personajn pronomojn (§11.1) kaj pronomecajn vortetojn (§15), normale pere de verbo, sed iafoje rekte. La signifoj estas la samaj kiel ĉe ne-aga O-vorto (§12.3.2.3):

Li estas de meza kresko. FE 33 Eco.

Ĝi estas de mi. Aparteno, posedo. Pli ofte oni diras: Ĝi estas mia. Ĝi apartenas al mi.

Ili estas de Francujo. Deveno.

Tiuj estas de ŝi. Aparteno, posedo.

Ambaŭ estas de Japanujo. Deveno.

Mi preferas tiun de Karlo. Posedo.

Tabelvortoj je OM

De-esprimoj povas ankaŭ priskribi tabelvortojn je OM (§14.3.3) montrante konsiston:

Mi volus scii, kiom de la ŝtofo ili jam pretigis! FA1108 La de-esprimo montras, el kio konsistas la kvanto pridemandata.

12.3.3. Da

12.3.3.1. Da — bazaj reguloj

La rolvorteto da ligas kvantan aŭ mezuran esprimon al O-vorta frazparto, kiu montras ion "substancecan" (ion nelimigitan kaj nedifinitan). La kvant- esprimo montras, kiom troviĝas de la substanceca afero:

kvanto "substanco"

unu kilogramo da pano litro da lakto skatolo da rizo amason da komencantoj du milionoj da rubloj iom da valizoj tiom da feliĉo multe da problemoj

Ŝi aĉetis faskon da ligno, iom da nigra pano, [iom] da malbonspeca faruno kaj [iom] da lakto. M182 La vortoj fasko kaj iom montras kvantojn. La da-esprimoj montras, el kio konsistas la diversaj kvantoj.

Por ĉiu aĉetita funto da teo tiu ĉi komercisto aldonas senpage funton da sukero. FE 31

Ha, Dio nin gardu! Kia grandega amaso da oro! FA17

Sur la arbo sin trovis multe (aŭ multo) da birdoj. FE 32

Mi neniam prenas kun mi multon da pakaĵo. FE 35

La riĉulo havas multe da mono. FE 37

Li havas pli da mono, ol li povas kalkuli. PE 655

Nur nun ŝi eksentis, [...] kiom da fortojforprenis de ŝi la malvarmo. M148

Tiu ĉi rivero havas ducent kilometrojn da longo. FE 32

Da-esprimo neniam estas komplemento de ĉefverbo, sed ĉiam rekta pri- skribo de ĉefvorto. Oni ne povas uzi memstarajn da-esprimojn, ekz.: *Sur la tablo troviĝas da butero.* *Ŝi aĉetis da faruno.* Oni devas diri ekz.: Sur la tablo troviĝas iom da butero. Ŝi aĉetis iom da faruno. (Plej ofte oni tamen diru simple: Sur la tablo troviĝas butero. Ŝi aĉetisfarunon.)

Nombrovortoj kaj da-esprimoj

Nombraj vortetoj (§23.1.2) aperas normale sen da kiel rekta priskribo de ĉefvorto:

Tie loĝas du esper antistoj.

Mi havas centpomojn.

Tiu ĉi vilaĝo havas du mil loĝantojn.

Nombrovortoj kun O-finaĵo (§23.2) kiel miliono, miliardo, deko kaj cento tamen bezonas da. Ili aperas kiel ĉefvorto kun da-esprimo kiel priskribo:

Mi havas centon da pomoj. FE14

Tiu ĉi urbo havas milionon da loĝantoj. FE14

Li ĝin forblovas por dudeko da rubloj.

Ne uzu N-finaĵon post da

Post da oni ne povas uzi N-finaĵon, ĉar da-esprimo neniam estas mem objekto. La kvanta esprimo antaŭ da tamen povas esti objekto: Li portas multon da valizoj.

Sed la kvanta esprimo ofte estas kvanta E-vorto (§24.3) aŭ kvanta vorteto (§24.4), kiu ne povas ricevi N-finaĵon, eĉ kiam ĝi rolas kiel objekto:

La riĉulo havas multe da mono. FE 37 = La riĉulo havas multon da mono. (Nepre ne: *La riĉulo havas multe da monon.*)

Kiom da pano vi volas? = Kiel grandan kvanton da pano vi volas? (Nepre ne: *Kiom dapanon vi volas?*)

12.3.3.2. Da — detalaj reguloj

Estas du kondiĉoj por uzi da:

La antaŭa esprimo devas montri kvanton. Ĝi povu esti respondo al la demando "kiom?".

La posta esprimo devas esti laŭsence nelimigita kaj nedifinita.

Alie oni elektu alian rolvorteton, plej ofte de (§12.3.2), sed ankaŭ ekz. el (§12.3.5.2) kaj je (§12.3.1) povas uziĝi, depende de la kunteksto.

Se tute ne temas pri kvanto, mezuro aŭ nombro, sed ekz. pri speco, oni ne uzu da, sed ordinare de (§12.3.2):

Ni manĝis specon de fiŝo. La vorto speco neniam povas esprimi kvanton, mezuron aŭ nombron. Do neniam diru *speco da... *.

Ĉe ni estas manko de akvo. La vorto manko neniam esprimas kvanton, mezuron aŭ nombron.

Pro perdo de kuraĝo ili ne venis. La vorto perdo neniam esprimas kvanton, mezuron aŭ nombron.

Neniam uzu da rilate al A-vorto, eĉ se ĝi esprimas kvanton, mezuron aŭ nombron:

Ni renkontis multajn homojn. (= Ni renkontis multe/multon da homoj.) Kvantaj A-vortoj, multa(j), kelka(j), pluraj k.a., ligiĝas rekte al la mez- urata O-vorto kiel rekta priskribo sen da.

La botelo estas plena de/je akvo. La A-vorto plena ĉiuokaze ne esprimas kvanton, sed staton. Ankaŭ la E-vorto plene ne esprimas kvanton: Tie estasplene de/je homoj. Neniam diru *plena da...* *plene da...*.

Tie ni trovis ĉambron plenan de/je rubaĵoj.

Frazparto kun difinilo (§9) (la, tiu, ĉiu, poseda pronomo...) estas difinita, do limigita kaj individueca (ne-substanceca). Sekve ne uzu da antaŭ tia fraz- parto, sed anstataŭe de el:

Ni manĝis iom de/el la pano.

Ili aĉetis kelkajn botelojn de/el tiuj vinoj.

Persona pronomo (§11.1) ordinare montras unu aŭ plurajn difinitajn individuojn. Tial ne uzu da antaŭ persona pronomo, sed anstataŭe de el:

Ni manĝis iom de/el ĝi.

Ili aĉetis kelkajn botelojn de/el ili.

Se la kvanto aŭ nombro jam estas montrata per nombra vorteto (§23.1) aŭ A-vorto, oni ne uzu da, sed de el:

Ŝi pagis kotizon de cent eŭroj. La vorto kotizo ĉiuokaze ne esprimas kvanton. Sed oni ja povas diri ŝipagis cent eŭrojn da kotizo.

Ni gustumis tre multe de unu vino.

Ili manĝis ĉiom de/el tuta bovo.

Li trinkis iom de/el kelkaj bieroj.

Se unu-nombra O-vorto jam per si mem esprimas klare limigitan kvanton, oni ne uzu da:

Unu tago estas tricent-sesdek-kvinono aŭ tricent-sesdek-sesono de jaro. FE14 Jaro montras per si mem klare limigitan tempon.

Ili fortranĉis duonon de centimetro.

Iuj vortoj foje esprimas kvanton, foje ion alian. La intencita senco decidas, ĉu oni uzu da aŭ alian rolvorteton:

Glaso de vino estas glaso, en kiu antaŭe sin trovis vino, aŭ kiun oni uzas por vino; glaso da vino estas glaso plena je vino. FE 32 Glaso jen montras individuaĵon, jen kvanton. (En la praktiko oni diras preskaŭ ĉiam vinglaso anstataŭ glaso de vino.)

Ili konstruis grandan reton da/de komputiloj. Se la esprimo grandan reton montras, kiom da komputiloj estis, tiam oni diru da komputiloj. Sed se grandan reton montras, kiamaniere la komputiloj interrilatas (en la formo de granda reto), tiam oni diru de komputiloj.

La uzo de da do dependas de tio, kion la parolanto volas diri. Por helpi sin, oni povas imagi demandon, al kiu la frazo povus respondi:

Kiom da soldatoj estis? - Estis grupo da soldatoj!

Kia grupo ĝi estas? - Ĝi estas grupo de soldatoj!

Kiom da rozoj vi volas? - Mi volas bukedon da rozoj!

Kian bukedon vi volas? - Mi volas bukedon de rozoj!

Ofte estas necese atenti, ĉu la posta vorto estas pli grava (^ da), aŭ la antaŭa vorto (^ de). A da B estas B (en A-kvanto), dum A de B estas A (kiu iel rilatas al B): Grupo da soldatoj estas soldatoj (en grupa kvanto). Grupo de soldatoj estas grupo (kiu konsistas el soldatoj). Bukedo da rozoj estas rozoj (en bukeda kvanto). Bukedo de rozoj (aŭ bukedo el rozoj) estas bukedo (kiu konsistas el rozoj).

En esprimoj kun la vorto nombro, oni povas heziti inter da kaj de:

La granda nombro da novaj partoprenantoj ĝojigis min. = La multaj novaj partoprenantoj ĝojigis min. Ili ĝojigis min.

La granda nombro de novaj partoprenantoj ĝojigis min. = La nombro ĝojigis min. Ĝi ĝojigis min.

Ekzemploj kun da, de kaj el

Alportu al mi metron da nigra drapo (Metro de drapo signifus metron, kiu kuŝis sur drapo, aŭ kiu estas uzata por drapo). FE 32 Metro estas jen kvanto, jen unu metron longa mezurilo.

Sur tiuj ĉi vastaj kaj herboriĉaj kampoj paŝtas sin grandaj brutaroj, pre- cipe aroj da bellanaj ŝafoj. FE 34 Aroj ĉi tie montras kvanton.

Antaŭ nia militistaro staris granda serio da pafilegoj. FE38 Granda serio ĉi tie montras kvanton.

Tri estas duono de ses. FE14 Ses estas preciza limigita nombro.

Mi volus scii, kiom de la ŝtofo ili jam pretigis. FA1108 La ŝtofo havas la, kaj montras do individuan limigitan ŝtofon.

La pastro prenos iom el la sango. Lv 4 La sango havas la, kaj montras individuan sangokvanton. Zamenhof tial elektis el. Oni povus ankaŭ uzi de, sed en Biblio el estas konsekvence uzata en tiaj ĉi frazoj.

Oni ne devas restigi iom el ĝi ĝis la mateno. Lv 7 Ĝi montras individuaĵon.

Tie malsupre kuŝas Germanujo, kiu iam estis kovrita de plej densa reto de fervojoj kaj kanaloj. FA3 55 Plej densa reto montras la aspekton, ne la kvanton, de la fervojoj kaj kanaloj.

Mi citos al vi pecon de unu el tiuj leteroj. Peco ĉi tie montras aŭ individuaĵon aŭ kvanton, sed la posta esprimo estas limigita per la vorto unu, tial oni devas uzi de.

Marta [...] rigardis la pecon da ĉielo videblan tra la malgranda fe- nestro. M133 Ĉi tie peco montras kvanton.

Radio da varma sango elŝprucis trans la glacion kiel fontano. FA1182 Radio normale ne montras kvanton, sed pro da ĝi ricevas tian signifon tie ĉi.

En ilia profundo [= en ŝiaj okuloj] estis iom da tia kunsento, kun kia homo matura, [...] rigardas naivan infanon. M 35 Tabelvortoj je A montras specon, ion nelimigitan.

12.3.3.3. Da — nekutimaj uzoj Memstaraj da-esprimoj

Normale da-esprimo staras tuj post sia kvantesprimo, sed okaze da-esprimo staras sola. Tiam normale la kvantesprimo troviĝas en alia loko de la frazo (nekutima vortordo). Iafoje tamen la kvanta vorto estas subkomprenata:

Da reĝidinoj estis sufiĉe multe. FA127 = Estis sufiĉe multe da reĝidinoj.

Da ŝafoj kaj bovoj li havis multe. &2-32 = Li havis multe da ŝafoj kaj bovoj.

Da homoj piedirantaj estas malpli, preskaŭ neniom. M 210 = Estas malpli, preskaŭ neniom, da homojpiedirantaj.

Da pulvo ni havas kiom vi volas. Rt66 = Ni havas tiom da pulvo, kiom vi volas.

Specialaj okazoj

Normale oni ne uzu da antaŭ frazparto difinita per la, tiu(j), ĉiu(j) aŭ poseda pronomo, ĉar tia frazparto montras ion limigitan kaj individuan. Ankaŭ per- sonaj pronomoj reprezentas difinitajn individuojn: ili = la viroj, la knaboj aŭ simile; ĝi = la tablo, la infano, la muziko aŭ simile. Tamen iafoje, en mal- oftaj frazoj, tia frazparto aŭ persona pronomo tamen montras specon. Tiam, tute logike, oni povas uzi da, ĉar la uzo de da ne vere dependas de formalaj reguloj, sed de la efektiva senco:

Provajn numerojn ni elsendos, kiam ni havos sufiĉan nombron da ili. OV160 Ili reprezentas ĉi tie provaj numeroj, ne la provaj numeroj. Ili estas do ĉi tie nelimigita, kaj da estas ĝusta. Ĉi tia uzo de persona pro- nomo pri nedifinita, nelimigita, afero estas tamen sufiĉe malofta. Plej ofte oni do ne uzas da antaŭ personaj pronomoj.

Kvar metroj da tiu ĉi ŝtofo kostas naŭ frankojn. FE14 Ĉi tie temas pri ŝtofospeco (nelimigita afero). Per tiu ĉi oni almontras specimenon de tiu ŝtofospeco. La specimeno estas limigita, sed oni parolas pri la ŝtofospeco ĝenerale, ne nur pri la specimeno. Tial da estas taŭga. Oni povas ankaŭ renversi la klarigon, dirante, ke ĝuste la ĉeesto de da devigas kompreni la frazparton tiu ĉi ŝtofo kiel specan esprimon malgraŭ la difinilo tiu. (Efektive tiu similas ĉi tie al tia, kaj oni povus eble opinii, ke ...da tia ĉi ŝtofo estus preferinda.)

Malnova uzo

En la komenca tempo la reguloj por da estis ankoraŭ nefiksitaj. Tial oni povas en malnovaj tekstoj trovi ekzemplojn, kiuj ne sekvas la regulojn pri

da en PMEG: La nigra maro levis la grandajn pecegojn da glacio alte supren kaj briligis ilin en la forta fulmado. FA185 Pli bone: la grandajn pec- egojn de glacio. Ne temas pri tio, kiom da glacio estis, sed pli vere pri tio, el kio konsistis la grandaj pecegoj. En la sama alineo estis ankaŭ la jena frazo kun de: Ĉirkaŭe naĝis grandaj montoj de glacio, el kiuj [...] ĉiu elrigardis [= aspektis] kiel perlo. FA185

"Da-ismo"

En parola Esperanto disvastiĝis malĝusta maniero uzi da, kiun oni povas nomi "da-ismo". En tiu uzo da ne havas postan esprimon, kies rolon ĝi povus montri. Da ĉesis esti rolmontrilo. Tiam da nur montras, ke la antaŭa esprimo estas kvanta:

*Mi havas multe da.*

*Kiom da vi volas?* Da ĉi tie ne rilatas al la posta vi.

*Ili kunportis tiom da, ke ĉiu povis ricevi iom da.* Iuj diras, ke temas pri ordinara subkompreno:

Mi havas multe da mono. ^ *Mi havas multe da.*

Kiom da viando vi volas? ^ *Kiom da vi volas?*

En tia subkomprenado oni tamen normale forlasas ankaŭ la rolvorteton: Li estas instruisto de lingvoj. ^ Li estas instruisto. Ne: *Li estas instruisto de.* Tial, se oni volas forlasi la vorton post da, tiam oni forlasu ankaŭ da.

Oni do diru simple: Mi havas multe. Kiom vi volas? Ili kunportis tiom, ke ĉiu povis ricevi iom. Vortoj kiel multe, tiom kaj iom estas kvantaj per si mem. Ili neniel bezonas da por povi esprimi kvantan signifon. Nur se oni volas montri, el kio konsistas la kvanto, oni uzu da, sed tiam nepre kun fraz- parto poste.

Eventuale oni povus akcepti esceptokazajn uzojn de memstara da post vortoj, kiuj ne estas per si mem kvantaj, se tio helpas eviti miskomprenon. Ekz.: Mi volas skatolon da. = Mi volas tiom, kiom enhavas skatolo. / Mi volas skatolon. = Mi volas tian ujon. Sed konstanta uzo de memstara da post ĉiu kvantesprima vorto nur pezigas kaj malbeligas la lingvon. En la skriba lingvo memstara da apenaŭ aperas, ĉe bonaj aŭtoroj neniam.

Noto: Tamen indas mencii la poemon "La Velŝipo Magdalena" de William Auld (sendube unu el la "bonaj aŭtoroj"), en kiu aperas (en versio de la poemo verkita aparte por la muzikgrupo Kajto) la da-ismaĵo "trio da" en la buŝoj de krudaj maristoj, de kiuj oni atendas nekleran kaj nenorman lingv- aĵon.

Ŝajnas, ke da-ismo estas simptomo de pli profunda miskompreno. Uzo de memstara da montras, ke oni pensas, ke da apartenas al la antaŭa esprimo, ne al la posta. Tiam la posta esprimo estas ĉefvorto: mi havas multe da mono. Konsekvence oni volas uzi N-finaĵon en tiaj ĉi frazoj, ĉar mono estas nun objekto: *mi havas multe da monon* (simile al: mi havas multan monon). Kaj efektive frazoj kiel *mi havas multe da monon* relative ofte aperas. Kulpas pri tio ĉi interalie multaj lernolibroj, kiuj instruas da kvazaŭ ĝi apartenus ĉefe al la antaŭa vorto. La da-ismo eble rilatas al la tiom-kiom- ismo (§24.5) - ĉiama uzado de kiom kaj tiom anstataŭ kiel kaj tiel por montri gradojn. Eble por la tiom-kiom-istoj (kiuj ofte estas ankaŭ da-istoj) kiom kaj tiom estas unuavice gradaj, kaj tial ili eble sentas, ke oni devas aldoni da por montri, ke temas pri kvanta signifo.

Iuj opinias, ke tia ĉi uzo de kiom/tiom da sen posta O-vorto estas motivata de deziro eviti misaŭdon de kiom tiom kiel kion tion (ĉar da estus sen- senca post kion tion). Tio estas respektinda motivo, sed laŭ mi multe pli taŭga solvo estas uzi kiel/tiel multe (aŭ kiom/tiom multe), se sola kiomtiom povus esti misaŭdata. Tia elturniĝo estas pli klara kaj tute laŭregula. Anstataŭ neniom taŭgas nenia kvanto, se estas risko de misaŭdo. Simile ia kvanto ofte povas laŭbezone anstataŭi la vorteton iom. Ĉiom entute aperas nur tre malofte, kaj tiam ĝi laŭsence nur marĝene distingiĝas disde ĉio(n) en tiaj realaj uzoj, en kiuj iuj emus uzi ĉiom da sen posta O-vorto. Laŭbezone tamen la tuta kvanto estas taŭga kaj klara anstataŭaĵo.

12.3.4. Lokaj rolvortetoj

Lokaj rolvortetoj montras pozicion en spaco, sur surfaco, sur linio, kaj simile. Pluraj el ili estas uzataj ankaŭ pri tempo, ĉar oni ofte bildigas al si tempon kiel linion. Ankaŭ aliajn ideojn oni montras figure kiel poziciojn. Ĉe iuj lokaj rolvortetoj la loka signifo estas la baza signifo, dum aliaj uzoj povas esti pli oftaj en la praktiko.

12.3.4.1. Antaŭ (kaj malantaŭ)

Antaŭ montras pozicion ĉe tiu flanko, kiu estas plej proksima al la parolanto, aŭ ĉe tiu flanko, kiu estas la plej grava, la ĉefa. La antaŭa flanko de homo aŭ besto estas la flanko de la vizaĝo kaj okuloj. La preciza senco de antaŭ do dependas de la perspektivo de la parolanto:

Antaŭ la domo staras arbo. FE8 = Ĉe la antaŭa flanko de la domo...

Vespere antaŭ la pordo haltis veturilo. FA2148

Ni nenion povis vidi eĉ antaŭ nia nazo. FE 33

Antaŭ nia militistaro staris granda serio da pafilegoj. FE 38

Oni metis antaŭ mi manĝilaron. FE 34

Pozicio en sinsekvo

Antaŭ povas ankaŭ montri pozicion en ia sinsekvo, pozicion, kiun sekvas alia. Ofte ĉeestas tiam ankaŭ pure loka signifo:

Mi iras antaŭ vi. FA2 64 Mi iras unue, vi sekvos post mi.

M estas antaŭ N en la alfabeto. Sinsekva antaŭ estas tre simila al tempa antaŭ.

Figura uzo

Antaŭ ofte montras ĉeeston aŭ influon de io grava:

Li tute ne sentis timon antaŭ ŝi. FA255 = ...kiam ŝi ĉeestis.

Mi ne kaŝis antaŭ li eĉ la plej malgrandan cirkonstancon. Rt21 = ...kaŝis, kiam li ĉeestis...

Ili ne havis plu kuraĝon antaŭ la Izraelidoj. Js 5

Mi estas eldonisto, respondeca antaŭ la publiko. M135

La dialektoj kaj provincialismoj iom post iom perdiĝis antaŭ la fortiĝ- anta komuna literatura lingvo.AD 9

Antaŭ povas montri estontecon, kiu kvazaŭ staras antaŭ iu:

Ili havis ja antaŭ si grandan vojaĝon. FA1209

Antaŭ povas montri pozicion pli altan en graveco aŭ rango:

La pliboneco de Esperanto antaŭ Volapŭk estas tiel frapante granda, ke ĝi falas al ĉiu en la okulojn tuj de la unua rigardo. FK 284 Se oni metus la lingvojn en ordo de boneco, Esperanto starus antaŭ Volaptik.

Esperanto devis esti antaŭ ĉio eksterordinare facila. L1245 Facileco estis la plej grava postulo.

Li ne atentas la vizaĝon de princoj, kaj ne preferas riĉulon antaŭ mal- riĉulo.Ij 34

Antaŭ + direktaj rolmontriloj

La bona virino metis antaŭ lin la plej bonajn manĝaĵojn, kiujn ŝi havis. FA115 = ...alpozicio antaŭ li...

Ŝi venis antaŭ la reĝon kaj stariĝis antaŭ la reĝo. ^11 = Ŝi venis al pozicio antaŭ la reĝo kaj stariĝis tie.

La cigno klinis la kapon kaj falis malrapide antaŭ iliajn piedojn, kie ĝi restis senviva. FA168

Marta forprenis la manplaton de antaŭ la okuloj. M159 = ...de pozicio antaŭ la okuloj. Ofte sufiĉas simpla de anstataŭ de antaŭ.

Mi jam ĝis nun... trovus tiun, kiu malaperis de antaŭ miaj okuloj. M142

Ofte antaŭ aperas sen direkta N-finaĵo kvankam temas klare pri movo. La

klarigo estas, ke oni rigardas ion alian kiel efektivan celon de la movo:

Jadvinjo [...] alŝovis al la tablo oportunan brakseĝon kaj metis antaŭ ĝi kelke da libroj kaj sufiĉe grandan nombron da dikaj kajeroj. M 43 = ...metis sur la tablon antaŭ ĝi.... La efektiva celo de la metado, la tablo, estas subkomprenata. Sed ankaŭ la brakseĝo (= ĝi) povas esti rigardata kiel celo, kaj oni tute bone povas uzi metis antaŭ ĝin en tiu frazo.

Tempo

Antaŭ ofte montras tempon pli fruan ol alia tempo. Tiam antaŭ staras antaŭ esprimo de tempo, okazaĵo aŭ ago. Tempa antaŭ estas la malo de tempa post (§12.3.4.9):

Ili ordonis al mi veni antaŭ la vesperiĝo. M8 = ...pli frue ol la vesperiĝo.

Antaŭ tri tagoj mi vizitis vian kuzon. FE20 = Je tri tagojpli frue ol nun...

La pastro, kiu mortis antaŭ nelonge (aŭ antaŭ nelonga tempo), loĝis longe en nia urbo. FE25

Ĉiu diskutota demando estas ja publikigita tri monatojn antaŭ la kon- greso. OV 460

Tempa antaŭ povas ankaŭ stari antaŭ vortoj, kiuj ne per si mem montras tempon, okazaĵon aŭ agon, sed kiuj tamen en la frazo reprezentas ion tian:

Antaŭ la lango laboru la cerbo. PE 802 = Antaŭ laboro de la lango, laboru cerbo.

Tempa antaŭ estas ofte uzata en esprimoj de horo (§23.8): dek minutoj antaŭ la tria k.s.

Antaŭ ol

En iuj okazoj oni uzas antaŭ kune kun ol (§33.7):

Antaŭ subfrazo. Antaŭ mem ne estas enkondukilo de subfrazo, sed nur rolvorteto, kaj do bezonas helpon de vera frazenkondukilo (§33.1).

Antaŭ O-vorteca frazparto, kiam verbo estas subkomprenata. Tiam vere temas pri tuta subfrazo.

Antaŭ I-verbo, ĉar I-verboj estas kvazaŭ subfrazoj (§27.5).

Antaŭ lia alveno ni manĝis. ^ Antaŭ ol li alvenis, ni manĝis.

Mi finos antaŭ ol vi. = Mi finos antaŭ ol vi finos.

En aŭtuno [...] aperadis la migrantaj birdoj kaj ripozadis sur ĝi, antaŭ ol flugi trans la maron. FA4 7

Malantaŭ

Antaŭ + la prefikso MAL (§38.3.7) montras pozicion ĉe la mala flanko kompare kun la antaŭa flanko:

Tuj malantaŭ si ŝi aŭdis viran voĉon. M12 = Tuj ĉe sia dorsa flanko ŝi...

La libristo staris sola malantaŭ la magazena skribtablo. M120 La magazena tablo troviĝis inter li kaj la magazenaj klientoj, kiuj staris antaŭ la tablo.

Malantaŭ la pordo oni aŭdis la voĉon de la malgranda Jadvinjo. M 50 La pordo troviĝis inter la aŭskultanto kaj la voĉo.

Ni lasu la malfeliĉon malantaŭ ni. ^15 Temas pri pasinta okazaĵo, kiu kvazaŭ troviĝas dorsflanke de ni.

La luno iris returne malantaŭ la nubojn. FA2119 = ...al pozicio malantaŭ la nuboj.

Ŝi prenis ankoraŭ el malantaŭ la forno faskon da lignetoj. M8 = ...el pozicio malantaŭ la forno...

Malantaŭ neniam havas tempan signifon. Anstataŭe oni uzas post (§12.3.4.9). Ankaŭ kiam temas pri sinsekvo, oni uzas nurpost. Oni ne diras ekz.: *Li erare metis la finaĵon N malantaŭ tiu vorto.* Tio signifus, ke la N estus kaŝita, ĉar vorto estus skribita sur ĝi. Oni diru: ...post tiu vorto.

Vortfarado

Antaŭ(aĵ)o, malantaŭ(aĵ)o = "(mal)antaŭa flanko/parto (en loka senco)":

Kaj de la antaŭo de la pordego de la eniro ĝis la antaŭo de la interna portiko de lapordego estis kvindek ulnoj. ^40 Iliaj haroj [...] kunvolvitaj sur la malantaŭo de la kapo en formo de bulo, pendis senorde sur la malgrasaj koloj. M112 Ĝi [= la ligna bildo] devis prezenti la Danon Holger kaj estis destinita por ornami la antaŭaĵon de ŝipo. FA2109

Antaŭe = 1. "en pozicio antaŭ io (en sinsekvo), pli frue": La juna knab- ino [...] iris antaŭe. M7 Antaŭe iris kantistoj, poste kordinstrument- istoj. Ps 68 Kiam vi vidis nin en la salono, li jam antaŭe diris al mi la veron. FE24 2. "ĉe la antaŭa flanko" (malofta uzo): Liaj vestoj estis brod- itaj antaŭe kaj malantaŭe. FA3 41

Malantaŭe = "en loko malantaŭ io, ĉe la malantaŭa flanko, en pozicio malantaŭ io": Ili ĉiuj tri devis sidiĝi malantaŭe [en la veturilo], kaj al tio ankoraŭ sur ligna kesto kun fera garnaĵo. FA4169 Ĝi estis la lasta en la vico, kaj baldaŭ ĝi restis je granda distanco malantaŭe. FA2 6 Mi alpinglos malantaŭe la tuketon. ^20

Antaŭen, malantaŭen = "al la (mal) antaŭo": Ilia vizaĝo estis direktita antaŭen. FA1153 Nia afero regule kaj trankvile iras antaŭen. OV387 (= ... progresas.) Ŝi falis malantaŭen. FA3 45 Ne rigardu malantaŭen kaj haltu nenie en la tuta ĉirkaŭaĵo. Gn19

Antaŭa = "troviĝanta antaŭe, ĉe la antaŭo, pli frua": La ĉevalo levis siajn antaŭajn krurojn. / Li reiris sur sian antaŭan lokon. M122 Mi faros en Ĝenevo nenion sen antaŭa konsiliĝo kun vi. L1281

Malantaŭa = "troviĝanta malantaŭe, ĉe la malantaŭo": La nigra hundeto [...] leviĝas supren sur la malantaŭajpiedoj. FA259 La studento eniris tra la malantaŭa pordo. FA3 51

12.3.4.2. Apud

Apud montras proksiman pozicion flanke de io. Normale temas pri la dekstra aŭ maldekstra flanko (ne la antaŭa aŭ malantaŭa), sed iafoje temas pli ĝenerale pri ia flanko. Tiam apud montras simple proksimecon (komparu kun ĉe §12.3.4.3, kiu ankaŭ montras proksiman pozicion):

Tra la fenestro, kiu sin trovas apud la pordo, la vaporo iras sur la korton. FE25 = ...dekstre aŭ maldekstreproksime de lapordo...

Marta rigardis la apud ŝi irantan virinon per nebulitaj okuloj. M100 = ...proksime dekstre aŭ maldekstre de ŝi irantan...

Li staris tutan horon apud la fenestro. FE 26

La artefarita birdo havis sian lokon sur silka kuseno, senpere apud la lito de la imperiestro. FA2 29

La gefianĉoj staris apud la altaro. FE36 = ...proksime de la altaro.

Kio estas tiu granda kastelo, tuj apud la urbo, kun la tiel altaj fe- nestroj? FA1198

Ok tagojn poste estis la varmega batalo apud Prago. Rt46

Apud li mi estas kiel nura komencanto. Figura uzo de apud por esprimi komparon. Se mi starus apud li mi ŝajnus kiel nura komencanto. Iafoje oni uzas ĉe (§12.3.4.3) en simila maniero.

Apud + direktaj rolmontriloj

Ĝian kropon kun ĝiaj plumoj li forigu kaj ĵetu ĝin apud la altaron. Lv1 = ...al loko apud la altaro.

Kaj eliris de apud li ĉiuj, kiuj staris apud li. Jĝ 3

Elparolo

Ial multaj fuŝas la elparolon de apud. La akcento devas esti sur la antaŭlasta vokalo: apud. Ne: *apud*.

Vortfarado

Apuda = "troviĝanta proksime apud io": Ŝi montris per la mano la pordon de la apuda ĉambro. M 95

Apude = "en (flanka) proksimo": Apude kuŝis kelke da salatfolioj kaj kelke da kaŝtanoj. FA1212

12.3.4.3. Ĉe

Ĉe montras pozicion proksiman. La signifo de ĉe tre varias laŭ la kunteksto. Ofte ĉe montras simple lokon ĝenerale sen precizigo de la pozicio.

Estas ofta miskompreno, ke ĉe nepre montras tuŝecon. Fakte ĉe nur montras proksimecon. La diferenco disde apud (§12.3.4.2) estas, ke apud normale montras flankan pozicion (dekstre aŭ maldekstre). En frazoj kun ĉe ofte temas efektive pri intertuŝa proksimeco, sed tion ne montras ĉe, sed la kun- teksto:

Kontraŭe ĉe unu el la muroj staris negranda ŝranketo. M 7 = Kontraŭe tute proksimede unu el la muroj (verŝajne tuŝante ĝin) staris...

Ĉe la angulo de la strato Swieto-Jerska ŝi haltis. M92 Ŝi haltis tute prok- sime de la angulo (verŝajne ne tuŝante ĝin).

Metu la du orajn plektitajn ĉenetojn en la du ringojn ĉe la finoj de la surbrustaĵo. Er 28 La lokoj de la du ringoj estas la finoj de la surbrustaĵo.

La stangoj estu ĉe ambaŭ flankoj de la altaro. Er27

Kiam li estis ĉe mi, li staris tutan horon apud la fenestro. 1

loko en mia hejmo... Ĉe ofte montras ies hejmon aŭ kutiman restad-

lokon.

La rajto loĝas ĉe la venkinto. Rt13

Mi servis ĉe la komerca konsilano. FA3 76

Ĉe botisto la ŝuo estas ĉiam kun truo. PE1156 = En la hejmo de botisto...

En la varmaj landoj la suno radias alian varmegon ol ĉe ni. FA2133 = ...ol en nia (malvarma) lando.

Li ofte venadis en la butikon ĉe la strato Ptasia. M158 Zamenhof normale uzis ĉe strato k.s. por montri troviĝon de domo, loĝadreson k.t.p. Nun- tempe oni preferas en.

La tramo numero 8 de nia urbo haltas ĉepli ol dudek haltejoj.

Kiel maldika ŝi estas ĉe la koksoj! FA144

Okazon kaptu ĉe l' kapo, ĉar la vosto estas glita. PE 525 Tenatan korpoparton oni normale montras per je (§12.3.1).

La maljunaj geedzoj sidis ĉe sia vespermanĝo. FA2120 Ili okupiĝis pri la vespermanĝo.

Baldaŭ seriozeco anstataŭis ĉe ŝi la momentan gajecon. M47 = ...en ŝia spirito...

La diritan dogmon [...] ni trovas en formo konforme esprimita nek ĉe Kristo, nek ĉe Mozeo, nek ĉe iu alia, - ni trovas ĝin nur ĉe Hillel. OV 331 = ...nek en la diroj de Kristo, nek en la profetaĵoj kaj leĝoj de Mozeo, nek en tio, kion diris aŭ skribis iu alia, - ni trovas ĝin nur en la instruoj de Hillel.

Kopirajto ĉe la aŭtoro/ĉe la eldonejo. = La kopirajto troviĝas ĉe... La kopirajto apartenas al... Kutima (mallongigita) enskribo pri kopirajto en libroj k.s.

Se lin kompari kun la nuna reĝo, li estis Apolono ĉe Satiro!H14 = ...li estis kiel Apolono kompare kun Satiro. Ĉi tie ĉe estas uzata figure por montri komparon. Oni imagas lin en la proksimo de Satiro. Oni ankaŭ povas uzi apud (§12.3.4.2) tiumaniere.

Tempo

Ĉe povas ankaŭ montri proksimegecon tempan:

Ĉe la komenco de la tagiĝo la tuta arbaro aperis bele kovrita de prujno. FA3 32 = Kiam komencis tagiĝi...

Ĉe la efektiva najtingalo oni neniam povas antaŭkalkuli, kio venos, sed ĉe la artefarita birdo ĉio estas difinita. FA2 29 = Kiam la efektiva najtingalo kantas... kiam la artefarita birdo kantas...

Li estas tre ekkolerema kaj ekscitiĝas ofte ĉe la plej malgranda bagatelo. FE41 = ...kiam okazas laplej malgranda bagatelo.

Ĉe ĉiu vorto, kiun vi diros, el via buŝo eliros aŭ floro aŭ multekosta ŝtono. FE15 = Samtempe kiel ĉiu vorto...

Ĉe ĉiuj viaj krimoj vi estas ankoraŭ sanktulo en komparo kun la patromortiginto. Rt131 Ĉi tie estas ankaŭ ideo de kontrasto. Oni ankaŭ povus uzi malgraŭ (§12.3.6.6).

Por montri horon oni tamen ne uzas ĉe, sed ĉiamje (§12.3.1). Ĉe + direktaj rolmontriloj

Estus tute logike uzi de ĉe, al ĉe, kaj ĉe + N-finaĵon, por montri moviĝon de aŭ al pozicio proksima. Normale tamen simpla de, al aŭ N-finaĵo per si mem sufiĉas. Efektive ĉe nur montras, ke temas pri loko proksima, kaj do apenaŭ aldonus ion gravan al la signifo:

Ŝi leviĝis meze de la nokto kaj prenis mian filon de ĉe mi. Rĝ13 = ...de pozicio ĉe mi. Simpla de mi sufiĉus.

Ŝiprenis mian filon al ĉe si. = ...alpozicio ĉe si. Sufiĉus al si.

Movu la ŝrankon ĉe la muron. Sufiĉus al la muro.

Ŝi transloĝiĝis ĉe sian fratinon. Sufiĉus al sia fratino.

Zamenhof neniam uzis ĉe + N-finaĵon, sed preferis al (sen ĉe) por esprimi moviĝon al la proksimo de io. Tial multaj rigardas uzon de ĉe + N-finaĵo kiel eraron. Estas tamen klare, ke ĉe + N-finaĵo neniel estas mallogika aŭ kontraŭgramatika, same kiel de ĉe (ja uzita de Zamenhof). Estas ankaŭ klare, ke simpla al plene sufiĉas. Ĉiu do rajtas mem decidi, ĉu uzi ĉe + N- finaĵon aŭ simplan al en tiaj ĉi okazoj.

12.3.4.4. Ĉirkaŭ

Ĉirkaŭ montras pozicion ĉiuflanke de io. (Tute ne devas esti rondforma pozicio malgraŭ la simileco kun la vorto cirklo.) Ofte ĉirkaŭ montras nur pli-malpli enferman pozicion:

La rabistoj sidis en rondo ĉirkaŭ la fajro. FA268 = ...ĉiuflanke de la fajro.

Miloj da kuloj svarmas ĉirkaŭ la malgranda tendo. FA1225

La alumeto eligis varman helan flamon, [...] kiam ŝi tenis ĉirkaŭ ĝi sian maneton. FA2113

Ĉirkaŭ lia buŝo kaj liaj okuloj estis plene de sulkoj. FA3139

Ŝiaj longaj belegaj haroj senorde ondiĝadis ĉirkaŭ la bela kapo. FA1176

Vinberbranĉoj volvis sin ĉirkaŭ altaj kolonoj. FA151

Ŝi kuŝis kun rideto ĉirkaŭ la buŝo. FA2 91 La rideto estis en tiu parto de la vizaĝo.

La tero rondiras ĉirkaŭ la suno. Oni povas ankaŭ diri: La tero ĉirkaŭ- iras la sunon.

Oni vidis [...] grandan akvon, kiun trafluis rivero, kiu serpentumis ĉirkaŭ arbaro. FA2 4

Du pentraĵoj [...] kolektis ĉirkaŭ si amason da admirantoj. FA1222

Ĉirkaŭ + direktaj rolmontriloj

Foriru de ĉirkaŭ la loĝejo de Korah. Nm16 = Foriru de pozicio ĉirkaŭ... Ankaŭ simpla de sufiĉas.

Siajn brakojn ŝi metis ĉirkaŭ mian kolon. FA1235 = ...alpozicio ĉirkaŭ mia kolo.

Ŝi sidigis lin en la glitveturilo apud si kaj metis ĉirkaŭ lin la pelton. FA2 54

Ŝi frotis denove unu alumeton je la muro; ĝi ĵetis ĉirkaŭ sin vastan lumon. FA2114

En la ĉi-antaŭaj ekzemploj temas pri moviĝo al pozicio ĉirkaŭ io. Tio estas la normala uzo de loka rolvorteto + direkta N-finaĵo. Sed oni uzas ĉirkaŭ + N-finaĵon ankaŭ por montri moviĝon al loko, kiun oni atingas per ĉirkaŭ- movo ĉirkaŭ io alia:

Ŝi dancis ĉirkaŭ la angulon de la preĝejo, ĉar ŝi ne povis halti. FA2100 Ŝi dancis al la alia flanko de la preĝeja angulo per ĉirkaŭmovo. La celo de la moviĝo do ne estas pozicio ĉirkaŭ la angulo, sed pozicio ĉe la alia flanko de la angulo.

Ĉirkaŭ la mondon iras la vojaĝo. La vojaĝo iras kompletan rondiron, kaj revenas al la komenca loko.

Komparu kun similaj uzoj de preter (§12.3.4.10), tra (§12.3.4.14), trans (§12.3.4.15) kaj kontraŭ (§12.3.4.8).

Proksimumeco

Antaŭ tempaj vortoj ĉirkaŭ montras proksimuman tempon, ĉu antaŭ, ĉu post tempopunkto (eventuale kaj antaŭ, kaj post tempopunkto):

Ĉirkaŭ la mateno la ventego finiĝis. FA189 = Proksimume je la mateno...

La granda persekutado [...] furiozis plej kruele ĉirkaŭ la mezo de la de- kkvara jarcento. ^6

Ĉirkaŭ la uniia horo posttagmeze Marta estis denove sur la trotu- aro. M134

Ĉirkaŭ montras proksimumecon ankaŭ kune kun nombrovortoj: ĉirkaŭ tridek eŭroj, ĉirkaŭ cent jaroj k.s. Tiam oni ofte uzas la skriban mallongigon ĉ.: Tiu libro havas ĉ. 1200paĝojn. = ...ĉirkaŭ 1200.... Legu pli detale pri tia uzo en la klarigoj pri nuanciloj de nombraj kaj kvantaj vortoj en §23.6.

Vortfarado

Ĉirkaŭa = "troviĝanta ĉirkaŭ io": Li havis pacon kun ĉiuj ĉirkaŭaj landoj. Rĝ14

Ĉirkaŭe = "ĉiuflanke de io": Ĉirkaŭe regis mallumo. FA3 36 Supre sur ĝi li aranĝis ĉirkaŭe tintilojn. FA217 Ĉiuflanke ĉirkaŭe ĝi estis kovrita per verda ŝtofo. FA2 44 La kuracisto rigardis ĉirkaŭen. M194 Ardis karboj en tia kvanto, ke [...] ilipovu nur eligi ĉirkaŭen agrablan varmon. M147

Ĉirkaŭi = "esti en ĉirkaŭa pozicio, teni ĉirkaŭe, iri al pozicio ĉirkaŭa": La ĝardenon ĉirkaŭis fera krada barilo. FA2149 Per la brako ŝi ĉirkaŭis la malgrandan talion de la infano. M 9 Saul kun siaj homoj penis ĉirkaŭi Davidon kaj liajn homojn, por kapti ilin. Sm123

Ĉirkaŭigi = "kovri ĉiuflanke, almeti ion ĉiuflanke": Vi ĉirkaŭigus vian kolon per travidigaj puntoj. M155

12.3.4.5. Ekster

Ekster montras pozicion malinterne de io, ĉe la malinterna (ekstera) flanko de io:

Mi staras ekster la domo, kaj li estas interne. FE 26 = Mi staras malinterne de la domo, kaj li estas en la domo.

Li loĝas ekster la urbo. FE 31

Ekster la pordo atendas niaj amikoj. = Ĉe la malinterna flanko de la pordo... La interna flanko de pordo estas tiu flanko, kiu estas interne de la domo aŭ ĉambro. La malo de ekster pordo do ne estas en pordo, sed interne de pordo (interne de la domo aŭ ĉambro).

Figura uzo

Kian konstantan ĉiujaran sumon da mono ni devas havi, por ke la estonteco de nia afero estu tute ekster danĝero. OV125 = ...tute ne en danĝ- ero.

Ne zorgupri tio, kio estas ekster via scio. PE998 = ...pri kio vi nenion scias.

Clemency Newcome, tute ekster si de rido [...] apogis la kapon sur la maldekstra brako. BV 25 Ŝi ne povis regi sin pro rido. Ŝi estis kvazaŭ ekster sia propra korpo.

Li tre diligente laboras ankaŭ ekster la oficialaj laborhoroj. Li laboras en alia tempo ol la laborhoroj. Tempa ekster estas tre malofta.

Ekster anstataŭ krom

Zamenhof iafoje uzis ekster anstataŭ krom, kaj en la signifo de escepta krom (§12.3.6.3), kaj en la signifo de aldona krom (§12.3.6.3):

Ekster la nomo sen ia fondo kaj ekster laŭdaj reklamoj ĝi nenion en si enhavas. OV263 = Krom la nomo... krom laŭdaj reklamoj... Esceptaj krom.

Mi en vakstolaj paketoj alportadis al la homoj nenion ekster trompaĵo kaj malveraĵo. BV 46 = ...krom trompaĵo kaj malveraĵo. Escepta krom.

Ekster tio el la diritaj vortoj ni povas ankoraŭ fari aliajn vortojn, per helpo de gramatikaj finiĝoj kaj aliaj vortoj. FE30 = Krom tio... Aldona krom.

Ekster la respondo letera, ni poste donos al vi ankaŭ pli vastan re- spondon en nia gazeto. OV104 = Krom la respondo letera... Aldona krom.

Ekster havas normale nur pozitivan signifon, dum krom (§12.3.6.3) povas havi jen pozitivan, jen negativan signifon. Ekster anstataŭ krom estas nun- tempe tre malofta.

Ekster + direktaj rolmontriloj

Ŝi [...] ekiris tute sola ekster lapordegon al la rivero. FA256 = ...ekiris tute sola alpozicio ekster lapordego...

Mi venigis ilin ĉiujn ekster danĝeron. FA3152 = ...al situacio, kie ne ekzistis danĝero.

Feliĉe mi sukcesis ekbruligi la fajron, mi vidis la ruĝan flamon, mi savis min ekster la pordon, sed tie mi falis kaj restis kuŝanta. FA3152 = ...mi savis min al loko ekster la pordo...

Ekster + direkta N-finaĵo estas iom aparta, ĉar la vorto post ekster ne estas la celo de la movo. La signifo ŝajnas fakte pli demova ol almova. Tia uzado estas tamen tute logika. En ekz. ekster la domon la celo estas ekster la domo, ne la domo. Tute same en ekz. en la domon la celo ne estas la domo, sed en la domo. Anstataŭ ekster + N oni povas ofte uzi el (§12.3.5.2).

Vortfarado

Ekstere, ekstera = "ekster la afero, troviĝanta ekstere": Starante ekstere, li povis vidi nur la eksteran flankon de nia domo. FE 31 (Ofte oni vidas la erarajn formojn *eksterna* kaj *eksterne* pro konfuzo kun interna, interne.)

Ekster(aĵ) o = "ekstera parto, flanko aŭ spaco": La ekstero de tiu ĉi homo estas pli bona, ol lia interno. FE31 Tiu domo [...] havis eksteraĵon mal- novan kaj malgajan. M 6

12.3.4.6. En

En montras internan pozicion. Kompleta enfermiteco ne estas necesa. Ofte estas nur parte interna pozicio. Oni uzas en ankaŭ pri lokoj, kiujn oni rigardas kiel spacojn, kvankam vere ili estas surfacoj:

En la ĉambro sidis nur kelke da homoj. FE32 = Interne de la ĉambro...

Skatolo, en kiu oni tenas plumojn, estas plumujo. FE 40

En la poŝo de mia pantalono mi portas monujon. FE 40

Marta havis nur unu penson en la kapo. M 67

En mia skribotablo sin trovas kvar tirkestoj. FE 31

En la kandelingo sidis brulanta kandelo. FE 40 La kandelo estas nur parte en la ingo.

Li kuŝis en la lito. FA3144 Kuŝi en lito = kuŝi sub la litkovraĵo. Kuŝi sur lito = kuŝi sur la litkovraĵo.

Li sidis komforte en sia fotelo. Oni sidas en fotelo, brakseĝo aŭ apogseĝo, ĉar ili havas brakojn, kiuj parte enfermas, sed oni sidas sur seĝo.

Sur la perono staris juna virino en funebra vesto. M 4 Oni diras, ke homo estas en vestaĵoj aŭ en vesto (eĉ en ŝuoj), kaj ke vestaĵoj estas sur homo. Homo tamen ne estas "en ĉapelo" aŭ "en ĉapo" (sed ĉapelo aŭ ĉapo ja estas sur kapo aŭ sur homo). Oni parolas ankaŭ pri homo kun ia vestaĵo.

La malfeliĉa infano forkuris kaj kaŝis sin en la plejproksima arbaro. FE 21 Arbaroj k.s. estas rigardataj kiel spacoj.

Mi konas neniun en tiu ĉi urbo. FE 28 Urboj kaj simile estas rigardataj kiel spacoj.

La rusoj loĝas en Rusujo kaj la germanoj en Germanujo. FE 40 Landoj k.s. estas rigardataj kiel spacoj.

Mi vojaĝas en Hispanujo. FE 26

La kuraĝa maristo dronis en la maro. FE 37

La suno rebrilas en la klara akvo de la rivero. FE 42

La ĉefa masto rompiĝis en la mezo kiel kano. FA189 Oni ankaŭ povus uzi ĉe.

En la kota vetero mia vesto forte malpuriĝis. FE 39 La vetero troviĝis ĉie ĉirkaŭe. Simile oni diras en nebulo, en pluvo, en hajlado, en neĝado, en ŝtormo, en fulmotondro k.t.p.

Tempo

Ofte oni bildigas al si tempon kvazaŭ spacon, kaj uzas en. La "interno" de tempoperiodo estas inter la komenco kaj la fino de la periodo:

En la tago ni vidas la helan sunon, kaj en la nokto ni vidas la palan lunon kaj la belajn stelojn. FE10 = Post la komenco de tago, kaj antaŭ ĝia fino...

En somero ni veturas per diversaj veturiloj, kaj en vintro ni veturas per glitveturilo. FE 34

En unu tago, kiam ŝi estis apud tiu fonto, venis al ŝi malriĉa virino. FE15 En ofte montras tempon necesan por kompletigi ian agon:

Vi forgesos nin en ses monatoj! BV 22 Plej malfrue post ses monatoj la for- geso estos kompleta.

Mi finos la tutan libron en kvar tagoj. FE14 La legado daŭros maksimume kvar tagojn.

Tiu ĉi fervojo estas konstruota en la daŭro de du jaroj. FE 25

Tempa en similas al dum (§12.3.6.2), sed en prezentas tempon kiel punkton (eĉ se temas pri longa tempo). Dum montras daŭron. Tempa en povas stari nur antaŭ tempa esprimo, sed dum povas stari ankaŭ antaŭ esprimo de ago: Tio okazis dum mia loĝado en Romo. Ne: *...en mia loĝado...*. Oni ja diras en ies ĉeesto foresto, sed tiam en ne montras tempon, sed cirkonstancon (kvazaŭ lokon).

Dum ne povas montri tempodaŭron necesan por plenumi ion. La jena ek- zemplo montras tiun diferencon: Li parolis dum kvin minutoj, sed vane, ĉar tiajn demandojn oni ne povas respondi en kvin minutoj.

Ankaŭ tra (§12.3.4.14) kaj por (§12.3.6.9) povas montri tempon.

Figura uzo

En estas uzata en multegaj figuraj esprimoj, kiuj havas pli aŭ malpli da simileco kun la baza pozicia signifo de en. Oni uzas figuran en precipe pri formoj, statoj kaj situacioj:

La rabistoj sidis en rondo ĉirkaŭ la fajro. FA2 68 La grupo de sidantaj homoj havis rondan formon.

La domo forbrulis en helaj flamoj. FA4 31 Temas pri la stato de la domo, sed estas ankaŭ loka signifo. La domo troviĝis ene de la flamoj.

La birdoj alflugis en grandaj amasoj. FA1177 Alflugis grandaj amasoj da birdoj.

Kelke da scienculoj sidis en vigla interparolado. FA1119

Danĝere estas lin lasi plu en tia libereco. H113

Laboru ĉiam en plena unueco, en ordo kaj konkordo. OV 410

Mi vivas kun li en granda amikeco. FE 35

Li estas hodiaŭ en kolera humoro. FE 31

Ĉu mi eble povas en ia maniero helpi al vi? FA3 93

Gideon, filo de Joaŝ, mortis en tre maljuna aĝo. Jĝ 8

Ofte la ŝipo estis en danĝero. FA3128

Oni parolas en Esperanto. L1150 La vortoj troviĝas "ene" de la lingvo.

Diru al mi la prezon en eŭroj. La prezo estu esprimita per eŭroj. Oni ankaŭ povus uzi per.

En tiaj okazoj ni uzus la finiĝon "n ". FE 28

Mi ne konsentas kun li en tio. M2 Aŭ ...pri tio.

Neniu supozis en li la farinton. BV 21 = Neniu supozis, ke li estas la far- into. La farinto kvazaŭ troviĝis (kaŝite) en li.

Laŭ la opinio de la gentaj ŝovinistoj patriotismo konsistas en malamo kontraŭ ĉio, kio ne estas nia. OV 382 Temas pri la esenca parto de io abstrakta. Por konkreta konsisto oni ordinare uzas el (§12.3.5.2): Lia

pakaĵo konsistis el granda barelo. FA4 214

En + direktaj rolmontriloj

Li eliris el la dormoĉambro kaj eniris en la manĝoĉambron. FE31 = ...al la interno de la manĝoĉambro.

La kuracisto konsilis al mi iri en ŝvitbanejon. FE 40

Ĉe la enirejo en la templon li faris kvarangulajn fostojn el oleastra ligno. Rĝ18 = Ĉe la enirejo, tra kiu oni iras por veni al la interno de la templo...

Venis al mi en la kapon feliĉa penso. M 77 = Aperis en mia kapo feliĉa penso.

Sablero enfalis en mian okulon. FE 41

Multaj birdoj flugas en la aŭtuno en pli varmajn landojn. FE 32

La kaleŝo enveturis en la korton. FE 38

Ni disiĝis kaj iris en diversajn flankojn: mi iris dekstren, kaj li iris mal- dekstren. FE 28

En + N-finaĵo ofte montras "moviĝon" al nova formo aŭ stato, la rezulton de stata aŭ forma ŝanĝiĝo:

Se mi povus aliformiĝi en ion, mi volus esti tia ĉarma alaŭdo! FA1136

Dio ŝanĝis la malbenon en benon. Neĥ13

La malgranda Tuk enfalis en profundan dormon, kaj tio estis bonefika por li. FA2133

La libroj estis tradukitaj en ĉiujn lingvojn. FA2 24 Oni kvazaŭ movis la en- havon de la libroj de unu lingvo en ĉiujn aliajn.

Venis la servisto kaj dishakis la arbon en malgrandajn pecojn. FA2 48

El malantaŭ la longa tablo, kiu dividis la magazenon en du partojn, el- kuris juna viro. M 78

Iafoje oni uzas al (§12.3.5.1) por rezulto de ŝanĝiĝo. Zamenhof uzis ankaŭ je (§12.3.1).

Vortfarado

Ena = "interna": La ena flanko de la domo ne estis same luksa kiel la ek- stera.

Ene = "interne": Ene la domo aspektis tute alie. Ene de la ĉambro trov- iĝisgaja kompanio. (= En la ĉambro... Interne de la ĉambro...)

Enen = "al la interno": La infanoj kuris enen al la atendanta manĝo.

Enigi = "enmeti": Ŝi [...] enigis la manojn en la harojn. M196

Eniĝi = "iri/veni/moviĝi en la mezon de io": La ĉevaloj de Faraono kun liaj ĉaroj kaj rajdantoj eniĝis en la maron. Er15

12.3.4.7. Inter

Inter montras pozicion, ĉe kies flankoj troviĝas du aŭ pli da aliaj aferoj. Se temas pri du aferoj, ili troviĝas ĉe du kontraŭaj flankoj. Inter estas iasence la malo de ĉirkaŭ (§12.3.4.4). Inter normale povas stari nur antaŭ multe- nombra esprimo, aŭ antaŭ du (aŭ pluraj) frazpartoj ligitaj per kaj:

Sur la kameno inter du potoj staras fera kaldrono. FE25 La potoj staras dekstre kaj maldekstre de la kaldrono, aŭ antaŭe kaj malantaŭe, aŭ simile.

En la plej supra parto de alta domo, inter kvar nudaj muroj, ŝia infano tremis de malvarmo. M 92 La muroj troviĝas kvarflanke ĉirkaŭ la infano.

Tre proksime de la pordo staris granda fojnamaso, kaj inter ĝi kaj la domo troviĝis malgranda stalo. FA114 Unuflanke de la stalo estis la fojnamaso, aliflanke la domo.

Li rampis en la angulon inter la muro kaj la marmora monumento kaj endormiĝis. FA1217 Unuflanke de la angulo troviĝis la muro, aliflanke la monumento.

Ekvadoro troviĝas inter Kolombio, Peruo kaj Pacifiko. La du landoj kaj la maro triflanke komplete enfermas Ekvadoron.

Ligo, simileco, reciproka rilato

Al la baza signifo de inter povas aldoniĝi nuanco de ligo, simileco aŭ re-

ciproka rilato (amika, malamika aŭ neŭtrala):

Ni vojaĝis inter Romo kaj Pizo. Logike la frazo nur diras, ke ni troviĝis ie inter la du urboj vojaĝante ien. Sed praktike la frazo signifas nepre, ke la vojaĝo deiris ĝuste de Romo kaj celis ĝuste Pizon. Oni ankaŭ povas diri de Romo al Pizo. Inter estas pli bona, se temas pri veturado en ambaŭ direktoj: Li loĝas en Bratislavo kaj laboras en Vieno. Tial li ĉiu- tage veturas inter tiuj du urboj.

La simileco inter la malgaja sorto de la knabino kaj ŝia propra sorto vekis en ŝi varmegan kunsenton. M103

Ili estis tre amikaj inter si. BV 58 Ĉi tie inter si egalas al unu al la alia (§23.1.3).

Ni deziras nur krei ligantan ponton inter la gentoj. OV 378 La ponto troviĝu inter la gentoj kiel ligo.

Neniam ĝis nun okazis inter ili ia malpaceto. FA4173

Diseco, malsimileco

Inter povas ankaŭ esprimi disecon aŭ malsimilecon:

Inter faro kaj rakonto staras meze granda monto. PE 855 Granda monto disigas ilin.

Ankoraŭ antaŭ 50 jaroj inter la Japanoj kaj Eŭropanoj ekzistis ŝajne kolosa malsameco. OV 348

Inter sinjoro Eduardo kaj mi ekzistis diferencoj grandegaj. M153

Alternativoj

Iafoje inter montras alternativojn (du aŭ pli da elektebloj):

Ĉu estas tiel malfacile elekti inter la ĉielo kaj la infero? Rt73

Inter amikoj viaj elektu la plej saĝajn. H131

En la batalo inter honoro kaj amo ŝi decidis por la dua. Rt88

Nepreciza inter

Iafoje inter montras malpli precize difinitan pozicion kune kun iaj aferoj aŭ

en iaj cirkonstancoj:

Li [...] vidis larmojn, kiuj tremis inter ŝiaj okulharoj. FA1194 La larmoj troviĝis en diversaj pozicioj pli-malpli inter la haroj.

Inter fremdaj ŝi estas edzino-anĝelo, kun la edzo ŝi estas demono kruela. PE752 = En la ĉeesto de fremdaj homoj...

Inter lupoj kriu lupe. PE 289 = Kiam vi troviĝas kune kun lupoj, kriu lupe.

Inter la plej grandaj korpaj suferoj li ne forgesis nian aferon. OV 71 = Kiam li suferis de laplej grandaj korpaj suferoj...

Aparteno al grupo

Inter povas montri apartenon al grupo. Tio similas al la ĉi-antaŭe montrita malpreciza inter. Iafoje temas pri efektiva pozicio pli-malpli inter la aliaj membroj de la grupo, alifoje la signifo estas pure apartena:

Inter niaj amikoj ne trovas sin ankoraŭ grandaj riĉuloj. OV128 = Grandaj riĉuloj ankoraŭ ne apartenas al nia amikaro.

Ŝi tamen havis la senton, ke unu inter ili mankas. FA257 = ...ke unu membro de ilia grupo mankas.

Inter aliaj aferoj tiu ĉi malfeliĉa infano devis du fojojn en ĉiu tago iri ĉerpi akvon en tre malproksima loko. FE13 La akvoĉerpa tasko estis nur unu el tuta grupo de taskoj.

inter piuloj ne mankas pekuloj. PE131 = Ankaŭ al la grupo piuloj apartenas pekuloj.

La rolvorteto el havas iom similan uzon (§12.3.5.2). Inter ĉe unu-nombra vorto

Normale ne havas sencon uzi inter antaŭ sola unu-nombra vorto. Ekz. *inter domo* ne havas sencon. (Se temas pri la interno de domo, oni devas diri en domo interne de domo.)

Zamenhof tamen iafoje uzis inter antaŭ sola unu-nombra vorto por esprimi grupapartenon aŭ por esprimi disigon de substanco en partojn. Tia uzo tamen ne estas imitinda:

Vi elserĉu inter la tuta popolo homojn bravajn. ^18 Pli bone el la tuta popolo.

Kial malaperu la nomo de nia patro el inter lia familio, ĉar li ne havis filon?Nm 27 Prefere oni uzu la pli simplan esprimon el lia familio.

Kaj Dio diris: Estu firmaĵo inter la akvo, kaj ĝi apartigu akvon de akvo. Gn1 Uzu en la akvo.

Se vi pistos malsaĝulon en pistujo inter griaĵo, lia malsaĝeco de li ne apartiĝos. SS 27 Pli bone kune kun griaĵo aŭ en griaĵo.

Iafoje povas havi sencon uzi ordinaran lokan inter + ĉiu + solan unu- nombran grupan esprimon: Inter ĉiu domparo/domduopo staris malgranda arbo. Temas pri ĉiuj interspacoj en vico de apudaj domoj. Oni ankaŭ povas diri: Inter ĉiu domo kaj la sekva staris malgranda arbo.

Inter + direktaj rolmontriloj

Ŝi iris inter la tulipojn. FA1149 = ...al loko inter la tulipoj.

La suno lumis inter la delikatajn bonodorajn foliojn. FA2123 = ...al loko inter la folioj.

Kien ajn la luno povis lumi tra inter la arboj, li vidis plej ĉarmajn mal- grandajn elfojn. FA163 La lumo iris de la luno, pasis inter la arboj, kaj pludaŭris.

Inter la mano ĝis la buŝo ofte disverŝiĝas la supo. PE 582 Normale oni dirus Inter la mano kaj la buŝo..., sed ĉi tie Zamenhof elektis nekutime ĝis anstataŭ kaj por montri, ke io okazis dum movo de mano ĝis buŝo.

El inter la branĉoj ili sonigas sian voĉon.Ps104 Ili (birdoj) sidas inter la branĉoj, kaj ilia voĉo iras el tiu loko.

Tempo

Inter povas montri neprecizan tempopunkton post unu tempo, kaj antaŭ alia:

Estis inter la sepa kaj oka horo vespere. M 200 Estis ia tempo- punkto/minuto post la sepa horo, sed antaŭ la oka.

Tio okazis inter lundo kaj vendredo.

Se temas pri tuta periodo, oni uzas normale de (§12.3.2.1) + ĝis (§12.3.5.3):

de lundo ĝis vendredo.

Proksimumeco

Se inter staras antaŭ du nombroj, ĝi montras proksimumecon: inter dek kaj dudek = ia nombro pli alta ol (aŭ eble egala al) dek, sed malpli alta ol (aŭ eble egala al) dudek. Laŭ multaj ĉi tia inter-esprimo ekskluzivas la ek- stremojn (dek kaj dudek): devas esti ia nombro ĝuste inter ili, ne ili mem. Sed kiam la efektiva signifo estas proksimuma, oni ne povas nomi pre- cizajn limojn:

Por aĉeti ĝin vi devas pagi inter 100 kaj 200 eŭrojn. Vi devas pagi minimume 100 kaj maksimume 200 eŭrojn.

Legu pli detale pri tiaj nuanciloj de nombraj kaj kvantaj vortoj en §23.6. Vortfarado

Intera = "troviĝanta inter aliaj similaj aŭ samspecaj aferoj": El la tri domoj la intera domo [= la domo, kiu troviĝas inter la du aliaj] apartenas al mi.

Intere = "en intera pozicio": Intere de la arboj staris urso.

Intero = "spaco aŭ tempo inter du aŭ pli da aferoj": La intero de la du domoj estis tre malvasta.

Interaĵo = "intera parto, kiu troviĝas inter aliaj partoj de la sama afero":

La dekstra kaj maldekstra partoj de la aparato estas kompreneblaj, sed la interaĵo estas tre stranga.

Ne konfuzu intera, intere, intero, interaĵo kun interna, interne, interno, internaĵo, kiuj egalas al ena, ene, eno, enaĵo respektive.

12.3.4.8. Kontraŭ

La baza signifo de kontraŭ estas "inversa direkto". Pozicio kun direkto

Kontraŭ povas montri pozicion de io, kies antaŭa flanko estas direktita al io alia, precipe al ties antaŭa flanko. La du aferoj havas do siajn antaŭajn flankojn direktitaj en inversaj direktoj kun spaco inter la du aferoj:

La reĝo sidis sur sia reĝa trono en la reĝa domo, kontraŭ la enirejo de la domo. Es 5 = ...fronte al la enirejo vidalvide al la enirejo...

Ŝi sidis senmove kontraŭ la estingiĝanta fajrejo kaj meditis. M13 Ŝia antaŭa flanko estis turnita al la fajrejo.

Aranĝis sin la Izraelidoj kaj la Filiŝtoj, fronton kontraŭ fronto. Sm117

La pordegoj de la interna korto estis kontraŭ la pordegoj norda kaj orienta. ^40

Li mezuris la longon de la konstruaĵo kontraŭ la placo, kiu estis mal- antaŭe. ^41 Li mezuris tiun flankon, kiu estis direktita al la placo.

Inter lapasejoj [...] estispinta roko sur unu flanko kajpinta roko sur la dua flanko [...]. Unu roko elstaris norde kontraŭ Mihmaŝ, kaj la dua sude kontraŭ Geba. Sm114 La pintoj de la du rokoj estis direktitaj al la du respektivaj lokoj.

La Eternulo paroladis kun Moseo vizaĝon kontraŭ vizaĝo, kiel parolas homo kun sia amiko. Er 33

Ŝanĝo en kontraŭan pozicion

Por montri ŝanĝon de direkto, turniĝon al nova direkto, oni uzas kontraŭ plus N-finaĵon:

Li levis la vizaĝon kontraŭ la plafonon kaj ridis laŭte kaj longe. M163 Unue lia vizaĝo estis turnita en alia direkto. Poste levis ĝin tiel, ke ĝi estis direktita kontraŭ la plafono.

Zminska levis kontraŭ la junan virinon siajn okulojn. M 32

Sed se temas pri movo al ia loko, kie la movita afero havas direkton kontraŭ io, oni uzas kontraŭ sen N-finaĵo, ĉar tiam kontraŭ ne montras turniĝon al nova direkto:

Starigu la tablon ekster la kurteno, kaj la kandelabron kontraŭ la tablo, en la suda parto de la tabernaklo. Er 26 Oni metu la kandelabron en certan lokon. Tie ĝi staru kontraŭ la tablo.

Prenu ĉiujn estrojn de la popolo kaj pendigu ilin al la Eternulo kontraŭ la suno. Nm 25

Li stariĝis antaŭ la altaro de la Eternulo kontraŭ la tuta komunumo de Izrael. &2-6

Movo kun direkto

Kune kun movaj verboj kontraŭ montras ion, direkte al kio io moviĝas:

Unu homa figuro venis kontraŭ li. BV 60

Ili promenis man-en-mane kontraŭ la leviĝanta suno.

En tiaj frazoj oni pli ofte uzas direkte al, renkonte al aŭ simile.

Por montri, ke kontraŭmovo atingas sian celon, kaj kuntuŝiĝas kun ĝi, oni povas uzi kontraŭ plus N-finaĵon:

Sovaĝa hajlo flugas kontraŭ liajn tempiojn. Rt106 La hajlo trafas la tempiojn.

La salmo saltos kontraŭ la falantan akvon kaj frapos sin kontraŭ la ŝtonajn murojn. FA2 97

Ĉiu el ili povisĵeti ŝtonon kontraŭ haron, kaj ne maltrafi. Jĝ 20

Se la kunteksto permesas, aŭ se la kuntuŝiĝo ne estas grava, oni povas uzi kontraŭ sen N-finaĵo:

La akvo en ĝi [= la torento] fluis tiel brue, ke estis tre malfacile naĝi kontraŭ la fluado. FA118 La malo estas kun la fluado aŭ laŭ la fluado.

Mi ekfrotis alumeton kontraŭ la muro. FA315

Por la nokto oni starigis la koffrojn kontraŭ la pordo. FA1143

Komparu kun similaj uzoj de ĉirkaŭ (§12.3.4.4), preter (§12.3.4.10), tra (§12.3.4.14) kaj trans (§12.3.4.15).

Malamika ago aŭ intenco

Ofte kontraŭ montras malamikecon, malfavorecon, negativecon k.s.:

La junulo aliĝis al nia militistaro kaj kuraĝe batalis kune kun ni kontraŭ niaj malamikoj. FE 39

Vi blasfemas, Isaak, kontraŭ la sola Dio. ^45

David eksciis, ke Saul intencas malbonon kontraŭ li. Sm123

Mi ne devas agi kontraŭ mia konscienco. M 58 La malo estas laŭ mia kon- scienco.

Mi estas kontraŭ via opinio (kontraŭ vi). La malo estas por via opinio, por vi.

Se kun malamika signifo miksiĝas ideo de moviĝo, kiu atingas sian celon, oni uzas kontraŭ plus N-finaĵon:

Vi iras kontraŭ min kun glavo, lanco, kaj ŝildo; kaj mi iras kontraŭ vin en la nomo de la Eternulo. Sm117

Ili venis en Laiŝon, kontraŭ la popolon trankvilan kaj senzorgan, kaj

venkobatis ĝin per la glavo. Jĝ18

Li iris milite kontraŭ ĉiujn siajn najbarojn kaj venkis ilin ĉiujn. FA4 72

Forigo aŭ defendo de malbono

Kontraŭ povas montri malbonaĵon, kiam temas pri defendo, forigo aŭ ŝirmo de tiu malbonaĵo:

La Eternulo, kiu savis min kontraŭ leono kaj kontraŭ urso, savos min kontraŭ ĉi tiu Filiŝto. Sm117

Por ŝirmi sin kontraŭ la suno, ŝi havis sur si grandan ĉapelon. FA2 56

Li savis nin kontraŭ la manoj de malamikoj kaj kontraŭ insidantoj ĉe la

F7 8

vojo.

Iafoje oni ankaŭ povas uzi de disde (§12.3.2.1) en tiaj frazoj, sed ofte nur kontraŭ taŭgas:

Vi iru kaj forportu hejmen la grenon, kiun vi aĉetis kontraŭ la mal- sato. ^42 Nur kontraŭ montras, ke la greno helpu forigi la malsaton. ... (dis) de la malsato estus nekomprenebla.

Laboro [...] estas laplej efika, eble la sola efika higiena rimedo kontraŭ malsanoj de la korpo kaj spirito. M193

Interŝanĝo

Kontraŭ povas montri ion, kion oni donas aŭ ricevas interŝanĝe:

Damasko donadis al vi komerce kontraŭ la multo de viaj faritaĵoj multe da diversaj valoraĵoj, vinon el Ĥelbon, kaj plej blankan lanon. ^27 Okazis interŝanĝo inter vi kaj Damasko. Vi donis viajn faritaĵojn, kaj Damasko donis diversajn valoraĵojn.

Ĝia mastrino proponadis siajn konsilojn, klarigojn kaj rilatojn al tiuj, kiuj ilin postuladis de ŝi, interŝanĝe kontraŭ reciproka servo en formo de mono. M 20

Li renkontis du lernejkamaradojn el pli alta klaso, kiuj aĉetis de li la birdon kontraŭ kelke da spesdekoj. FA1138

Por tiu signifo oni uzas pli ofte por (§12.3.6.9). Ŝajnas bone uzi por, kiam temas klare pri vendo kaj aĉeto, kaj kontraŭ, kiam temas pri alispeca inter- ŝanĝo, sed ofte ne estas eble distingi precize.

Kontraŭ povas ĉe la verbo ŝanĝi montri ion, kion oni prenas anstataŭ alia afero:

La ĉifonojn, kiujn li portas sur si, mi ne ŝanĝus kontraŭ la purpuro de reĝoj. Rt35 = ...mi neprenus anstataŭe lapurpuron de reĝoj.

Oni ne povas ŝanĝi ĝin kontraŭ vazoj el pura oro. lj 28

Ĉe la verbo anstataŭigi oni ne uzas kontraŭ sed per (§12.3.6.7): Ĉiu pli granda magazeno por siaj bezonoj uzas virojn, kaj kiu iam provis anstataŭ- igi ilin per virinoj, havis grandan malprofiton. M 89

Direkto de sento aŭ ago

Kontraŭ povas montri personon aŭ alian aferon, al kiu direktiĝas sento aŭ ago. Kontraŭ estas uzata precipe ĉe malamikaj sentoj kaj agoj, sed ankaŭ ĉe neŭtralaj aŭ eĉ amikaj. Oni ofte ankaŭ povas uzi al (§12.3.5.1):

Tiu ĉi patrino varmege amis sian pli maljunan filinon, kaj en tiu sama tempo ŝi havis teruran malamon kontraŭ la pli juna. FE13

Asa ekkoleris kontraŭ la antaŭvidisto kaj metis lin en malliberejon. &216

Kontraŭ tiu homo, kun kiu ŝi parolis, ŝi sentas ian ĉagrenon. M179

Ankaŭ Amalio estas ne indiferenta kontraŭ li! Rt93 Se oni uzus ĉi tie al, temus pri lia sento pri Amalio. Nun temas pri ŝia sento pri li. Tion kaŭzas la dusenceco de indiferenta, kiu jen montras econ de seninteresaĵo, jen senton ĉe iu, kiu ne interesiĝas pri io.

Estu sinceraj kontraŭ mi. H 60

Interkonsentigi ĉiujn opiniojn estas neeble kaj tial ni devas esti indulgaj unu kontraŭ aliaj. OV 531

Por akcenti, ke la sento ekestas, ke temas pri ŝanĝo de stato, oni povas uzi kontraŭ plus N-finaĵon:

Povas ekflami la kolero de la Eternulo, via Dio, kontraŭ vin, kaj Li ek- stermos vin de sur la tero. Re 6

Komparo

Kontraŭ iafoje signifas "kompare kun":

Mi ne forpelos ilin de antaŭ vi en unu jaro, por ke la tero ne fariĝu sen- homa kajpor ke ne multiĝu kontraŭ vi la bestoj de la kampo. Er23 = ...por ke la bestoj ne fariĝu multaj kompare kun vi.

La Eternulo, la Dio de viaj patroj, multigu vin miloble kontraŭ via nuna nombro. Re1

Kontraŭ tuta kohorto eĉ Herkulo estas malforta. PE624 = Kompare kun tuta kohorto... Oni povas ĉi tie kompreni ankaŭ malamikan agon en kontraŭ: En batalo kontraŭ tuta kohorto...

Germanujo fariĝos respubliko, kontraŭ kiu Romo kaj Sparto estos monahinejoj. Rt17 = ...kompare kun kiu Romo kaj Sparto estos monahin- ejoj.

Vortfarado

Kontraŭa = "tia, ke ĝi estas kontraŭ io": Li ne scias, kiu loĝas en la kon- traŭa domo. FA2134 Ili iris, sed ĝuste en la direkto ĝuste kontraŭa al tiu, en kiu ili devus iri. FA3 89 Eble tio estos kontraŭa al la kristana favorkor- eco? M171

Kontraŭe = 1. "En kontraŭa pozicio aŭ direkto": La reĝo kaj la reĝino sidis sur belega trono, ĝuste kontraŭe de la juĝistoj kaj de la tuta kon- silistaro. FA112 La vento blovas kontraŭe. 2. "Kun kontraŭa volo, senco aŭ intenco": Ili agis kontraŭe al la leĝoj. 3. "Tute alie, tute male" (uzata

kvazaŭ propra frazo): Mi havas nenian plendon kontraŭ li, kontraŭe, mi estas danka al li. M153

Kontraŭi = "havi kontraŭan volon": Ŝi kontraŭis al ilia propono.

Kontraŭiĝi = "ekhavi kontraŭan volon": Ne kontraŭiĝu al nia feliĉo

12.3.4.9. Post

Post estas klarigita inter la lokaj rolvortetoj, ĉar ĝi havas unu signifon lokan, sed pli ofte ĝi estas tempa.

Loko

Lokapost egalas al malantaŭ (§12.3.4.1):

Ŝi aŭdispost si brueton. M184 = ...malantaŭ si ĉe sia dorsflanko...

Tiam la virineto de maro fornaĝis kaj kaŝis sin post kelkaj altaj ŝtonoj. FA190

Por loka signifo oni kutime uzas malantaŭ. Ĉe Zamenhof loka post estis sufiĉe ofta, sed tio aperas nuntempe tre malofte. Tamen, kiam post montras ne nur lokon, sed samtempe ankaŭ pozicion en sinsekvo, ĝi estas ankoraŭ tute normala.

Loka post kun direktaj rolmontriloj

Elpost la dometo iris vojo. M 68 = El loko ĉe la malantaŭa flanko de...

Normale oni apenaŭ uzas post kune kun direktaj rolmontriloj, sed je bezono malantaŭ kun ekz. N-finaĵo aŭ de.

Pozicio en sinsekvo

Post ofte montras pozicion en sinsekvo, nome pozicion, kiu sekvas alian. Ofte ĉeestas tiam ankaŭ pure loka signifo:

La maljuna Preben iris tuj post la ĉerko. FA3 23 Dum la irado Preben sekvis la ĉerkon malantaŭ ĝi.

La monto malfermiĝis, kaj la reĝidino eniris. La vojkamarado sekvis tuj post ŝi. FA174

Pli ol cent salonoj troviĝis vice unu post la alia. FA2 73

Kiam ŝi skribas datojn, ŝi ĉiam skribas la tagon post la monato.

Sinsekva post ne estas ĉiam distingebla disde tempa post.

Iafoje sinsekva post povas montri komparon, same kiel antaŭ: Vi estas la plej bona post mi. Vere plej bona estas mi, sed post mi sekvas vi.

Tempo

Plej ofte post montras tempon pli malfruan ol alia tempo. Tiam post staras antaŭ esprimo de tempo, okazaĵo aŭ ago. Tempa post estas la malo de tempa antaŭ (§12.3.4.1):

Miaj fratoj havis hodiaŭ gastojn; post la vespermanĝo niaj fratoj eliris kun la gastoj el sia domo kaj akompanis ilin ĝis ilia domo. FE18 = ...kiam la vespermanĝo estispasinta...

Tuj post la hejto la forno estis varmega, post unu horo ĝi estis jam nur varma, post du horoj ĝi estis nur iom varmeta, kaj post tri horoj ĝi estis jam tute malvarma. FE38 = Tuj kiam la hejto estis okazinta... kiam unu horo estispasinta...

Li fianĉiĝis kun fraŭlino Berto; post tri monatoj estos la edziĝo. FE 38 = ...kiam tri monatoj estospasintaj...

Post infekta malsano oni ofte bruligas la vestojn de la malsanulo. FE 39

Tempa post povas ankaŭ stari antaŭ vortoj, kiuj ne per si mem montras tempon, okazaĵon aŭ agon, sed kiuj tamen en la frazo reprezentas ion tian:

Kvaronon da horo post tiuj vortoj [...] droŝko [...] haltis antaŭ unu el la plej luksaj magazenoj de la strato Senatorska. M78 = ...post eldiro de tiuj vortoj...

Ekfluis larmoj, guto post guto, abundaj, pezaj. M141 = ...guto fluis post fluo de guto...

"Da" post ia vorto montras, ke tiu ĉi vorto havas signifon de mez- uro. FE 32 Ĉi tie temas pri sinsekvo tempa (dum parolo aŭ lego).

Ili ĉiam ripetadispost la reĝo: "Ho, ĝi ja estas tre bela!"FA1110 = ...post eldirado de la reĝo... Post havas ĉi tie ankaŭ iom de la signifo de laŭ (§12.3.6.5). Ili ĉiam ripetadis laŭ la vortoj de la reĝo... Se oni uzas malantaŭ anstataŭ post, la senco fariĝas loka: malantaŭ la reĝo tiam montras, ke ili troviĝis ĉe la dorsa flanko de la reĝo, dum ili ripetadis.

Tempapost estas ofte uzata en esprimoj de horo (§23.8): dek minutojpost la tria k.s.

Post kiam

Se post rilatas al tuta subfrazo, oni uzas kiam (§33.4.2) por enkonduki la subfrazon:

Post lia alveno ni manĝis. ^ Post kiam li alvenis, ni manĝis.

Kristino ploris kaj Ib ploris, kaj post kiam ili tiel estis plorintaj kelkan tempon, ili kuŝiĝis sur la verdaĵo kaj endormiĝis. FA388 = ...post siaplor- ado...

Teorie oni ankaŭ povus uzi post ol (§33.7) en tiaj frazoj, sed en la praktiko tio malofte okazas.

Vortfarado

Posta = "pli malfrua; malantaŭa": La historio de la reĝo David, la antaŭa kaj la posta, estas priskribita en la kroniko de la antaŭvidisto Samuel. &2-29 Ĝi [= la glavo] trapenetris la postan parton de la korpo. Jĝ 3

Poste = "post (iom da) tempo, post tio (tempe aŭ sinsekve)": Li paliĝis de timo kaj poste li ruĝiĝis de honto. FE 39 Subite granda hundo alsaltis el inter la arbetaĵoj, kaj tuj poste alia kaj ankoraŭ alia. FA1171 Antaŭe iris kantistoj, poste kordinstrumentistoj. Ps 68 Unue ni manĝis, poste ni trinkis, pliposte ni babilis kaj fine ni endormiĝis.

Postaĵo = "pugo, sidvangoj, gluteoj (sidmuskoloj)": Lianpostaĵon kovris kalsoneto. La vorto postaĵo baziĝas sur la malofta loka senco de post. Principe postaĵo egalas al malantaŭaĵo (§12.3.4.1), sed postaĵo havas tute specialan anatomian signifon, dum malantaŭaĵo estas uzebla por ĉia ajn malantaŭa parto aŭ flanko de io.

12.3.4.10. Preter Loko de moviĝo

Preter montras lokon, ĉe kies flanko okazas movo. La movo normale pluiras for de tiu loko:

Li pasis preter mi sen saluto. M158 Li pasis flanke de mi.

Elizo devis iri tute proksime preter ili. FA1174 Ŝi pasis flanke de ili.

La fiŝoj, kiuj naĝis en la akvo, fulmorapide preterflugadis preter miaj oreloj. FA125

Li dronis en la rivero, kiu fluis proksime preter la urbo. FA2 55

Loko sen moviĝo

Preter povus ankaŭ montri lokon, kiu estas atingebla per movo flanke de io. Tiaj frazoj estas tamen tre maloftaj: Mia hejmo troviĝas preter tiuj arboj. Se vi volas atingi mian hejmon, vi devas iri preter tiuj arboj. Simila uzo estas ebla sed same malofta ĉe tra (§12.3.4.14). Ĉe trans (§12.3.4.15) tia uzo estas tamen tute normala.

Preter + direkta N-finaĵo

Por klare montri, ke pretermovo pluiras for de la afero, oni povas uzi preter + N-finaĵon. Jam simpla preter povas havi tian signifon, kaj oni uzu N-fin- aĵon nur kiam tio helpas al klareco:

Ĝi iris al li preter la buŝon. PE 568 = Li ne sukcesis profiti de ĝi.

La vojo kondukis preter preĝejon. FA123 = La vojo ne finiĝis ĉe la preĝejo.

Komparu kun similaj uzoj de ĉirkaŭ (§12.3.4.4), tra (§12.3.4.14), trans (§12.3.4.15) kaj kontraŭ (§12.3.4.8).

Fisura uzo

Li agas preter ĉia racio. Li tute ne uzas racion.

La pesto pasispreter tiu urbo. La pesto ne trafis tiun urbon. Vortfarado

Pretere = "preter io": La arbaroj estis densaj kaj mallumaj, [...] kajpre- tere oni vidis grandajn kastelojn el vitro kaj marmoro. FA25 = ...preter la arbaroj...

12.3.4.11. Sub

Sub montras lokon pli malaltan ol io, kio estas pli-malpli rekte super ĝi. Sub plej ofte signifas "malsuper". Tiam tio, kio troviĝas pli malalte, ordinare ne tuŝas tion, kio troviĝas pli alte. Iafoje sub signifas "malsur". Tiam la suba afero ja tuŝas tion, kio troviĝas pli alte. Nur la kunteksto povas montri, ĉu temas pri tuŝo aŭ ne:

Li ofte ripozas ĉi tie sub la foliriĉaj branĉoj de la arbo. FA3133

Ekzistas nenio nova sub la suno. Pr1

Ĉe la Palazzo degli Uffici, sub la arkadoj, [...] la kupra porko haltis. FA1212

Ĉe tablo, kiu staris sub la fenestroj [...] sidis tri junaj virinoj. M95 = ...ĉe la muro sub la fenestroj...

Sekaj folioj krakis sub liaj piedoj. BV 60

Iliaj ĉiumonataj oferoj estu enportataj en la raporton ne sub ilia nomo, sed sub iaj kondiĉaj literoj aŭ signoj. OV 66 Temas pri skribado sub rubrikoj, kiuj troviĝas pli alte sur la papero.

La muŝo estas sub la plafono. Eble ĝi tuŝas la plafonon.

La lampo pendas sub la plafono.

La slipon kun sekreta vorto li gluis sub tirkesto de sia skribotablo.

Kovrado

Sub povas ankaŭ montri lokon kovritan de io, sendepende de tio, kiu afero estas pli alta:

Grandan paperujon mi portas sub la brako. FE40 La brako premas la paperujon al la flanko de la korpo.

Ehudfaris al si glavon dutranĉan, [...] kaj zonis ĝin sub sia vesto al sia dekstra femuro. -3 La vesto kovris la glavon flanke de la femuro.

Sub dikaj tavoloj de farbo kaŝiĝis la origina aspekto de la plafono. Efektive la farbo troviĝas pli malalte ol la plafono.

La kovra signifo de sub troviĝas ankaŭ en kunmetaĵoj kiel subvesto kaj sub- ĉemizo (vestoj portataj sub aliaj vestoj).

Komparu kun simila uzo de super (§12.3.4.12).

Figura uzo

Sub povas montri nomon, aspekton, k.s., kun nuanco de kaŝado, malvereco

aŭ nekonstanteco:

Ŝi eldonis la libron sub kaŝnomo. = ...uzante kaŝnomon.

Se sub la nomo de vino oni donos al vi senceremonie simplan akvon, [...] tiam vi restos tute sen vortoj. OV 264

Li foriris sub la preteksto, ke li estas malsana.

La Lingvo Internacia estas pli konata sub la nomo Esperanto. La vera origina nomo de Esperanto estas "Lingvo Internacia".

Sub povas montri dependecon, obeadon, malpli altan rangon aŭ valoron,

k.s.:

La traveturanta oficisto volos antaŭ ĉio ĉirkaŭrigardi la kadukulejojn, kiuj estas sub via estreco. ^6 = ...la kadukulejojn, kiujn vi estras.

Mi alveturis ĉi tien de malproksimeco de tridek mejloj, kun la firma de- cido servi sub vi. Rt84

Sub la influo de antaŭkongresa agitado la kongreso elektis tro grandan nombron da komitatanoj. L1227

Sub la kondiĉo de malgranda alpago oni konsentis sendadi al ŝi tag- manĝojn. M 37

Baruh enskribis en libron-rulaĵon sub diktado de Jeremia ĉiujn vortojn de la Eternulo. Jr36 = ...laŭ diktado...

Jen la sklavinoj ekdancis belegajn flugetajn dancojn sub la plej bela muziko. FA198 = ...laŭ laplej bela muziko.

La temperaturo en tiu regiono atingas 30 gradojn sub nulo. Legu ankaŭ pri (teorie) ebla uzo de kun la signifo "malpli ol".

Sub + direktaj rolmontriloj

El sub la kanapo la muso kuris sub la liton, kaj nun ĝi kuras sub la lito. FE 26 = El loko sub la kanapo la muso kuris al loko sub la lito, kaj nun ĝi kuras en loko sub la lito.

Li falis sub la radojn de veturanta vagonaro kaj mortiĝis. FE 39

Abŝalom rajdis sur mulo. Kaj la mulo trafis sub interplektitajn branĉojn de granda kverko, kaj lia kapo alkroĉiĝis al la kverko. Sm218

Ankaŭ kiam sub estas uzata figure, oni povas aldoni direktajn rolmontrilojn:

Li metis ilin sub gardon en la domon de la estro de la korpogard- istoj. GnA0

Mi elirigos vin el sub la jugo de Egiptujo. Er 6

Vortfarado

Sube, suba = "sub io, troviĝanta sub io": Li loĝas ie sube de tiu ĉi etaĝo. Li loĝas en suba etaĝo.

Ĉi-sube, ĉi-suba = "sub tio ĉi, troviĝanta sub tio ĉi": Skribu vian nomon ĉi-sube. Ĉi-sube loĝas franca familio. La ĉi-suba teksto estas tre grava.

Subigi = "meti sub regadon": Nun la loĝantojn de Judujo kaj Jerusalem vi intencas subigi al vi kiel sklavojn kaj sklavinojn. Kl2 28

Subiĝi = "moviĝi sub ion": La virineto de maro ektimis kaj subiĝis sub la akvon. FA187

12.3.4.12. Super Loko

Super montras lokon pli altan ol io, kio troviĝas pli-malpli rekte sub ĝi. Inter la du lokoj estas (normale) spaco, tiel ke ne estas intertuŝo:

Vidu, super ni briletas plej bela stelo! FA2107

Super la komodo pendis granda pentraĵo en riĉe orita kadro. FA2 4

Subite super la kapo de la profunde enpensiĝanta virino eksonis du voĉoj. M144 Ŝi sidis, kaj la parolantoj staris.

David alkuris, stariĝis super la Filiŝto, prenis lian glavon, elprenis ĝin el la ingo, kaj mortigis lin. Sm117

Ĉi tiuj ilin mortigis, kaj dehakis iliajn manojn kaj piedojn, kaj pendigis ilin super la lageto en Ĥebron. Sm2 4

"Hodiaŭ vespere ni ne havas tempon por tio," diris la dio de dormo kaj etendis super li sian belan ombrelon. FA210

La mateno de la nova jaro leviĝis super la malgranda kadavro. FA2114 Leviĝis la suno.

Ĉe la tablo super telero plena de supo sidis Janjo. M 92 Por manĝi el la telero ŝi sin klinis super la telero. Komparu kun figura uzo por montri labortaskojn ĉi-poste.

Antaŭ li multaj blinduloj falis super tiu ĉi ŝtono. LR64 La falado okazis ĝuste super la ŝtono al loko trans ĝi. Nur la kunteksto komprenigas, ke la ŝtono iel ankaŭ kaŭzis la faladon. Oni uzas ankaŭ sur en tiaj ĉi frazoj.

Normale ĉe super ne estas intertuŝo inter la du aferoj. Iafoje tamen estas intertuŝo, sed tiel malgrava, ke oni ĝin ne konsideras. Se estus grava inter- tuŝo, oni uzus anstataŭe sur:

Super la tero sin trovas aero. FE 26

Forta ventego blovis super la maro kaj la tero. FA411

Ŝi malfermis la vitran pordon, kiu troviĝis super kelke da ŝtupetoj. M184

Jakob starigis monumenton super ŝia tombo. Gn 35

Ili iris kaj iris super velkintaj folioj kaj sekaj defalintaj branĉoj; krak- etis sub iliaj malgrandaj piedoj. FA3 88 Ĉi tie sur estas verŝajne preferinda.

Kovrado

Super iafoje montras kovradon sen distingo de alteco aŭ intertuŝo:

La neĝaj flokoj faladis sur ŝiajn longajn blondajn harojn, kiuj en belaj bukloj pendis super ŝia nuko. FA2113 La haroj kovris la nukon.

La litkovrilon li tiris pli alten super si, la ĉapeton pli profunden super siaj oreloj. FA3140 La litkovrilo estis pli alta ol li, sed tuŝis lin. La ĉapeto kovris la orelojn flanke de la kapo kun tuŝo. Ĉi tie estas tamen grava nur la signifo de kovrado.

La peza tavolo da sablo kuŝis kaj ankoraŭ nun kuŝas super ĝi. FA4195 Ĝi (la preĝejo) estas kovrita de sablotavolo.

Oni povas vidi la kovran signifon de super ankaŭ en vortoj kiel supervesto

kaj supertuto (vestoj, kiuj kovras aliajn).

Komparu kun simila uzo de sub (§12.3.4.11). Super + direktaj rolmontriloj

Plej belaj fiŝoj kun arĝentaj kaj oraj skvamoj naĝis post la boato; de tempo al tempo ili elsaltis super la akvon. FA25 = ...elsaltis al loko super la akvo.

La suno leviĝis super la teron. ^19 = ...alpozicio super la tero.

La aerŝipo flugas super la landon, el kiu eliris Kolumbo. FA3 55 = ...al super la lando...

Marta returnis sin kaj ekvidis tiun saman virinon, kiu [...] levis la kapon de super la maŝino kaj faris al ŝi ĝentilan saluton. M100 = ...de pozicio super la maŝino...

Figura uzo

Oni povas per super montri ion, kio spertas pasadon de tempo, kvazaŭ sur la

ĉielo super ĝi:

Mallumaj tagoj, malvarmaj noktoj pasis super la malnova sonor-

ilo. FA4.211

Sesdek jaroj pasis super mia kapo. BV 20

Super ofte montras regadpovon, pli altan rangon, pli altan valoron, pli da

forto aŭ simile:

Li fariĝos reĝo super la tuta lando. FA169 Kiel reĝo li havos pli altan rangon ol ĉiu ajn alia en la tuta lando.

Li asertis, ke li havas potencon super ŝi, kaj tial [...] li kapbalancis sian jeson. FA2105

Dank' al la lingvo ni tiel altiĝis super la bestoj. FK 229

La muzikaĵisto laŭdadis la birdon super ĉiuj mezuroj. FA2 28

La temperaturo en tiu regiono malofte estas super nulo. Legu ankaŭ pri (teorie) ebla uzo de kun la signifo "pli ol".

Super povas montri labortaskon, super kiu laboranto kvazaŭ sin klinas. Iafoje estas vera klinado super afero, sed ofte estas nur figura esprimo:

Kiel ŝi taŭgus por balai la ĉambrojn aŭ en la daŭro de tutaj horoj stari super gladilo. .. M181 Por uzi gladilon oni devas iomete sin klini super ĝi, sed montrado de labortasko estas ĉi tie la ĉefa signifo.

Ili, kiel antaŭe, daŭrigadis labori super la malplenaj teksiloj. FA1109 Verŝajne ili ne sin klinis super la teksiloj.

Li ŝvitas ankoraŭ super la alfabeto. PE 9 Li devas lerni la alfabeton.

Laboru ankoraŭ iom super la muziko. M19 = ...pri la muziko porplibonigi viajn sciojn pri ĝi.

Super kaj supre

Ne konfuzu super kun supre. Super estas rolvorteto, dum supre estas E- vorto. La signifoj estas similetaj, sed tamen malsamaj. Super ~ "pli alte ol". Supre ~ "ĉe la plej alta parto de io" (supro = "la plej alta parto"):

Li staras supre sur la monto. FE33 = ...sur la supro (lapinto) de la monto.

La birdo ŝvebas super la monto. = ...enpoziciopli alta ol la monto.

Tamen oni uzas supre ankaŭ kie oni logike povus uzi supere (super tiu loko):

Ĉie estis silente kaj dezerte, nur la falstelo rakontis al ni, ke supre en la ĉielo moviĝas vivo. FA1231 = ...ke super ni en la ĉielo...

Vortfarado

Supera = "havanta (pli) altan rangon, forton, valoron" k.t.p.: Kolonelo estas supera al kapitano. (= ...havas pli altan rangon ol...) Mi esperas, ke ili povos studi en supera lernejo. La formo supere normale ne estas uzata (vidu ĉi-antaŭe pri supre).

Superi = "esti supera al io en rango, forto, valoro" k.t.p.: Malbona virino diablon superas. PE 37 Koncerne la iradon de la pensoj, li multe superis ĉiujn aliajn. FA3119 En la regiono de la instruado la proponado de laboro multe superas ĝian postuladon. M 37

Malsupera kaj malsuperi estas la maloj de respektive supera kaj superi, sed la formo *malsuper* ne estas uzata. Anstataŭe oni uzas sub (§12.3.4.11).

Rimarku, ke (mal)supera kaj (mal)superi neniam uziĝas kun simpla loka senco, sed nur pri supereco de rango, forto, valoro, kvanto k.s.

12.3.4.13. Sur

Sur montras lokon ĉe la surfaco de io. Normale temas pri apogo, fiksiteco, alpremo, tuŝa kovrado, aŭ alia grava intertuŝo.

Plej ofte sur montras intertuŝan pozicion pli altan ol la tuŝata surfaco:

Sur la tero kuŝas ŝtono. FE 6

La libro estas sur la tablo, kaj la krajono kuŝas sur la fenestro. FE 6 = ...sur la fenestra breto.

Kiu kuraĝas rajdi sur leono? FE 7

Mi sidas sur seĝo kaj tenas la piedojn sur benketo. FE 26 Pri sur kaj en ĉe mebloj vidu en.

Sur la korto staras koko kun tri kokinoj. FE 33 Ankaŭ estas eble rigardi korton kiel spacon ĉirkaŭitan de muroj: La kaleŝo enveturis en la korton. FE 38

Sur la bordo de la maro staris amaso da homoj. FE 32

Li povis bone observadi la malgrandan elegantan sinjorinon, kiu senlace staris sur unu piedo, ne perdante la ekvilibron. FA1154 La cetero de la korpo troviĝas sur la piedo, pli alte ol la piedo, kaj fiksita sur ĝi. (La piedo siavice troviĝas sur ia surfaco.)

Sur la arbo sin trovis multe (aŭ multo) da birdoj. FE 32 La birdoj ne trov- iĝis pli alte ol la tuta arbo, sed ĉiu birdo sidis pli alte ol tiu parto (branĉo) de la arbo, sur kiu ĝi sidis.

Mi ne pendigis mian ĉapon sur tiu ĉi arbeto; sed la vento forblovis de mia kapo la ĉapon, kaj ĝi, flugante, pendiĝis sur la branĉoj de la arb- eto. FE 39 Rimarku, ke direkta N-finaĵo ne aperas ĉi tie, ĉar pendigi kaj pendiĝi ne estas klare movaj agoj.

Sur kruta ŝtuparo li levis sin al la tegmento de la domo. FE 34

Ŝi [...] facile kuris sur la kotaj trotuaroj. M39 Same oni kuras, promenas k.s. surplanko, surferdeko, sur kajo, sur perono, sur ĝeto k.t.p.

Promenante sur la strato, mi falis. FE22 Oni povas ankaŭ diri en strato, se oni vidas straton kiel spacon: la rapida kuro en la glitiga strato M12.

Sur tiuj ĉi vastaj kaj herboriĉaj kampoj paŝtas sin grandaj brutaroj. FE 34 Plej ofte oni vidas kampon kiel surfacon, sed oni ankaŭ povas rigardi kampon kiel spacon. Tiam oni diras en kampo.

Sur la balkono staris floroj, kiuj belege kreskis. FA2134 Balkono estas rigardata kiel surfaco.

Marta ĉiam ankoraŭ sidis sur la sama loko. M177

Sur povas ankaŭ montri poziciojn ĉe surfaco sen distingo de alteco (komp- aru kun super §12.3.4.12 kaj sub §12.3.4.11):

Meze sur la muro pendis portreto. FA2145 Fiksita sur la muro flanke de ĝi.

Sur la ĉielo staras la bela suno. FE10 Oni rigardas la ĉielon kiel surfacon super la tero. Pri ĉielo oni povas ankaŭ uzi en.

Li kisis ŝin sur la buŝo. FA3 91

Sur lia vizaĝo mi vidis ĝojan rideton. FE 38

Li estas tre purema, kaj eĉ unu polveron vi ne trovos sur lia vesto. FE 41

Ĉiuj havis sur si siajn festajn vestojn. FA2 27 La vestoj kovras la surfacon (la haŭton) de la homo. Pri sur kaj en ĉe vestaĵoj vidu en.

Homoj metis sur sin tiajn okulvitrojn. FA2 50 Oni ankaŭ diras pli precize, ke oni portas okulvitrojn sur la nazo.

Bastoneto, sur kiu oni tenas plumon por skribado, estas plumingo. FE40 Unu ekstremo de la plumo estas ja en la ingo. Uzante sur Zamenhof pensis ne pri la enmetita ekstremo, sed ĝenerale pri la tuta plumo, kiu estas fiksita sur la bastoneto. Se oni uzus en, povus eble ŝajni, ke la tuta plumo estas en la bastoneto.

La doma instruisto ludos solon sur la fluto. FA3 50 La ludanto tuŝos la surfacon de la fluto. Oni kompreneble ankaŭ povas uzi per la fluto, sed ofte per estas bezonata por alia ilo, per kiu oni ludas la muzikinstrumenton: ludi violonon per arĉo, ludi muzikon sur gitaro per plektro, ludi Ŝopenon sur piano per kvar manoj (aŭ ...per piano kvarm- ane/je kvar manoj).

Da flankaj ĉambretoj ĉe la orienta pordego estis tri sur unu flanko kaj tri sur la alia flanko. ^40 Oni povas preskaŭ ĉiam diri ĉe flanko, sed se efektive estas sur-eca pozicio, oni ankaŭ povas uzi sur.

Sur + direktaj rolvortetoj

Mi metis la manon sur la tablon. FE26 = ...al loko sur la tablosurfaco.

Tra la fenestro, kiu sin trovas apud la pordo, la vaporo iras sur la korton. FE 25

La birdo ne forflugis: ĝi nur deflugis de la arbo, alflugis al ladomo kaj surflugis sur la tegmenton. FE 31

La juna knabino prenis la infanon sur sian brakon. M7 = ...prenis la inf- anon kaj metis ĝin sur sian brakon.

Mi metus sur ŝin vestojn el atlaso, veluro, oro... M147 = ...al loko sur ŝia korpo...

Li metis al mi sian oran ringon sur la fingron. FA3 76 La ringo poste kovris la fingron en ĉirkaŭa pozicio. Kutime oni ne diras, ke ringo troviĝas ĉirkaŭ fingro, sed tio estus tute logika.

La aktorino metis al si ŝminkon sur la vizaĝon.

Kvinope ili sin ĵetis sur min, sed mi venkis ĉiujn kvin atakantojn. FE14

Li staras supre sur la monto kaj rigardas malsupren sur la kampon. FE 33 Sur + direkta N-finaĵo ofte montras direkton de rigardado k.s.

Jen vi forpelas min hodiaŭ de sur la tero. ^4 = ...for de loko sur la tero. Normale sufiĉas simpla de.

Figura uzo

Sur estas uzata ankaŭ en diversaj figuraj esprimoj:

La konfeso de ŝia amo troviĝis jam sur ŝia lango. FA2141 = Ŝi estis tute preta eldiri sian konfeson de amo.

Li portis sur si la pekon de multaj kaj petis por la krimuloj. Jes 53 La peko estis kiel ŝarĝo sur li.

Ĝi ne faros sur mi tian impreson. FA117 La impreso estus kvazaŭ sur lia surfaco.

Vere teruran efikon faris sur mi la glaso da punĉo! FA1123

Ankaŭ figura sur povas aperi kun direkta N-finaĵo:

Se mi iam devus elekti fianĉinon, tiam la elekto pli volonte falus sur

vin. FAL10°

Tio ĉi estis feino, kiu prenis sur sin la formon de malriĉa vilaĝa vir- ino. FE15 La formo kvazaŭ kovris ŝian surfacon.

Ĉiuj okulojfiksiĝis sur min. Rt88 Ĉiuj ekrigardis fikse min.

12.3.4.14. Tra Loko de moviĝo

Tra montras lokon, ene de kiu okazas moviĝo. La moviĝo komenciĝas ekster la afero, iras en ĝin, kaj pluiras ĝis la alia ekstremo de la afero. La moviĝo povas ankaŭ komenciĝi ĉe unu ekstremo, kaj daŭri al la alia ek- stremo. La moviĝo povas pluiri for de la loko, aŭ resti ene de ĝi sen iri pluen, laŭ la kunteksto:

Tra la fenestro, kiu sin trovas apud la pordo, la vaporo iras sur la korton. FE25 La vaporo estas unue en la domo, iras al la fenestro, en ĝin, el ĝi, kaj atingas fine la korton.

La koboldo rigardis tra la serura truo kaj vidis, ke la studento legas. FA3 52 La rigardo "iris" en la seruran truon, el ĝi, kaj en la alian ĉambron.

Li estas tiel dika, ke li ne povas trairi tra nia mallarĝa pordo. FE 33

Mallarĝa vojeto kondukas tra tiu ĉi kampo al nia domo. FE 38 Oni rigardas la kampon kiel lokon kun interno. La vojeto "iras" de ie, en la kampon, al la alia flanko de la kampo, kaj pluen al nia domo.

Du ekbriloj de fulmo trakuris tra la malluma ĉielo. FE40 La ekbriloj aperis en unu flanko de la ĉielo, kaj kuris ĝis la alia flanko. Oni rigardas la ĉielon kiel lokon kun interno. (Oni povas rigardi ĝin ankaŭ kiel surfacon. Tiam oni uzus trans.)

Ni veturos de Hamburgo al Oslo tra Kopenhago. Iafoje oni uzas perpere de en tiaj ĉi esprimoj.

Malpreciza tra

Ofte la moviĝo ne iras precize de unu flanko ĝis la alia, sed iel de loko al loko ene de la afero:

La soldatoj kondukis la arestitojn tra la stratoj. FE 22 Ili iris de iuj lokoj en la stratoj al aliaj lokoj en la stratoj.

Bala muziko bruis tra la festaj salonoj. FA315 La muziko sonis de loko al loko ene de la salonoj.

Loko sen moviĝo

Tra povus ankaŭ montri lokon, kiu estas atingebla per movo ene de io. Tiaj frazoj estas tamen tre maloftaj. La oficejo troviĝas tra tiu pordo. Ĝi troviĝas en ĉambro atingebla per iro tra tiu pordo. Simila uzo estas ebla sed same malofta ĉepreter (§12.3.4.10). Ĉe trans (§12.3.4.15) tia uzo estas tamen tute normala.

Tra + direkta N-finaĵo

Por klare montri, ke moviĝo plene trairas, kaj pluiras el la loko, oni povas uzi tra + N-finaĵon. Jam simpla tra povas havi tian signifon, kaj oni uzu N- finaĵon nur kiam tio helpas al klareco:

La stana soldato falis tra fendon kaj kuŝis nun en nefermita tombo. FA2148 = ...plene tra la fendo kajplu elĝi.

La sago iris tra lian koron. Rĝ2 9 ~ La sago plene penetris lian koron.

Mi pafos per mia pafilo tra la kradan aperturon de la pordego, kaj tiam ĉiu gardu sian nazon! ^32 La pafoj eble trafos tiujn, kiuj staros ekstere.

Komparu kun similaj uzoj de ĉirkaŭ (§12.3.4.4), preter (§12.3.4.10), trans (§12.3.4.15) kaj kontraŭ (§12.3.4.8).

Tempo

Tra povas signifi "la tutan tempon de la komenco ĝis la fino":

La alta urbo, kiu tra dek jaroj la tutan grekan forton kontraŭstaris, pre- zentas nun ruinojn. IT 43

La koko krias tra la tuta nokto. H 8

Tempa tra similas al dum (§12.3.6.2). Tra tamen pli emfazas la sencon "de la komenco ĝis la fino". Oni ankaŭ preferas tra, se io ripete aŭ multfoje okazis dum la tempo. Vidu ankaŭ en (§12.3.4.6) kaj por (§12.3.6.9).

Tra kaj trans

Ne konfuzu tra kun trans. Vidu ĉe trans klarigon pri la diferenco: §12.3.4.15.

Vortfarado

Trae = "tra io": Iru, mi diras, aŭ mi trapikos vin trae!Rt132 (= ...tra via korpo!)

Traigi = "movi aŭ piki k.s. tra io, tredi": Li traigis la fadenon tra la tru- eton de la kudrilo.

12.3.4.15. Trans

Trans signifas "sur la alia flanko de". Oni uzas trans, kiam estas necese iri super aŭ sur la afero por atingi tiun alian flankon:

Ĉi tiu estas jam trans ĉiuj montoj. ^18 = Ĉi tiu estas jam sur la alia flanko de ĉiuj montoj. Por iri tien, kie ĉi tiu estas, oni iru super (aŭ sur) la montoj.

Ankoraŭ antaŭ la malleviĝo de la suno ni devas esti trans la limo! Rt103 = ...sur la alia flanko de la limo.

La domo forbrulis en helaj flamoj, en kiuj li pereis kaj kiuj lumis ĝis la funebra betulo trans la lago. FA431 = ...ĝis la funebra betulo, kiu troviĝis sur la alia flanko de la lago.

Komparu kun simila sed tre malofta uzo de preter (§12.3.4.10) kaj tra (§12.3.4.14).

Zamenhof ofte uzis transe de anstataŭ (senmova) loka trans: Transe de la

mallarĝa kampa vojo staras malnova kavalira kastelo. FA2 58

Trans + direktaj rolmontriloj

Oni povas uzi de (§12.3.2.1) aŭ el (§12.3.5.2) antaŭ trans por montri mov- iĝon de aŭ el loko aliflanke de io (per iro super aŭ sur ĝi):

Venis kontraŭ vin granda multo da homoj de trans la maro. ^1220 = ...de loko, kiu troviĝas aliflanke de la maro.

Belaj rakontoj el trans la montoj. PE186

Oni ofte uzas trans kune kun direkta N-finaĵo por esprimi moviĝon al loko aliflanke de io:

La hirundo flugis trans la riveron, ĉar trans la rivero sin trovis aliaj hirundoj. FE26 = ...al trans la rivero... Ĉi tiu Fundamenta ekzemplo instruas, kiel oni distingas inter troviĝo aliflanke de io, kaj moviĝo al la alia flanko de io.

La knabo rapide elkuris tra la pordo, trans la korton kaj for el la domo. FA1217

La unueco estas pli granda en Dio. Li akompanas nin trans la

morton! FA3105

Komparu kun similaj uzoj de ĉirkaŭ (§12.3.4.4), preter (§12.3.4.10), tra (§12.3.4.14) kaj kontraŭ (§12.3.4.8).

Zamenhof sufiĉe ofte uzis trans sen N-finaĵo, kiam temis pri moviĝo al la alia flanko de io:

Pensoj iras trans limo sen pago kaj timo. PE463 = ...al la alia flanko de limo...

Matene la vojo kondukas trans ŝvelintaj riveroj. Sidu forte sur via ĉevalo, por ke la torenta akvo vin ne forŝiru! FA1225

Ankoraŭ hodiaŭ oni povas renkonti tian uzon. Estas tamen preferinde en tiaj okazoj aldoni direktan N-finaĵon laŭ la ordinaraj reguloj: iras trans limon, kondukas trans ŝvelintajn riverojn.

Trans kaj tra

Ne konfuzu trans kun tra (§12.3.4.14). Transmovo iras super aŭ sur io. Tra- movo iras ene de io:

Ŝi saltis trans barilon. Ŝi saltis super la barilo al la alia flanko.

Ŝi kuris tra barilon. Ŝi kuris tra truo en la barilo al la alia flanko.

Ili iris trans laponton. Ne: *...tra laponton*, ĉar oni iras sur ponto, ne en ponto.

Trans la buŝon de la rigidmiena mastrino de la oficejo la unuan fojon en la daŭro de la tuta interparolado glitis nun rideto. M 31 La rideto glitis ne en la buŝo, nek flanke de la buŝo, sed ĝuste sur la buŝo.

Kavaliraĵon oni metas al vi trans la ŝultron. to-83 La kavaliraĵon (ordenan rubandon) oni metas sur la ŝultron etendante ĝin de la brusto ĝis la dorso. Tra donus tute alian signifon.

Maltrans

Logika, sed apenaŭ uzata, estas maltrans = "sur tiu ĉi flanko de": Vi eraras. Tiu urbo ne troviĝas trans la rivero, sed maltrans ĝi. = ...Tiu urbo ne trov- iĝas aliflanke de la rivero, sed ĉi-flanke de ĝi. Atentu pri la akcento: maltrans. Anstataŭ maltrans oni provis la novan rolvorteton cis (§19). Plej bona alternativo estas tamen ĉi-flanke de.

Vortfarado

Transa, transe = "aliflanka, aliflanke": Ŝi transflugis sur la transan bordon. FA3 3 Transe de la maro troviĝas lando tiel same bela, kiel ĉi tiu. FA1165 En ĝi estis skribitapri la vivo transe de la tombo. FA3117 (= ...ali- flanke de la morto, post la morto. )

Transigi = "movi trans ion, pludoni, turni vidigante la alian flankon": Ili perŝipe transigis varojn de unu bordo al la alia. / La fabelo en la daŭro de mil jaroj estis transigata de unu cikonio-patrino al alia cikonio-patr- ino. FA419 Ŝi transigis la foliojn [de la libro]. FA1162

Transiĝi = "iri trans ion, transiri en alian lokon/staton": Per ŝipeto ili transiĝis al la alia bordo. / Permesu al mi proponi al vi transiĝi kun mi en alian loĝejon. ^30 Liaj sentoj transiĝis en kompaton kaj malestimon.

12.3.5. Direktaj rolvortetoj

En tiu ĉi paragrafo estas klarigoj pri la direktaj rolvortetoj al (§12.3.5.1), el (§12.3.5.2) kaj ĝis (§12.3.5.3), sed ankaŭ la N-finaĵo (§12.2.5) kaj la rol- vorteto de (§12.3.2) estas direktaj rolmontriloj.

12.3.5.1. Al

Al montras celon. Al ofte similas al por. Vidu ĉe por klarigon pri la dife- renco: §12.3.6.9.

Direkto de movo

Normale al montras celon de moviĝo:

Mi venas de la avo, kaj mi iras nun al la onklo. FE 9 La celo de la irado estas la onklo.

En unu tago, kiam ŝi estis apud tiu fonto, venis al ŝi malriĉa virino. FE15

Vi devas nur iri al la fonto ĉerpi akvon. FE17

Sur kruta ŝtuparo li levis sin al la tegmento de la domo. FE 34

Mallarĝa vojeto kondukas tra tiu ĉi kampo al nia domo. FE 38

Josuo kaj la tuta Izrael ŝajnigis sin venkobatitaj de ili, kaj ekkuris en la direkto al la dezerto. Js 8

Li kraĉos al vi en la vizaĝon. Rt41

Direkto sen movo

Al povas montri direkton ankaŭ kiam ne estas movo:

La reĝido etendis siajn brakojn al la ĉielo, al la arbaro kaj al la maro. FA2 90 La brakoj estis direktitaj en la diversaj direktoj, sed ili ne moviĝis al tiuj lokoj.

Danke ŝi ridetadis al li. FA1166 La ridetoj estis en lia direkto.

Li rigardis al la klara, hela luno supren. FA3 23

Mi sopiras... al la lando de mia infaneco. FA3 31

Kiele junulo povus kontraŭstari al la ĉarmoj de malĉastulino? Rt32

Dum momento ŝi staris senmove, apogante sin per la mano al angulo de muro. M 92

Ricevanto

Al tre ofte montras tiun, kiu ricevas ion, aŭ tiun, kiu ion aŭdas, vidas, ek- scias, lernas k.t.p. (= ricevas sonon, bildon, sciaĵon, lernaĵon k.t.p.):

Donu al la birdoj akvon, ĉar ili volas trinki. FE 9 La birdoj ricevu akvon.

Mi redonas al vi la monon, kiun vi pruntis al mi. FE14 Antaŭe mi ricevis la monon (prunte), nun vi ĝin rericevos.

Ŝi tuj lavis sian kruĉon kaj ĉerpis akvon en la plej pura loko de la fonto kaj alportis al la virino. FE15

Petu ŝin, ke ŝi sendu al mi kandelon. FE 20

Mia tuta ŝuldo estos pagita al vi baldaŭ. FE 25

Diru al mi vian nomon. FE18

Rakontu al mia juna amiko belan historion. FE10

Kial vi ne respondas al mi? FE 20

Ordonu al li, ke li ne babilu. FE 20

Montru al ili vian novan veston. FE18

La kuracisto konsilis al mi iri en ŝvitbanejon. FE 40

Mi instruas Esperanton al mia infano. LR 98 (= Mi instruas mian infanon pri Esperanto. LR 98)

La lumo de la suno metis finon al la bela sonĝo. FA3 32 La sonĝo "ricevis finon" = finiĝis.

Oni donis al li panon, kaj li manĝis, kaj oni trinkigis al li akvon. Sm130

Profitanto, malprofitanto

Al povas montri tiun, kiu iel profitas aŭ malprofitas de ago. Alivorte al montras tiun, kiu "ricevas" la agon aŭ rezulton de la ago:

Mi ĉiam estas preta fervori en servado al la patrujo. ^62 La patrujo pro- fitus de la servado.

"Pardonu al mi, patrino," diris la malfeliĉa knabino, "ke mi restis tiel longe". FE17 La knabino profitus de la pardono. Ankaŭ estas eble uzi Pardonu min: §30.7.

Mi deziras al vi bonan tagon, sinjoro! FE10

Oni tiel malhelpis al mi, ke mi malbonigis mian tutan laboron. FE 33

Antaŭ tri tagoj mi vizitis vian kuzon kaj mia vizito faris al li plezuron. FE 20

Vi tiam povos tre humile teni al li la kaleŝon, kiam li veturos kun ŝi al la preĝejo por edziĝi. Rt 41

Pro la bono de la afero ni devos cedi al la plimulto. OV 64 Ni cedos kaj la plimulto profitos de tio.

Mi cedas al via peto. FA117 = Mi cedas al vi pro via peto.

Tiaj ĉi al-komplementoj ofte montras samtempe apartenon aŭ posedon de korpoparto aŭ vestaĵo. Oni povas anstataŭe uzi posedan pronomon (§11.2), sed al estas pli klasika:

Ŝi kombas al si la harojn per arĝenta kombilo. FE34 = Ŝi kombas siajn harojn...

Mi al vi purigos la botojn. ^45 = Mi purigos viajn botojn.

Ili ŝmiris al si la angulojn de la buŝo per fiŝoleo, por ke ili fariĝu pli flekseblaj. FA3 96

Por knabinoj tio ne estis irebla vojo, ili disŝirus al si la vestojn. FA2 88

Ricevanto de demova ago

Al povas montri la ricevanton (profitanton/malprofitanton) de ago, kiu estas demova. La ricevanto ja ricevas ian agon, sed la ago estas tia, ke ĝi for- prenas ion de la ricevanto. Tia ĉi mikso de almovo kaj demovo povas esti konfuza. Ofte de estas pli klara:

Ŝi detiris al li la galoŝojn de la piedoj. FA1145 Li ricevis servon, kiu kon- sistis el detirado de galoŝoj. Oni povus eble miskompreni, ke oni detiris la galoŝojn de alia persono, kaj poste li ricevis la galoŝojn. Oni uzas ankaŭ de en tiaj esprimoj: Ili deprenis de li lian veston. ^37

Vi rabas al via homo ĉion, kion li havas, ĝis ne restas al li eĉ ĉemizo sur la korpo. Rt57 La rabo iras direkte al via homo, kiu perdos ĉion, kion li havas. De estus pli klara.

Ne dehaku al mi la kapon! FA2101 Mi ne volas malprofiti de la dehakado.

Nia maljuna avino malĝojas tiel, ke la blankaj haroj al ŝi elfalis. FA1104 Ŝiaj blankaj haroj elfalis de ŝia kapo.

La aŭto estis ŝtelita al mi. = ...ŝtelita disde mi/el de mi. Ĉi tie simpla de tamen donus malĝustan signifon, nome ke mi ŝtelis la aŭton: §12.3.2.4.

Ĉi tia uzo de al estis sufiĉe ofta ĉe Zamenhof, sed fariĝis nuntempe iom malpli ofta. Kiam ne estas risko de miskompreno, oni povas tute bone uzi al en tiaj esprimoj.

Spertanto, sentanto

Al povas montri tiun, kiu spertas aŭ sentas ion:

La malfeliĉa infano rakontis al ŝi naive ĉion, kio okazis al ŝi. FE17

Ŝajnas al mi, ke el ŝia buŝo elsaltas perloj kaj diamantoj. FE17

Estas al mi malvarme kaj tiel malseke! FA155 ~ Mi sentas malvarmon kaj malsekon.

Artikoloj talente skribitaj plaĉos al la gazeto kaj al ĝiaj legantoj. OV 99

Vi estis al mi tre kara. Sm21

Ĉu ne estus al vi agrable havi tian saman kapablon? FE17

Ankaŭ al vi, mia kara Hermano, li sentigos sian skurĝon. Rt41

Granda parto de la alta literatura lingvo [...] estas al vi videble tre mal- multe konata. M135 Ĉi tie oni ankaŭ povas uzi de, ĉar temas pri aganto ĉe pasiva participo (§12.3.2.4).

Estu sciate al la reĝo, ke ni iris en la Judan landon. Ez 5

Posedanto

Al montras posedanton kaj similajn signifojn ĉe la verbo aparteni:

La rozo apartenas al Teodoro. FE 5 = La rozo estas de Teodoro. La rozo estas lia.

Li apartenis al tiuj tre maloftaj homoj, kiuj faras ĉion silente. OV 246 = Li estis unu el tiuj tre maloftaj homoj...

Al anstataŭ N-finaĵo

Ĉe aga O-vorto al povas iafoje montri sencan objekton: §12.3.2.2. Rezulto de ŝanĝo

Iafoje oni montras per al rezulton de transformado aŭ ŝanĝado: Li disrompis ĝin al mil pecoj. Normale oni uzas en + N-finaĵon (§12.3.4.6). Oni ren- kontas tiusignife ankaŭ je (§12.3.1).

Aldono, adicio

Kune kun verboj kiel aligi, aliĝi, aldoni k.t.p., al povas montri aldonon, adicion k.s.:

La junulo aliĝis al nia militistaro kaj kuraĝe batalis kune kun ni kontraŭ niaj malamikoj. FE 39 Li fariĝis parto de la militistaro.

Iam oni uzis al tio anstataŭ aldonsignifa krom tio (§12.3.6.3):

Ĝi havis tiel same grandan sukceson, kiel la efektiva najtingalo, kaj al tio ĝi havis multe pli belan eksteraĵon. FA2 28 Nun oni diras nur krom tio aŭ krome.

Tempo

Al iafoje montras okazon (precipe feston), kiam oni parolas pri speciala ago pro tiu okazo (donacado k.s.).:

Al Kristnasko venis letero de ŝia patro. FA3 58 = Okaze de Kristnasko... Je Kristnasko, kaj ĝuste pro tio ke estis Kristnasko...

Akceptu ankaŭ de mia flanko plej koran gratulon al la nova jaro. OV 491 = ...okaze de la nova jaro.

Al troviĝas ankaŭ en esprimoj kiel de tempo al tempo = "iafoje, kelkfoje"; de tago al tago = "ĉiutage, laŭ pasado de la tagoj". Ili estas figuraj esprimoj faritaj laŭ de loko al loko k.s.:

De tempo al tempo li aliradis al la fenestro kaj elrigardadis. FA2144

De tago al tago la reĝido ŝin ĉiam pli ekamadis. FA199

Referenco

Ĉe esprimo de proksimeco, simileco k.s. al montras tion, kion oni kon- sideras, kiam oni taksas aferon proksima aŭ simila:

Ŝi estis jam tute proksima al la preĝejoj. FA1169 = Ŝi estis jam en la prok- simo de la preĝejo.

Pli proksime al la fenestroj [...] prenis al si lokon laboristinoj pli junaj. M112

La pli maljuna estis tiel simila al la patrino per sia karaktero kaj vizaĝo, ke ĉiu, kiu ŝin vidis, povis pensi, ke li vidas la patrinon. FE11

Tio estis vivmaniero certe ne konforma al la reguloj de la higieno. M132

Oni trovas ankaŭ proksima de, proksime de. Ĉe malproksima/malproksime oni uzas precipe de (§12.3.2.5). Ŝajnas logike uzi ĉiam al ĉe proksimeco, kaj de ĉe malproksimeco, sed la efektiva uzado estas miksita. Ĉe aliaj vortoj similaj al malproksima, oni ne uzas al, sed de (iafoje je): aparta de, dife- renca de, libera de/je k.s.

Rolvortaĵoj kun al

Legu ankaŭ pri rolvortaĵoj kiel responde al, konforme al: §12.3.7. Vortfarado

Aligi = "aldoni, almeti": Nur tiam ni povas esperi pli aŭ malpli frue aligi al nia afero la grandegan indiferentan amason de la publiko. OV 93

Aliĝi = "aldoniĝi, almetiĝi, aniĝi, aparteniĝi": Se gut' al guto aliĝas, maro fariĝas. PE 981 Ĉiutage aliĝas al Esperanto multaj novaj personoj en ĉiuj landoj de la mondo. L2 73 Ĉu vi aliĝis al la kongreso?

12.3.5.2. El Movo

El montras movon for de interno al ekstero:

El la kaldrono, en kiu sin trovas bolanta akvo, eliras vaporo. FE25 La vaporo iras for de la interno de la kaldrono.

Li eliris el la dormoĉambro kaj eniris en la manĝoĉambron. FE 31

Mia patrino forpelis min el la domo. FE 21

Ŝi vidis unu sinjorinon, tre riĉe vestitan, kiu eliris el la arbaro. FE19

Li venigis al si el Berlino multajn librojn. FE39 = ...de la interno de Ber- lino...

La lasta espero malaperis el la animo de la bela Sara. ^40

Vi eksiĝis el la movado. L2 304

Mi ĝin bedaŭras el la tuta koro. H37 = ...bedaŭras plenkore, tute sincere. La bedaŭro venas kvazaŭ el ĉiuj partoj de la koro.

El sub la kanapo la muso kuris. FE 26 El estas ofte uzata kune kun diversaj lokaj rolvortetoj (§12.3.4) por pli ekzakte montri la lokon, el kiu io mov- iĝas.

Mi petas vin, sinjorina moŝto, - diris la juvelisto el malantaŭ la tablo. M187 La loko malantaŭ la tablo estas rigardata kiel spaco kun interno. Oni ankaŭ povus uzi de (§12.3.2.1).

Iru en la domon de la malĉastistino, kaj elkonduku el tie la virinon, kaj ĉiujn, kiuj estas ĉe ŝi. Js 6

Tie interne estis mallume, almenaŭ en la antaŭa ĉambro, - el interne estis aŭdata muziko. FA2134

Antaŭa stato

El povas montri antaŭan staton, kiam temas pri ŝanĝiĝo. Ofte temas pri figura uzo de la baza mova senco de el:

Unu el ili eksaltis el sia dormo kiel sovaĝa besto. FA315 Li subite vekiĝis.

Marta rapide kaj kvazaŭ vekite el longa dormo kaptis la manon de la kudristino. M103

Ŝi videble sentis la en ĉiu homo denature troviĝantan deziron eltiri sin el mizero. M119

El la knabo fariĝis junulo, kaj li devis forveturi en la malproksiman mondon. FA2 82 Li ŝanĝiĝis de knaba stato en junulan staton.

Vi iam vidos, kio el tio [= pomkerno] fariĝos; el tio fariĝos io, pri kio vi certe ne pensas, tuta pomarbo, sed ne tuj. FA3141

Vi faris el mi la plej malfeliĉan mizerulon en la mondo. Rt104 = Pro via faro mi fariĝis la plej malfeliĉa mizerulo en la mondo.

Deveno

El ofte montras devenon, originon aŭ fonton:

El kie vi estas? FA237 = De kiu loko vi devenas? Kie estas via origina loko?

Kelkaj el la Esperantaj idiotismoj estas prenitaj ankaŭ el la lingvoj slavaj (dum aliaj estas prenitaj el aliaj lingvoj). LR119

Tradukoj el ĉi tiu lingvo estus pli dezirataj kaj pli bone pagataj. M127

Kiom mi povis vidi el via laboro, tiu via senduba talento restas [...] en stato rudimenta. M135 La fonto de lia konstato estas ŝia laboro, kiun li vidis.

S-ro L. de Beaufront nur legis eltiron el tiu ĉi artikolo. LR116

Tie la floroj kaj la folioj kantis la plej belajn melodiojn el lia infan-

eco. FA1190

La infano alsidiĝis al lito kaj laŭte legis el la libro. FA3 25

Materialo

El estas la normala rolvorteto por montri materialon. Tiu signifo estas vari- anto de devena el:

La reĝino iris en banejon, kiu estis konstruita el marmoro. FA1160

Ĉemizojn, kolumojn, manumojn kaj ceterajn similajn objektojn ni nomas tolaĵo, kvankam ili ne ĉiam estas faritaj el tolo. FE 35

Nenian trinkaĵon el vinberoj li devas trinki. Nm 6

Freŝa viando kostas multe, kaj por pretigi el ĝi manĝon oni devas ankaŭ forbruligi multe da ligno. M 64

Al mi donu laplezuregon, ke mi faru el li kaĉon! Rt70

El la diritaj vortoj ni povas ankoraŭ fari aliajn vortojn, per helpo de gramatikaj finiĝoj kaj aliaj vortoj. FE 30

Distingo de individuoj aŭ de parto

Tre ofte el montras grupon aŭ amason, kiam oni distingas aŭ apartigas iujn individuojn de la grupo, aŭ parton de la amaso. Tion oni povas rigardi kiel figuran uzadon de la baza elmova signifo. Oni kvazaŭ elprenas membrojn aŭ partojn por aparta konsidero:

El ĉiuj miaj infanoj Ernesto estas la plej juna. FE10 Ernesto apartenas al la grupo "ĉiuj miaj infanoj". Inter ili li estas la plej juna.

El ŝiaj multaj infanoj unuj estas bonaj kaj aliaj estas malbonaj. FE12

Por miaj kvar infanoj mi aĉetis dek du pomojn, kaj al ĉiu el la infanoj mi donis po tri pomoj. FE14

El la tri leteroj unu estis adresita: al Lia Episkopa Moŝto, Sinjoro N.; la dua: al Lia Grafa Moŝto, Sinjoro P.; la tria: al Lia Moŝto, Sinjoro D. FE 42

Multaj el niaj amikoj ne volas pacience atendi kaj labori. OV 59

Tio estis la plej bela horo el mia vivo! FA3 67 Aŭ de mia vivo, en mia vivo.

Trinku el la vino, kiun mi enverŝis. SS 6 = Trinku iom de la vino...

Li nenion povis rememori el sia sonĝo. FA2133

Ankaŭ inter povas montri apartenon al grupo (§12.3.4.7). Iafoje oni ren- kontas tiusence la pezan esprimon el inter: Li estas unu el inter ili. Tute bone sufiĉas sola el: Li estas unu el ili.

Speciala varianto de tiu ĉi signifo estas konsisto:

Mia skribilaro konsistas el inkujo, sablujo, kelke da plumoj, krajono kaj inksorbilo. FE 34

Unu minuto konsistas el sesdek sekundoj. FE12

Kiam konsisti montras la esencan parton de io abstrakta, oni plej ofte ne uzas el, sed anstataŭe en (§12.3.4.6): La dua distingiĝa eco de lingvo arta estas ĝia perfekteco, kiu konsistas en matematika precizeco, fleksebleco kaj sen- lima riĉeco. FK 276

Kaŭzo

Por kaŭzo oni uzas normale pro (§12.3.6.11), sed kiam oni volas montri kaŭzon figure kiel devenon aŭ fonton, oni povas uzi el:

Ni restas sen rimedoj kaj lacaj kaj devas el manko de fortoj ĉesigi la el- iradon de nia organo. OV125 = ...pro manko de fortoj...

Clemency el surprizo pro tiu ĉi demando preskaŭ renversis la pleton de teo. BV 70 El sonas pli bone ol pro ĉi tie, ĉar pro aperas tuj poste.

Unu sinjoro [...] en la komenco estis forte kolera kontraŭ ĝi el la kaŭzo, ke ĝi "ne estas sufiĉe internacia". LR32 = ...kolera kontraŭ ĝi pro tio, ke ĝi kolera kontraŭ ĝi, ĉar ĝi...

Komparu kun simila uzo de de (§12.3.2.1). Vortfarado

Eligi = "irigi el io": Ĝi estas dramo, miaj fratoj, kiu eligas larmojn el viaj okuloj. Rt80 La alumeto eligis varman helan flamon. (= ...eligis el si...).

Eliĝi = "iri el io": La ambaŭ virinoj kaj la infano eliĝis el veturilo antaŭ unu el la domoj ĉe la strato Piwna. M 6 Mi ĝis nun ne kuraĝis demandi vin, [...] kiamaniere vi sukcesis eliĝi el la malriĉeco. M156

El estas ankaŭ uzata prefiksece: §38.4.2. 12.3.5.3. Ĝis Limo de movo

Ĝis montras lokon, kiun ia movo atingas, sed ne pasas:

Niaj fratoj eliris kun la gastoj el sia domo kaj akompanis ilin ĝis ilia domo. FE18 Post alveno al ilia domo niaj fratoj ne plu akompanis ilin.

Li kliniĝis ĝis la tero. FA2 99

Ĝis ĉi tie aliru, sed ne plu. lj 38

Ĝis kie ni iros hodiaŭ?

De supre ĝis malsupre la kastelo estis fendiĝinta. FA2 67

Starigu nun la kaldronon kaj plenigu ĝin per akvo ĝis la rando. FA3137

La fraŭlineto ruĝiĝis ĝis la haroj kaj oreloj. M175

Limo sen movo

Ĝis ankaŭ povas montri limon de spaco, tereno aŭ simile:

La tuta Sundo ĝis la Sveda bordo estas kovrita de glacio. FA2109 La sveda bordo estas limo de la glacio.

Ĉapo el ursa felo sidis sur lia kapo ĝis sub la oreloj. FA1181 La rando de la ĉapo troviĝis sub la oreloj.

En forte pluva aŭtuna tago li piede ekiris la vojon. [...] malseka ĝis la haŭto li la unuan fojon eniris en Kopenhagon. FA3 59 La haŭto estis limo de la malseko en liaj vestaĵoj.

Ĝis la arbaro estas sufiĉe malproksime. FA3 56

Tempo

Ĝis ofte montras tempon, kiun io atingas, sed ne pasas:

Mi laboras ĉiutage de frua mateno ĝis malfrua vespero. L173 Post malfrua vespero mi ne plu laboras.

Ĵuru al mi fidelecon kaj obeadon ĝis la morto! Rt30 Nur post la morto povas ĉesi via fideleco kaj obeado.

Mi eltenos ĝis la fino. Rt115

Ili trinkis ĝis malfrue en la nokto. FA117

Nu, atendu ĝis morgaŭ. FA1154

Ĝis (la) revido! aŭ simple Ĝis (la)! ~ Ĝis nia venonta revido mi mem- oros vin!

Ĝis kiam vi rifuzos humiliĝi antaŭ Mi? Er10 = Ĝis kiu tempo vi daŭrigos rifuzi... Rimarku, ke ĝis antaŭ demanda kiam (§33.4.2) estas bona uzo, dum ĝis antaŭ nedemanda kiam-frazo (§33.7) estas malbona.

Speciala uzo de tempa ĝis estas montrado de lasta tempo por fini taskon.

Tiam ĝis signifas "ne pli malfrue ol". La montrita tempo estas mem

inkluzivita, sed post ĝi estos tro malfrue:

La tuta traduko estu nepre preta ĝis la fino de Majo. OV 563 = ...preta ne pli malfrue ol la fino de Majo. Estu preta devas ĉi tie kompreniĝi kiel fariĝu preta, estu pretigita. Ĉi tia uzo de ĝis estas speciala konvencio. Se tiu konvencio ne ekzistus, oni komprenus, ke la traduko restu preta ĝis la fino de Majo, post kiam ĝi ĉesu esti preta.

Ĝi devis esti preta ĝis sabato, kaj tio ne estis tre facila. Kiam ĝi estis preta estis jam ĝuste sabato. FA1199 Li do sukcesis pri la tasko.

Pro kelkaj kaŭzoj la angla eldono ne povis esti preta ĝis hodiaŭ. OV 488 Oni ne sukcesis ĝis tiu tempo.

Ĉiu, kiu deziras partopreni en la konkurso, devas sendi ne pli malffrue ol ĝis la 1-a Decembro 1895 [...] raporton. °V-200 Ĉi tie Zamenhof esprimis dufoje la saman sencon. Oni povus aŭ forigi ne pli malfrue ol, aŭ anstataŭigi ĝis per N-finaĵo.

Ankaŭ estas eble uzi antaŭ (§12.3.4.1) en ĉi tiaj frazoj, sed tiam la montrita tempo ne estas inkluzivita: Ĝi devas esti preta antaŭ sabato. Sabate estos jam tro malfrue. Komparu ankaŭ kun tempapor (§12.3.6.9).

Atinso de mezuro, grado, nivelo, stato

Ĝis povas montri ian mezuron, gradon, nivelon aŭ staton, kiun io atingas:

Per konkura marĉando la prezo falis ĝis tri bacoj. Rt18

Longigu Dio la vivon ĝis ekstrema mezuro! ^90

Ŝi forigu la malĉastecon de sia vizaĝo kaj la adultemecon de siaj mamoj, por ke Mi ne senvestigu ŝin ĝis nudeco. Hŝ 2

Ekstremo sur skalo

Ĝis povas montri unu ekstremon de ia skalo aŭ hierarkio, dum de montras la alian ekstremon:

Precipe ŝi amis la rozojn, kaj tial ŝi havis la plej diversajn specojn de ili, de la sovaĝaj, simple odorantaj, ĝis la plej belaj luksaj rozoj. FA3 24 Ŝi havas ĉiujn specojn, sovaĝajn, luksajn, kaj ĉiujn aliajn specojn inter tiuj du ekstremoj.

Ne plu estos loĝanto en ĝi: de homo ĝis bruto ĉio foriĝos kaj foriros. Jr50 Ĉiuj homoj, ĉiuj brutoj, kaj ĉio alia inter tiuj du limoj, foriĝos kaj foriros. Oni subkomprenas ian hierarkion de homoj kaj brutoj.

Ekzistas ankaŭ [...] lernolibroj, kiuj [...] kostas de 15 ĝis 50 centimojpor ekzemplero. OV163 La plej malalta prezo estas 15 centimoj, la plej alta estas 50, sed ekzistas ankaŭ prezoj inter tiuj du ekstremoj. En ĉi tiaj esprimoj oni ofte forlasas de: Ili kostas 15 ĝis 50 centimoj(n).

Legu pli pri de kaj ĝis rilate al nombraj kaj kvantaj vortoj en §23.6. Ĝis inkluzivas

Esprimo kun ĝis normale inkluzivas ankaŭ la ĝis-aferon. Se iu petas, ke oni nombru de 1 ĝis 5, oni diru: 1, 2, 3, 4, 5 (la kvino estu inkluzivita). Iafoje por emfazi la inkluzivan signifon oni povas aldoni la vorton inkluzive: Ili loĝas en apartamentoj 101 ĝis 150 inkluzive. Oni povus ankaŭ uzi ĝis kaj kun: ...en apartamentoj 101 ĝis kaj kun 150.

Se iam oni volus ekskluzivi la ĝis-aferon, oni povus aldoni ekskluzive: Ili kostas de 10 ĝis 20 dolarojn ekskluzive. (La plej alta prezo estas 19,99 dol- aroj.) Tiaj esprimoj estas tamen tre malofte bezonataj.

Frazenkondukilo

Ĝis estas ankaŭ frazenkondukilo (§33.7). Tiam ĝis rilatas al tuta frazo: Mi ploris, ĝis mi endormiĝis. FA1229

Vortfarado

Ĝisi = "diri ĝis (la revido)!, adiaŭi": Post la kongreso ĉiuj ĝisis, kaj iris hejmen.

Ĝiso = "eldiro de la frazo ĝis (la revido)!": Sekvis ĝisoj kaj kisoj. Poste ĉiuj foriris.

12.3.6. Aliaj rolvortetoj 12.3.6.1. Anstataŭ

Anstataŭ montras ion, kies rolon plenumas io alia, aŭ ion, en kies loko estas io alia. Anstataŭ havas do iaspecan nean valoron:

Anstataŭ kafo li donis al mi teon kun sukero, sed sen kremo. FE26 Li ne donis kafon, sed ja teon. La rolon de kafo (kiel trinkaĵo) plenumis teo.

Abraham iris kaj prenis la virŝafon, kaj oferis ĝin kiel bruloferon anstataŭ sia filo. Gn22 Li ne oferis sian filon, sed virŝafon.

Marta ekrigardis ĉirkaŭen per okuloj, en kiuj anstataŭ la antaŭ- momenta malĝojeco kaj laceco aperis denove energio kaj esplorem- eco. M119 Antaŭe estis malĝojeco kaj laceco en la okuloj. Nun estis tie energio kaj esploremo.

Kiam mortis Jobab, ekreĝis anstataŭ li Ĥuŝam el la lando de la Teman- anoj. Gn 36

Ŝi anstataŭ dezirata laboro ricevis almozon! M192

Anstataŭ matene, mi nun hejtados la fornon tagmeze. M 64 Mi ne plu hejt- ados matene, sed tagmeze.

Anstataŭ ĉia respondo la maljunulino nee skuis la kapon. M 24 Ŝi ne donis veran respondon, sed kapskuo servis kiel respondo.

Antaŭ ke-frazo

Oni uzas anstataŭ ankaŭ antaŭ ke-frazo (§33.2.3), sed normale oni inter- metas helpan tio:

Ĉu mi ne helpu vin, anstataŭ tio, ke vi sola faru la tutan laboron ? Nun la intenco estas, ke vi sola faru la tutan laboron. Ĉu ne anstataŭ tio mi helpu vin?

Iafoje oni forlasas tio:

Anstataŭ ke ĉiu lernas diversajn lingvojn , ĉiuj ellernadu unu saman lingvon. FK 263

Antaŭ I-verbo

Ofte oni metas anstataŭ antaŭ I-verbo: §27.5. Anstataŭ + aliaj rolmontriloj

Anstataŭ estas iom aparta rolmontrilo, ke ĝi fakte tute ne montras frazrolon! Ĝi nur montras, ke io alia plenumas la rolon de la afero, sed ĉu tiu transpren- ita rolo estas rolo de subjekto, objekto aŭ ia komplemento, tion anstataŭ tute ne montras. Kutime la kunteksto montras, al kia frazrolo la anstataŭ--afero respondas. Je bezono oni povas tamen aldoni alian rolmontrilon, kiu montras la rolon de la anstataŭ-esprimo:

Li faris tion pro ŝi anstataŭ pro mi. Se oni dirus anstataŭ mi, ŝajnus, ke li anstataŭas min kiel aganton, ke li faris tion anstataŭ tio, ke mi farus tion. Pro montras, ke mi ludas rolon de "kaŭzo", kaj ke ŝi anstataŭas min en tiu rolo.

Ĉiun, kiu [...] petos ion de ia dio aŭ homo anstataŭ de vi, ho reĝo, oni ĵetu en kavon de leonoj. Dn6 Sen de ŝajnus, ke la petanto anstataŭas vin kiel petanton, ke li petus anstataŭ tio, ke vi petus.

Petro batis Paŭlon anstataŭ Vilhelmon. LR 69 = Petro batis ne Vilhelmon, sed Paŭlon. Komparu kun: Petro batis Paŭlon anstataŭ Vilhelmo. = Ne Vilhelmo, sed Petro batis Paŭlon.

Ili veturis al Londono anstataŭ al Bath. Se oni scias, ke Bath estas urbo, oni bone komprenas la frazon ankaŭ, se oni dirus simple anstataŭ Bath, sed se oni ne scias, ĉu Bath estas urbo aŭ eble persono, oni povus pensi, ke ili veturis tien anstataŭ tio, ke ia sinjoro Bath veturus tien.

Neniu povas protesti, se vi skribos ekzemple per artifikaj gotaj literoj anstataŭ per literoj ordinaraj. LR 47 La aldonita per ŝajnas superflua, ĉar literoj ordinaraj apenaŭ povus ludi alian rolon ol rimedo ĉi tie.

Aldonajn rolmontrilojn oni uzu nur kiam tio estas bezonata por klareco. Plej ofte simpla anstataŭ sufiĉas. Komparu kun krom (§12.3.6.3).

Tradicie oni klarigas tion ĉi per subkomprenata I-verbo: ...anstataŭ fari tion

pro mi. ...anstataŭ peti de vi anstataŭ bati Vilhelmon. ...anstataŭ veturi

alBath. ...anstataŭ skribiper literoj ordinaraj.

Anstataŭ anstataŭ

La radiko VIC havas en prefikseca uzo signifon similan al anstataŭ (§38.4.1). Oni tial proponis vice al vic' al kiel alternativon al anstataŭ. Vic' al estas farita laŭ la modelo de dank' al (§10.1). Kvankam tiuj alter- nativoj estas sufiĉe tuj kompreneblaj, ili ne fariĝis popularaj. Normale oni uzu anstataŭ, sed almenaŭ en poezio oni ja povas provi vice al vic' al.

Zamenhof uzis kelkfojepro anstataŭ anstataŭ (§12.3.6.11).

Vortfarado

Anstataŭa = "tia, ke ĝi servas (aŭ povas servi) anstataŭ io, surogata":

Rompiĝis unu el la radoj de nia aŭto, kaj ni devis almeti la anstataŭan radon.

Anstataŭe = "anstataŭ tio": Li ne donis al mi kafon. Anstataŭe li donis teon.

Anstataŭi = "esti (servi, roli...) anstataŭ io": Ne tiel baldaŭ ankoraŭ trov- iĝos persono, kiu volus kaj povus min anstataŭi en la diversaj multaj laboroj por nia afero. OV126 (= ...povus servi anstataŭ mi...) La patro kaj la fratoj anstataŭis al ŝi la okulojn [...], ke ŝipovispensi, ke ŝi vidasper propraj okuloj.FA3116 (Ili servis kiel ŝiaj okuloj.)

Anstataŭigi = "meti ion anstataŭ io alia, doni al io la rolon de io alia": Ĉiu pli granda magazeno por siaj bezonoj uzas virojn, kaj kiu iam provis anstataŭigi ilin per virinoj, havis grandan malprofiton. M 89

Ne konfuzu anstataŭi kaj anstataŭigi. Ambaŭ estas objektaj verboj, sed tio, kio anstataŭas, mem servas anstataŭ io, dum tio, kio anstataŭigas, metas ion anstataŭ io alia.

12.3.6.2. Dum

Dum montras tempodaŭron, = "en la daŭro de". Dum staras antaŭ tempa aŭ aga esprimo:

Tondroj bruadis dum la tuta nokto. FA177

Ŝi ne ŝanceliĝis kiel antaŭ kelke da horoj, ne puŝiĝis je la krutaj ŝtupoj kaj ne haltis dum la irado por reakiri spiron. M194

Dum multe da semajnoj la suno lumas ĉiutage apenaŭ kelke da horoj. M 200

Estis tie tiel lume, preskaŭ kiel dum la tago. M 200

Dum la vojo Klaro parolis al Marta. M104 La vorto vojo normale ne estas aga aŭ tempa, sed ĉi tie ĝi reprezentas iradon laŭ vojo.

Legu pri la diferenco inter dum kaj tempa en en §12.3.4.6. Legu ankaŭ pri tempa tra en §12.3.4.14, kaj tempapor en §12.3.6.9.

Frazenkondukilo

Dum estas ankaŭ frazenkondukilo (§33.7): Forĝu feron dum ĝi estas varm- ega. PE 525 Tio estas eĉ la origina uzo de dum. Komence dum tute ne estis uzata kiel rolvorteto.

Vortfarado

Dume = 1. "Dum tiu tempo": Mi iros ĝin akiri en la urbo! dume sidu iom ĉe mia malsana infano! M198 2. "Provizore, ĝis pli ĝusta tempo": La verketo eliras dume nur en lingvo rusa, kaj poste ni penos, ke ĝi iom post iom eliru ankaŭ en aliaj lingvoj. OV 156 3. "kontraste al tio, kontraŭe": La ekposedo de ĉio tio ĉi [= verboformoj en naciaj lingvoj] postulas inf- eran paciencon [...]. Dume lingvo arta anstataŭ tiu ĉi tuta haoso [...] donas al vi sole nur 6 vortetojn "i, as, is, os, us, u ". FK 272

12.3.6.3. Krom

Krom montras aferon, kiun oni konsideras aparte. Tiu baza signifo donas praktike du signifojn: escepta krom kaj aldona krom. La diferenco inter tiuj du signifoj estas tre granda, kaj tio iafoje povas krei riskon de miskompreno.

Escepta krom

Escepta krom montras ion, por kio la cetero de la frazo ne validas.

Se la frazo estas pozitiva, la senco de escepta krom estas negativa. Tia pozitiva frazo normale enhavas ĉiu(j), ĉio tuta:

Tie estis ĉiuj miaj fratoj krom Petro. LR106 Petro ne estis tie.

Krom la studento ĉiuj estis en la lito. FA3 52 La studento ne estis en la lito.

Ĉiun homon, kiu [...] petos ion de ia dio aŭ homo krom vi, ho reĝo, oni ĵetu en kavon de leonoj. Dn6 Se iu petos de vi, tiun oni tamen ne ĵetu en kavon de leonoj.

Ĉio en ŝi estis juna kaj almenaŭ ŝajne serena, krom la frunto. M150 La frunto ne estis tia.

La tuta teksto estas ĝusta, krom unu frazo. Unu frazo ne estas ĝusta.

La tuta popolamaso disiĝis krom malgranda grupo. Malgranda grupo ne disiĝis.

Se la frazo estas negativa (kun ne, NENI-vorto aŭ sen), la senco de escepta krom estas pozitiva:

En la salono estis neniu krom li kaj lia fianĉino. FE26 Li kaj lia fianĉino ja estis tie.

Ne ekzistas Dio krom Mi. Re32 Mi estas Dio, kaj mi ja ekzistas.

La pioniroj de novaj ideoj renkontas nenion krom mokoj kaj atakoj. FK 253 Mokojn kaj atakojn ili ja renkontas.

Ĝiaj vortoj [= la vortoj de Esperanto] - krom kelkaj tre malmultaj - ne_ estas arbitre elpensitaj. FK 284 Kelkaj malmultaj ja estas arbitre elpensitaj.

En la lastaj monatoj mi, krom miaj profesiaj bezonoj, preskaŭ neniam eliras el la domo. L1241 Okaze de profesiaj bezonoj mi ja eliras. (Oni povas por klareco diri krom pro miaj profesiaj bezonoj, sed vidu ĉi-poste pri krom + aliaj rolmontriloj.)

Marta kuŝis sur la malmola litaĵo [...] sen ia alia sento krom morta lac- iĝo. M193 Mortan laciĝon ŝi ja sentis.

Krom tiu mono [...] ŝi havas jam nenian alian. M 62 Tiun monon ŝi ja havas.

Post nenio alia, nenio pli, neniu alia, neniu pli k.s. oni povas ankaŭ uzi ol (§20.1): La domoj estis nenio alia krom lignaj budoj. = La domoj estis nenio alia ol lignaj budoj. FA3138

Aldona krom

Aldona krom montras ion, kio ja validas. Al tio oni (poste) aldonas ion alian, kio ankaŭ validas. Normale ankaŭ (eventuale ankoraŭ eĉ) ĉeestas en la frazo por fortigi la aldonan sencon:

Krom Petro tie estis ankaŭ ĉiuj aliaj miaj fratoj. LR106 = Aldone al Petro ankaŭ ili estis tie.

Per pruntedono ofte oni perdas krom sia havo ankaŭ la amikon. H 24 = Aldone al tio, ke oni perdas sian havon, oni perdas ankaŭ la amikon.

Krom mi restis ĉe la patrino du miaj pli junaj fratoj. M101 = Aldone al mi, ankaŭ ili restis tie.

Ĉu vi provis jam ian alian laboron krom tiu, kiu alportas al vi tiel miz- eran rekompencon? M125 = Ĉu vi jam provis ankaŭ alian laboron aldone al tiu, kiu...?

La luno ne leviĝis ankoraŭ sufiĉe alte, krom tio estis iom da neb- ulo. FA1116 = Aldone al tio, ke la luno ne leviĝis sufiĉe, estis ankaŭ iom da nebulo.

Ĝi [= la ofico] ne estas ankaŭ facila, kaj krom tio mi dubas, ĉu ĝi estus oportuna por vi. M30 = Aldone al tio, ke ĝi ne estas facila, mi dubas ankaŭ, ĉu ĝi estus oportuna por vi.

La pli juna filino, kiu estis la plena portreto de sia patro laŭ sia boneco kaj honesteco, estis krom tio unu el la plej belaj knabinoj, kiujn oni povis trovi. FE11 = Aldone al tio, ke ŝi estis simila al la patro, ŝi estis ankaŭ bela.

Krom Karlo, venis eĉ_ lia tuta familio. = Aldone al tio, ke venis Karlo...

Vi estispor mi tiel bona, ke krom nehonesta mi estus ankoraŭ sendanka, se mi... M 58 = ...al nehonesteco aldoniĝus ankoraŭ sendankeco, se mi...

Aldona krom estas normale ĉiam pozitiva, kiel en ĉiuj ekzemploj ĉi-antaŭe. Sed se oni kreas negativan frazon kun krom kaj ankaŭ, krom ricevas negativan aldonan sencon: Krom Petro ankaŭ Karlo ne estis tie. = Petro ne estis tie, kaj aldone ankaŭ ne Karlo. Tiajn frazojn oni ial apenaŭ uzas en la praktiko.

Risko de miskompreno

Normale la kunteksto klare montras, ĉu temas pri escepta aŭ aldona krom. Se ĉeestas ankaŭ, ankoraŭ aŭ eĉ, tiam krom estas nepre aldona. Se mankas tia vorto, kaj la frazo estas negativa, krom estas nepre escepta. Tamen se la frazo estas pozitiva, kaj ne ĉeestas ankaŭ, ankoraŭ aŭ eĉ, povas iafoje ekesti duboj: Krom Petro tie estis ĉiuj aliaj miaj fratoj. Ĉu Petro estis tie, aŭ ne?

Tiaj miskompreneblaj frazoj estas tre maloftaj, sed je bezono oni povas por la escepta signifo uzi anstataŭe kun escepto de, escepte de, escept(int) e + N- finaĵon, aŭ ekskluzive de. Por aldona signifo oni povas uzi aldone al, in- kluzive de. Plej simple estas tamen aldoni ankaŭ por montri, ke krom estas aldona.

Oni povas anstataŭ krom uzi ekster (§12.3.4.5), kiu povas esti kaj escepta, kaj aldona, sed kiu normale nur havas pozitivan signifon. Komence Zamenhof uzis ankaŭ al tio (§12.3.5.1) anstataŭ krom tio, sed tio plene mal- aperis.

Antaŭ ke-frazo

Oni uzas krom ankaŭ antaŭ ke-frazo (§33.2.3), sed intermetas helpan tio:

Krom tio, ke li venis malfrue, li eĉ kondutis tre malbone. Aldona krom.

Krom tio, ke la knabino, eldorlotita per baloj kaj belaj vestoj, ne havis grandan deziron labori, montriĝis ankaŭ, ke tiu granda edukiteco, kiun la onklino al ŝi donis, havigis al ŝi nek kapon, nek manojn. M102 Jam montriĝis, ke ŝi ne havas labordeziron. Aldone montriĝis, ke ŝi ankaŭ ne havas sciojn nek laborkapablon.

Iafoje oni forlasas tio:

Mi [...] nenion pli postulus, krom ke oni montru al mi sindonecon kaj estimon. ^34 Escepta pozitiva krom.

Antaŭ I-verbo

Ofte oni uzas krom antaŭ I-verbo: §27.5. Krom + aliaj rolmontriloj

Krom estas iom aparta rolmontrilo, ke ĝi fakte tute ne montras frazrolon! Ĝi nur montras, ke la afero estas konsiderata aparte, sed ĉu la afero respondas al subjekto, objekto aŭ al ia komplemento, tion tute ne montras krom. Kutime tamen la kunteksto montras, al kia frazrolo la krom-afero respondas. Je bezono oni povas tamen aldoni alian rolmontrilon, kiu montras la rolon de la krom-esprimo:

Kiu alportas oferojn al dioj, krom al la Eternulo sole, tiu estu eksterm- ita. Er22 Sen al ŝajnus, ke nur la Eternulo povas alporti oferojn al dioj sen esti ekstermita. Al estas necesa por komprenigi, ke la Eternulo estas la ricevanto de la oferoj.

Ne estos en ĉi tiuj jaroj roso nek pluvo, krom en la okazo, se mi tion diros. Rĝ117 En montras, ke okazo estas tempa komplemento.

Li sciis pri nenio, krom nur pri la pano, kiun li manĝis. ^39 Ĉi tie pri ŝajnas superflua. Ankaŭ sen pri oni bone komprenus la frazrolon de la pano.

Krom Vilhelmon Petro batis ankaŭ Paŭlon. = Krom bati Vilhelmon... N- finaĵo post krom estas praktike ĉiam superflua, kvankam ne erara en ĉi tiaj frazoj. Konfuzo preskaŭ neniam povas estiĝi. Ĉi tie la loko de ankaŭ malebligas miskomprenon. Komparu: Krom Vilhelmo ankaŭ Petro batis Paŭlon. = Krom ke Vilhelmo batis Paŭlon, ankaŭ Petro faris tion.

Nur tre malofte oni uzas aldonajn rolmontrilojn kune kun krom. Komparu kun anstataŭ (§12.3.6.1), kiu estas pli ofte uzata tiel, eĉ kun N-finaĵo.

Tradicie oni klarigas tion ĉi per subkomprenata I-verbo: ...krom alporti al la

Eternulo sole krom scii nur pri la pano... Krom bati Vilhelmon... Tia

klarigo tamen ne estas ebla en la dua ekzemplo ĉi-antaŭe.

Vortfarado

Kroma = "aldona, plia, krom alia": Por ricevi unulitan ĉambron vi devas pagi kroman kotizon.

Krome = "aldone, plie, krom tio": Krome vi devas pagi por maten- manĝo.

Kroma kaj krome havas ĉiam aldonan signifon, neniam esceptan. 12.3.6.4. Kun

Kun montras akompanon (estadon en la sama loko, moviĝon en la sama movo). Kun estas la malo de sen (§12.3.6.12). Kun montras aŭ tion, kio akompanas, aŭ tion, kio estas akompanata, laŭ la kunteksto:

Resti kun leono estas danĝere. FE7 = Resti en la sama loko kiel leono...

Ili ambaŭ estis tiel malagrablaj kaj tiel fieraj, ke oni ne povis vivi kun ili. FE11 = ...vivi en la sama loko kiel ili.

Mi vivas kun li en granda amikeco. FE 35

Ho, kun li oni devas esti singarda!Rz32 = ...kiam oni estas kun li...

Sur la korto staras koko kun tri kokinoj. FE33 = ...koko akompanata de tri kokinoj.

Kiam mi ien veturas, mi neniam prenas kun mi multon da pakaĵo. FE 35

Mi trinkis teon kun kuko kaj konfitaĵo. FE35

Mi vidis vian avinon kun ŝiaj kvar nepinoj kaj kun mia nevino. FE 33 Verŝajne la nepinoj kaj la nevino estis kun la avino, sed teorie ekzistas la eblo, ke ili estis kun mi. Eble ili ĉiuj sep estis en la sama loko.

Li renkontis vartistinon kun malgranda infano. FA1198 = ...kiu havis mal- grandan infanon. Komparu kun: Li kun malgranda infano renkontis vartistinon. La infano akompanis lin. Tamen ankaŭ la unua varianto iafoje povus signifi, ke la infano estis kun li, se la kunteksto permesus. La dua varianto estas tamen nepre unusenca.

Subite la kofro ekflugis kun li tra la kamentubo tre alten. FA1197 La kofro prenis lin kun si.

Ĉu en ĉi tiu troviĝas kaleŝo kun ĉevaloj? FA3 89

Ofte la kun-afero estas tre intime ligita al io. Ĝi povas troviĝi ene de ĝi, aŭ eĉ esti parto de ĝi:

Sur ĉiuj fingroj brilis ringoj kun diamantoj, kiuj ĉiuj estis veraj. FA2136 La diamantoj estis fiksitaj al la ringoj.

Oni povis ankaŭ vidi tra tiu pordo vicon da ĉambroj kun luksaj mebloj. M114 La mebloj troviĝis en la ĉambroj.

Vortojn kun "um" oni devas lerni, kiel simplajn vortojn. FE42 = Vortoj, kiuj havas la sufikson "um " kielparton de si...

Li donis al mi teon kun sukero, sed sen kremo. FE 26 = ...teon, en kiu estis sukero...

Kio estas tiu granda kastelo, tuj apud la urbo, kun la tiel altaj fe- nestroj? FA1198 = ...kiu havas la tiel altajn fenestrojn.

Ĉe la fenestro sidis malgranda knabo kun freŝaj ruĝaj vangoj, kun helaj, radiantaj okuloj. FA2144

En la ĉambro, en kiun ŝi eniris, sidis kun pipo en la buŝo grizeta viro. M181

Tiuj bulkoj eĉ estis kun sekvinberoj. FA179

Farado de la sama ago

Kun povas montri ion, kio faras la saman agon. Tio povas esti precize la sama ago, aŭ ago kun la sama celo, aŭ ago kun reciproka celo, aŭ ago simila sed konkura, laŭ la kunteksto. Normale la kun-afero ankaŭ estas en la sama loko, sed ne nepre:

Eniru en mian varman ĉambron kaj manĝu kun mi. Ili ambaŭ manĝu en la sama loko, verŝajne la saman manĝon.

Venu kune kun la patro. FE 8 Kaj vi, kaj la patro venu, samtempe. La aldono de kune plifortigas la kunecon al precize la sama loko, movo kaj celo.

Niaj fratoj eliris kun la gastoj el sia domo kaj akompanis ilin ĝis ilia domo. FE18

Ŝi edziniĝis kun sia kuzo, kvankam ŝiaj gepatroj volis ŝin edzinigi kun alia persono. FE39 Reciproka kunagado. Si edziniĝis al la kuzo, kaj la kuzo edziĝis al ŝi.

La junulo aliĝis al nia militistaro kaj kuraĝe batalis kune kun ni kontraŭ niaj malamikoj. FE39 Li batalis sur la sama flanko kontraŭ la sama mal- amiko.

Se li povos batali kun mi kaj venkos min, tiam ni estos viaj sklavoj.Sm117 Ili batalos en la sama batalo, sed por malsamaj celoj. ili batalos unu kontraŭ la alia. Por klareco oni povas uzi kontraŭ (§12.3.4.8) anstataŭ kun.

La jura konsilisto Knap defendis tiun opinion tiel fervore, ke la mastrino tuj konsentis kun li. FA1113 Ŝi ekhavis la saman opinion kiel li.

Ĝuste hieraŭ ni parolis kun vi. M 96 Ni parolis al vi, kaj vi parolis al ni.

Du iliaj faskoj [= de ŝiaj haroj], karbonigraj kaj krispaj, pendis nun sur ŝia frunto, kiu per sia plena paleco malgaje kontrastis kun la ruĝo sur la vangoj. M 56 La frunto kontrastis al la vangoj, kaj reciproke.

Proksimigo, rilatigo

Kun povas montri abstraktan rilatigon aŭ proksimigon:

Multaj personoj intermiksas mian nomon kun la nomoj de miaj fratoj. OV 431 La diversaj nomoj estas en la pensoj tiel proksimaj unu kun la alia, ke oni ne povas ilin distingi.

Sur la vizaĝo oni povis vidi konfuzon, ligitan kun tiu sama kompato, kiu sonis en la voĉo! M135 La konfuzo kaj la kompato estas kunigitaj per ligo.

Ŝi ridis pri la du seĝoj, ĉe kiuj unu piedo estis malpli longa ol la tri aliaj, kaj ŝi komparis ilin kun la kripluloj-maljunuloj, kiujn ŝi vidadis sur la stratoj. M 38 Ŝi metis ilin unu kun la alia en la pensoj por kompari ilin.

Akompana eco, sento aŭ fenomeno

Kun povas montri ian econ, senton aŭ fenomenon, kiu akompanas ion (per-

sonon, objekton, agon):

"Kion mi vidas!" diris ŝia patrino kun grandega miro. FE17 Ŝiajn vortojn akompanis miro.

Kun bruo oni malfermis la pordegon. FE 38 Samtempe kiel la malfermado, kaj pro ĝi, aŭdiĝis bruo.

Viaj konatoj estos homoj kun laplej aristokrata konduto. ^84 = ...homoj, kiuj kondutas plej aristokrate.

Tio signifas? - demandis Marta kun frapanta koro. M 30 Ŝia koro frapadis dum ŝi demandis.

Li deturnis la kapon kaj respondis kun apenaŭ kaŝata malkontent- eco. M10

La infano kun vizaĝo ruĝa de varmego ĵetiĝadis sur ĝi [= la litaĵo] kun preskaŭ senĉesa tusado kaj neklaraj plendoj. M194 Aŭ ...dum preskaŭ senĉesa tusado...

Tempo

Kun-esprimo povas montri ion, ĉe kies apero (aŭ tuj poste) okazas io:

Leviĝu kun la suno, edziĝu dum juna. PE 896 = Leviĝu, kiam la suno lev- iĝas...

Samtempe kun la leviĝo de la ambaŭ virinoj malaperis la paro da okuloj. M 43 Oni povus ankaŭ uzi kiel: Samtempe kiel la leviĝo...

Kun tiuj ĉi vortoj li malaperis en la arbaron. Rt59 = Dirinte tiujn ĉi vortojn li malaperis...

Kun la nuna numero finiĝas la unua jaro de eldonado de nia gaz- eto. OV82 La unu jaro finiĝas, kiam eldoniĝas la nuna numero.

Kun povas ankaŭ montri tempon, dum kies iom-post-ioma iro io ŝanĝiĝas:

Ŝi amis lin kun ĉiu tago pli varmege kaj pli sincere. FA1172 La amo kreskis laŭ la pasado de la tagoj.

Kun la tempo la formo nova iom post iom elpuŝos la formon mal- novan. FAnt48 = Laŭ lapaso de la tempo...

Kun kvazaŭ participo

Ofte oni povus anstataŭigi kun per aktiva participo (§28.1). La frazparto post kun estus objekto de tiu participo:

Li renkontis vartistinon kun malgranda infano. FA1198 = Li renkontis vartistinon havantan malgrandan infanon. ...vartistinon, kiu havis mal- grandan infanon.

Li kun teatra gesto montris la pordon de la kabineto. M46 = ...farante teatran geston...

La ĉefepiskopo forlasis ŝin kun koleraj vortoj. FA1176 = ...dirante kolerajn vortojn.

Li sidis kun la brakoj kunmetitaj. = ...havante la brakojn kunmetitaj. Ĉi tie kun peras priskribon (§25.1.2), kvazaŭ ĝi estus verbo.

Koncernato

Zamenhof ofte uzis kun por montri ion, kio estas iel koncernata. Kiam ne temas pri akompano, estas rekomendinde uzi pli klaran rolvorteton. Ofte pri (§12.3.6.10) estas la ĝusta elekto:

Estis kun li tiel same, kiel kun la ministro: li rigardadis kaj rigard- adis. FA1109 Uzu pri.

Kun la kudrado de gantoj la afero iris malbone. FA1221 Uzu pri.

Kiu povus supozi, ke sinjorino Herminio iam agos kun vi en tiel kruela maniero! M150 Uzu kontraŭ.

Kio fariĝis kun ŝiaj infanoj? M118 Uzu al.

Rekomendinte al la infano esti singarda kun la fajro, ŝi denove mal- supreniris. M13 Uzu pri. = ...singarda en ĉiu ago, kiu koncernas la fajron... Iafoje tamen singarda kun povas esti tute bona: Kun li oni devas esti singarda. ^32 = Kiam oni estas kun li...

Kun kaj per

Iafoje kun kaj per (§12.3.6.7) povas esti tre proksimaj. Ilo aŭ rimedo ja ankaŭ akompanas la agon, al kiu ĝi servas. Oni elektu laŭ tiu senco, kiun oni volas esprimi:

Ĉe la lasta vorto li kun teatra gesto montris lapordon de la kabineto. M 46 La montrado estis akompanata de teatra gesto, tial kun. Oni uzu ansta- taŭe per, se ĝuste la teatra gesto servis por montri la pordon.

Mi iris kun ŝipo, kiu veturis norden. FA3128 Li akompanis la ŝipon. Oni povus ankaŭ uzi per, se oni volas diri, ke li uzis la ŝipon kiel veturilon.

Sed plej ofte kun kaj per donas tute malsamajn signifojn: Ŝi vidis ĉevalon per binoklo (ŝi uzis la binoklon por vidi). Ŝi vidis ĉevalon kun binoklo (la ĉevalo havis binoklon, aŭ eble ŝi havis binoklon, sed ne uzis ĝin por vidi la ĉevalon).

Rolvortaĵoj kun kun

Legu ankaŭ pri rolvortaĵoj kiel kompare kun, kune kun en §12.3.7. Vortfarado

Kune = "samtempe + samloke + samage + samcele, kiel unu tuto, unu kun la alia": Ĉu vi konsentas, ke ni vojaĝu kune? FA164 Patro kaj patrino kune estas nomataj gepatroj. FE36 Ili estas kune. (= Ili havas amrilaton.) Kune kun estas ofte uzata kiel pli emfaza formo ol simpla kun. Vidu ek- zemplojn ĉi-antaŭe.

Ĉi-kune = "kun tio ĉi, kune kun tiu ĉi letero, paketo aŭ simile": Mi sendas ĉi-kune internacian respondkuponon.

Kunigi = "kaŭzi, ke io estu kun io": Malfeliĉo ofte kunigas la homojn, kaj feliĉo ofte disigas ilin. FE 42

Kuniĝi = "ekesti kune kun io": Eĉ en sonĝo ŝi ne povis kuniĝi kun ili. FA3123 Ĉiuj tiuj larmoj kuniĝis en unu solan larmon. FA3142

En kunmetaĵoj prefikseca kun montras jen kunecon, jen kuniĝon. Neniu regulo decidas pri tio: kunludi = "ludi kune", kuntreni = "treni kun si", kun- meti = "meti en la saman lokon", kuntiri = "tiri al la sama loko, tiri kun si". Oni faris diversajn provojn distingi la du signifojn de prefikseca kun: kun- evivado, kunkunvoki, kunenveni, alkunveni k.s. Ĉiuj provoj malsukcesis. La praktiko montris, ke distingaj formoj ne estas bezonataj. Por klare montri kunecon, la plej bona solvo estas dismeti la kunmetaĵon: ludi kune, tiri kun si k.s.

12.3.6.5. Laŭ

Laŭ montras vojon, irejon aŭ longforman aferon, kiun io sekvas en movo:

Nun mi kuros supren laŭ la ŝtuparo. FA1212 = ...sekvante la vojon de la ŝtuparo.

Li veturigos nin laŭ Rejno supren. ^15 La veturo sekvos Rejnon (rivero), ĉu en la akvo, ĉu sur la bordo.

Ni turnis nin kaj ekiris laŭ la vojo al Baŝan. Re 3

Ĝi [= la formiko] rampis supren laŭ la trunko. FA3132

Ŝi deflankiĝis de la rekta linio, laŭ kiu ŝi kuris ĝis nun. M 212

Senĉesa bruo de radoj simile al senfina tondro kuris laŭ la mezo de la larĝa strato. M 200

La boato kuris laŭ la fluo. FA2 56 La boato sekvis la direkton de la fluanta akvo. La fluanta akvo estis kiel vojo.

Iru laŭ la vojo de la prudento. SS 9 Figura esprimo.

Nevoja direkto

class="book">Laŭ povas montri ion nevojan, kies direkton io sekvas:

Katon oni devas karesi laŭ la haroj. = ...laŭ la direkto de la haroj.

Li kuŝiĝis laŭ sia tuta longo malantaŭ flartabakujo. FA1154 Li devis sekvi sian propran longon, kiam li kuŝiĝis.

Konformeco

Plej ofte laŭ montras ion, al kio io konformas. Povas esti volo, sento, opinio,

signo, informo, klarigo, modelo, normo, plano, regulo k.t.p. (ofte la mala

signifo estas esprimebla per kontraŭ):

Mi restas tie ĉi laŭ la ordono de mia estro. FE 26 Mi sekvas lian ordonon.

Se montriĝos, ke estas necese ion aldoni aŭ ŝanĝi, mi tion ĉi volonte faros laŭ viaj konsiloj. L2149

Tio ĉi estas laŭ lia gusto. PE826 = ...konforma al lia gusto.

Neniu el ili scias flugi laŭ signo kaj komando, aŭ danci laŭ muziko de pafilegoj. Rt70

Je la oka horo ŝi devis laŭ la kutimo iri al la kudrejo. M133

Mi rakontos ĉion laŭ ordo. ^13

Mi mem, laŭ via ekzemplo, volas okupi min per literaturo. ^95

Lerni la lingvon ĉiu povas laŭ ĉiuj libroj, kiujn li deziros. FKxl

Laŭ la ruĝa mantelo kaj la ora kolĉeno oni povis rekoni la larĝan magistratanon. ^21

Mi preferis ne tuŝi tiujn duoblajn formojn, sed rigardi ambaŭ formojn kiel egale bonajn kaj uzeblajn laŭ la libera elekto de la uzantoj. LR116

Bazo de eldiro

Ofte oni uzas laŭ por montri bazon por tio, kion prezentas la tuta frazo:

Laŭ la projekto de la inĝenieroj tiu ĉi fervojo estas konstruota en la daŭro de du jaroj. FE25 = Se oni konsideras la projekton de la inĝeni- eroj... Se pravas laprojekto...

La pli juna filino, kiu estis la plena portreto de sia patro laŭ sia boneco kaj honesteco, estis krom tio unu el la plej belaj knabinoj, kiujn oni povis trovi. FE11 = ...se oni konsideras ŝian bonecon kaj honestecon...

En la sama momento venis iom pli maljuna virino, ankaŭ malriĉa laŭ siaj vestoj kaj aspekto. FA374 = ...tion oni povis kompreni pro ŝiaj vestoj kaj aspekto.

La maljuna avo laŭ sia profesio estis skulptisto. FA2109 = Se oni nomas lin laŭ la profesio...

Laŭ mi tiu ĉi demando estas por la publiko sen signifo. DL10 = Mi opinias, ke... Miaopinie...

Tiu ĉi vido laŭ ŝia opinio estis la plej bela. FA184 = Ŝia opinio estis, ke tiu ĉi vido estas la plej bela.

Legu ankaŭ pri la uzo de si kaj sia en iaj laŭ-esprimoj en §11.6.2.

Vortfarado

Laŭe = "laŭ tio, konforme al tio": Ne forgesu agi laŭe.

Laŭlonge = "laŭ la longo de io": Li iris returne al la Orienta strato kaj laŭlonge trairis ĝin jam preskaŭ tutan, kiam eklumis la luno. FA1118 (Li trairis la straton ne laŭ ĝia larĝo, sed laŭ ĝia longo.) Li dancis laŭlonge de la tuta vojo. FA173

Laŭdire = "laŭ tio, kion oni diras": Laŭdire li forlasis sian edzinon.

Laŭigi = "adapti": La partio laŭigis sian politikon al la novaj cirkon- stancoj.

Malgraŭ

Malgraŭ montras ion, kio devus malhelpi, sed kio tamen ne sukcesas mal-

ebligi la aferon:

Ĉiuj sukcesoj de Esperanto venis de tio, ke ni ĉiam staris forte, malgraŭ ĉiuj ventegoj. L2 92 Ĉiuj ventegoj ne sukcesis malebligi, ke ni staris forte.

Post mia forveturo li, malgraŭ sia malbona farto, veturis ankaŭ Bruselon. OV 247 La malbona farto ne sukcesis malebligi la veturon al Bruselo.

Se mi ne scius, ke malgraŭ via tuta ventanimeco vi esence estas bona knabo, mi vere povus ekmalami vin. M 46 La ventanimeco ne estas sufiĉa kialo por nomi lin malbona knabo.

Miaj tieaj enspezoj [...] ne sufiĉis malgraŭ mia tre modesta kaj tre avara maniero de vivado! L1113 Oni povus supozi, ke pro la modesta vivado la enspezoj sufiĉos, sed tiel ne estis.

Suferi mizeron mi devas, sed toleri ofendojn... malgraŭ ĉio... mi ne povas... ne, mi ankoraŭ ne povas! Adiaŭ! M172 Eble mi devus toleri ankaŭ ofendojn, sed mi tamen ne povas tion fari. Malgraŭ ĉio ricevas sian sig- nifon de la kunteksto, ekz. "malgraŭ ĉiuj supozoj".

Malgraŭ tio ke

Oni povas uzi malgraŭ ankaŭ antaŭ ke-frazo (§33.2.3), sed normale oni

intermetas helpan tio:

Li forveturis malgraŭ tio, ke mi malpermesis tion. Tio, ke mi mal- permesis forveturadon, ne povis malhelpi, ke li forveturis.

Malgraŭ (tio) ke tre similas al kvankam (§33.7).

Per

Baze per montras ilon aŭ rimedon por fari agon, por atingi rezulton:

Per hakilo ni hakas, per segilo ni segas, per fosilo ni fosas, per kudrilo ni kudras, per tondilo ni tondas, per sonorilo ni sonoras, per fajfilo ni fajfas. FE 45 La montritaj aferoj estas iloj por la respektivaj agoj.

Ŝi kombas al si la harojn per arĝenta kombilo. FE 34

En somero ni veturas per diversaj veturiloj, kaj en vintro ni veturas per glitveturilo. FE 34

Li pagis la rizon per sia lasta mono.

Korpoparto povas servi kiel ilo:

Ni vidas per la okuloj kaj aŭdas per la oreloj. FE 9

Li faris ĉion per la dek fingroj de siaj manoj. FE12

Nun la juvelisto jam per ambaŭ manplatoj ekfrotis siajn harojn. M190

Per la haroj mi vin trenos en la preĝejon. Rt77 Ĉi tie temas pri korpoparto, kiun la aganto tenos. En tiaj okazoj oni prefere uzuje (§12.3.1).

Eĉ persono povas esti uzata kiel ilo:

Ni per niaj spionoj eksciis, ke Roller estas bone enpeklita. Rt 62 Oni uzis la spionojn por eltrovi aferon.

Kion la alte estimata magistrato anoncigas al mi per vi? Rt69 La magistr- ato donis al vi la taskon anonci ion al mi.

Iafoje loko povas esti rigardata kiel rimedo por io:

Enirinte per la pordo de la kuirejo, mi enrigardis tra la pordokurteno. M 46 Normale oni uzus tra, sed per ne estas erara.

Ankaŭ ago aŭ kondutmaniero povas esti rimedo por atingi ion:

Li konsilis al vi, ke vi vendu per aŭkcio vian dokumenton de nobel- eco. Rt40 Aŭkcio servu kiel rimedo por vendi ion.

Vortoj kunmetitaj estas kreataj per simpla kunligado de vortoj. FE 27

Mi ne scias la lingvon hispanan, sed per helpo de vortaro hispana- germana mi tamen komprenis iom vian leteron. FE 34 Per helpo de estas praktike egala al simpla per.

Vian liton virgulinan mi okupos per forto, kaj vian fieran ĉastecon mi venkos per ankoraŭ pli granda fiereco. Rt77 Mi uzos forton kaj fierecon por atingi celon.

Ĉiu povis ĝin rekoni tuj per la unua rigardo. FA1221

Mi rekonis lin per la voĉo. Mi rekonis lian voĉon, kaj tiel povis rekoni lin. Rimarku la diferencon disde la antaŭa ekzemplo, kie la per-komple- mento estas ago de la rekonanto. Ĉi tie la per-komplemento estas "ago" de la rekonato (lia parolado). Povas esti pli bone uzi laŭ en tiaj okazoj: Laŭ lia sufokiĝanta voĉo oni apenaŭ povus rekoni en li sinjoron Snitchey. BV 73

Nepersona aganto aŭ kaŭzanto

Per povas montri nepersonan aganton aŭ kaŭzanton. La sama afero ankaŭ

povas aperi kiel subjekto:

La juna virino efektive tremis per la tuta korpo. M12 Oni povus ankaŭ diri: Ŝia tuta korpo tremis.

Ĉu [...] ĝi [= la historio] flamigis vian infanan fantazion kaj infektis vin per la manio fariĝi granda homo? Rt85 ~ Ĉu la manio fariĝi granda homo infektis vin?

La sango elfluisper grandaj gutoj. FA3 2 Grandaj sangogutoj elfluis.

La pli maljuna estis tiel simila al la patrino per sia karaktero kaj vizaĝo, ke ĉiu, kiu ŝin vidis, povis pensi, ke li vidas la patrinon. FE11 Ŝia karaktero kaj vizaĝo estas similaj al la karaktero kaj vizaĝo de la patrino. Ŝia karaktero kaj vizaĝo estis la kaŭzo de la simileco.

La vintra ĉielo brilis per la plej pura lazuro. M116 Plej pura lazuro brilis. La lazuro estis la kaŭzo de la brilo.

Ĉe iaj IĜ-verboj nepersona aganto aŭ kaŭzanto povas aperi kiel per-komple-

mento. Se oni forigas IĜ, la per-komplemento povas fariĝi subjekto:

La remparo fortikiĝis kaj baldaŭ kovriĝis per abunda herbo. FA2116 Abunda herbo kovris la remparon.

Li vekiĝis per tio, ke iu lin skuis. FA1217 Tio, ke iu lin skuis, vekis lin. La skuado vekis lin.

Ŝi ne havis piedojn, la korpo finiĝis per fiŝa vosto. FA182 Fiŝa vosto finis la korpon. Oni povus eble uzi je anstataŭ per, sed per estas pli bona.

Ago

Iafoje per-komplemento ripetas la agon de la ĉefverbo kun aldonaj informoj:

Mia onklo ne mortis per natura morto. FE 39 = Mia onklo ne mortis nature.

Ŝi ankaŭ flugis rekte en la fornon, al la stana soldato, ekflamis per hela flamo kaj malaperis. FA1158 = ...ekflamis hele...

Ŝi sidiĝis sur la planko apud la patrino, kuŝiĝis sur ŝiaj genuoj kaj ek- dormis per dormo malfacila kaj longa. M182 = ...ekdormis malfacile kaj longe.

Ĉe iuj verboj oni simile uzas objekton, kiu ripetas la agon de la ĉefverbo

(§30.2).

Per si (mem)

La esprimo per si (mem) (§11.6.3) signifas "per propra efiko, sen ia

rimedo":

La rideto nun elnaĝis per si mem kaj sen perforteco el la brusto de la juna patrino. M 71

Ĉiuj prepozicioj [= rolvortetoj] per si mem postulas ĉiam nur la nominativon [= formon sen N-finaĵo]. FE28

Esperanto estas plena je harmonio kaj estetiko kaj memorigas per si la lingvon italan. FK284

Mezuro

Per estas iafoje uzata por montri mezuron:

Ĉiu sciigo, ho ve, alproksimigas min per unu paŝo al la tombo! Rt6

Kiam ekparolas kun mi persono, kiu havas rangon per unu grado pli altan, mia animo tuj forkuras kaj mia lango engluiĝas en koton. ^56

Sed normale oni uzas N-finaĵon (§12.2.3) aŭ je (§12.3.1) por montri mez- uron.

Potenco alvokata

Oni uzas per ĉe alvokoj de ia potenco en ekkrioj, ĵuroj kaj similaj esprimoj. Per tiam montras rimedon por iel akiri fortojn aŭ simile:

Per Dio! Mi ne povus tion kredi, se mi ne vidus ĝin per miaj propraj okuloj. H 5

Per ĉiuj diabloj! mi elgratos al li per la ungoj la okulojn. Rt 40

Miĵuras per mia honoro. Rt13

Oni tiel uzas ankaŭpro (§12.3.6.11) kaj iafoje je (§12.3.1). Oni ankaŭ uzas similajn ekkriojn tute sen rolmontrilo. Oni povus diri, ke tiam temas pri la frazrolo alvoko (§12.1.2).

Per kaj de

En pasivaj frazoj (§29) oni povas iafoje heziti, ĉu uzi per de (§12.3.2.4). Tiaj hezitoj ekestas ĉe verboj, kiuj povas havi aŭ aganton aŭ ilon kiel sub- jekton. Oni povas diri ekz. la botelo estis ŝtopita per korko, se oni pensas: Iu ŝtopis ĝin per korko. Sed oni ankaŭ povas diri: la botelo estis ŝtopita de korko, se oni pensas: Korko ŝtopis la botelon. Aliaj tiaj verboj estas ekz. kovri (§30.7), bari, garni, ilustri, komenci, trafi, vundi kaj legitimi.

Vortfarado

Pera = "nerekta, uzanta interan rimedon": Mi instruas Esperanton laŭ pera metodo. (= laŭ nerekta metodo [kiu uzas nacian lingvon]).

Pere = "nerekte, uzante interan rimedon": Ni interparolis pere de inter- pretisto. Vidu pli da ekzemploj en la klarigoj pri la rolvortaĵo pere de (§12.3.7).

Senpere = "rekte, sen interaĵo, tuj (en loka signifo)": Knut staris senpere ĉe la pordeto de la kaleŝo. FA3 65 Mi eksciis tion senpere. (= ...rekte de la fonto.)

Peri = "interhelpi, havigi ion interhelpe": Ni povas peri abonojn de ĉiaj Esperantaj gazetoj. / Mi estas peranto de UEA.

Pero = "la ago peri ion, perado": Nenia voĉdonado de la L.K-anoj povas esti farata sen la pero de la prezidanto. OV 565 (L.K. = la Lingva Komit- ato.)

Ĉiuj tiuj per-vortoj enhavas komunan bazan agosignifon, kiu estas simila, sed ne identa al la signifo de la rolvorteto per. Tial iuj preferas diri, ke temas pri aparta aga radiko.

Perlabori = "akiri per laboro": Mi perlaboras du mil eŭrojn en monato. / Duoblan pagon de dungito li perlaboris ĉe vi dum ses jaroj. Re15 La vorto

perlabori estas ekzemplo de vortigo de frazeto per verba finaĵo (§37.4). Simile: perflati = "akiri per flatado", perludi, perŝviti k.a.

12.3.6.8. Po

Tradicie po estas klasita kiel rolvorteto, sed multaj uzas ĝin kiel E-vortecan vorteton. La gramatika karaktero de po, kaj la demando, ĉu povas aperi N- finaĵo post po, estas traktataj en la klarigoj pri nuanciloj de nombraj kaj kvantaj vortoj (§23.6). Ĉi tie temas nur pri la signifo de po, kaj pri ĝia loko en frazo.

Po montras distribuon de kvantoj. Bedaŭrinde multaj scias nur, ke po iel ĉeestas en distribuaj esprimoj, sed oni ankaŭ bezonas scii, precize kion po signifas, kaj kie en distribua frazo ĝi troviĝu.

Po havas sencon nur rilate al ia nombro aŭ kvanto. Post po do ĉiam devas stari nombrovorto aŭ alia kvanta esprimo: po kvin, po dek, po dudek mil, po multe, po kiom, po miliono, po duono, po iom, po pluraj, po paro, po egalaj partoj k.s. Iafoje oni subkomprenas la kvanton: po pomo = po unu pomo, po tutaj boteloj = po pluraj tutaj boteloj.

Po montras porcion de io, kio estas iel distribuata al pluraj personoj, al pluraj aĵoj, al pluraj lokoj aŭ simile. Al ĉiu el la diversaj aferoj apartenas unu porcio. Por ekscii la tutan kvanton, la tutan nombron, oni devas multipliki la po-kvanton per ia nombro. Kiu estas tiu nombro, dependas de la kunteksto. Iafoje la nombro aperas en la frazo, alifoje ne:

Por miaj kvar infanoj mi aĉetis dek du pomojn, kaj al ĉiu el la infanoj mi donis po tri pomoj. FE14 3 pomoj oble 4 = 12 pomoj. Rimarku, ke la re- zulto montras pomojn, ne infanojn. Oni multiplikis 3 pomojn per la nombro de la infanoj, sed la rezulto estas nepre 12 pomoj, ne 12 infanoj. La rezulto de ĉi tia kalkulo rilatas ĉiam al tio, kion montras la po- esprimo.

Tie estis viro tre altkreska, kiu havis sur la manoj kaj sur la piedoj po ses fingroj, sume dudek kvar. Sm2 21 6 fingroj oble 4 (2 manoj + 2 piedoj) = 24 fingroj.

Tiu ĉi libro havas sesdek paĝojn; tial, se mi legos en ĉiu tago po dek kvin paĝoj, mi finos la tutan libron en kvar tagoj. FE14 15 paĝoj oble 4 = 60 paĝoj.

Grandaj grupoj aŭ societoj povas elekti po unu delegito por ĉiuj 25 membroj. L2 265 Ĉi tiu ekzemplo estas pli malsimpla. La po-esprimo devas esti multiplikita per la nombro de dudekkvinoj da membroj. Se grupo havas 75 membrojn, ĝi havas 3 dudekkvinojn da membroj. 1 delegito oble 3 = 3 delegitoj.

Ŝi ricevis iel du lecionojn po dudek spesdekoj por horo. M102 Ĉi tie gravas la suma nombro de horoj. Se la du lecionoj daŭris sume ekz. 4 horojn, la kosto estis: 20 spesdekoj oble 4 = 80 spesdekoj. (Speso estas fikcia monunuo.)

Dume la gastoj trinkis po glaseto da vino. Gm 62 Ĉi tie estas subkompren- ata la vorto unu: ...po unu glaseto... Se estis ekz. 10 gastoj, estis sume ankaŭ 10 glasetoj.

La svatiĝantoj, laŭ la ordo de sia alveno, estis numerataj kaj starigataj en vicoj, po ses en unu vico. FA3 97 Se estis ekz. 20 vicoj, estis 6 svatiĝ- antoj oble 20 = 120 svatiĝantoj.

Mi kudrados po dek horoj ĉiutage por dudek spesdekoj. M109 Se mi kudr- ados ekz. 7 tagojn, mi kudrados: 10 horojn oble 7 = 70 horojn. (Cetere ĉiu tago donas salajron de 20 spesdekoj.)

Dividu la prenitaĵon po duono inter tiuj, kiuj partoprenis en la milito kaj iris batali, kaj inter la tuta komunumo. Nm 31 Iom aparta ekzemplo. La partoprenintoj ricevu unu duonon de la prenitaĵo. La tuta komunumo ricevu unu duonon. Estis do 2 grupoj da ricevantoj. 1 duono oble 2 = 2 duonoj (la tuto de la prenitaĵo).

El ĉiuj vivaĵoj, el ĉiu karno, enkonduku po unu paro el ĉiuj en la arkeon, ke ili restu vivaj kun vi [...] po paro el ĉiuj eniru kun vi, por resti vivaj. ^6 Se estus ekz. 1000 bestospecoj, estus 2 bestoj (1 paro) oble 1000 = 2000 bestoj (1000 paroj).

La urbestro aranĝas grandajn tagmanĝojn, kie la vino estas trinkata po tutaj boteloj. FA374 = ...po pluraj tutaj boteloj. En ĉiu tagmanĝo oni trinkas plurajn tutajn botelojn. Oni ne povas fari kalkulon, ĉar oni ne scias, kiom da tagmanĝoj estas, kaj oni ne scias precize, kiom da tutaj boteloj estas trinkataj.

Erara uzo de po

Ofte oni metas po antaŭ la malĝusta esprimo. Jen tipa ekzemplo:

*Tiu ĉi ŝtofo kostas dek dolarojn po metro.* La sumo, kiu ripetiĝas, estas 10 dolaroj. Sekve la ĝusta loko de po estas antaŭ tiu sumo: Tiu ĉi ŝtofo kostas po dek dolarojn por metro. Se estas ekz. 5 metroj, la kalkulo far- iĝas: 10 dolaroj oble 5 = 50 dolaroj.

Multaj lingvoj uzas en ĉi tiaj frazoj nur unu vorton por esprimi distribuon. Tiu vorto staras antaŭ metro. Oni konfuzas po kun tiaj vortoj, kiuj havas tute alian signifon olpo. En Esperanto oni esprimas tiajn ĉi aferojn per du vortoj, po kaj unu alia. La alia vorto estas ofte por, sed depende de la kunteksto ankaŭ aliaj rolvortetoj (aŭ E-formo) povas esti uzataj. En la ĉi-antaŭa ek- zemplo ekz. laŭ metro metre estas eblaj.

Notu ankaŭ la diferencon inter la jenaj du frazoj, kiuj estas ambaŭ ĝustaj, sed havas tute malsamajn signifojn:

La aŭto veturis po dek kilometrojn en kvin horoj. La aŭto veturis sume 5 horojn, kaj ĝi veturis sume 50 kilometrojn. (10 kilometroj oble 5 = 50 kilometroj.)

La aŭto veturis dek kilometrojn en po kvin horoj. La aŭto veturis sume 10 kilometrojn, kaj tio daŭris sume 50 horojn. (5 horoj oble 10 = 50 horoj.)

Por eviti erarojn oni memoru, ke po ĉiam staru antaŭ nombrovorto aŭ alia kvanta esprimo. Vidu ankaŭ la klarigojn pri frakcistrekoj (§23.7).

Ĉiu anstataŭ po

Ofte la vorteto ĉiu (§15.1)povas sola montri distribuan sencon: Ĉiu banano kostas (po) unu speson. Ĉiu el ili ricevis (po) cent eŭrojn. Kun po tiaj ĉi frazoj tamen fariĝas pli klaraj.

12.3.6.9. Por

Por montras intencatan celon, sed havas plurajn kromajn uzojn.

Ankaŭ al (§12.3.5.1) montras celon, sed por pli montras, ke la celo estas ies intenco (kiu eble ne efektiviĝas). Ĉe al temas normale pri efektiva celo. Legu ankaŭ pri la diferenco interpor kaj pro en §12.3.6.11.

Celata ago, celata uzo...

Por povas montri celatan agon, staton, uzon, uzolokon k.s.:

En unu el la neĝaj domoj du homoj jam kuŝiĝis por ripozo. FA3 83 La celo de kuŝiĝo estis ripozo.

Lignon por hejtado vi trovos malantaŭ la forno. M 8 La uzocelo de la ligno estas hejtado.

Ŝi estas tuj preta por ĉiuj komplezoj. ^93

Mi estas kolera, kaj mi havas sufiĉan kaŭzon por tio. FA3 26

Mi ne havas tempon por tio. M 76

Glaso de vino estas glaso, en kiu antaŭe sin trovis vino, aŭ kiun oni uzas

' FF 32

por vino.

Oni metis antaŭ mi manĝilaron, kiu konsistis el telero, kulero, tranĉilo, forko, glaseto por brando, glaso por vino kaj telertuketo. FE 34

Vipo estas por ĉevalo, brido por azeno, kaj bastono por la dorso de mal- saĝuloj. SS 26

Iru do jam fine, mi devas vesti min por la teatro. M165 = ...surmeti vestojn, kiuj konvenas en la teatro.

Tie staris ĉiaj laboriloj necesaj por tanejo. FA3 43

Antaŭ tagiĝo li leviĝis, kisis nin ĉiujn por adiaŭ kaj forveturis. FA1236

Mi donos al vi kaj al via idaro post vi la landon [...] por eterna posed- aĵo. ^17 La celo estas, ke la lando estu eterna posedaĵo. Pli ofte oni uzas komparan kiel-esprimon (§20.1) en ĉi tiaj frazoj: ...kiel eternan posed- aĵon.

Celata uzanto, profitanto...

Por povas montri celatan uzanton, posedanton, ricevanton, profitanton, kon- tentiĝanton, ĝuanton k.s.:

Por miaj kvar infanoj mi aĉetis dek du pomojn, kaj al ĉiu el la infanoj mi donis po tri pomoj. FE14 Mi aĉetis la pomojn kun la celo, ke la infanoj

ricevu ilin. Ĉi tie oni klare vidas la diferencon inter por kaj al. Por montras la intencon. Al montras la efektivan transdonon.

Tiuj bonaj homoj certe trovos por mi laboron. M 65 = ...laboron, kiun mi ricevu.

Tuj ordigu bone tiun ĉambron por la gasto. ^40 La gasto uzos la ĉambron.

Mi irospor viĝis la fino de la mondo. FA3 3 = ...por viaprofito...

La naturo, kiu longan tempon batalis kontraŭ ni, batalas nun por

ni. OV376

Tiu ŝtono [...] kuŝas ankoraŭ sur la korto kiel ludloko por la inf- anoj. FA3 23

Celata tempo

Por povas montri celatan tempon, en kiu io okazu, aŭ dum kiu daŭru laŭpl- ane ia ago, aŭ dum kiu daŭru la rezulto de ago:

Ĉiuj sopiroj de la koro celis nur loĝejon por la nokto. FA1143 La loĝejon oni uzu dum la nokto.

Por ĉiu horo de la tago li havis apartan surtuton. FA1107 Ĉiu surtuto estas celita por uzo en aparta horo.

Ŝi silentiĝis por momento, kvazaŭ ŝi bezonus denove kolekti siajn fortojn. M 57 Ŝia celo estis resti silenta nur momenton.

Kuzino Marinjo! mi petas vin ĉi tien por unu minuto. M 44

Li forveturis por unu tago pro tre grava afero. ^90

Tie troviĝu almenaŭ nova freŝa funebra krepo, kiam la maljunulo fermos por ĉiam siajn okulojn. FA3146

Ne konfuzu tempan por kun dum (§12.3.6.2). Dum simple montras tempodaŭron. Por montras celatan tempon: Mi petas vin ĉi tien dum unu minuto. La peto daŭras unu minuton. Mi petas vin ĉi tien por unu minuto. La peto celas, ke la alparolato venu por resti dum unu minuto.

Pozitiva opinio

Por povas montri ion, kion oni favoras, pri kio oni havas pozitivan opinion:

Aperas artikoloj plenaj de aprobo por la ideo mem kaj por ĝiaj batal- antoj. FK 257

Se la plimulto da esperantistoj voĉos por la iiniia punkto, tiam ni tute ĉesos paroladi pli pri reformoj. OV186

Ili forĵetu sian indiferentecon kaj alsendu al ni kiel eble plej ffrue sian voĉon por aŭ kontraŭ la propono. OV189

Vidpunkto

Por povas montri tiun, el kies subjektiva vidpunkto oni taksas aferon:

Nia regimentestro estas por siaj soldatoj kiel bona patro. FE 37 El la vid- punkto de la soldatoj li estas kiel patro.

Tiu ĉi grava tago restos por mi ĉiam memorinda. FE 41

Por patrino ne ekzistas infano malbela. PE 357

Por knabinoj tio ne estis irebla vojo, ili disŝirus al si la vestojn. FA2 88

Mi povas nur partopreni en parolado pri tiaj aferoj, kiuj estas kompren- eblaj por ĉiuj. FA1120

Komparu kun al, kiu povas montri tiun, kiu efektive sentas aŭ spertas ion (§12.3.5.1). Por estas pli subjektiva, al pli objektiva.

Bazo de taksado

Por povas montri tion, kion oni konsideras, kiam oni pritaksas aferon, aŭ tion, rilate al kio validas io bona aŭ malbona, k.s.:

Ili ne forgesu, ke tio ĉi estus danĝera por la afero mem. DL12

Kun danĝero por nia vivo ni akiras nian panon. Pk 5

Ĝi havis verdan koloron, kio estis agrabla por la okuloj. FA3129

Por sia aĝo ŝi estas ankoraŭ sufiĉe juna. ^31

Mi neniam havis talenton por muziko. M 28

Varo aŭ servo pagata

Ĉe esprimo de pago por povas montri komercaĵon k.s., kiun oni aĉetas, akiras, luas k.s.:

Neniu donos eĉ tiom, kiom oni devas pagi por fasko da ligno. M197 Se oni volas aĉeti aŭ akiri faskon da ligno, oni devas pagi.

Mi ne donos al vi manĝi, ĝis vi pagos por la antaŭa. Rz22 = ...por la antaŭa manĝo.

Al tiuj niaj abonantoj, kiuj pagis por unu jaro, ni permesas al ni mem- origi, ke ilia tempo de abonado finiĝis. OV 82 Komparu kun tempa por.

Post du tagoj estos la fikstempo, en kiu mi devas enporti la luan pagon por la loĝejo kaj la mebloj. M 63

Por la hodiaŭa tago mi ricevis duoblan pagon. FE14 = Por tiu laboro, kiun mi faris hodiaŭ, oni pagis al mi duoble.

Ĉe pago Zamenhof iafoje uzispro (§12.3.6.11).

Oni povas "pagi" aŭ rekompenci ne nur per mono, sed ankaŭ per danko aŭ eĉ maldanko aŭ puno:

Mi dankis lin por la tuja plenumo de mia deziro. FE 31 La plenumo estas kiel servo aŭ komercaĵo. La danko estas kvazaŭ pago por tio.

Mi dankas vin por la prunto. FE14

- Ŝajnas al mi, ke li eĉ ĵetis vin malsupren de la ŝtuparo. - Por tio mi enĵetos lin en la inferon. Rt39

Ŝia fratino en ĉio estas kulpa; mi pagos al ŝi por tio ĉi! FE 21 Pagi al ŝi ĉi tie signifas puni ŝin. La frazo estas ironia.

Danki por io estis malprave kritikata. Ĝi estas tute bona esprimo, ĉar la simileco al pagado estas klara. Sed oni povas ankaŭ uzi la esprimon danki pro io, kiu nuntempe estas tre ofta (§12.3.6.11). Ambaŭ dirmanieroj estas same logikaj.

Mono pasata aŭ ricevata

Por povas ankaŭ montri monon, prezon k.s., kiun oni pagas aŭ ricevas por aĉetaĵo, vendaĵo aŭ laboro:

La juna vidvinopor la iom da spesdekoj [...] aĉetis iom da butero. M64

Mi kudrados po dek horoj ĉiutage por dudek spesdekoj. M109

Mi [...] disvendis ĉionporplej bagatelajprezoj. Gm66

Sufiĉe ofte oni uzas anstataŭe pro (§12.3.6.11). Oni povas ankaŭ uzi kontraŭ (§12.3.4.8) kaj iafojeper (§12.3.6.7).

Se ĉi tia mona komplemento havas antaŭ si la vortetonpo (§12.3.6.8), oni normale forlasas por (§23.6): Ŝi ricevis iel du lecionojn po dudek spesdekoj por horo. M102 = ...du lecionojn por po dudek spesdekojpor horo.

Por estas do uzata egale pri komercaĵo, kiun oni pagas, kaj pri mono, kiun oni donas por aĉeti komercaĵon, kaj pri mono, kiun oni ricevas pro vendo de komercaĵo. Por estas ĝenerala rolvorteto por tiaj frazroloj.

Kalkulbazo

Por povas montri kalkulbazon ĉe disdonado, distribuo k.s.:

Por ĉiu tago mi ricevas kvin frankojn. FE14 Oni obligas kvin frankojn per la nombro de tagoj. La nombro de tagoj decidas la salajron.

Por ĉiu aĉetita funto da teo tiu ĉi komercisto aldonas senpage funton da sukero. FE31 Se oni aĉetis tri funtojn da teo, oni ricevas tri funtojn da suk- ero.

Grupoj aŭ societoj povas elekti po unu delegito por ĉiuj 25 membroj. L2265 La nombro de 25-oj da membroj decidas la nombron de delegitoj.

Tio signifas, ke vi ricevus 100, 120, maksimume 150 spesmilojn por jaro. M 30

Tiu ĉi Zamenhofa uzo klare montras, ke por estas la baza vorto por legi frakcistrekojn (§23.7): 50 km/h = kvindek kilometroj por horo. Sed iafoje aliaj alternativoj povas esti pli klaraj.

Erara identeco

Por povas montri eraran identecon k.s., sed preskaŭ nur ĉe preni, kiu kune kun por povas havi la signifon "erari pri identeco":

Unu fojon oni eĉ prenis min por ĉefa militestro. ^46

Tio, kion oni prenis por natura leĝo de ĉiuj lingvoj, estas nur okaza apartenaĵo de kelkaj lingvoj. LR 63

Vi akceptas por kontanta mono la vortojn, kiuj vere ne enhavas eĉ plej malgrandan indon. H26 Normale: ...kiel kontantan monon...

Antaŭ ke-frazo

Oni ofte uzaspor antaŭ ke-frazo (§33.2.3):

Kaj ŝi tuj lavis sian kruĉon kaj ĉerpis akvon en la plej pura loko de la fonto kaj alportis al la virino, ĉiam subtenante la kruĉon, por ke la vir- ino povu trinki pli oportune. FE15

Jen prenu ankoraŭ du panojn kaj unu ŝinkon, por ke vi ne bezonu mal-

sati! FA2J0

Oni povus intermeti helpan tio, kiel oni faras ĉe aliaj rolvortetoj antaŭ ke- frazo, sed tio preskaŭ neniam okazas ĉe por. Anstataŭe oni ofte eĉ uzas simplan ke anstataŭpor (tio), ke (§33.2.3).

Preskaŭ ĉiam oni uzas U-verbon postpor ke (§33.2.7). Antaŭ I-verbo

Ofte oni metas por antaŭ I-verbo (§27.5): Unu fajrero estas sufiĉa, por ek- splodigipulvon. FE 41

12.3.6.10. Pri

Pri montras temon, tion, kion ago traktas aŭ koncernas, k.s.:

Mi parolas pri leono. FE 7 La temo de la parolado estas leono.

Kiel ofte mi pensis pri vi kaj pri la malnova tempo! FA3 91 La pensoj havis vin kaj la malnovan tempon kiel temojn.

Mi ne kuraĝis demandi vin pri tio, ĉar mi vidis, ke vi penas eviti miajn demandojn. M156

Mia Dio! mi aŭdis pri la malfeliĉo, kiu vin trafis. M 95

Mi instruas mian infanon pri Esperanto. LR9S (= Mi instruas Esperanton al mia infano. LR98) La temo de la instruado estas Esperanto.

Mi estas preta [...] vendi al vi tiun ĉashundon, pri kiu vi marĉandis. - Ne, ne pri hundoj mi nun pensas. - Nu, se vi ne volas, ni interkonsentos pri alia hundo. ^89

Ili estis forte lacaj, pri kio certe neniu miros. FA2107

Ĉu vi ploras pri mi? FA1194

Pri kio estas la afero? PE 846 = Pri kio temas? = Kion koncernas la afero? Al kio rilatas la afero? Kio estas la temo de la afero?

Ĝenerale pri la aferoj, kiuj koncernas la magazenon, okupas sin mia edzo. M84 La edzo okupas sin koncerne tiajn aferojn.

Mi zorgas pri ŝi tiel, kiel mi zorgas pri mi mem; sed ŝi mem tute ne zorgas pri si kaj tute sin ne gardas. FE18

Mi scias la pentradon tiom, ke mi povus doni instruon pri ĝiaj plej ele- mentaj reguloj. M 33

La scienculoj verkis librojn pri la urbo, pri la palaco kaj pri la ĝardeno, sed la najtingalon ili ne forgesis, al ĝi estis dediĉita la ĉefa ĉapitro. FA2 24

Ŝi nun opiniis, ke la homoj estas kulpaj pri ŝia senlima mizero. M 201

Kiam pri estas uzata prefiksece en verboj, ĝi ofte havas tute specialan efikon

(§30.10).

12.3.6.11. Pro Kaŭzo

Plej ofte pro montras kaŭzon:

Ŝiaj dentoj frapadis pro malvarmo. FA145 La malvarmo kaŭzis la frap- adon.

En la mezo de la nokto la koboldo vekiĝis pro terura bruo ĉe la fe- nestraj kovriloj. FA3 53 La bruo vekis lin.

Ĉu vi iam vidis vere malnovmodan ŝrankon, tute nigran pro mal- juneco. FA2104 La maljuneco kaŭzis la nigran koloron.

Clemency el surprizo pro tiu ĉi demando preskaŭ renversis la pleton de teo. BV 70 La demando kaŭzis la surprizon, kiu siavice kaŭzis la renvers- adon. (El estas uzata por ne ripetipro dufoje.)

Iafoje oni uzas por montri kaŭzon anstataŭe de (§12.3.2.1) aŭ el (§12.3.5.2). Motivo

Pro povas ankaŭ montri motivon aŭ kialon:

Mi ridas pro lia naiveco. FE 29 Mia kialo por ridi estas lia naiveco.

Li demandis ŝin, kion ŝi faras tie ĉi tute sola kaj pro kio ŝi ploras. FE 21 = ...kaj kial ŝi ploras.

Li amas tiun ĉi knabinon pro ŝia beleco kaj boneco. FE 35

Multe da homoj ne faras malbonon pro timo de mallaŭdo kaj agas bone pro deziro de laŭdo. M153

Celo kiel motivo

Pro povas montri ion, kio estas motivo de ago, ĉar oni volas ĝin fari, akiri aŭ

atingi, aŭ ĉar oni volas ĝian bonon:

Vi afable tion ĉi diras pro komplimento. ^44 La motivo estas deziro fari komplimenton.

Ili dancadis pro sia propra plezuro. BV 8 La kialo por danci estas deziro fari al si plezuron.

Ni batalas pro afero, kiu alportos al la homaro grandegan utilon. FK 266 La motivo por la batalado estas volo efektivigi utilan aferon.

Morti pro la patrujo estas agrable. FE20 La motivo por morti estas deziro helpi al la patrujo.

Mi la unuan fojon sola eniris en la mondon, por batali pro mia vivo kaj la vivo de mia infano. M156

Ĉi tie motivo kaj celo intermiksiĝas, kaj oni ofte povas egale uzi ĉu pro, ĉu por (§12.3.6.9). Ĉe Zamenhof pro estis tute kutima en tia ĉi uzo, sed nun- tempe oni ĝenerale preferas por, kiu ordinare estas pli klara. La eblo pre- zenti celon kiel motivon de agado, povas tamen esti utila nuanco.

Dankomotivo

Oni uzas pro ankaŭ por montri motivon de danko:

Pro ĉio akceptu mian plej koran kaj sinceran dankon. L1187 La motivo de la danko estas ĉiuj bonaj aferoj, kiujn vi faris.

Mi deziras nur vian feliĉon, iam vi dankos min pro tio! FA1171 Ofte oni tamen uzaspor en tiaj esprimoj (§12.3.6.9).

Potenco alvokata

Oni uzas pro ĉe alvokoj de ia potenco en ekkrioj, ĵuroj, petegoj kaj similaj esprimoj. Motiva signifo normale iel ĉeestas:

Pro la tuta fajro de la infero, silentu! Rt40

Pro la ĉielo, havu kompaton! Rt57

Vi ne devas ellasi la fraŭlinon, ne, pro ĉio en la mondo vi ne devas tion ĉi fari, Hermano! Rt40

Pro kompato, sinjorino, pro favorkoreco sidu iom ĉe la infano. M198 Oni tiel uzas ankaŭper (§12.3.6.7) kaj iafoje je (§12.3.1).

Komercaĵo, pagaĵo

Oni uzas pro ankaŭ en tiuj diversaj pagaj, aĉetaj kaj vendaj roloj, kie oni normale uzaspor (§12.3.6.9):

Kion vi postulaspro lapoto? FA217 = Kion vi volaspor vendi lapoton?

Ŝi loĝas nun en sia propra ĉambro kaj pagas al ni lupagon pro ĝi. FA3 59

Vi ricevos la sorĉistonpro buŝelo da mono. FA118 = ...se vi pagos buŝelon da mono.

Ĝi tuj trafu en la gazetojn kaj povu esti vendata pro du spesdekoj ĉe ĉiu stratangulo. FA3 97

Pro antaŭ ke-frazo

Oni povas uzipro ankaŭ antaŭ ke-frazo (§33.2.3), sed intermetas helpan tio:

Ŝi ekplorispro tio, ke ŝi estas tiel malbela. FA144 = ...ĉar ŝi estas...

Vi ne devas kulpigi min pro tio, ke mi neplenumis vian deziron. M 90

Pro tio ke = tial ke = ĉar (§33.6).

Pro = anstataŭ

Zamenhof uzis en kelkaj okazoj pro en la signifo de anstataŭ (§12.3.6.1), verŝajne pro influo de Latino. Oni ne imitu tion: *Niaj infanoj loĝos en la fortikigitaj urbojpro la loĝantoj de la lando.*Nm32 = ...anstataŭ la loĝantoj de la lando.

12.3.6.12. Sen

Sen montras ion, kio forestas, kio mankas. Sen estas la malo de kun (§12.3.6.4), kaj iafoje la malo deper (§12.3.6.7):

Anstataŭ kafo li donis al mi teon kun sukero, sed sen kremo. FE 26 Ne estis kremo en la teo.

Mi estas malriĉa simpla virino sen familio. FA3151 = ...virino, kiu ne havas familion.

Ŝi iras sen celo. M 98 Ŝi iris ne havante celon.

Lipasispreter mi sen saluto. M158 = ...ne salutante.

Li preskaŭ sen vivo estis pelata de la ondoj. FA191

"Vi tute ne estas ĝentila," diris la feino sen kolero. FE19

Per kia rajto vi, sinjoroj, baras la vojon al ni, por kiuj la irado jam sen tio estas tiel malfacila? M173 Jam se vi ne barus la vojon, la irado estus malfacila.

Via traduko ne estas sen certaj bonaj flankoj. M135 Sen troviĝas en nea frazo. La traduko do ja havas certajn bonajn flankojn.

Ne sen kaŭzo li tion diris. FA2142

Nenia ago fariĝas sen pago. PE 592

Mi petas vin pri ĝi, - diris Marta sen plej mallonga pripenso. M179

Tiu virino ne foriru de ŝi sen ricevo de konsilo kaj helpo. M 59 Ne manku ricevo de konsilo kaj helpo.

Sen flugiloj ili sin portadis tra la aero. FA1105 Ĉi tie oni povas diri, ke sen estas la malo deper (§12.3.6.7).

Sen tio ke

Oni uzas sen ankaŭ antaŭ ke-frazo (§33.2.3), sed normale oni intermetas helpan tio:

Via patro neniam povis ekrigardi vin sen tio, ke li batus sin en la bruston kaj ĝemus. Rt40

Antaŭ I-verbo

Oni pli kaj pli ofte uzas sen antaŭ I-verbo (§27.5): Ŝi foriris sen diri eĉ unu

vorton.

Vortfarado

Senigi = "kaŭzi, ke io ne plu havu ion": Mi senigas min nun je ĉiaj per- sonaj privilegioj.AD 8 Mi senigis al vi la ĝojojn de via juneco. Rt43

Seniĝi = "liberiĝi je io, forigi ion de si": Li seniĝis je sia vesto.

12.3.7. Rolvortaĵoj

Ofte E-vorto kunlaboras kun rolvorteto aŭ N-finaĵo. La tuto estas kiel unu

rolmontrilo. Ofte povas eĉ ŝajni, kvazaŭ la E-v^rto mem estus rolmontrilo.

Oni povas nomi tiajn esprimojn rolvortaĵoj. Ĉi tie aperos nur kelkaj ek-

zemploj, ĉar la rolvortaĵoj estas tre multaj, kaj oni povas libere formi novajn.

La signifo de rolvortaĵo ĉiam estas komprenebla el ĝiaj partoj.

Rolvortaĵoj kun de

Ekzistas tre multaj esprimoj, kiuj konsistas el E-vorto + de (§12.3.2):

Meze de = "en la mezo de": Meze de la arbaro apud grupo de laboristoj staris Valdemaro Doe kun siaj tri filinoj. FA4 79 = En la mezo de la arb- aro... Similaj estas komence de (= "en la komenco de"), fine de (= "en la fino de"), ene de (= "en la eno de" = "en"), interne de (= "en la interno de") kaj ekstere de (= "ekster").

Oriente de = "ĉe la oriento de, ĉe la orienta flanko de": Ili starigis sian tendaron en Gilgal, oriente de Jeriho. Js4 = ...ĉe la oriento de Jeriho. Rimarku, ke temas pri loko ekster Jeriĥo. Ne temas pri la orienta parto de Jeriĥo. Similaj estas okcidente de (= "ĉe la okcidento de, ĉe la okcidenta flanko de"), norde de, sude de, dekstre de, maldekstre de, flanke de, ambaŭflanke de, supre de kaj sube de. Se oni celas enan parton, oni uzu en la oriento de, oriente en, en la okcidento de, okcidente en k.t.p.: Mongulujo estas norde de Ĉinujo, sed Interna Mongolujo estas en la nordo de Ĉinujo (norde en Ĉinujo). Mongolujo estas sendependa lando, sed Interna Mongolujo estas parto de Ĉinujo.

Okaze de = "en okazo de": Okaze de la festo de Schleyer ni telegrafe sendu al li en la nomo de la tuta esperantistaro nian koran grat- ulon. ov-404

Pere de = "per helpo de, per uzo de, per interveno de, per intera rimedo, danke al helpo de", k.s.: Pere de konatoj mi povis komuniki kun ŝi. / La libro estis tradukita en la francan pere de la angla. Oni tradukis el angla traduko, ne el la origina lingvo.

Kaŭze de estas alternativo al pro = "el la kaŭzo de": Ni ofte fariĝas furioj kaŭze de nia dezirego de amo. M 2 Simila estas sekve de.

Escepte de estas alternativo al escepta krom (§12.3.6.3) = "kun la escepto de": Mi ŝatas ĉiujn el ili escepte de Karlo. Ankaŭ escepte + N-finaĵo estas ebla, vidu ĉi-poste.

Inkluzive de = "kun la enkalkulado de": Ili pagis ĉion inkluzive de loĝ- ado kaj manĝado. La malo estas ekskluzive de.

Vidu ankaŭ fare de (§12.3.2.2). Rolvortaĵoj kun al

Multaj rolvortaĵoj konsistas el E-vorto + al (§12.3.5.1):

Fronte al estas alternativo al unu signifo de kontraŭ = "kun la fronto (antaŭa flanko) direktita al": La domo staras fronte al la stacidomo. Simila estas vidalvide al.

Konforme al estas alternativo al laŭ = "en maniero, kiu konformas al": Ĉio fariĝas nur konforme al la saĝa aranĝo de Dio! FA3144

Responde al = "kiel respondo al": Responde al via afabla invito mi devas informi, ke mi bedaŭrinde ne povas partopreni en la kongreso.

Rilate al estas alternativo al simpla al, kiam temas pri agmaniero, kiu direktiĝas al io: Ili ĉiuj kondutis tre serveme rilate al ŝi. FA137 Pli ofte oni uzas rilate + N-finaĵon (vidu ĉi-poste).

Spite al estas simila al malgraŭ (§12.3.6.6), sed montras intencan kon- traŭstaron = "kiel spitado al": Tion ĉi mi devas, spite al la diablo! Rt 40 En la komenco spite estis fakte vera rolvorteto (kun E-finaĵo!): Se ili [...] spite ĉiuj argumentoj [...] tamen elektus ian alian lingvon, tiam kontraŭ tio ĉi protestus la vivo mem. FK269 (En la Fundamento la radiko SPIT estas tradukita kiel rolvorteto.) Sed tiu stranga uzo jam delonge mal- aperis. Oni diru spite al ĉiuj argumentoj spite ĉiujn argumentojn. Nur antaŭ ke-frazo (§33.2.4) spite ankoraŭ povas ŝajni kiel rolvorteto. Spite ke tre similas al kvankam kaj malgraŭ (tio) ke (§33.7).

Legu ankaŭ pri (mal)proksime al/de en §12.3.5.1, pri dank' al en §10.1, kaj

pri vic' al en §12.3.6.1.

Rolvortaĵoj kun kun

Kelkaj rolvortaĵoj konsistas el E-vorto + kun (§12.3.6.4):

Kompare kun = "en komparo kun": Vi ĉiuj kompare kun mi estas ja nur mizeraj kanajloj! FA315

Kune kun estas emfaza varianto de kun: La fundamento devas resti sev- ere netuŝebla eĉ kune kun siaj eraroj. FAnt45

Rolvortaĵoj kun N-finaĵo

Rolvortaĵoj, kiuj devenas de objekta ago, povas konsisti el E-vorto + N-fin-

aĵo. Ankaŭ en rolvortaĵoj, kiuj ne devenas de objektaj agoj, oni ofte uzas N-

finaĵon:

Koncerne ...N estas alternativo al pri = "kiam la afero koncernas ...N":

Ĝi tamen ne havis malbonajn intencojn koncerne la malgrandan knab- inon. FA2 61

Responde ...N = responde al: Responde vian leteron mi sendas la jenan bildkarton esperante, ke ĝi plaĉos al vi.

Inkluzive ...N = inkluzive de: Jonatan deprenis la tunikon, kiu estis sur li, kaj donis ĝin al David, ankaŭ siajn militajn vestojn, inkluzive sian glavon, sian pafarkon, kaj sian zonon. Sm118 La malo estas eks- kluzive ...N.

Rilate ...N estas pli ofta ol la samsignifa rilate al: Restas al mi nur diri al vi adiaŭ kaj danki vin por la boneco kaj afableco, kiun vi montris rilate min. M 59

Escepte ...N estas ebla alternativo al la pli ofta escepte de: Escepte la

lastan ĉapitron mi tre ŝatis la libron.

Novaj rolvortetoj?

Plurfoje aperis la ideo, ke oni povus transformi rolvortaĵojn en verajn rol- vortetojn jene: flanke de la domo ^ *flank la domo*, rilate al tio ^ *rilat tio*. La kialo estas la ŝajna simileco kun: apud la domo ^ apude de la domo, k.t.p. (kie la vortkreado tamen estas inversa, oni faris rolvortaĵon el rolvorteto). La tuta ideo estas nura fantazio. Ekzistas nenia eblo tiel krei rol- vortetojn el ordinaraj radikoj. Krome leviĝas la demando, ĉu elparoli *rilat* laŭ la baza akcentoregulo (§2.1) aŭ *rilat* kvazaŭ estus apostrofita O-vorto.

Legu tamen pri la neoficiala rolvorteto *far* en §19, kiu fakte estas kreita tiamaniere.

12.3.8. Memstaraj rolvortetoj

Post rolvorteto normale staras frazparto, al kiu la rolvorteto rilatas. Sen tia posta frazparto, rolvorteto ne havas sencon: sur la tablo, en mia domo, apud la aŭto, ekster tiu ĉi ĉambro, dum la paŭzo, anstataŭ tio, krom Petro, post la manĝo k.t.p.

Se oni volas ellasi vortojn post rolvorteto (subkompreni ilin), oni devas uzi la rolvorteton kun E-finaĵo, ĉar la rolvorteto tiam fariĝas propra frazparto, kiu rolas kiel komplemento:

Li staras apud mi. ^ Li staras apude.

Ŝi sidas ekster la domo. ^ Ŝi sidas ekstere.

Tio okazis dum la paŭzo. ^ Tio okazis dume.

Tio okazos post la kongreso. ^ Tio okazos poste.

Se tia E-vorto montras lokon, ĝi povas akcepti la finaĵon N por montri movon al la loko (§12.2.5):

Li sidas ekster la domo. ^ Li sidas ekstere. ^ Li iras eksteren. = ...al ekstera loko (al loko ekster la domo).

Se iafoje la origina frazparto rolas kiel priskribo de O-vorto (rolas A-vort- ece), oni uzas A-finaĵon post la rolvorteto:

Li loĝas en domo apud mia domo. ^ Li loĝas en apuda domo. ...en domo apuda.

Sed oni ankaŭ povas uzi lokan aŭ tempan E-vorton en tiaj okazoj (§7.1): Li

loĝas en domo apude. = Li loĝas en domo, kiu troviĝas apude.

Ial iuj rolvortetoj apenaŭ aperas praktike kun E-finaĵo aŭ A-finaĵo. Oni ekz. preskaŭ neniam diras paroli prie = "paroli pri tio", iri dee = "iri de la loko", ala veturo = "veturo al la loko", proa agado = "agado pro tio".

Legu ankaŭ pri da sen posta frazparto, tiel nomata "da-ismo" en §12.3.3.3. 12.3.9. Forlaso de rolvorteto

Iaj specialaj esprimoj konsistas el du samaj O-vortoj ligitaj per rolvorteto. Ekz. paŝo postpaŝo, mano en mano, tago post tago, vizaĝo kontraŭ vizaĝo. Tia esprimo aperas plej ofte en frazrolo, kiu principe bezonas ian rolmontr- ilon. Zamenhof tamen normale ne uzis rolmontilon ĉe la unua O-vorto. Li plej ofte traktis tiajn esprimojn kiel tutaĵojn, opiniante, ke la rolvorteto inter la du O-vortoj sufiĉas por montri la frazrolon de la tuta esprimo.

Nuntempe multaj preferas uzi N-finaĵon aŭ alian rolmontrilon ĉe la unua vorto, kiam la frazrolo tion postulas. Tio estas gramatike pli logika, sed la Zamenhofa dirmaniero restas bona, kaj eĉ sufiĉe eleganta alternativo. Iafoje oni povus alternative E-vortigi la tutan esprimon:

Ni paŝo postpaŝo, post longa laboro, atingos la celon en gloro. FK 299 Aŭ ...paŝonpostpaŝo..., ...perpaŝopostpaŝo...

Mano en mano la gefianĉoj promenadis. FA3 29 Aŭ manon en mano, kun mano en mano, man-en-mane.

Sur ĉevalo aŭ sur piedoj ili ĉiam estis kune, flanko ĉe flanko. FA2140

Ni dormadis kapo ĉe kapo sub la laŭra tegmento de la kabano. FA1228

Ili en longa vico dormis flankon ĉe flanko. FA315 Ĉi tie Zamenhof ja uzis rolmontrilon, N-finaĵon.

Forte batis koro ĉe la koro. Rt75 Ĉi tie la unua koro estas subjekto, kaj nepre ne havu rolmontrilon.

13. Tabelvortoj

13.1. Tabelvortoj — bazaj reguloj

En Esperanto ekzistas 45 vortetoj, kiuj estas nomataj tabelvortoj, ĉar oni povas ilin aranĝi en tabelo laŭ similaj formoj kaj similaj signifoj.

Oni povas diri, ke ĉiu tabelvorto konsistas el antaŭparto kaj postparto, sed oni tamen ne rigardu la tabelvortojn kiel kunmetitajn vortojn. La tabelvortaj partoj formas apartan, fermitan sistemon, kaj oni normale ne intermiksu ilin kun la ordinaraj vortelementoj en la lingvo. Legu ankaŭ pri tabelvortaj post- partoj kaj ordinaraj finaĵoj en §13.2, kaj pri la demando, ĉu ALI-vortoj povas esti tabelvortoj, en §13.3.

Antaŭpartoj

KI- demandovorto, rilata vorto, ekkria vorto TI- montrovorto I- nedifinita vorto

ĈI- tutampleksa vorto NENI- nea vorto

Postpartoj

-U individuo §15.1

-O afero §15.2

-A eco, speco §15.3

-ES posedanto (senca objekto, senca subjekto) §15.4

-E loko §14.1.1

-AM tempo, fojo (okazo, kondiĉo) §14.2.1

-AL kaŭzo §14.3.1

-EL maniero, grado §14.3.2

-OM kvanto (emfazita grado) §14.3.3

La ĝenerala signifo de ĉiu tabelvorto dependas de ĝiaj partoj. En la praktiko tamen iuj tabelvortoj havas pli individuajn signifojn, kiujn oni devas aparte lerni.

Klarigoj pri la tabelvortoj je U, O, A kaj ES troviĝas en la paragrafo pri "O-vortecaj kaj A-vortecaj vortetoj" (§15).

Pri la tabelvortoj je E vidu "E-vortecaj vortetoj lokaj" (§14.1).

La tabelvortoj je AM troviĝas en "E-vortecaj vortetoj tempaj" (§14.2).

La tabelvortoj je AL, EL kaj OM estas klarigitaj en la paragrafo pri "E- vortecaj vortetoj ceteraj" (§14.3).

J-finaĵoj kaj N-finaĵoj post tabelvortoj

La tabelvortoj je U kaj A povas ricevi la finaĵojn J kaj N. La tabelvortoj je O povas ricevi N, sed normale ne povas ricevi J. La tabelvortoj je AM, AL, EL, OM kaj ES ne povas ricevi J aŭ N. La tabelvortoj je E povas ricevi direktan N-finaĵon. Ili ne povas ricevi J. La tabelo

Jen la tuta tabelo de la tabelvortoj kun mallongaj difinoj. Pli detalaj difinoj troviĝas en la klarigoj pri la diversaj tabelvortaj familioj.

KI-

TI-

I-

CI-

NENI-

-U

§15.1

kiu

demandovorto pri identeco

tiu

montrovorto pri identeco

iu

nedifinita per- sono, aĵo aŭ afero

ĉiu

tutampleksa vorto pri per- sono, aĵo aŭ afero

neniu

nea vorto pri persono, aĵo aŭ afero

-O

§15.2

kio

kiu afero

tio

tiu afero

io

iu afero

ĉio

ĉiu afero

nenio

neniu afero

-A

§15.3

kia

de kiu speco

tia

de tiu speco

ia

de iu speco

ĉia

de ĉiu speco

nenia

de neniu speco

-ES

§15.4

kies

de kiu(j)

ties

de tiu(j)

ies

de iu

ĉies

de ĉiu(j)

nenies

de neniu

-E

§14.1.1

kie

en kiu loko

tie

en tiu loko

ie

en iu loko

ĉie

en ĉiu loko

nenie

en neniu loko

-AM

§14.2.1

kiam

en kiu tempo

tiam

en tiu tempo

iam

en iu tempo

ĉiam

en ĉiu tempo

neniam

en neniu tempo

-AL

§14.3.1

kial

pro kio

tial

pro tio

ial

pro io

ĉial

pro ĉio

nenial

pro nenio

-EL

§14.3.2

kiel

en kiu maniero/ grado

tiel

en tiu maniero/ grado

iel

en iu maniero/ grado

ĉiel

en ĉiu maniero

neniel

en neniu mani- ero

-OM

§14.3.3

kiom

kiel multe

tiom

tiel multe

iom

ne tre multe sed ankaŭ ne mal- multe

ĉiom

la tuta kvanto

neniom

nenianombre, neniakvante

KI-vortoj

La tabelvortoj je KI estas uzataj en tri manieroj:

kiel demandovortoj (§22.1)

kiel rilataj vortoj (§33.4)

kiel ekkriaj vortoj (§32.1)

Kio estas tio? Demanda kio.

Kiu kuraĝas rajdi sur leono? FEJ Demanda kiu.

Kiel vi fartas? Demanda kiel.

Fremdulo, diru, kiu kaj el kie vi estas. IT 41 Demandaj kiu kaj kie.

La fera bastono, kiu kuŝis en la forno, estas nun brule varmega. FE31 Ri- lata kiu.

Kiam mi venis al li, li dormis. FE 20 Rilata kiam.

Li estas tiu, kies monon vi prenis. Rilata kies.

Kia granda brulo! FE 31 Ekkria kia.

Fi, kiel abomene! FE 26 Ekkria kiel.

Kion mi vidas! FE17 Ekkria (kaj demanda) kio.

TI-vortoj

La tabelvortoj je TI estas montraj vortoj. Plej ofte ili montras ion antaŭe dir-

itan aŭ ion poste dirotan. Ili povas ankaŭ almontri ion rekte vidatan, aŭdatan

aŭ simile:

Mi volas, ke tio, kion mi diris, estu vera. FE 24 Tio montras antaŭe diritan aferon.

Tio estas mia hejmo. Tio montras ion vidatan (eble kune kun fingromontrado).

Li estas tiel dika, ke li ne povas trairi tra nia mallarĝa pordo. FE 33 Tiel almontras la postan ke-frazon.

Kio estas, kio vin tiel afliktas? M55 Tiel almontras vidatan aŭ aŭdatan aferon.

Ŝi estis en tiu momento tre bela. M 56 Tiu almontras antaŭe menciitan momenton.

Tiu ĉi malfreŝa pano estas malmola, kiel ŝtono. FE 33 Tiu almontras ĉeest- antan aferon (la malfreŝan panon).

I-vortoj

La tabelvortoj je I reprezentas neprecizigitajn aŭ nekonatajn aferojn:

Gerda [...] ricevis ion por manĝi kaj por trinki. FA2 71 Oni ne diras, kion ŝi ricevis.

Venis iuj personoj, kiujn mi ne konas. Oni ne scias, kiuj estis la personoj.

Morti iam vi ja devas. FA2136 La tempopunkto estas nekonata.

Hodiaŭ estas ies tago de naskiĝo. BV 9 Oni ne diras, kies naskiĝtago ĝi estas.

Mi provis esti kudristino, sed mi ial ne sukcesis! M145 Ne estas dirite, kial ŝi ne sukcesis.

ĈI-vortoj

La tabelvortoj je ĈI havas signifojn tutampleksajn, totalajn:

Li faris ĉion per la dek fingroj de siaj manoj. FE12 Ĉio esprimas la tuton de la aferoj, kiujn li faris.

Ĉiu homo amas sin mem. FE18 Ne ekzistas persono, por kiu ne validas tio.

Tiuj ĉi du amikoj promenas ĉiam duope. FE14 Ĉiam montras, ke ne ek- zistas fojo, kiam ili ne iras duope.

Nun ĉie regis ĝojo. FA179 Ne ekzistis loko, en kiu ne regis ĝojo. Ofte la kunteksto limigas la amplekson de Ĉl-vorto:

Ŝia fratino en ĉio estas kulpa. FE 21 Ŝi ne kulpas pri ĉio en la mondo, sed pri ĉiuj aferoj, pri kiuj temas ĝuste nun.

La bela muziko ludis ĉiam plue. FA134 Ĉiam = seninterrompe dum tiu tuta tempo, pri kiu temas.

NENI-vortoj

La tabelvortoj je NENI havas signifon nean:

La tempon venontan neniu ankoraŭ konas. FE 22 Neniu esprimas, ke ne ek- zistas persono, kiu konas la tempon venontan.

Mi nenielpovas kompreni, kion vi parolas. FE 28 Neniel montras, ke ne ek- zistas maniero, en kiu mi povus vin kompreni.

Kiam mi ien veturas, mi neniam prenas kun mi multon da pakaĵo. FE35 Neniam esprimas, ke ne ekzistas tia fojo, dum kiu mi prenus multon da pakaĵo al vojaĝo.

Ofte la kunteksto limigas la signifon de NENI-vorto:

Neniu iam gustumis tian supon, des pli neniu ion sciis pri la maniero de ĝia pretigado. FA3126 Neniu = neniu el la ĉeestantaj manĝantoj.

Krom la kolbasaj bastonetoj [...] absolute nenio restis. FA3126 Absolute nenio = absolute nenio manĝebla.

NENI-vorto sufiĉas por nei la tutan frazon. Legu pli pri tio en la klarigoj pri neado: §21.

13.2. Tabelvortaj postpartoj kaj ordinaraj finaĵoj

Kelkaj postpartoj de la tabelvortoj similas al ordinaraj finaĵoj, sed la signifoj ne estas samaj:

La ordinara O-finaĵo (§37.2.1) kaj la tabelvorta O-parto estas preskaŭ samsignifaj, sed la tabelvortoj je O normale ne akceptas la finaĵon J (§8.1).

La ordinara finaĵo U estas verba finaĵo por la vola modo (§26.3), dum la tabela U-parto montras individuojn - du komplete senrilataj signifoj.

La ordinara finaĵo A estas ĝenerala priskriba finaĵo (§37.2.2). Ĝi ofte montras ecojn kaj kvalitojn, sed ĝi ankaŭ povas montri apartenon, ri- laton, individuecon k.s. La tabela A-parto montras nur ecojn kaj specojn.

La ordinara finaĵo E (§37.2.3) povas montri manieron, tempon, lokon, mezuron, okazon kaj ankoraŭ aliajn signifojn. La tabela E-parto montras ĉiam nur lokon.

Normale oni do ne povas uzi la tabelajn antaŭpartojn kaj postpartojn kune kun ordinaraj elementoj de la lingvo, ĉar la signifoj konfuziĝus. Principe la tabelvortoj estas nekunmetitaj, nedisigeblaj, kvankam ili ŝajnas kunmetitaj.

Ekzistas tamen manpleno da tradiciaj vortoj, kiuj miksas tabelvortajn partojn kun ordinaraj sufiksoj. Oni forigis la O-parton aŭ la A-parton de tabelvorto kaj aldonis sufikson: neniaĵo, nenieco, neniigi, neniiĝi (§15.2) kaj tiaĵo (§15.3). Ili ne kreas konfuzon, kaj estas tial ne-danĝeraj.

13.3. Ĉu ALI-vortoj povas esti tabelvortoj?

uzas *aliel* ankaŭ por "en alia okazo". Logike ili devus tiam uzi *ali- uokaze* *aliam*: Mi ja bezonas manĝi. *Aliam* mi povas tute mal- dikiĝi. La vorto *aliel* estas do ne nur reformo, sed eĉ mallogike uzata re- formo.

El la novaj tabelvortoj povus esti iom utila nur *alies*, per kiu estus eble simpligi iujn specojn de frazoj: Li ne uzis mian ĉambron, sed tiun de alia persono. ^ *Li ne uzis mian ĉambron, sed alies.* Por ĉiuj aliaj novaj tabel- vortoj Esperanto jam havas tute bonajn esprimilojn, kaj eĉ por *alies* ek- zistas tute uzinda alternativo, kiu ne postulas reformadon de la baza lingva sistemo, nome aliula (kaj eble ankaŭ aliies = ali-ies), vidu ĉi-poste. La eventualaj avantaĝoj de la nova tabelserio estas do tre malgrandaj, des pli se oni komparas kun la grandegaj problemoj kaj miskomprenoj, kiujn kaŭzus tia reformo.

Tiuj ĉi reformproponoj tute ne venas de ia reala bezono, sed de la hazarda fakto, ke la radiko ALI finiĝas per "i". Se la vortoj estus ekz. *altra*, *altre*, *altro* k.t.p., tiam verŝajne venus al neniu en la kapon, ke oni bezonas tabelvortojn por tio. Oni povas kompari kun la radiko SAM, kiu estas la malo de ALI. SAM ne finiĝas per "i". Sekve neniu proponis diri: *samel*, *samam*,*sames* k.t.p., kvankam la bezono de tiaj vortoj devus esti same granda, kiel la bezono de *aliel*, *aliam*, *alies* k.t.p.

Ankoraŭ neniu praktikis la plenan tabelserion je ALI en konsekvenca mani- ero. Ekzistas nur senpripensa kaj mallogika uzado de *aliel* kaj *alies*, kaj okaze de *aliu*. Iuj uzas parte klasikan Esperanton, parte la reformitan dialekton. Kiam ili diras ekz. alie alia, oni ne povas scii, ĉu kompreni laŭ la Fundamenta lingvo, aŭ laŭ la nova dialekto. Feliĉe tamen plej multaj ankoraŭ uzas la lingvon regule kaj logike.

Iafoje oni renkontas la argumenton, ke tute ne temas pri plena tabelvortigo de ALI, sed nur pri unu aŭ du tiaj vortoj, ekz. nur *alies* aŭ nur *aliel* aŭ simile. Laŭ tiu rezonado alie, alia kaj aliu retenu sian normalan signifon, kaj ĉio devus esti en ordo. Sed ne multe gravas, kion la uzantoj de tiaj novaj vortoj intencas. Gravas, ke la nura uzo de ekz. *aliel* *alies* aŭtomate supozigas la ekziston de la plena familio de tabelaj ALI-vortoj. Komenc- anto, kiu renkontas la vorton *aliel*, lernante, ke ĝi signifas "en alia mani- ero", pro tio tute logike konkludas, ke alie devas signifi "en alia loko", kaj sekve mislernas Esperanton.

La ŝajne senkulpaj vortetoj *aliel* kaj *alies* kunportas tiom da ŝanĝoj kaj malstabiligoj, ke oni devas rigore deadmoni de ilia uzo, kaj de ĉiaj provoj vastigi la tabelon. Uzu la jam ekzistantajn tabelvortojn, kaj esprimu aliajn aferojn per ordinaraj radikoj laŭ la reguloj de la Fundamenta Esper- anto. De tiuj, kiuj volas krei novajn tabelvortojn, oni devas postuli, ke ili almenaŭ trapensu, kiajn sekvojn havus la reformo, antaŭ ol ekuzi la novajn vortojn.

Evitenda reformo Oficiala Esperanto


alia, aliulo

alia, alispeca, alieca

de alia (persono), aliula

aliloke

aliloken

*aliu*

*alia*

*alies*

*alie *

*alien*

*aliam *

*alial*

*aliel*

*aliom *

alifoje, aliokaze alikaŭze alimaniere, alie alikvante


Aliula signifas "rilata al aliulo (= alia persono)", kio laŭ la kunteksto povas esti ekz. "posedata de aŭ apartenanta al alia persono". Aliulo kaj aliula ne estas tre kutimaj vortoj, sed plene regulaj: Agu kun aliuloj tiel, kiel vi de- zirus, ke aliuloj agu kun vi. OV342 Uzo de aliula anstataŭ *alies* forigas la solan okazon, en kiu tabela ALI-vorto povus esti iom utila. Krome aliula povas porti J-finaĵon kaj N-finaĵon, kaj estas do ofte pli klara ol *alies*. La ekzemplo kun *alies* fariĝas tiam: Li ne uzis mian ĉambron, sed aliulan.

Oni ofte proponas la "kompromisajn" formojn aliio, aliiu, aliies, aliia, aliie, aliiel k.t.p. (kunmetaĵoj de la radiko ALI kun tabelvortoj je I). Tiaj vortoj ja estas regulaj, kaj ne malmultaj uzas tiujn formojn, sed bedaŭrinde ne estas facile aŭdi la distingon inter aliie kaj alie, inter aliia kaj alia, k.t.p.

14. E-vortecaj vortetoj

E-vortecaj vortetoj (aŭ E-ecaj vortetoj) rolas en frazo kvazaŭ ili estus E- vortoj. Tabelvortoj je OM povas ankaŭ roli O-vortece. La E-vortecaj vort- etoj estas ĉi tie dividitaj en tri grupojn:

Lokaj E-vortecaj vortetoj (§14.1)

Tempaj E-vortecaj vortetoj (§14.2)

Ceteraj E-vortecaj vortetoj (§14.3)

E-vortecaj estas ankaŭ la vortetoj ne (§21), jes (§22.4), ju kaj des (§17.4).

14.1. E-vortecaj vortetoj lokaj

14.1.1. Tabelvortoj je E

kie en kiu loko

tie en tiu loko

ie en iu loko

ĉie en ĉiu loko

nenie en neniu loko

Kie

Kie estas la libro kaj la krajono? FE6 = En kiu loko estas la libro... De- manda kie.

- Kie estas la tranĉiloj? -Ili kuŝas sur la tablo. FE16 = En kiu loko estas... Demanda kie.

Mi montris al la infano, kie kuŝas ĝia pupo. FE18 Kie en demanda sub- frazo.

Li scias, kie la kankroj pasigas la vintron. PE 995 Kie en demanda subfrazo.

Mi volis resti tie, kie mi estis. FA3135 Rilata kie.

Kie fumo leviĝas, tie fajro troviĝas. PE 399 Rilata kie.

Tie

En la kastelo estis granda societo, tie troviĝis multe da gastoj el la ĉirkaŭaĵo. FA3 49 = ..., en tiu loko (en la kastelo) troviĝis...

La plafono tie estis malalta. M105 = La plafono en tiu loko estis malalta.

Ŝtelisto ŝteliston evitas, ĉar li tie ne profitas. PE 316 Tie = ĉe ŝtelisto.

Se li scius, ke mi estas tie ĉi, li tuj venus al mi. FE20 = ...estas en tiu ĉi loko proksime de mi, li tuj... Pri ĉi vidu ĉi-poste. (§14.1.2)

Li demandis ŝin, kion ŝi faras tie ĉi tute sola. FE 21

Mi restas tie ĉi laŭ la ordono de mia estro. FE 26

Tie kaj tie en la arbaro loĝas homoj. Tie kaj tie aŭ tie kaj ĉi tie (aŭ simile) = "en kelkaj disaj lokoj".

Iafoje kiam ĉeestas rilata kie-subfrazo, tie povas esti forlasata: §33.4.3. !e

Ĉu vi loĝas ie? = Ĉu vi loĝas en iu loko?

Certe ĝi troviĝas ie ĉi tie, tion mi scias.

Ĉie

Ĉie estas varme, sed hejmeplej ĉarme. PE536 = En ĉiu loko estas...

Kion mem mi faras, tion ĉie mi flaras. PE 308

Ĉie, kien mi venas, troviĝas ia malbonaĵo, kiu premas la koron. FA1144

Nun ĉie regis ĝojo. FA179

Nenie

Nenie mi havis tian bonan akcepton. Rz80 = En neniu loko mi havis...

Pli bela reĝidino ol ŝi troviĝis nenie en la mondo. FA1162

Kiu kutimis ĉion juĝi, nenie povas rifuĝi. PE1078

Lokaj tabelvortoj kun rolvortetoj

Oni povas aldoni rolvortetojn al lokaj tabelvortoj por montri moviĝon k.s.:

Sonorado al li venas, sed de kie - li ne komprenas. PE978 = ...sed de kiu loko...

For de tie ĉi! FE26 = Iru for...

Ho, se vi estus malproksime de ĉi tie! FA2 37

El kie vi estas? FA2 37 = El kiu loko...

Ĉiuj sociaj klasoj, aĝoj, nacioj puŝiĝas tie, tra kie mi intencis iri. M 39

Se la pordo de la ĝardeno estis nefermita, li povus tra tie eniri. BV 60

Direktaj tabelvortoj

Post lokaj tabelvortoj oni povas meti N-finaĵon por montri direkton (§12.2.5):

kien al kiu(j) loko(j), en kiu(j) direkto(j) tien al tiu(j) loko(j), en tiu(j) direkto(j) ien al iu(j) loko(j), en iu(j) direkto(j)

ĉien al ĉiu(j) loko(j), en ĉiu(j) direkto(j) nenien al neniu(j) loko(j), en neniu(j) direkto(j)

Kien vi iras? - Mi iras en la ĝardenon. FE 26

Kien vi vin turnos, ĉie malbone. PE 215

Fadeno iras, kien kudrilo ĝin tiras. PE1024

Rigardu tien ĉi. BV 66

Kun helpo de Dio mi trabatis al mi vojeton rekte tien, kien estis necese. ^™ 58

Kiam mi, la sonorilo [...], svingiĝadis tien kaj reen, mipovus frakasi al li la frunton. FA4 69

La malvivan korpon li ien trenis for. H113

La infano [...] turnadis ĉien la okulojn, en kiuj vidiĝis miro kaj timo. M 7

Mi nenien plu iros hodiaŭ. M128

Vortfarado

Tiea, ĉi-tiea FE 30, ĉiea k.t.p. = "troviĝanta tie, ĉi tie, ĉie" k.t.p.: Ĉiuj per- sonoj, kiuj partoprenis en la tiea kongreso, konservis pri ĝi la plej agrablan kaj plej entuziasman memoron. OV 373 Kiel urbestro de la ĉi-tiea urbo mi havas la devon zorgi pri tio, ke al la traveturantoj [...] estu nenia premado. ^29 La ĉiea pluvo detruis nian vojaĝon.

14.1.2. Ĉi

La vorteto ĉi montras proksimecon al la parolanto. Ĉi estas normale uzata kune kun tabelvorto je TI (§13.1). Ĉi povas stari ĉu antaŭ, ĉu post la tabel- vorto. Ĉi ne povas ricevi finaĵojn.

Simpla Tl-vorto ĉiam montras ion ne tute proksiman al la parolanto. TI- vorto + ĉi montras ion proksiman al la parolanto:

tie = en tiu loko ^ tie ĉi, ĉi tie = en tiu ĉi loko proksime de mi

tiu domo (for de mi) ^ tiu ĉi domo, ĉi tiu domo (proksima de mi)

tio = tiu afero (for de mi) ^ tio ĉi, ĉi tio = tiu ĉi afero

tiel = en tiu maniero ^ tiel ĉi, ĉi tiel = en tiu ĉi maniero (kiun mi montras)

Ĉi tiam tiam ĉi ne estas praktike uzataj. Anstataŭe oni uzas nun (§14.2.7).

Noto: La preciza nuanco de ĉi tiam estas malklara, ĉar ĝi apenaŭ estas uzata. Oni povus diskuti, ĉu ĉi tiam estas preferinda, kiam temas pri okazoj kaj kondiĉoj, dum nun ordinare estas tempa. Eble tempa ĉi tiam povas esti malpli forte ligita al la absoluta nuno ol nun, montrante tiun tempon, kiun la rakonto atingis.

Oni iafoje uzas ĉi ankaŭ kune kun la tabelvortoj je ĈI (§13.1). Tiam oni povus diri ke TI-vorto estas subkomprenata:

ĉio = ĉiuj aferoj ^ ĉio ĉi, ĉi ĉio = ĉiuj ĉi tiuj aferoj, ĉio tio ĉi

ĉie = en ĉiuj lokoj ^ ĉie ĉi, ĉi ĉie = en ĉiuj tiuj ĉi lokoj, ĉie ĉi tie

Ne konfuzu la vorteton ĉi kun la tabela antaŭparto ĈI (§13.1). Ili havas tute malsamajn signifojn.

Normale estas egale, ĉu oni metas ĉi antaŭ aŭ post la tabelvorto, sed iafoje la loko de ĉi estas grava. Oni prefere ne diru ekz. *tie ĉi tiu knabino loĝas*, ĉar estas malklare, ĉu ĉi apartenas al tie aŭ al tiu. Diru ekz. ĉi tie tiu knabino loĝas, tie tiu ĉi knabino loĝas, depende de la signifo.

Ĉi estas aparta vorto. Ne skribu: *ĉi-tiu*, *tiu-ĉi*, *ĉi-tie*, *tie-ĉi*, *ĉio- ĉi * k.t.p. Skribu: ĉi tiu, tiu ĉi, ĉi tie, tie ĉi, ĉio ĉi k.t.p. Se oni skribus *tiu- ĉi*, *tie-ĉi*, *ĉio-ĉi*, oni devus akcenti: *tiu-ĉi*, *tie-ĉi*, *ĉio-ĉi*, laŭ la akcentoregulo (§2.1), sed tiel neniu elparolas. Oni do ankaŭ ne skribu tiel. Sed oni povas el tiaj esprimoj fari aliajn kunmetaĵojn, kaj tiam oni ja kun- skribu, kaj ofte oni tiam uzas dividostrekon post ĉi (vidu ĉi-poste).

Teorie oni povus uzi malĉi por montri malproksimecon, sed tiu formo tute ne estas uzata. Formoj kiel tie for, tiu for estas iafoje provataj, sed restas maloftaj.

Memstara ĉi

Okaze oni uzas ĉi memstare. Tiam plej ofte la vorteto tie estas subkompren- ata. Ĉi restas aparta vorto. Tia uzo estas plej ofta en poezio, sed kelkaj provas ĝin ankaŭ en ordinara lingvaĵo:

Ĉi ne estas akvo! FA1150 = Ĉi tie ne estas akvo!

Neniu magazeno ĉi estas! FA1119 = Neniu magazeno ĉi tie estas.

Nuntempe populariĝis uzo de memstara ĉi anstataŭ tiu ĉi, tiun ĉi, tiuj ĉitiujn ĉi. En tiaj frazoj la vorteto tiu(j)(n) estas subkomprenata:

Ĉi libron mi ŝatas. = Ĉi tiun libron mi ŝatas.

Mi tre admiras ĉi francajn verkistojn. = Mi tre admiras tiujn ĉi francajn verkistojn.

En tia uzo ĉi transprenis la rolon de tiu(j), kaj fariĝis mem difinilo (§9).

Iuj opinias, ke memstara ĉi anstataŭ ĉi tiu(j) estas evitinda (krom eble en poezio).

Ankaŭ en tiaj ĉi okazoj estus eraro uzi dividostrekon. Ne skribu *ĉi-libro* aŭ *ĉi-francajn verkistojn*. Tio estus same erara kiel *tiu-libro*, *la-libro*, *tiujn-francajn verkistojn*, *la-francajn verkistojn*.

Ĉi = "ĵus menciita"

Oni ofte uzas ĉi por montri ĵus menciitan aferon. Temas tiam pri proksimeco en la parolo, ne pri proksimeco al la parolanto:

Tiu ĉi opinio estas tute erara. FK283 = La opinio, kiun mi ĵus menciis estas...

- Vi estas la patro de Karolo de Moor. - De kie vi tion ĉi scias? Rt 46 = De kie vi scias tion, kion viĵus diris?

Li ellasis la kolombon, kaj ĉi tiu jam ne plu revenis al li. ^8 Ĉi tiu = la (ĵus menciita) kolombo.

Unu el la abeloj pikis lin en la mano, tiel ke li elfaligis la florpoton, kaj ĉi tiu rompiĝis. FA215 Ĉi tiu = la (ĵus menciita) florpoto.

Ofte ĉi ne estas vere necesa en tiaj frazoj, sed nur aldonas ian viglan nuancon. Iafoje, kiam oni faras distingon inter du aferoj, estas tamen grave, ĉu oni uzas aŭ ne uzas ĉi. Por la pli ĵuse menciita oni uzu Tl-vorton kun ĉi, dum por pli frue menciita afero oni uzu Tl-vorton sen ĉi:

En nia loko ne estas moro, ke oni donu la pli junan [filinon] antaŭ ol la pli maljunan. Pasigu semajnon kun ĉi tiu [= la pli maljuna], tiam mi donos al vi ankaŭ tiun [= la pli junan]. Gn 29

La vojkamarado tion aŭdis, kaj en la sama momento, kiam la reĝidino englitis tra la fenestro en sian dormoĉambron kaj la sorĉisto volis ek- flugi returne, li [= la vojkamarado] kaptis ĉi tiun [= la sorĉiston, ne la re- ĝidinon] je lia longa nigra barbo kaj dehakis al li per la sabro lian abomenindan kapon. FA178

Iafoje oni aldonas la vorton lasta(j) por maksimuma klareco:

La virino [...] ekridis per mallonga, seka rido, kies sono, kontrastante kun ŝia tuta freŝa eksteraĵo, harmoniis kun la velkinteco de la frunto kaj, simile al tiu ĉi lasta [= la velkinta frunto, ne la freŝa eksteraĵo], povis veki rilate ŝin malkonfidon aŭ kompaton. Marta videble sentis tiun ĉi lastan senton [= kompaton, ne malkonfidon]. M151

Kiam oni uzas lasta(j) oni povas forlasi ĉi: Grandaj ŝipoj povis naĝi sub la superpendantaj branĉoj, kaj en tiuj lastaj [= la branĉoj, ne la ŝipoj] loĝis najtingalo. FA2 24 Oni povas ankaŭ fari distingon per la unua kaj la lasta aŭ simile.

Nuntempe oni sufiĉe ofte mallongigas la esprimon tiu(j) ĉi lasta(j) al ĉi lasta(j): Mi renkontis Karlon kaj Petron. Ĉi lasta [= Petro] estas malnova amiko de mi. Iafoje oni vidas la skribon ĉi-lasta(j), kiu plej ofte estas erara, ĉar ne temas pri vortkunmetado, sed pri subkompreno de la vorto tiu(j). Tamen ĉi-lasta(j) povas esti senerara, se oni uzas apartan difinilon (la, lia, ilia k.s.), kaj komprenas ĉi-lasta(j) kiel vortigon de la frazeto tie ĉi laste menciita (aŭ simile): La ĉi-lastaj ekzemploj gravas. = La tie ĉi laste menci- itaj ekzemploj gravas. La ĉi-lasta [afero] estas mia. = La tie ĉi laste montr- ita [afero] estas mia.

Legu ankaŭ pri simila distingo inter tiu kaj persona pronomo en §15.1. Ĉi en kunmetitaj vortoj

Oni ofte faras A-vorton aŭ E-vorton el frazparto, kiu enhavas la vorteton ĉi. Tiam la tuta esprimo fariĝas unu vorto (§37.4). Normale la Tl-vorto mal- aperas. Por klareco oni kutimas meti dividostrekon (§1.2) post ĉi en tiaj vortoj:

ĉi tie ^ ĉi-tiea FE30: Kiel urbestro de la ĉi-tiea urbo mi havas la devon zorgi pri tio, ke al la traveturantoj kaj al ĉiuj noblaj homoj estu nenia premado. Rz29 = ...de la urbo, kiu troviĝas ĉi tie...

en tiu ĉi nokto ^ ĉi-nokte

sur ĉi tiu flanko ^ ĉi-flanke

la somero de tiu ĉi jaro ^ la ĉi-jara somero

sub tio ĉi ^ ĉi-sube: Ni donas ĉi-sube la protokolon de la lasta kunsido. = ...poste en tiu ĉi teksto...

ĉe la supro de tio ĉi ^ ĉi-supre: La ĉi-supre citita teksto estas de Privat. = La teksto cititapli supre...

kun tio ĉi ^ ĉi-kune = Bonvolu trovi ĉi-kune modestan donacon. = ...kun tiu ĉi sendaĵo...

Vi malgranda griza ĉi-landa birdo! FA1139 = ...birdo de tiu ĉi lando!

Oni povus konservi la Tl-vorton: tiu-ĉi-nokte, ĉi-tiu-flanke, tiu-ĉi-jara, k.t.p., sed tiajn vortojn oni normale ne uzas.

Principe oni tute rajtas skribi tiajn kunmetaĵojn ankaŭ sen dividostreko:

ĉitiea, ĉinokte, ĉiflanke, ĉijara, ĉisube, ĉisupre, tiuĉinokte, ĉitiuflanke, tiu- ĉijara. Sed preskaŭ neniam oni vidas tian skribon en la praktiko.

Rimarku, ke kunmetaĵoj kun prefikseca ĉi ĉiam havas A-finaĵon aŭ E-fin- aĵon. O-vortoj kun prefikseca ĉi ne estas eblaj.

14.1.3. For

Mova for

Plej ofte for montras moviĝon de unu loko al alia (normale malproksima) loko:

Iru for! FE 20 = Iru de (ĉi) tie al alia (malproksima) loko.

La tuta ĝojo de la tero flugis for, kaj restis sole ĝemo! Rt75

Clemency [...] vekiĝis kaj rapidis for, por rigardi la infanojn. BV 67

Ŝi demetis la tukon for de la kapo. M169

Ĉevaloj fortiradis ilin [= la dehakitajn arbojn] de tie for el la arb- aro. FA2 43

Senmova for

For povas ankaŭ montri troviĝon en alia (malproksima) loko:

Grandaj vojaĝoj kaj longa restado for de mia hejmo estas por mi afero tre malfacila. L2 236

Marta staris jam kelke da paŝoj for de ŝi. M161

Se la alia loko ne estas montrata, for signifas normale "malaperinta", "en loko nekonata":

La pilko tute malaperis kaj plu ne revenis. La knabo serĉis kaj serĉis, sed ĝi estis kaj restis for. FA2 33

Ne estas do eble uzi solan for en la signifo "malproksime, malproksima", se la kunteksto ne klare montras tion. Oni ne diru: lia hejmo estas for, se la sig- nifo estas lia hejmo estas malproksime, ĉar lia hejmo estas for kompreniĝas normale kiel lia hejmo estas malaperinta. Tamen, se oni diras ekz. lia hejmo estas tre for, oni tion povas kompreni nur kiel lia hejmo estas tre mal- proksime, ĉar "tre malaperinta" estas tro stranga ideo.

Ekkria for

For estas ofte uzata kiel ekkria vorto. Tiaj esprimoj montras, ke oni volas, ke io malaperu. Oni povas diri, ke temas pri mallongigitaj frazoj:

For de tie ĉi! FE 26 = Malaperu for de tie ĉi!

For, for de mi! [...] For de miaj okuloj. Rt29 = Iru for, iru for de mi. Iru for de miaj okuloj.

For en la balaaĵon! FA3 45 = Falu for en la balaaĵon!

For tiun ĉi bildon! Rt93 = Prenu for tiun ĉi bildon.

For la manojn! H 30 = Movu for la manojn!

For, for lia sceptro kaj trono - Vin mem mi deziras, aminda! UL 23 = Mal- aperu for...

Vortfarado

Fora = "malproksima": Ili venas de foraj landoj. Fora ĉiam estas sen- mova.

Fore = senmova for: La butiko estas fore je ducent metroj.

Foren = mova for: Nun ni rajdas multe da mejloj foren! FA2 80 Li eksopiris foren el sia patrujo, for, for en la malproksiman mondon. FA3 62

Fore kaj foren povas esti uzataj por fari distingon inter mova kaj senmova for. Fore estas sufiĉe malofta, dum foren estas pli ofta. Foren estas ankaŭ uzata simple kiel akcenta formo de mova for.

14.2. E-vortecaj vortetoj tempaj

14.2.1. Tabelvortoj je AM

kiam

en kiu tempo, en kiu fojo

tiam

en tiu tempo, en tiu fojo

iam

en iu tempo, en iu fojo

ĉiam

en ĉiu tempo, en ĉiu fojo

neniam

en neniu tempo, en neniu fojo

Kiam


Sed kiam tio okazis? FA2 48 Demanda kiam pri tempo pasinta.

Kaj kiam vi reiros? Rt76 Demanda kiam pri tempo estonta.

Li skribis al mi, ke li intencas ĝin eldoni, sed li ne skribis ankoraŭ kiam li ĝin eldonos. OV 493 Demanda kiam (subfraza demando) pri estonta tempo.

En unu tago, kiam ŝi estis apud tiu fonto, venis al ŝi malriĉa virino. FE15 Rilata kiam.

Kiam mi venis al li, li dormis. FE 20 Rilata kiam.

Tiam

Mi ĝin vidis unu minuton, sed mi tiam estis ankoraŭ dormanta! FA2137 Tiam montras la antaŭe diritan minuton.

Post la kongreso mi estos morale pli libera, kaj tiam mi povos plenumi la deziron de la Pariza Grupo. L1158 Tiam montras la antaŭe menciitan estontan tempon.

Li vekiĝis nur tiam, kiam la suno leviĝis. FA162 Tiam almontras la postan kiam-frazon.

Kiam Nikodemo batas Jozefon, tiam Nikodemo estas la batanto kaj Jozefo estas la batato. FE 22 Tiam almontras la antaŭan kiam -frazon.

Iafoje kiam ĉeestas rilata kiam-subfrazo, tiam povas esti forlasata: §33.4.3.

Legu ankaŭ pri ĉi tiam en §14.1.2.

Iam

Ŝajnas al mi, ke ĉi tiun vizaĝon mi jam iam vidis! FA2111 Iam reprezentas nedifinitan pasintan tempon.

Neniu iam gustumis tian supon. FA3126 Iam reprezentas iun ajn pasintan tempon.

Ŝi estis ja la plej bela knabino, kiun li iam vidis. FA153 lam reprezentas iun ajn pasintan tempon.

Morti iam vi ja devas. FA2136 Iam reprezentas nedifinitan estontan tempon.

Ĉiam

Oni diras, ke la vero ĉiam venkas. FE16 Ĉiam = en ĉiu tempo, ĉu pasinta, ĉu estanta, ĉu estonta.

Li ĉiam diradis al mi la veron. FE 24 Ĉiam = en ĉiu pasinta tempo.

Tiu ĉi grava tago restos por mi ĉiam memorinda. FE 41 Ĉiam = en ĉiu est- onta tempo.

Karaj infanoj, estu ĉiam honestaj! FE20 Ĉiam = en ĉiu estonta tempo.

La filino iris, sed ĉiam murmurante. FE19 Ĉiam = dum la tuta irado.

Neniam

Bona koro neniam fariĝas fiera. FA2 41 Neniam = neniu tempo, ĉu pasinta, ĉu estanta, ĉu estonta.

Tion ĉi mi neniam supozis. FA1108 Neniam = neniu ajn pasinta tempo.

La kolo de botelo neniam poste povis forgesi tiun solenan momenton. FA3108 Neniam = neniu tempo post tiam.

Li pensis pri la malgranda ĉarma dancistino, kiun li plu neniam vidos. FA1156 Neniam = neniu estonta tempo.

Okazoj, kondiĉoj

AM-vortoj povas ankaŭ montri okazon aŭ kondiĉon. Tiuj du nuancoj ofte miksiĝas:

La artikolo "la" estas uzata tiam, kiam ni parolas pri personoj aŭ objektoj konataj. FE 27 Montra tiam kaj rilata kiam pri okazoj.

Tubeto, en kiun oni metas cigaron, kiam oni ĝin fumas, estas cigar- ingo. FE 40 Rilata kiam pri okazoj.

Se efektive estas tiel, tiam ni ŝin serĉu. FA3 79 Kondiĉa tiam, kiu almontras la antaŭan se-frazon.

Rompu la murojn inter la popoloj, [...] kaj nur tiam povos malaperi tiaj bestaĵoj, kiujn ni nun vidas. OV 370 Tiam = sub tiu kondiĉo, ke ni rompos la murojn.

Por enkonduki subfrazon, kiu montras nuran kondiĉon sen tempa aŭ okaza nuanco, oni ne uzu kiam, sed se (§33.5).

Rolvortetoj antaŭ AM-vortoj

AM-vortoj estas ankaŭ uzataj kun tempa rolvorteto, kiu ŝanĝas la signifon:

Tie troviĝu almenaŭ nova freŝa funebra krepo, kiam la maljunulo fermos por ĉiam siajn okulojn. FA3146 La esprimo por ĉiam montras, ke la sekvoj ĉiam restos. La fermado de la okuloj estas nur momenta, sed la sekvo, la fermiteco de la okuloj, estos eterna.

Mi estis maldungita en 1960. De tiam mi restas senlabora. De tiam = de tiu tempo.

Kiam rolvorteto aperas antaŭ demanda kiam, ĝi montras la frazrolon de la vorto kiam:

Gis kiam, ho Eternulo, mi krios, kaj Vi ne aŭskultos [...]? Hb1 Ĝis kiam = ĝis kiu (estonta) tempo.

Ŝi demandis, de kiam vi loĝas ĉi tie. De kiam = de kiu (pasinta) tempo.

Sed kiam rolvorteto aperas antaŭ rilata kiam, ĝi ĉiam montras la rolon de la tuta subfrazo:

Post kiam li manĝis panon kaj trinkis, oni selis por li la azenon. Rĝ113 Post la manĝado kaj la trinkado oni selis la azenon.

Legu pli detale pri tempaj rolvortetoj antaŭ rilata kiam en la klarigoj pri ri- lataj subfrazoj en §33.4.2.

Demandoj pri horo

Se oni demandas precize pri horo, oni ne uzas kiam, sed la vicordan de- mandvorton kioma (§23.8).

Vortfarado

Tiama k.t.p. = "tia, ke ĝi ekzistis (aŭ ekzistos) tiam": Mi bone konis la tiaman prezidanton de la klubo.

Iama = "iam antaŭe ekzistinta, eksa". Iama estas uzata nur pri pasinta tempo: Li estas iama fianĉo de mi. / Ili loĝas en iama lernejo.

Ĉiama = "ekzistanta en ĉiu tempo, en ĉiu okazo": La boneco de Dio estas ĉiama. Ps 52 Tio ĉi estas ja mia ĉiama deziro. Rt39

Porĉiama = "tia ke ĝiaj sekvoj daŭros por ĉiam, tia ke ĝi daŭros por ĉiam": Mi volas diri al vi porĉiaman adiaŭ. FA176 Tio estas ilia porĉiama posedaĵo. Lv 25

En la tago de la sankta Neniamo. PE 642 (= En tago, kiu certe neniam venos. )

Malnovaj formoj

Komence la tempaj tabelvortoj finiĝis per AN: kian, tian, ian, ĉian, nenian. Zamenhof lasis unujaran periodon, dum kiu oni povis proponi ŝanĝojn en Esperanto. Post tiu jaro la sola ŝanĝo, kiu estis farita, estis ŝanĝo al AM- vortoj pro la risko de konfuzo kun tabelvortoj je A (§15.3) + N-finaĵo. La AN-vortoj ne estas plu uzeblaj, sed oni povas ilin renkonti en tekstoj de tiu unua jaro: Kian mi havos vian respondon, mi sendos al vi la libreton. UL21 Tio ĉi estas la sola iam okazinta reformo en Esperanto.

14.2.2. Ankoraŭ

Ankoraŭ montras, ke ŝanĝo ne okazis ĝis la priparolata tempo. Ofte ankoraŭ estas la malo de jam. Iafoje aliaj vortoj montras, ke estis same antaŭe, kaj ankoraŭ nur emfazas tion, sed ofte ankoraŭ estas la sola, kiu montras, ke io ne ŝanĝiĝis:

Vi estas ankoraŭ malgranda infano. M 40 Vi ne fariĝis pli granda. Vi estis malgranda, kaj tio ne ŝanĝiĝis.

Ho, kiel mi lin amis! kiel mi lin ankoraŭ amas! M160 Mi ne ĉesis ami lin.

Ho, ĉu vi memoras ankoraŭ la belajn knabinojn, kiuj dancadis [...]? FA1139 Ĉu daŭras via memorado?

Li estas nur unufoja mensoginto dum vi estas ankoraŭ nun ĉiam mensoganto. FE 22 Vi ne ĉesis mensogi.

La tempon venontan neniu ankoraŭ konas. FE22 Ne ĉesis tio, ke neniu ĝin konas. Ne estas jam iu, kiu konas ĝin. Nur poste, kiam la venonta tempo fariĝos estanta tempo, oni ĝin ekkonos.

Mi ĝin ankoraŭ ne serĉis. FE20 Ne komenciĝis la serĉado. La ne-serĉado plu daŭras. Legu ankaŭ pri la evitinda esprimo ne jam en §14.2.5.

Ankoraŭ antaŭ 50 jaroj inter la Japanoj kaj Eŭropanoj ekzistis ŝajne kolosa malsameco. OV 348 Je tiu tempo ŝanĝo ne estis okazinta.

Legu pri la diferenco inter ankoraŭ kaj plu: §14.2.8.

Aldona ankoraŭ

Ofte ankoraŭ montras, ke al jam okazinta aldono aldoniĝas plia aldono, aŭ ke okazinta kresko pludaŭras, aŭ ke io, kio ŝajnas impona, tamen ne estas la plej alta ŝtupo, aŭ ke io, kio ŝajnis esti la lasta, tamen ne estas la lasta:

Ekster tio el la diritaj vortoj ni povas ankoraŭ fari aliajn vortojn, per helpo de gramatikaj finiĝoj kaj aliaj vortoj. FE 30 Ni jam faris novajn vortojn, sed ni povas fari pliajn. Ne elĉerpiĝis la ebloj krei novajn vortojn.

La riĉeco de tiu ĉi homo estas granda, sed lia malsaĝeco estas ankoraŭ pli granda. FE35 La riĉeco ne estas la plej granda afero. La malsaĝeco estas pli granda. Ni ne atingis la maksimumon.

Ni nun ankoraŭ unu fojon ripetas, kion ni jam diris en alia loko. OV104 Al jam faritaj ripetoj aldoniĝas unu plia ripeto.

Ili iris ankoraŭ kelkan distancon. FA166 Ili jam antaŭe iris kelkan dis- tancon, kaj nun iris pli.

Tiu ĉi punkto estas en miaj okuloj tre grava kaj poste mi ankoraŭ parolospri ĝi pli vaste. DL9 Al miaj antaŭaj vortoj mi aldonos pliajn.

Li atendis ankoraŭ aliajn sep tagojn. ^8 Li jam aldonis almenaŭ unu septagan periodon al sia atendado. Nun li aldonis plian septagan per- iodon.

Mi donacos al vi la tutan mondon kaj ankoraŭ paron da novaj glit- iloj. FA2 74

Al ni venas revizoro. [...] Revizoro el Peterburgo, inkognite; kaj ankoraŭ kun sekreta ordono. ^5 Al la du unuaj, timigaj faktoj (venas revizoro, li venas inkognite), aldoniĝas tria timiga fakto (li havas sekretan ordonon).

14.2.3. Baldaŭ

Baldaŭ = "post mallonga tempo":

Estu trankvila, mia tuta ŝuldo estos pagita al vi baldaŭ. FE 25

Teatramanto ofte vizitas la teatron kaj ricevas baldaŭ teatrajn mani-

FE 37

erojn.

La tablo staras malrekte kaj kredeble baldaŭ renversiĝos. FE 33

Kiam vi ekparolis, ni atendis aŭdi ion novan, sed baldaŭ ni vidis, ke ni trompiĝis. FE 40

Mi foriras, sed atendu min, ĉar mi baldaŭ revenos. FE 42

Mia trijara ofico estos baldaŭ finita. BV 43

Eĉ en bona afero tro multe ofte estas malbone; pri tiu vero li baldaŭ devis konvinkiĝi. FA3119

Baldaŭ ni ĉiuj laboros kune, por atingi kiel eble plej baldaŭ nian komunan celon. L2106

Kiu tro alten rigardon direktas, tiu tre baldaŭ okulojn difektas. PE 427

Vortfarado

Baldaŭa = "tia, ke ĝi okazos aŭ okazis baldaŭ": Knut estas en plena mal- espero pro mia baldaŭa forveturo! FA3 61

Baldaŭe estas pli akcenta formo de baldaŭ: Estas pli bone forveturi plej baldaŭe. ^67

14.2.4. Hodiaŭ, hieraŭ, morgaŭ

Hodiaŭ = "en la nuna tago".

Hieraŭ = "en la tago antaŭ la nuna tago".

Morgaŭ = "en la tago post la nuna tago".

Iafoje oni konsideras, ke nova tago komenciĝas je noktomezo, je la nula horo, alifoje oni konsideras, ke tago komenciĝas ĉe la vekiĝo post nokta dormo. Ambaŭ rigardmanieroj estas eblaj, sed ĉe interparolo dumnokta povas ja iafoje okazi konfuzo.

- Kiun daton ni havas hodiaŭ? - Hodiaŭ estas la dudek sepa (tago) de Marto. FE12

Li estas hodiaŭ en kolera humoro. FE 31

Hodiaŭ estas sabato, kaj morgaŭ estos dimanĉo. FE 20

Hieraŭ mi renkontis vian filon, kaj li ĝentile salutis min. FE 20

Hieraŭ li diris al mi la veron. FE 24

Morgaŭ mi veturos Parizon. FE 28

Neniu scias, kio morgaŭ lin trafos. PE 220

Faru hodiaŭ, kion vi povas, - morgaŭ vi eble okazon ne trovos. PE 942

Verboformoj

Kun hieraŭ oni normale uzas IS-verbon, INT-participon aŭ IT-participon, ĉar temas ja pri pasinteco. Kun morgaŭ oni normale uzas OS-verbon, ONT- participon aŭ OT-participon. Sed iafoje, kiam temas pri ĉiama valida afero, oni uzas AS-formon kun morgaŭ: Beleco hodiaŭ estas, morgaŭ ne restas. PE1068

Kun hodiaŭ oni plej ofte uzas AS-verbon, sed kiam temas pri antaŭa aŭ posta parto de la nuna tago, oni uzas IS aŭ OS:

Miaj fratoj havis hodiaŭ gastojn. FE18 Antaŭe hodiaŭ estis ĉe ili gastoj, sed la gastoj jam foriris.

La doktoredzino A. vizitis hodiaŭ la gedoktorojn P. FE36

Mi restos hodiaŭ dome. FE28 En la posta parto de la nuna tago mi restos dome (= hejme).

Kun ĉiuj tri vortoj ankaŭ povas aperi U-formo (§26.3) aŭ US-formo (§26.4), ĉar tiuj finaĵoj estas sentempaj.

Absoluta signifo

Hodiaŭ, hieraŭ kaj morgaŭ normale rilatas al la absoluta nuno, al la tempo, kiam oni diras la tutan frazon. Por montri similajn rilatojn al pasinta aŭ est- onta tago oni normale uzas tiun tagon, la antaŭan tagon, la postan tagon aŭ simile:

Marta pli atente ol la pasintan tagon ekzamenis per la rigardo la grandanombran anaron de siaj samlaborulinoj kaj samsortulinoj. M111

Lunde li venis viziti min, sedjam la postan tagon [= marde] li foriris.

En la venonta tago estis venonta en la mondon mistera gasto: nova jaro. M115

La sekvantan tagon post sia transloĝiĝo en la mansardon Marta je la deka horo matene estis jam en la urbo. M18 Oni povas en ĉi tiaj frazoj heziti, ĉu devus esti sekvanta, sekvinta aŭ eĉ sekvonta. Zamenhof uzadis sekvanta. Oni povas ankaŭ diri simple sekva, kio forigas la problemon.

Iafoje en rakontoj oni tamen uzas hodiaŭ, hieraŭ kaj morgaŭ rilate al la rak- onta "nuno":

Tiu ĉi malgranda cifero de hodiaŭ estis granda en komparo kun la cif-

ero de hieraŭ, kiu prezentis nulon. M110 = ...de la antaŭa tago de tiu

ĉi tago...

Morgaŭ li estis forveturonta sur belega ŝipo al malproksimaj landoj. FA3108 = La postan tagon li estis...

Ĝis morgaŭ li devis ellerni parkere ĉiujn urbojn en la provinco Zelando. FA2130 = Ĝis la posta tago li devis...

Legu ankaŭ pri nun por pasinteco en §14.2.7, pri tempaj kaj lokaj vortoj en nerekta parolo (§33.8.2) kaj pri uzo de AS-verboj por la tempo de la rakonto (§26.2.1).

La malofta vorto ĉi-tage (= en tiu ĉi tago) normale egalas al "hodiaŭ", sed estas malpli ligita al la absoluta nuno. Ĝi povas emfaze montri tiun tagon, kiun la rakontado atingis: La antaŭa tago estis dimanĉo, kaj tiutage (en tiu tago) li estis libera, sed nun fariĝis lundo, kaj ĉi-tage (en tiu ĉi tago) li devis eklabori.

Kunmetaĵoj kiel pasinttage kaj sekvonttage havas tre vastan signifon: pasinttage = "en la pasinta tago, en unu el la pasintaj tagoj, en iu pasinta tago, en iuj pasintaj tagoj".

Figura uzo

Iafoje hodiaŭ, hieraŭ kaj morgaŭ estas figure uzataj pri tempoj estanta, (proksime) pasinta, kaj (proksime) venonta:

Kio hieraŭ ŝajnis sovaĝa, tio morgaŭ aperas kiel io tute natura kaj bela. °V-404 = Kio antaŭ nelonge ŝajnis sovaĝa, tio post nelonge aperas... (Aperas havas AS-finaĵon, ĉar temas pri ĉiam valida principo.)

Hodiaŭ forto, morgaŭ morto. PE 220

Hodiaŭ komputiloj estas uzataj preskaŭ ĉie. = En la nuna tempo... Nun- tempe...

Ankaŭ nun (§14.2.7) povas esti tiel uzata. Kun rolvorteto

Oni povas aldoni tempan rolvorteton, kiu modifas la signifon de hodiaŭ,

hieraŭ aŭ morgaŭ:

Ĝi komencas sian ekzistadon nur de hodiaŭ. OV111

De hieraŭ ŝi nenion manĝis. ^44

Mi havas depost hieraŭ alian laboristinon. M183 AS-formo, ĉar la havado ankoraŭ daŭras. (Prefere oni ne skribu depost, sed depost, §12.3.2.1.)

Ne prokrastu ĝis morgaŭ, kion vi povas fari hodiaŭ. PE 942

O-vorteca uzo

Hodiaŭ, hieraŭ kaj morgaŭ estas iafoje O-vortece uzataj:

Ŝi estis soleca kiel hieraŭ, malriĉa kiel hieraŭ, sed inter la hieraŭ kaj hodiaŭ staris tiu prova mateno. M38 = ...inter la antaŭa tago kaj la nuna tago...

Ĉiu morgaŭ havas sian zorgon. PE638 = Ĉiu morgaŭo...

Morgaŭ estas la amata tago de mallaboruloj. PE941 = La posta tago estas...

Vortfarado

Antaŭhieraŭ, postmorgaŭ = "du tagojn antaŭ aŭ post la nuna tago": Hieraŭ estis mardo, antaŭhieraŭ estis lundo. Hieraŭ estis vendredo, kaj postmorgaŭ estos lundo. FE20 Se tiu ĉi formo montriĝos erara, ni morgaŭ ĝin ŝanĝos, kaj en okazo de bezono ni ĝin post-morgaŭ ankoraŭ unu fojon ŝanĝos. FK 267 Estas eblaj ankaŭ antaŭantaŭhieraŭ (tri tagojn antaŭ la nuna) kaj postpostmorgaŭ (tri tagojn post la nuna), k.t.p.

Noto: Estus penseble uzi la prefikson PRA (§38.3.9) en tiaj vortoj: praantaŭhieraŭ = antaŭantaŭhieraŭ, prapraantaŭhieraŭ = "kvar tagojn antaŭ la nuna", prapostmorgaŭ = postpostmorgaŭ, praprapostmorgaŭ = "kvar tagojn post la nuna".

Hodiaŭo, hieraŭo, morgaŭo = "nuna, antaŭnuna aŭ postnuna tago": Ne pensu pri la hieraŭo. Vivu en la hodiaŭo. / Kiam li vekiĝis, li rememoris la belan hieraŭon. / La morgaŭo neniam venos, ĉar kiam ĝi venos, ĝi jam estos hodiaŭo.

Hodiaŭa, hieraŭa, morgaŭa = 1. "apartenanta al la hodiaŭo/hieraŭo/morgaŭo": Ĉu tio estas la hodiaŭa vespera gaz- eto? FA1119 Lia hieraŭa parolo estis tre bela. FE 40 2. "kiu estas mem la hodiaŭo/hieraŭo/morgaŭo": Por ĉiu tago mi ricevas kvin frankojn, sed por la hodiaŭa tago mi ricevis duoblan pagon. FE14

Hieraŭo, hieraŭa, morgaŭo kaj morgaŭa estas uzeblaj ankaŭ pri la

antaŭa/posta tago sen rilato al la absoluta nuno: Li memoris la hieraŭon.

= ...la antaŭan tagon. Ŝi timispri la morgaŭo. = ...pri laposta tago. Ili legis la hieraŭan gazeton. Eble eĉ hodiaŭo kaj hodiaŭa iafoje povus esti simile uzataj.

14.2.5. Jam

Jam signifas, ke antaŭe okazis ia ŝanĝo, ekz. ekesto de nova ago aŭ stato, ĉeso de ago aŭ stato, atingo de certa kvanto aŭ longo, kaj simile. Ofte jam estas la malo de ankoraŭ. Iafoje io alia en la frazo montras ŝanĝon, kaj jam nur emfazas tion. Alifoje jam estas la sola, kiu montras, ke okazis ŝanĝo:

Mi jam havas mian ĉapelon; nun serĉu vi vian. FE18 Antaŭe mi ne havis mian ĉapelon, sed tio ŝanĝiĝis.

Ĉiu jaro potence pligrandigas niajn fortojn, kaj ni iras al nia celo jam kun plena trankvileco. OV 376 Antaŭe ni ne estis plene trankvilaj.

Tio ĉi estis jam ne simpla pluvo, sed pluvego. FE 38 Antaŭe okazis ŝanĝo de simpla pluvo en pluvegon.

Tuj post la hejto la forno estis varmega, post unu horo ĝi estis jam nur varma, post du horoj ĝi estis nur iom varmeta, kaj post tri horoj ĝi estis jam tute malvarma. FE 38 Post unu horo la ŝanĝo de "varmega" al "varma" estis kompleta. Post tri horoj la ŝanĝo al "tute malvarma" estis kompleta.

Kiam via domo estis konstruata, mia domo estis jam longe konstru- ita. FE25

Iafoje jam akcentas, ke pasinta ago estas efektive pasinta:

Se li jam venis, petu lin al mi. FE 26

Ĉu vi jam trovis vian horloĝon? FE20

Komencas jam vesperiĝi. M 8

Iafoje jam montras, ke io estas pli frua ol oni atendas, volas, kredas, scias aŭ simile:

Mi jam antaŭ unu horo volis paroli kun vi. BV 48 Vere tiel frue.

Vi estas ankoraŭ malgranda infano, sed vi devas jam kompreni tion, kion mi al vi diros. M 40

Ĉe daŭrolongo aŭ ripeto jam emfazas, ke pasis plene tiom da tempo aŭ rip- etoj:

Nun jam du jarojn daŭras la malsato en la lando. ^45 Du plenaj jaroj pasis.

Mi jam tridek jarojn estas tombisto. H149 Pasis plene tridek plenaj jaroj, kaj mi ankoraŭ estas tombisto.

Mi laboras en la magazeno de sinjorino N. preskaŭ jam kvin jarojn. M100 Kvin jaroj (preskaŭ) plene pasis.

Mi ripetis tion ĉi al vi jam centfoje! Okazis efektive cent ripetoj.

Iafoje jam servas por fari distingon inter du IS-verboj aŭ du OS-verboj, kiuj ne montras la saman tempon. Jam montras la pli fruan tempon. Ofte jam estas helpata de la vorto antaŭe. Alia maniero fari tian distingon estas uzi kunmetitan verboformon:

Kiam vi vidis nin en la salono, li jam antaŭe diris al mi la veron (aŭ li estis dirinta al mi la veron). FE 24

Kiam vi venos al mi, li jam antaŭe diros al mi la veron (aŭ li estos dir- inta al mi la veron; aŭ antaŭ ol vi venos al mi, li diros al mi la veron). FE 24

Ĉe OS-verboj jam povas emfazi, ke la estonta ago estas sufiĉe proksima, aŭ ke oni vidas ŝancojn, ke la ago okazos, iafoje kun nuanco de espero aŭ kuraĝigo:

La mondo dormas obstine, sed jam leviĝos baldaŭ la suno. FK300 Antaŭe restis longe ĝis la sunleviĝo, sed nun ĝi baldaŭ okazos.

Liaj filoj, oni diras, estas iom malbonkondutaj, arogantaj knaboj, sed povas esti, ke oni estas maljustaj koncerne ilin, kaj kun la tempo ili jam solidiĝos. FA294 Mi havas esperojn, ke ili solidiĝos.

Jam ne, ne jam

Kune kun nea verbo jam emfazas, ke okazinta ago ĉesis antaŭ la priparolata momento. Jam ne = ne plu:

La infano jam ne ploras. FE 6 Ĝi ĉesis plori antaŭ nun.

La blanka papero jam ne kuŝas sur la tablo. FE10 Ĝi tie kuŝis antaŭe, sed ne plu.

Eĉ se ni volus nun halti, ni jam ne povus. OV 376 La povo ĉesis antaŭ nun.

Ŝi jam plu ne kuris. M 212 Ŝi antaŭe ĉesis kuri.

En la domo estas jam nenio por manĝi. M19 Antaŭe ja estis io por manĝi en la domo.

Kune kun nea OS-verbo jam emfazas, ke atendata aŭ dezirata ago ne okazos:

Kiam mi finos mian laboron, mi serĉos mian horloĝon, sed mi timas, ke mi ĝin jam ne trovos. FE 20 La ebloj trovi estas for.

La tempo pasinta jam neniam revenos. FE 22

La esprimo ne jam, en kiu jam estas neata, povas esti sencohava nur se la neo koncernas ankaŭ la ĉefverbon (aŭ alian agan vorton, al kiu rilatas jam). La signifo de ne jam + verbo principe egalas al la signifo de ankoraŭ ne + verbo: Ili ne jam alvenis. = Ne estas tiel, ke ili jam alvenis. = Ili ankoraŭ ne alvenis. Tio estas principe logika, sed praktike iom malfacile travidebla. Zamenhof tial prave konsilis, ke oni evitu ne jam uzante anstataŭe ankoraŭ ne, kaj plej multaj sekvas tiun konsilon.

Jam por sufiĉeco

Iafoje jam rilatas al certa frazparto montrante, ke la afero sufiĉas, ke oni ne bezonas serĉi alian por ke la frazo estu vera:

Jam la politiko povus ilin devigi plenumi sian vorton. Rt73 La politiko sufiĉas. Ne necesas serĉi ion alian, kio ilin devigus.

Jam de vidpunkto pure historia kaj socia ĝi [= Biblio] devas havi grandan intereson por ĉiu homo. OV-51 La vidpunktoj historia kaj socia devas sufiĉi por veki intereson.

En ĉiu konko kuŝas brilantaj perloj, el kiuj ĉiu sola jam estus efektiva beligaĵo en la krono de reĝino. FA181 Ĉiu sola sufiĉas. Ne estas necese preni plurajn. Unu sola sufiĉas.

Unu amiko kiu jam sen tio multe faris por nia afero, prenis nun sur sin la tutan financan riskon de nia gazeto. OV144 Liaj antaŭaj agoj sufiĉas por ke oni povu diri, ke li multe faris. Konsideri la novan agon ne estas necese.

Kiel oni povas vidi en la ekzemploj, sufiĉeca jam povas lokiĝi jen antaŭ, jen post la koncernata afero. Por maksimuma klareco ŝajnas bone loki ĝin antaŭe.

Vortfarado

jama = "jam ekzistanta, jam farita, jam aginta" k.s.: Ni volas utiligi niajn jamajn spertojn. = ...tiujn spertojn, kiujn ni jam havas.

14.2.6. Ĵus

Ĵus = "antaŭ tre mallonga tempo, antaŭ momento":

Jus finiĝis dudek kvin jaroj de la tempo, kiam [...] aperis publike la lingvo. ov-406 = Antaŭ tre mallonga tempo finiĝis...

En la "Germana Esperantisto" mi legis, ke vi ĵus festis la 70-an datrevenon de via naskiĝo. OV 567

Li ĵus starigis sian malgrandan teatron, kaj la homoj sidis ĉirkaŭe, por rigardi la komedion. FA166 = Li antaŭ tre mallonga tempo starigis...

Ŝi meditas pri laĵus aŭditaj vortoj. M 43

Ŝi alportis al li kruĉon da akvo, kiu cetere havis strangan aldonan guston, preskaŭ kiel mara akvo kvankam ĝi ĵus estis alportita el puto. FA1119

La fruktoj por nia matenmanĝo ĵus estas deŝiritaj de tiuj ĉi arboj. BV17

De ĵus mi estas membro de SAT (Sennacieca Asocio Tutmonda). = Mi ĵus fariĝis membro de SAT (kaj ankoraŭ estas membro). Praktike oni tre malofte uzas de ĵus.

Ĵus ĉiam montras tempon pli fruan, pasintan, antaŭan. Ĵus do ĉiam aperu kun IS-verbo, INT-participo aŭ IT-participo, eventuale kun US-verbo aŭ U- verbo (kiuj estas sentempaj).

Kelkaj uzas ĵus en la signifo "precize en la nuna momento, precize en tiu momento". Tio estas eraro. Ĵus ĉiam almontras la pasintecon, momenton antaŭan. Ne diru: *Li ĵus venas.* Diru: Li ĝuste nun (precize nun, ekzakte nun...) venas. Iuj uzas ĵus en la signifo "precize, ĝuste" eĉ kiam tute ne temas pri tempo. Ankaŭ tio estas eraro. Ĵus ĉiam estas tempa vorteto. Oni ne diru: *Mi havas ĵus tiom da mono, kiom mi bezonas.* Diru: Mi havas pre- cize (ĝuste, ekzakte...) tiom da mono... Ne diru: *Li loĝas ĵus apud la stacidomo.* Sed: Li loĝas tuj/ĝuste apud la stacidomo. Eĉ ĉe Zamenhof oni trovas eraran uzon de ĵus: *Kial ni devas ĵus nun paroli pri li.* BV10 = ...ĝuste nun... La frazo estas en tre frua traduko el la germana, kie la sama vorto signifas kaj ĵus kaj ĝuste.

Vidu ankaŭ baldaŭ (§14.2.3), kaj tuj (§14.2.9). Vortfarado

Ĵusa = "ĵus okazinta": Laĵusa okazaĵo tre ŝokis min. 14.2.7. Nun

Nun = "en tiu ĉi tempo aŭ momento, en la tempo kiam mi parolas":

Mi venas de la avo, kaj mi iras nun al la onklo. FE9 = ...mi iras en tiu ĉi parola momento...

Lia filo mortis kaj estas nun malviva. FE 31

Li estas nur unufoja mensoginto dum vi estas ankoraŭ nun ĉiam mensoganto. FE 22

La fera bastono, kiu kuŝis en la forno, estas nun brule varmega. FE 31

Nun li diras al mi la veron. FE 24

Ne konfuzu nun kun nu (§18.1), kiu estas ekkria vorteto kun tute alia sig- nifo. Legu ankaŭ pri la apenaŭ uzata esprimo ĉi tiam ~ nun en §14.1.2.

Nun estas normale uzata kun AS-verboj, sed ankaŭ aliaj verboformoj povas aperi:

Nun vi plu ne ricevos kisojn! FA2 54 = En tiu ĉi momento kaj plu poste... Nun ĉi tie montras kaj la nunon, kaj la postan estontan tempon.

Nun mi fariĝis laca. Temas pri la nuna rezulto de antaŭa ŝanĝiĝo.

Nun ĝi jam malaperis. = Nun ĝi estas for.

Mi jam havas mian ĉapelon; nun serĉu vi vian. FE18 = ...nun vi komencu vian serĉadon.

Mia ora ringo ne estus nun tiel longe serĉata, se ĝi ne estus tiel lerte kaŝita de vi. FE 25 US-verboj ne montras tempon.

Ofte nun estas uzata pli ĝenerale pri la nuna epoko, la nuna mondo:

Nun komputiloj fariĝas pli kaj pli oftaj en la mondo. Oni ankaŭ povus uzi hodiaŭ (§14.2.4).

Ofte nun montras ne nur tempon, sed ankaŭ novan situacion, novajn cirkon- stancojn:

Mi lasis ilin tute ĉirkaŭfermi, nun ili devas batali kiel malesperuloj. Rt67 = ...en la situacio, kiu nun ekestis...

Tio, kio kaŭzis la novan situacion, povas esti montrata per subfrazo kun ri- lata kiam aŭ kun ke:

Nun kiam vi alvenis, ni povas komenci.

Nun ke mi ricevis garantiojn, mi ne plu timas.

Nun pri pasinteco

En rakontoj nun ofte montras tiun tempopunkton, kiun la rakonto atingis, = "en tiu momento, je tiu tempo, tiam". Nun donas pli vivan koloron al la rakonto ol la normala tiam, kvazaŭ la aŭskultanto mem ĉeestus la okazaĵojn, kvazaŭ estus nuna tempo:

Nun ŝi aliris al la skribtablo. M178 = Tiam ŝi aliris...

Ĉiuj alte ŝatis sian imperiestron, kaj nun li estis malsana. FA2 30

Nun ĝi estis iom ripozinta. FA2 6

Legu ankaŭ pri simila uzo de hodiaŭ, hieraŭ kaj morgaŭ en §14.2.4, kaj pri tempaj kaj lokaj vortoj en nerekta parolo en §33.8.2.

Kun rolvorteto

Oni povas antaŭ nun uzi tempan rolvorteton, kiu modifas la signifon:

Mi sciigas, ke de nun la ŝuldoj de mia filo ne estos pagataj de mi. FE 25 Temas pri la nuno kaj la tempo post la nuno.

Tiu reformo [...] eĉper unu haro ne vanigus la laboron de tiuj, kiuj ĝis nun ellernis Esperanton. L1180 Temas pri la tuta tempo ĝis la nuno.

Komparu kun la uzo de rolvortetoj antaŭ hodiaŭ, hieraŭ, morgaŭ (§14.2.4) kaj antaŭ tabelvortoj je AM (§14.2.1).

Vortfarado

Nuna = "okazanta aŭ estanta nun": Kun la nuna numero finiĝas la unua jaro de eldonado de nia gazeto. OV 82 La nuna situacio estas neeltenebla.

Nun(ec) o = "la nun estanta tempo": Ĝi estis kontrasto inter la pasinteco kaj la nuneco. M 69 Ŝi ĉiam vivas en la nuno, ne cerbumas pri pasintaj aferoj.

ĝisnuna = "tia, ke ĝi estis/okazis/agis... ĝis nun": En la unua kongreso de la esperantistoj estas necese diri kelkajn vortojn pri la ĝisnunaj batal- antoj de nia afero. OV363 = ...pri tiuj batalantoj de nia afero, kiuj batalis ĝis nun. / Miaj ĝisnunaj provoj ne ampleksis ja ankoraŭ la tutan rondon da diversaj homaj laboroj. M126 = Tiuj provoj, kiujn mi ĝis nun faris, ne ampleksis...

14.2.8. Plu

Plu montras, ke ago aŭ stato ne ĉesas, sed daŭras:

Tenu ankaŭ plu ĝin en sekreto. H 21 = Ne ĉesu teni ĝin en sekreto. Daŭr- igu teni ĝin en sekreto.

Danĝere estas lin lasi plu en tia libereco. H113 = Danĝere estas ne mal- liberigi lin.

Ni ne ĉesis labori, sedplu faris niajn taskojn.

Mi plu amos vin ĝis la morto.

Loka plu

Iafoje plu montras ne nur tempan, sed ankaŭ lokan daŭrigon:

Ne haltu, iru plu! La irado daŭru kaj loke kaj tempe.

Legu plu kelkajn ĉapitrojn, kaj vi komprenos ĉion. La legado daŭru tempe kaj al posta loko en la libro.

Neata plu

Se oni aldonas neon al plu, oni esprimas, ke la ago aŭ stato ne daŭras:

En la sekvanta tago oni ne plu parolis pri la okazintaĵo. FA3 50 Oni ĉesis paroli pri la okazintaĵo.

Kiam ni ilin revidos, ni neplu rekonos ilin. °V-400 La rekonado ĉesos.

Ĝis ĉi tie aliru, sed ne plu. lj 38

Mi ne povas plu instrui vian filinon, sinjorino. M 57

Mi havas nenion plu por doni! FA3 3

Ĉiu el tiuj ĉi laŭtaj projektoj restis nur projekto kaj faris nenian paŝon

plu. OV'423

Zamenhof tre ofte uzis plu ne, kiam laŭsence devus esti ne plu: Mi lin antaŭe amis, sed nun lin plu ne amas. BV82 La celita senco estas ...lin ne plu amas. Logike plu ne amas devas signifi, ke oni jam antaŭe ne amis, kaj ke la ne-amado plu daŭras. En la Zamenhofa traduko de la Malnova Testamento, li multloke origine skribis plu ne, kvankam la senco estis ne plu. Feliĉe li mem aŭ la redaktintoj sisteme korektis tion al ne plu.

Plu kaj ankoraŭ

Plu kaj ankoraŭ (§14.2.2) povas ofte esti tre similaj. La diferenco estas, ke ankoraŭ almontras la pasintecon, dirante, ke tio, kio antaŭe estis, ne ŝanĝ- iĝis, dum plu almontras la estontecon, informante, ke tio, kio estas nun, estos ankaŭ poste.

Ankoraŭ povas ankaŭ montri, ke io ripetiĝos, ke aldoniĝos io nova sam- speca, dum plu signifas, ke io daŭros senŝanĝe: Poste mi ankoraŭ parolos pri ĝi pli vaste. DL9 Al miaj antaŭaj vortoj mi aldonos pliajn. Mi nun ĉesas kanti por fari paŭzon. Poste mi plu kantos. Mia kantado daŭros poste.

Plu kaj pli

Plu kaj pli (§14.3.15) povas iafoje esti similaj, sed baze estas granda dife- renco. Plu estas tempa (kaj loka) vorteto. Pli montras gradon, komparon. Pli povas montri tempon nur se alia tempa vorto ĉeestas aŭ estas sub kompren- ata:

Li rakontis plu. = Li daŭrigis sian rakontadon.

Li rakontis pli. = Li rakontis pli multe da aferoj.

Li ne vivos plu. = Li ne vivos pli longe.

Mi pensas, ke ĝi estos konstruata pli [longe] ol tri jarojn. FE 25 Ĉi tie oni ne uzu plu, ĉar sekvas ol-esprimo (§20.1), kiu postulas pli aŭ similan vorton.

Vortfarado

Plua = "daŭronta aŭ daŭrinta plu, okazonta aŭ okazinta en posta tempo":

Kaj kia estas la plua sorto de la filino, kiu lin forlasis? BV 72 Kelke da feliĉaj ideoj [...] kuraĝigis min por plua laborado. FK231 Tiu elektra frapo en la koron malebligas al ni por ĉiam la pluan uzadon de nia korpo. FA1126

Plue estas sufiĉe ofte uzata akcenta formo de plu: Aŭskultu min plue. M158

Kiel ĝis nun, tiel ankaŭ plue, ni, esperantistoj, iros trankvile nian vojon. OV 448 La bela muziko ludis ĉiam plue. FA134

Plue estas uzata ankaŭ en direkta signifo. Por klareco oni tiam ofte aldonas direktan N-finaĵon ^ pluen:

Kelke da paŝoj plue troviĝas la tomba monumento de Alfieri. FA1215

La ŝipeto veturis pluen. FA1156

Poste li en bona humoro kaj kun kontenta spirito iris pluen tra la granda arbaro. FA163

La kofro ekflugis kun li tra la kamentubo tre alten, super la nubojn, pluen, ĉiam pluen. FA1197

Li rakontis pri siaj malliberuloj kaj precipe pri unu, kiu eldiris nepripensitajn vortojn, kiuj poste estis rakontitaj pluen kaj penetris en la popolon. FA3135 Ĉi tie nur la N-finaĵo montras, ke temas (ankaŭ) pri loka moviĝo. La vortoj per rakontado moviĝis al pli kaj pli multaj lokoj kaj homoj.

Ĉi tia direkta N-finaĵo ne estas tute logika, ĉar plu ne montras la celon de la moviĝo. Tamen la signifo estas tute klara. Kiam pluen helpas al klareco, oni ne hezitu uzi ĝin, sed ofte simpla plu plue sufiĉas. Legu pli pri tia uzo de direkta N-finaĵo en §12.2.5.

14.2.9. Tuj

Tuj = "sen prokrasto, sen atendo":

"Mi volas ke vi tien iru," diris la patrino, "kaj iru tuj!" FE19

Se li scius, ke mi estas tie ĉi, li tuj venus al mi. FE 20

La fenestro longe estis nefermita; mi ĝin fermis, sed mia ffrato tuj ĝin de- nove malfermis. FE 33

Tuj post la hejto la forno estis varmega. FE 38

Li estas tre kredema: eĉ la plej nekredeblajn aferojn, kiujn rakontas al li la plej nekredindaj homoj, li tuj kredas. FE 41

Kiam la suno estis tuj subironta, Elizo ekvidis dek unu sovaĝajn

FA1 164

cignojn. rA1164

La infanoj ne tuj komprenis, kion ŝi diris. FA3 89

Loka tuj

Tuj estas ankaŭ uzata kun loka signifo = "tute proksime, tute apude". Iafoje

tempa kaj loka signifoj miksiĝas:

Kio estas tiu granda kastelo, tuj apud la urbo, kun la tiel altaj fe- nestroj? FA1198

Tuj malantaŭ si ŝi aŭdis viran voĉon. M12

La monto malfermiĝis, kaj la reĝidino eniris. La vojkamarado sekvis tuj post ŝi. FA174 Kaj tempa kaj loka tuj.

Vortfarado

Tuja = "tuj okazonta, okazinta, fariĝonta, fariĝinta" k.s.: Li tuj faris, kion mi volis, kaj mi dankis lin por la tuja plenumo de mia deziro. FE 31

Tuje estas pli akcenta formo de tuj: Li malaperis tiel tuje, ke neniu povis vidi kien.

14.3. E-vortecaj vortetoj ceteraj 14.3.1. Tabelvortoj je AL

kial

pro

tial

pro

ial

pro

ĉial

pro

nenial

pro

Kial

Kial vi ploras? M 39 = Pro kiu kaŭzo vi ploras? Demanda kial.

Kial vi ne respondas al mi? FE20 = Pro kiu motivo vi ne respondas al mi?

Demanda kial.

Kial ne sekvi la belon kaj ĝojon! FA1194 = Pro kiu kaŭzo mi ne sekvu la belon kaj ĝojon! Kial estas ĉi tie demanda, sed la parolanto kvazaŭ de- mandas al si mem. Li ne volas respondon.

Ŝajnas al mi, ke mi komprenis, kial la viroj estas pli dezirataj, kiam la afero koncernas instruadon. M32 = ...mi komprenis, pro kiu kaŭzo la viroj... Kial en demanda subfrazo.

Ne demandu kial. BV 61 Kial en demanda subfrazo draste mallongigita. La kunteksto montras, ke la plena frazo estas: Ne demandu, kial vi foriru.

Jen estas la kaŭzo, kial mi, malgraŭ mia plej granda deziro, ne povas resti en Parizo pli longan tempon. L1160 Rilata kial. Oni povus ankaŭ diri: ...la kaŭzo, ke mi ne povas... La ebloj uzi kial kiel rilatan vorton (§33.4.2) estas tre limigitaj.

Ŝia patrino insultis ŝin, kial ŝi revenis tiel malfrue de la fonto. FE17 = Ŝia patrino insultis ŝin (demandante): "Kial vi revenis tiel malfrue de la fonto?" La kial-frazo montras la motivon, ke la patrino insultis, sed sam- tempe ĝi estas demando. Kial estas ĉi tie do ia mikso de demanda kial kaj ĉar (§33.6). Temas pri formo de nerekta parolo (§33.8).

Tial

Aleksandro ne volas lerni, kaj tial mi batas Aleksandron. FE 9 = ...kaj pro tiu kaŭzo mi batas Aleksandron. Tial reprezentas la antaŭan frazon.

Tiu ĉi libro havas sesdek paĝojn; tial, se mi legos en ĉiu tago po dek kvin paĝoj, mi finos la tutan libron en kvar tagoj. FE14

Hodiaŭ estas bela frosta vetero, tial mi prenos miajn glitilojn kaj iros gliti. FE 34

En la kota vetero mia vesto forte malpuriĝis; tial mi prenis broson kaj purigis la veston. FE 39

Ĉiuj ŝatis Esperanton ne tial, ke ĝi alproksimigas reciproke la korpojn de la homoj, eĉ ne tial, ke ĝi alproksimigas la cerbojn de la homoj, sed nur tial, ke ĝi alproksimigas iliajn korojn. OV373 Ĉiu el la tri tial re- prezentas postan ke-frazon.

Rimarku la diferencon inter tial kaj ĉar (§33.6). Ĉar enkondukas subfrazon,

kiu montras kaŭzon. Tial reprezentas kaŭzon. Anstataŭ ĉar oni povas uzi

tial ke: Ŝi estas bela. Tial mi amas ŝin. = Mi amas ŝin tial, ke ŝi estas bela.

= Mi amas ŝin pro tio, ke ŝi estas bela. = Mi amas ŝin, ĉar ŝi estas bela. Sed

iafoje oni uzas tial kaj ĉar samtempe por plia klareco.

Ial

La mondo ial rigardas ilin senkonfide. M1 = La mondo pro iu kaŭzo rigardas...

Mi provis esti kudristino, sed mi ial ne sukcesis! M145

Mi vin ial ankoraŭ ne konas. M11

Ĉial

Vi demandas, kial mi amas vin. Mi respondas: ĉial! = ...pro ĉiuj kaŭzoj! En la praktiko ĉial estas apenaŭ uzata.

Nenial

Tian Regularon por nia Ligo mi nenial povus aprobi. OV77 = ...mi pro neniuj motivoj povus aprobi.

Vi povus inciti lin kiom ajn. Li nenial kolerus. = ...li pro neniu kaŭzo ko- lerus.

Nenial estas en la praktiko tre malmulte uzata.

Oni diskutis, ĉu estas eble uzi nenial kun la signifo "senkaŭze". Tiam ĝi ne havus nean efikon sur la verbo: Ŝi ridis nenial. = Ŝi ridis senkaŭze. (Ŝi ja ridis, sed sen motivo.) Ekzistas tamen Fundamenta regulo, ke NENI-vortoj neas la verbon (§21). Nenial oni faru escepton por nenial. La frazo Ŝi ridis nenial povas do nur signifi, ke ŝi ne ridis (kia ajn estus la kialo por ridi). Uzu je bezono sen kaŭzo, senkaŭze, senmotive aŭ simile por la alia senco.

Vortfarado

Kialo = "kaŭzo, motivo": Mi ne komprenas la kialon de tio. La vorto kialo ne estas bazita sur demanda kial, sed sur la rilata uzo de kial (§33.4.2): la kaŭzo, kial mi agis tiel ^ la kialo de mia agado.

Noto: Iuj opinias,ke kialo estas mallogika vorto, ĉar ne temas pri demando. Ili ne komprenis, ke kialo estas bazita sur la rilata signifo de kial. Anstataŭe iuj el ili uzas *tialo*. Sed kialo vere estas tute logika vorto. Oni povas simile formi ekz. kieo (la loko, kie io estas), kielo (la mani- ero, kiel oni ion faras) k.s.

14.3.2. Tabelvortoj je EL

kiel en kiu maniero aŭ grado tiel en tiu maniero aŭ grado iel en iu maniero aŭ grado

ĉiel en ĉiu maniero neniel en neniu maniero

La EL-vortoj estas ĝeneralaj E-vortecaj tabelvortoj, kiujn oni uzas, se ne temas pri tempo/okazo (AM-vortoj §14.2.1), loko (E-vortoj §14.1.1), kaŭzo (AL-vortoj §14.3.1) aŭ kvanto/nombro (OM-vortoj §14.3.3). La EL-vortoj kovras pli-malpli ĉiujn aliajn signifojn, kiujn povas esprimi E-vorteca vorto. Grado kaj maniero estas la plej gravaj signifoj de la EL-vortoj, sed ne la solaj. Ĉi-poste maniero kaj grado estos uzataj kiel klarigoj, kvankam ili ofte ne estas tute trafaj. Pli precizaj klarigmanieroj tamen ne ekzistas.

Legu ankaŭ pri grado kaj kvanto en §24.5. Kiel

Kiel vi de tie forvenis? Rt 61 = En kiu maniero vi de tie forvenis? Demanda kiel.

Kiel do li aspektas? FA117

Kiel vi pensas pri ĉi tio? to10 = En kiu maniero vi pensas... Kion vi pensas...

Kiel mi diros al la patrino, ke ankaŭ hodiaŭ mi ne ricevis ankoraŭ lec- ionojn! M19 = En kiu maniero mi diros... Per kiaj vortoj mi diros...

Kiel estas nomata la diablo, kiu parolas el li? Rt73 = En kiu maniero... Per kia nomo...

Kiel vi fartas? FA2139 Ĉi tie temas ne vere pri maniero, sed pli pri grado de sanstato. Kia estas via sanstato?

Kiel ĝi plaĉas al via reĝa moŝto? Rt 72 = En kiu maniero, kiagrade ĝi plaĉas...

Kiel, nur du manĝoj? to-27 = Kielpovas esti, ke estas nur du manĝoj?

Rakontu al mi per malmulte da vortoj, kiel tio okazis. FA2137 = ...en kiu maniero tio okazis. Kiel en demanda subfrazo.

Ĉu vi vidas tiun grandan nigran makulon sur la skribtablo de la patro? ... Mi memoras, kiel tio fariĝis. M 5

Kaj kiel ili dancadis! BV 8 Ekkria kiel.

Ho kiel tio min malĝojigas! FA1235 Ekkria kiel.

Mi zorgas pri ŝi tiel, kiel mi zorgas pri mi mem. FE18 = ...en tiu maniero, en kiu mi zorgas... Rilata kiel.

Li agadis malbone antaŭ la Eternulo, tiel same kiel agadis liaj patroj. Rĝ2 23

Iafoje kiel signifas pli-malpli "tion ke", sed restas ankaŭ maniera signifo:

Estis tre agrable rigardi, kiel la du knabinoj dancadis. BV8 ~ ...rigardi tion, ke la du knabinoj dancadis, kaj en kiu maniero ili dancadis.

Mi aŭdis, kiel la kokoj krias. FA4130 = Mi aŭdis, ke la kokoj krias, kaj kia- maniere ili krias.

Tre ofte kiel esprimas nur gradon, tute ne manieron:

Kiel longe ankoraŭ tiu malnova domaĉo staros ĉi tie ĉe la strato kiel spektaklo por ĉiuj? FA2143 Demanda kiel pri grado de tempa longeco.

Kiel akurataj ili estas, tion pruvas ilia vojaĝo. FA2 94 = La gradon de akurateco pruvas ilia vojaĝo. Grada kiel en demanda subfrazo.

Tio ĉi estis feino, kiu prenis sur sin la formon de malriĉa vilaĝa virino, por vidi, kiel granda estos la ĝentileco de tiu ĉi juna knabino. FE15 = ...por vidi la gradon de ĝentileco...

Kiel longe ni estis en la malliberejo, tion mi ne scias. FA1229

Kiel alta estas tiu turo?

Kiel grandan pecon vi volas?

Mia Dio, kiel bela ĉi tio estas! FA2 24 Grada ekkria kiel.

Ho, kiel mi estas malnobla, kanajla, krima! M196

Mi komencis mediti pri tio, kiel granda, kiel bela kaj ruĝa ĝi estas. FA1232

Fi, kiel abomene! FE 26

Ha, kiel bele! FE 26

• Vi povas aranĝi al vi feliĉon, kiel ajn malbela vi estas! FA2 37 Rilata kiel pri grado.

Se oni volas emfaze montri altan gradon, oni povas uzi kiom anstataŭ kiel: §14.3.3.

Kiel estas ankaŭ uzata por enkonduki komparajn esprimojn (§20.1). Tio estas eĉ ĝia plej ofta uzo: Tiu ĉi malfreŝa pano estas malmola, kiel ŝtono. FE 33 Ŝi estis soleca kiel hieraŭ. M 38

Legu ankaŭ pri la esprimo kiel ebleplej en §14.3.15.

En la unua tempo oni uzis kiel se kiel enkondukilon de subfrazo kun la sig- nifo de kvazaŭ (§33.7).

Tiel

Tiel estas plej ofte grada, sed povas ankaŭ esti maniera. Ofte la du nuancoj intermiksiĝas. Kiam tiel rekte priskribas A-vorton aŭ E-vorton, la nuanco estas normale nur grada. Kiam tiel rilatas al la ĉefverbo, ĝi estas pli ofte maniera:

"Se estas tiel, " diris la patrino, "mi devas tien sendi mian filinon". FE17 = Se estas en tiu maniero... Tiel montras ion antaŭe diritan. Ŝi staris tiel kelke da minutoj, kun senmova vizaĝo kaj teniĝo. M 43 = Ŝi staris en tiu maniero...

Bojas hundido, ĉar tiel faras la hundo. PE 1086 = ...en tiu maniero faras la hundo. ...tion faras la hundo.

Tiuj fragmentoj de interparolado [...] faris impreson de ia, se ni povas tiel diri, pepado. M80 = ...se nipovas uzi la vorton "pepado". Ne faru tiel, faru tiel ĉi!

Kial vi tielploras [...]? FA221 = ...en tiu maniero..., ...tiugrade... Mi zorgaspri ŝi tiel, kiel mi zorgaspri mi mem. FE18 = ...en tiu maniero..., ...en tia grado aŭ amplekso... Tiel almontras la postan kiel-frazon. Ili ambaŭ estis tiel malagrablaj kaj tiel fieraj, ke oni ne povis vivi kun ili. FE11 = ...estis tiugrade malagrablaj kaj tiugrade fieraj... Gradaj kaj manieraj tiel, kiuj almontras la postan ke-frazon.

Vi estas tiel bela, tiel bona kaj tiel honesta, ke mi devas fari al vi donacon. FE15 Gradaj tiel.

Li estas tiel dika, ke li ne povas trairi tra nia mallarĝa pordo. FE 33 Grada tiel.

La tranĉilo estis tiel malakra, ke mi ne povis tranĉi per ĝi la viandon kaj mi devis uzi mian poŝan tranĉilon. FE 34 Grada tiel.

Ŝi fariĝis tiel malaminda, ke ŝia propra patrino ŝin forpelis de si. FE 23 Grada tiel.

La ĝardeno estis tiel grandega, ke eĉ la ĝardenisto ne sciis, kie estas ĝia

Mi estas tiel forta, kiel vi. FE10 Grada tiel, kiu almontras la postan komp- aran kiel-esprimon.

Eĉ naŭzas, tiel forte mi volas manĝi. ^26 Grada tiel, kiu almontras la antaŭan frazon.

Sur la trotuaroj de la ĉefaj stratoj de Varsovio neniam estas tiel multe da homoj, kiel ĝuste en tiu tempo. M 200 Tiel por grado de multeco. Kune kun multe oni tamen ofte uzas tiom (§14.3.3).

Mi ĝojas, ke vi tiel baldaŭ venis. FK101

Mia ora ringo ne estus nun tiel longe serĉata, se ĝi ne estus tiel lerte kaŝ- ita de vi. FE 25

Oni tiel malhelpis al mi, ke mi malbonigis mian tutan laboron. FE 33

Kio vin tiel afliktas? M 55

Se oni volas emfaze montri altan gradon, oni povas uzi tiom anstataŭ tiel: §14.3.3.

Iafoje kiam ĉeestas rilata kiel-subfrazo, tiel povas esti forlasata: §33.4.3. Iel

Iel estas sufiĉe malofte uzata. Ĝi havas normale manieran nuancon (ĉefe ri- late al veibo), sed iafoje ankaŭ gradan (ĉefe rilate al A-vorto aŭ E-vorto):

Ĝi [...] sentis sin iel malvigla; io mankis al ĝi, sedĝi mem ne sciis, kio al ĝi mankas. FA3107 = ...en iu maniero malvigla..., ...iagrade malvigla...

Iel malfacile iras la afero ĉe mia diino! M 50 = En iu maniero malfacile..., Iagrade malfacile...

Por grada signifo oni uzas normale iom, kiu tamen montras specialan nuancon: §14.3.3.

Ĉiel

Ĉiel estas malofte uzata. Ĝi montras nur manieron:

Ili ĉiel helpis al mi. = Ili helpis al mi en ĉiuj manieroj.

Neniel

Neniel estas uzata ĉefe maniere. Ofte neniel estas uzata anstataŭ ne (§21) por emfazo:

Mi neniel povas kompreni, kion vi parolas. FE 28 = En neniu maniero mi povas... Mi tute nepovas...

Ni pri unu punkto nenielpovis interkonsenti. OV247 = ...en neniu maniero povis tute nepovis...

Ne, tio neniel devas fariĝi! FA143 = Ne, tio absolute ne devas fariĝi!

Mi neniel esperis sukceson. Rt62 = Mi tute ne esperis sukceson.

Malkiel, maltiel

Iafoje oni uzas kiel kaj tiel kun la prefikso MAL (§38.3.7). Malkiel ("male al, malsame de, tute alie ol") estas nuntempe relative ofta vorto, dum maltiel ("en la mala maniero") aperas nur tre malofte:

Petro volonte vojaĝas, malkiel Karlo, kiu preferas resti hejme.

Malkiel en Italujo, ĉi tie tre ofte pluvas.

Mi restas ĉe mia opinio, kvankam plej multaj homoj maltiel pensas.

Kiel... tiel ankaŭ

La esprimo kiel... tiel ankaŭ (iafoje simple kiel... tiel) insiste montras, ke du aferoj estas same validaj. Tio tre similas al kaj... kaj (§17.5):

Estas domaĝe, tre domaĝe, kielpor vi tiel ankaŭ por mi. M 66 = ...kaj por vi, kaj por mi.

La kompatinda anasido [...] estis mordata, puŝata kajpersekutata kiel de la anasoj, tiel ankaŭ de la kokinoj. FA2 37

Kiel la koridoro, tiel ankaŭ la tuta ĉambro estis frotita per lardo. FA2 8 = Kaj la koridoro, kaj la tuta ĉambro estis frotitaj per lardo. Rimarku la uzon de frotita/frotitaj. La unua varianto estas mallongigo: Kiel la koridoro estis frotita per lardo, tiel ankaŭ la tuta ĉambro estis frotita per lardo. La dua ne estas mallongigo, kaj frotitaj priskribas du aferojn.

Venu Via regno, plenumiĝu Via volo, kiel en la ĉielo, tiel ankaŭ sur la tero. (El la kristana preĝo Patro nia.)

Sama regularo estu por vi, kiel por la fremdulo, tiel por la indiĝeno. Nm 9

Vortfarado

Tiele estas pli emfaza formo de tiel uzata nur pri manieroj: Ho Dio, kio fariĝas en mi! Tiele mi ja neniam antaŭe pensis nek sentis! FA113 Tiele diras la Eternulo Cebaot. Zĥ1 Tiele sonas nuntempe iom formale aŭ solene. Tiele estas ankaŭ uzata en iaj tekstoj por montri, ke io stranga estas ĝuste citita: "Li havis nenio (tiele!) por manĝi." La vorto tiele ĉi tie atentigas, ke la eraro pri N-finaĵo estis jam en la originala teksto.

Tiela = "tiumaniera". Uzebla anstataŭ tia, se temas pri maniero, aŭ por emfazo: Mi sonĝis pri iaj du eksterordinaraj ratoj. Kredu al mi, tielajn mi neniam vidis: nigraj, de nenatura grandeco! Tiela estas nuntempe apenaŭ uzata.

Iele estas pli akcenta formo de iel: Iele, iome, duone malbone. PE 560 Legu ankaŭ pri la kunmetaĵo samkiel en §20.1.5.

14.3.3. Tabelvortoj je OM

kiom kiel multe, kianombre, kiakvante tiom tiel multe, tianombre, tiakvante iom ne tre multe sed ankaŭ ne malmulte ĉiom la tuta kvanto

neniom nenianombre, neniakvante, neniamezure

OM-vortoj estas uzataj kaj E-vortece (§6), kaj O-vortece (§24.4). En O-vort-

eca uzo OM-vorto ofte estas priskribata de da-esprimo (§12.3.3.1).

Kiom

Kiom mi ŝuldas al vi, sinjoro doktoro? FK103 = Kian kvanton mi ŝuldas al vi...? Demanda kiom.

Kiom vi volas, ĉu du aŭ tri? = Kiel multajn vi volas...

Mi volus scii, kiom de la ŝtofo ili jam pretigis!FA1108 = ...kiel multe de la ŝtofo..., ...kian kvanton de la ŝtofo... Kiom en demanda subfrazo.

Ŝi pripensis, kiom kostos al ŝi la nokta restado. FA4115 = ...kiel multe kostos... , ...kian kvanton kostos...

Ĉu vi ne scias, Schufterle, kiom estis da mortigitoj? Rt64 = ...kiel multe/kia nombro/kia kvanto da mortigitoj estis?

Kiom da homoj estas ĉi tie! Ekkria kiom.

Ĉiuj donas al mi prunte, kiom mi volas. ^93 Rilata kiom.

Tiom

Sendi 100 ekzemplerojn mi ne povis, ĉar mi nun tiom ne havas. OV 518 Tiom montras la antaŭe diritan nombron.

Malfermu la keston kaj prenu tiom da mono, kiom vi volas. FA16 Tiom almontras la postan kiom-frazon.

Ekzistis nenio krom [...] du ĉemizetoj kaj malnovaj infanaj vestetoj, por kiuj neniu donos eĉ tiom, kiom oni devas pagi por fasko da ligno. M197 Tiom almontras la postan kiom -frazon.

Li havis tiun ĉi matenon kun la preparado al la forveturo tiom da laboro, ke li jam tuj post la leviĝo de l' suno sin levis kaj eliris. BV13 Tiom almontras la postan ke-frazon, kiu esprimas la kvanton nerekte per ĝiaj sekvoj.

Pri tiom da feliĉo mi eĉ ne sonĝis, kiam mi estis ankoraŭ la malbela anasido! FA2 42 Tiom almontras la feliĉoplenan situacion.

Iafoje kiam ĉeestas rilata kiom-subfrazo, tiom povas esti forlasata: §33.4.3.

Iom

Teorie iom devus signifi "ia nedifinita kvanto", sed en la praktiko ĝi preskaŭ ĉiam montras malgrandan kvanton. La signifo estas efektive eĉ pli speciala, nome: "ne tre multe, sed tamen sufiĉe multe por esti konsiderata, por esti signifa". Iom estas uzata ne nur pri kvanto aŭ nombro, sed ankaŭ pri grado, ĉiam kun sia speciala nuanco:

La juna vidvino [...] aĉetis iom da butero. M64 = ...kvanton da butero ne tre grandan sed tamen konsiderindan.

Mi pensas, ke mi ĝin ankoraŭ iom memoras. BV43 = ...ne tre multe mem- oras, sed ankoraŭ ja memoras.

Mi ne scias la lingvon hispanan, sed per helpo de vortaro hispana- germana mi tamen komprenis iom vian leteron. FE 34

Ŝajnas al mi, ke tiu ĉi ĉambro estas iom malseka?Rz33 = ...ne tre mal- seka, sed sufiĉe malseka por ke tio estu rimarkita? Grada iom.

Tuj post la hejto la forno estis varmega, post unu horo ĝi estis jam nur varma, post du horoj ĝi estis nur iom varmeta, kaj post tri horoj ĝi estis jam tute malvarma. FE 38 Grada iom.

Tie supre estingiĝis la ruĝaj koloroj, dum la suno iom post iom mal- aperis. FA2 90 La esprimo iom post iom montras, ke io okazas per multaj malgrandaj apenaŭ distingeblaj ŝanĝiĝetoj.

Ne konfuzu iom kun malmulte:

Li faris iom da eraroj. Estis ne tre multe da eraroj, sed tamen sufiĉe por ke oni mallaŭdu lin.

Li faris malmulte da eraroj. La eraroj estis tiel malmultaj, ke oni devas laŭdi lin.

Trian subtilan nuancon havas kelke = "ne tre multe". Dum iom esprimas, ke nedifinita kvanto, kvankam malgranda, tamen estas konsiderinda, kelke montras, ke nedifinita kvanto, kvankam ne nula, tamen ne estas tre granda:

Sur la ŝoseo estis iom da aŭtoj. La aŭtoj estis malmultaj, sed ne neglekt- eble malmultaj.

Sur la ŝoseo estis kelke da aŭtoj. La aŭtoj estis pli ol unu, sed ne tre multaj. Nuntempe oni pli ofte diras kelkaj aŭtoj. Legu pri la distingo inter kelke/multe kaj kelkaj/multaj en §24.3.

Ĉiom

Ĉiom povas praktike esti uzata nur O-vortece kun la signifo "la tuta kvanto":

- Kiom da benzino vi volas? - Mi volas ĉiom, kiom vi havas. = ...Mi volas la tutan kvanton da benzino, kiun vi havas.

La signifo de ĉiom ofte praktike fariĝas tre simila al la signifo de ĉio (§15.2), kiun oni uzas multe pli ofte.

Neniom

El la viando, kiun vi oferbuĉos vespere en la unua tago, neniom restu ĝis la mateno. Re16 = ...nenia kvanto restu ĝis la mateno.

Neniom da oro, sed bona gloro. PE 649

Sur la mezo de la strato estas multe da radoj kaj da ĉevalaj hufoj, sed da homoj piedirantaj estas malpli, preskaŭ neniom. M 210

Neniom estas uzata ankaŭ pri mezuro, kio proksimiĝas al grado:

Mi simpligisĝis nekredebleco lagramatikon [...] neniom deprenanteper tio ĉi de la lingvo la klarecon, precizecon kaj flekseblecon. FK 232

Tamen tio ĉi neniom malhelpas. H165

Iliaj mensoj neniom diferencos de niaj. OV 348

Aldona multe

Ofte kiom kaj tiom estas uzataj kune kun multe (aŭ multaj). Multe estas for- lasebla, sed ĝi iom emfazas la signifon. Oni povas ankaŭ uzi kiel multe, tiel multe, sed tiam ne estas emfazo:

Mi scias, kiom multe da malĝojo faras al Vi kelkaj intrigantoj. L2 60 Oni povus forigi multe, sed tiam malaperus iom da emfazo.

Ne ĉiuj esperantistoj scias, kiom multe nia afero ŝuldas al nia kara for- irinto. L2 342

Oni tie legas tiom multe pri bonfarado kaj tiom multe da senkulpaj versoj. FA3 40

Tutan tagon daŭras ĉi tie la restado, tiom multe da tempo la multeokup- ita generacio dediĉas al la grandaj Anglujo kaj Skotujo. FA3 55

Mi havas tiom multe, ke mi ne bezonas ŝpari! FA3 98

Se oni konsideros, [...] kiom multaj centoj da miloj da elmigrantoj ĉiu- jare iras Amerikon, [...] kiom multe da germanoj vivas en Ameriko, tiam oni facile komprenos, ke lapoŝta komunikiĝo estas grandega [...]. FK205

En la tuta mondo neniu scias tiom multe da historioj, kiel la dio de dormo. FA2 2

Aldona same

Oni iafoje aldonas same post tiom por montri, ke la kvanto estas sama kiel alia kvanto:

Li penis per aparta alfabeto laŭ 33. diversaj lingvoj en tiom same da ŝlosiloj solvi la problemon por la mondo lingvista skribadi tiel, kiel oni parolas. FK248 Tiom same = 33.

Kial mia frato, se mi lin havus, povus doni lecionojn de pentrado, hav- ante tiom same da talento kaj kapablo kiel mi, kaj mi ne povas? M 36

Ĝi estis respektinda, tre klera maljuna strigo, ĝi sciis pli ol la gardisto kaj preskaŭ tiom same kiel mi. FA3135

OM-vortoj kun pli

Tre ofte OM-vorto priskribas la vortetonpli (§14.3.15) precizigante ties sig- nifon:

Ho, kiom pli bona estas via amo, ol vino! AK 4

La muziko plaĉis al ni tiom pli, ke Alfred ĝin sendis. BV10

Ju pli da laborantoj estos, tiom pli rapide estos finita la granda kon- struo. FK297 Ĉi tie tiom kunlaboras kun ju. Tiam oni normale ne uzas tiom, sed des (§17.4).

Limisa kiom kaj tiom

Ofte kiom, kaj iafoje tiom, uziĝas por montri, ke io validas nur inter certaj limoj:

Kiom mi vidas, vi havas nur unu filon. Rt 51 = Laŭ tio, kion mi vidas, vi havas... Eble vi havas pli da filoj, sed mi ne povas vidi pli.

La kompatinda stana soldato tenis sin, kiom li povis, tute rekte. FA1156 = ...tenis sin laŭpove tute rekte. Liaj povoj teni sin rekte ne estis sen- limaj.

La kuracado devas antaŭ ĉio turni atenton al la kaŭza momento, per konforma reguligo de la komunaj kondiĉoj de la vivo, kiom tion ĉi per- mesas la profesio de la paciento. FK221 La profesio povas limigi la eblojn de reguligo.

Ili venis en vastan koridoron sub la planko, kiu estis nur tiom alta, ke ili povis veturi tra ĝi en la fingringo, ne puŝiĝante per la kapo al la plafono. FA2 7 La alteco estis limigita.

Mi kiom eble evitas tiun vorton. L2 331 = Mi laŭeble evitas... Mi tiom, kiom tio estas ebla, evitas... Ne konfuzu la limigan kiom eble kun la maksimumiga kiel ebleplej (§14.3.15).

Estu tiom feliĉa, kiom vi estos kompatema! Rt137 La feliĉo dependas de la kompatemo.

Kiom kaj tiom pri emfaza grado

Ĉi-antaŭe estis diversaj ekzemploj de OM-vortoj por mezuro, kio estas tre simila al grado. Normale por montri gradojn oni uzas kiel kaj tiel (§14.3.2). Grado estas unu el la bazaj signifoj de kiel kaj tiel. Sed por forta emfazo, oni povas anstataŭe uzi kiom kaj tiom:

La propagando de Esperanto, kiom ajn grandaj estas ĝiaj lastaj pro- gresoj, estas apenaŭ komencata. L1323

Se tamen, kontraŭ ĉia atendo, la kongreso estos tiom blindigita, ke ĝi ek- deziros ian alian lingvon, tiam [...] la vivo mem zorgos pri tio, ke la de- cido de la kongreso restu sole malviva litero. FK 286

La Esperantistoj tute ne pretendas, ke ilia lingvo prezentas ion tiom per- fektan, ke nenio pli alta jam povus ekzisti. FK 293

Estas rekomendinde utiligi tiun ĉi eblon tre ŝpare, por ke la emfaza efekto de tiom kaj kiom ne eluziĝu, kaj por ke la distingo inter kvantaj kaj gradaj vortoj ne fariĝu malklara. En ekz. la jena frazo Zamenhof uzis tiel kvankam temas pri fortega emfazo: La lumo, kiu fluis el tie, estis tiel blindiga, tiel tra- penetra, ke la animo eksaltis malantaŭen kiel de eltirita glavo. FA3 35

Legu ankaŭ pri tiom-kiom-ismo (misuzo de tiom kaj kiom por grado, kiam tute ne temas pri emfazo): §24.5.

Vortfarado

Iomete, iometo = "nur malmulte, tre malgranda kvanto": Ŝi trinkis iom- ete da vino. / Mi parolas iomete la anglan kaj la ffrancan lingvojn. / Ilia ellernado por homo iomete klera estas afero eksterordinare facila. FK 234 Ĉu via iometo da kuraĝo jam elvaporiĝis? Rt 24

Iom-post-ioma = "okazanta iom post iom": Mi lasas al aliaj personoj kaj aliaj tempoj la iom-post-ioman plenan klarigadon de la homaran- ismo. OV 329

Poiome, poioma = "okazante/okazanta po iom (= iom post iom)": La

trajno bremsis la rapidan iron kaj poiome haltis. / Se vi volas poioman enkondukon en la vivon de Jesuo, tralegu la Evangelion de Marko.

Kioma = "sur kiu loko en vicordo": Kioma horo estas, gardisto? FA1127 De la kioma etaĝo vi estas? M11 Li demandas min, [...] en la kioman klason mi volas lin enirigi. Gm59 Kioma estas ofte uzata en demandoj pri horo (§23.8).

Tioma, ioma, ĉioma, nenioma = "ampleksanta tiom/iom/ĉiom/neniom": Tioma kvanto estis troa. Post tioma laboro, ili estis tre lacaj. (= Post tiom da laboro...) Ili havis ioman sukceson. (= ...iom da sukceso.) Ilia sukceso estis ĉioma/nenioma. (= ...estis totala/nula.) Tioma ankaŭ povas signifi "sur tiu loko en vicordo" (simile al kioma): Estas nun tioma horo, ke vi devus enlitiĝi. Sed tia uzo de tioma estas malpli ofta.

Rimarku, ke kioma havas vicordan signifon same kiel nombraj vortetoj kun A-finaĵo (§23.4), dum la aliaj OM-vortoj (normale) ne havas tian vicordan signifon. Teorie oni povas uzi ankaŭ kioma en ne-vicorda senco, sed tiam oni riskas miskomprenon.

14.3.4. Ajn

Ajn montras emfaze nedifinitecon aŭ indiferentecon. Ajn estas uzata kune kun tabelvortoj (§13.1), ĉefe kun rilataj Kl-vortoj, sed ankaŭ kun I-vortoj kaj Ĉl-vortoj, iafoje kun NENI-vortoj. Ajn ĉiam staras post la tabelvorto:

Mi kondukos vin al ŝi, kie ajn ŝi estos trovebla! FA3 79 Ne gravas, kie ŝi estas trovebla.

Kiu ajn ŝi estos, mi deziras al ŝi feliĉon! BV 45 Ne gravas, kiu ŝi estos.

Kiel ajn senbrua kaj trankvila ĝi [= la maro] estis, ĉiam tamen ĉe la bordo estis negranda moviĝado. FA1164 Eĉ se estus tute senbrue kaj tra- nkvile, estus tamen negranda moviĝo ĉe la bordo.

Kiom ajn mi petis lin, ne helpis petoj, nek minacoj. ^63

Mi donis solenan promeson, ke mi silentos, ĝis mi revenos, kiam ajn tio ĉi fariĝos. BV 74

Ĉiam ajn vi estas bonvena ĉe mi. Venu, kiam vi volas.

Kial ŝi forlasis tiun lokon, en kiu ŝi havis ian ajn eblon, por ion ajn laborenspezi? M177 Sen tiu loko tute mankas eblo.

Nenion ajn mi diros. Absolute nenion.

Antaŭ ajn Zamenhof, pro influo de naciaj lingvoj, kelkfoje uzis rilatan KI- vorton, kiam pli logike estus uzi Ĉl-vorton aŭ I-vorton. Se ne temas pri en- konduko de subfrazo, Ĉl-vorto aŭ I-vorto estas preferinda. Mi konsentas akcepti kian ajnpagon. M66 Pli bone: ...ĉian ajnpagon ...ian ajnpagon.

Noto: Iafoje oni eble povus uzi ajn ne tuj post la tabelvorto, sed post O-vorto, kiun la tabelvorto priskribas. Tiam ajn fariĝus pli emfaza pro la malkutimeco de la konstruo: Protestis neniu homo ajn. Tio estas tamen ankoraŭ apenaŭ uzata.

Vortfarado

Ajna = "ĉiu ajn, iu ajn, arbitra": Li legus ajnan stultan libron. (= Li legus ĉiun/ĉian ajn stultan libron.) Prenu ajnan nombron. (= Prenu ĉiun ajn nombron.)

14.3.5. Almenaŭ

Almenaŭ = "ne malpli ol (eble pli), ne malpli ofte ol, ne malpli multe ol, ne malpli longe ol", k.t.p.:

Lingvo arta estas almenaŭ 50 fojojn pli facila, ol natura. FK276 = ...ne malpli ol 50 fojojn (eble eĉpli ol 50 fojojn)...

La malgranda Janjo [...] bezonis nepre almenaŭ unu fojon en tago varman manĝon. M 64 = ...ne malpli ofte ol unu fojon en tago...

Mi tamen tre forte dezirus vidi la reĝidinon, almenaŭ por unu mal- granda momento! FA19

Mi devas ĉiujn [leterojn] tralegi kaj multajn eĉ respondi almenaŭ per kelkaj vortoj. L1291

Ib denove ekflamigis alumeton kaj trovis peceton da kandelo, kiun li ek- bruligis; per tio la mizera ĉambreto almenaŭ iom prilumiĝis. FA3 94

Oni povas ankaŭ uzi minimume: Ĝi estas minimume tri metrojn longa. Se oni montras supran limon per maksimume ("ne pli ol"), tiam oni uzu prefere

minimume: La manifestacion partoprenis minimume 2000 kaj maksimume 3000 personoj.

Noto: Minimume = almenaŭ, sed oni tamen neniam uzas *malalmenaŭ* por maksimume.

Ofte almenaŭ signifas "en ĉia okazo, spite al plej malfavoraj cirkonstancoj":

Ĝis nun, se ŝi ofte ploris en la tago, en la nokto ŝi almenaŭ dormadis trankvile. M176

Tiam oni devas almenaŭ per io kovri, ekzemple per tapiŝeto. ^81

Se ili ne pentos siajn malbelajn agojn, ili almenaŭ ĉesigos sian kon- stantan insultadon kaj kalumniadon. OV 471

Tio ĉi estas stranga, sed almenaŭ oni ne devas tion ĉi lasi rimarki! FA1109

Almenaŭ estas uzebla en deziraj se-frazoj (§33.5) por igi la deziran signifon pli klara: Ha, se almenaŭ la malgranda knabino sidus ĉi tie en la ŝipeto, tiam mi ne malĝojus, se eĉ estus duoble pli mallume! FA1155

Almenaŭ ofte rilatas rekte al certa frazparto montrante, ke almenaŭ ĝi val- idas, se ne pli. En tia uzo almenaŭ devas stari tuj antaŭ la frazparto, al kiu ĝi rilatas:

Mi almenaŭ tion ĉi scias, neniu scias tion ĉi pli bone! BV 71

Almenaŭ ili aprobas la bazajn principojn. Eble ankaŭ aliaj aprobas.

Ili aprobas almenaŭ la bazajn principojn. Eble ankaŭ aliajn aferojn ili aprobas.

14.3.6. Ankaŭ

Ankaŭ montras, ke la afero ne estas sola, sed ke ĝi aldoniĝas al aliaj jam menciitaj. Normale ankaŭ staras ĝuste antaŭ tio, al kio ĝi rilatas:

La balono jam delonge malaperis, kaj baldaŭ malaperis ankaŭ la botelo. FA3112 Al la jam menciita balono, oni aldonas la botelon, kiu same malaperis.

Ankaŭ ŝi estas nomata Amalio, kiel vi, afabla fraŭlino. Rt106 Vi ne estas la sola kun tiu nomo.

Ankaŭ vi donu al mi vian helpon. Rt 38 Aliaj jam donis, nun donu vi.

Se vi prenis la violonon, prenu ankaŭ la arĉon. PE1075

Ankaŭ al vi, mia kara Hermano, li sentigos sian skurĝon. Rt41

Mi petas vin ankaŭ poste prunti al mi. FE14

Ankaŭ hodiaŭ mi ne ricevis ankoraŭ lecionojn. M19

La reĝo [...] eĉ ne permesis alporti al li manĝaĵon; kaj ankaŭ dormi li ne povis. Dn 6

Li tre bele ludas violonon, kaj li ankaŭ kantas bele.

Ŝia elparolado ne estis la plej perfekta, sed ĝi ankaŭ ne prezentis iajn tro gravajn dekliniĝojn. M 26

Postmetita ankaŭ

La principo, ke ankaŭ staru rekte antaŭ tio, al kio ĝi rilatas, estas bona ĝene- rala stila rekomendo, sed ĝi ne estas absoluta regulo. En la Fundamento, ĉe Zamenhof, kaj ankoraŭ hodiaŭ ĉe multaj esperantistoj, ankaŭ povas stari post la koncernata esprimo. Zamenhof ofte tiel uzis ankaŭ, kiam ĝi rilatis al persona pronomo, sed ankaŭ en aliaj okazoj:

Ili ankaŭ estas en la ĝardeno. FE16 Ili estas tie aldone al aliaj personoj.

Sinjoro Petro kaj lia edzino tre amas miajn infanojn; mi ankaŭ tre amas iliajn (infanojn). FE18 Mi amas (iliajn infanojn) aldone al tio, ke sinjoro Petro kaj lia edzino amas (miajn infanojn).

Ĉiu sin enmiksas, ĉiu volas montri, ke li ankaŭ estas saĝa homo. Rz10

Estis ankoraŭ frue matene, kiam Johano vekiĝis. La vojkamarado ankaŭ leviĝis. FA176

Tiun ĉi eblon oni tamen ne trouzu. Se estas risko de miskompreno, oni pre- fere rearanĝu la frazon tiel, ke ankaŭ staru antaŭ la esprimo, al kiu ĝi sence

rilatas: Ankaŭ ili estas en la ĝardeno. ...ankaŭ mi tre amas ke ankaŭ l_i

estas saĝa homo. ...Ankaŭ la vojkamarado leviĝis.

Sed kiam ankaŭ koncernas Kl-vorton, estas preskaŭ regulo, ke oni metu ankaŭ poste, ĉar Kl-vortoj tre volas esti komence de sia frazo (§34.2.1):

La esperantismo, kiu predikas amon, kaj la patriotismo, kiu ankaŭ pre- dikas amon, neniam povas esti malamikaj inter si. OV 383 Ankaŭ la patriot- ismo predikas amon.

Li staris do nun tie kun alia animo, kiu ankaŭ volis eniri. FA3151 Ankaŭ la alia animo volis eniri.

Alie estas, se ankaŭ rilatas al tuta subfrazo aŭ tuta plurvorta esprimo, kiu komenciĝas per Kl-vorto. Tiam oni nepre ne metu ankaŭ post la Kl-vorto:

Li parolas ankaŭ kiam li manĝas. / La gramatikaj finiĝoj estas rigardataj ankaŭ kiel memstaraj vortoj. FK 241

Emfaza akcentado

En la parolo oni normale emfaze akcentas tiun frazparton, al kiu ankaŭ ri- latas, se ankaŭ staras rekte antaŭ ĝi: Ankaŭ mi amas vin. Emfaza akcento je mi. Sed se ankaŭ staras post la koncernata frazparto, la emfaza akcento trafas anstataŭe ankaŭ: Mi ankaŭ amas vin. Emfaza akcento je ankaŭ. Tia ĉi akcentado tamen ne sekvas devigajn regulojn, sed dependas de la preferoj de la parolanto.

14.3.7. Apenaŭ

Apenaŭ montras, ke estas nur tiom, certe ne pli, eble eĉ iomete malpli. Apenaŭ staras kutime ĝuste antaŭ tio, al kio ĝi rilatas.

Apenaŭ povas rilati al kvanto aŭ mezuro:

La enspezo de la abona mono kovras apenaŭ duonon de la elspezoj. OV126 La enspezoj atingas nur maksimume unu duonon de la elspezoj, certe ne pli.

Ili troviĝis en malproksimeco de apenaŭ kelke da paŝoj de la ŝtuparo de la Sanktkruca preĝejo. M143 Certe ne estis pli granda distanco.

Ŝi aĝas apenaŭ dek kvin jarojn. Ŝi havas aĝon de maksimume dek kvin jaroj, eble eĉ iomete malpli.

Apenaŭ povas rilati al ago. Tiam apenaŭ egalas al preskaŭ ne, kaj apenaŭ ne egalas al preskaŭ:

La malfeliĉa imperiestro apenaŭ povis spiri. FA2 30 Li preskaŭ ne povis spiri. Nur malfacile li spiris.

Ŝajnis, ke ŝi apenaŭ aŭdas. BV 82 = Ŝajnis, ke ŝi preskaŭ ne aŭdas.

Lapordisto [...] respondis kun apenaŭ kaŝata malkontenteco. M10

"Mi pensas, ke mi ĝin ankoraŭ iom memoras," [...] "sed nur apenaŭ[...]." BV43

Apenaŭ ne falŝanceliĝis miaj piedoj, preskaŭ elglitis miaj paŝoj. Ps 73 = Preskaŭ falŝanceliĝis miajpiedoj...

Apenaŭ kaj preskaŭ

Apenaŭ kaj preskaŭ (§14.3.16) estas similaj, sed ne samsignifaj.

Ĉe kvantesprimoj apenaŭ montras, ke certe ne estas pli, dum preskaŭ esprimas, ke mankas iomete: Ĝi estas apenaŭ unu metron alta. = La alteco ne superas unu metron. Ĝi estas preskaŭ metron alta. = La alteco ne tute atingas unu metron.

Ĉe agoj la diferenco inter apenaŭ kaj preskaŭ estas tre granda: Li apenaŭ sukcesis envagoniĝi. Li ja sukcesis envagoniĝi (kvankam nur malfacile). Li preskaŭ sukcesis envagoniĝi. Li finfine tamen devis resti sur la kajo.

Tempa apenaŭ

Apenaŭ povas ankaŭ esti enkondukilo de tempa subfrazo (§33.7) kun la sig- nifo "tuj post kiam, preskaŭ samtempe kiam".

14.3.8. Do

Do montras, ke la diraĵo iel estas konkludo aŭ sekvo de antaŭa afero:

Vi vidas do, [...] ke vi ne devas kulpigi min. M 90

Mi finas do per la jenaj vortoj: [...] FAnt49

Ha, kia fripono li do estas! ^70

Kartezio diris: Mi pensas, do mi estas.

Pli klare konkluda estas sekve: La surtuto estas aĉetita de mi, sekve ĝi apartenas al mi. FE 25

Do estas ankaŭ uzata kiel emfaza vorto en demandoj kaj ordonoj. Iafoje la konkluda signifo restas, alifoje la nuanco estas nur emfaza:

Kio do fariĝis kun la gesinjoroj? FA3 31

Kio! vi ne sciis do tion? de kie do vi venas? M 31

Kial do ili manĝas kaj mi ne manĝas? Kial do, diablo vin prenu, mi ne povas ankaŭ? Ĉu ili ne estas tiaj samaj vojaĝantoj kiel mi? ^27

Nu, venu do al mi post unu horo... bone? M146

Nu, aŭdu do, vi faru jenon: [...] ^18

PIV kaj PAG proponas je bezono uzi do por montri, ke subfraza Kl-vorto estas demanda, kaj ne rilata (§33.4): Rigardu tra la fenestro, kiu do troviĝas tie. = ...por vidi, kiu troviĝas tie. (Se kiu estus rilata, la signifo estus: ...tra la fenestro troviĝanta tie.) Tio povas ofte funkcii, sed ankaŭ konkluda do povas iafoje aperi ĉe rilata Kl-vorto, ekz.: Li scias nur la anglan lingvon. Lian demandon, kiu do estos farata en la angla, mi poste interpretos en Esperanton. Malgraŭ do la vorteto kiu estas ĉi tie rilata, ne demanda.

montras, ke io estas surpriza, ke oni ne atendus, ke ĝi validas:

La nokto estis tiel malluma, ke ni nenion povis vidi antaŭ nia nazo. FE 33 Oni povus supozi, ke almenaŭ antaŭ la nazo oni ion vidus, sed ne.

Timulo timas sian propran ombron. FE 37 Estas surprize, ke li timas sian propran ombron, sed tiel ja estas.

Li estas tre kredema: la plej nekredeblajn aferojn, kiujn rakontas al li la plej nekredindaj homoj, li tuj kredas. FE 41 Oni supozus, ke almenaŭ tiajn aferojn li ne kredus.

Li estas tre purema, kaj unu polveron vi ne trovos sur lia vesto. FE 41

Per unueco ni pli aŭ malpli frue nepre venkos, se la tuta mondo batalus kontraŭ ni. OV 410

La pozicio de

staru ĉiam ĝuste antaŭ tio, kion ĝi koncernas. Vidu ekzemplojn ĉi-antaŭe. Sed, kiam rilatas al subfrazo kun se, Zamenhof ofte metis post se, verŝajne por bonsoneco. Tio estas iom mallogika, sed ĉar miskompreno praktike ne povas okazi, ne necesas kondamni tian uzadon:

La fundamento de nia lingvo devas esti absolute netuŝebla, se ŝajnus al ni, ke tiu aŭ alia punkto estas sendube erara. FAnt47

Ja

Ja estas emfaza vorto, kiu insistas pri la vereco de la diraĵo:

Vi ja aŭdis per oreloj propraj. H133

Morti iam vi ja devas. FA2136

Ankoraŭ hodiaŭ en la nokto povas ja fali hajlo kaj ĉion forbati. Rt8°

Lia sento de aŭdado estis tro forta, li aŭdis ja, kiel la herbo kreskas. FA3119

En la mondo ekzistas ja Dio. Gm 51

En pozitivaj frazoj ja estas la malo de ne. Ĝi emfazas, ke la frazo estas pozitiva. Sed ja povas ankaŭ esti uzata kune kun nea vorto. Tiam ja akcentas la neadon:

La floroj ja ne povoscias paroli! FA132

Mi havis de post la musa reĝo la dudek-unuan lokon, kaj tio estas ja ne malgranda honoro! FA3126

Ne konfuzu ja kun jes (§22.4), kiu estas pozitiva respondvorto. Iafoje oni emfaze respondas per Jes ja! (§22.4) Tiam ja rilatas al subkomprenata ĉef- verbo, ekz.: Jes, tiel ja estas.

14.3.11. Jen

Jen servas por altiri la atenton al io, por prezenti ion, = "rigardu ĉi tion!, rigardu ĉi tie!, atentu ĉi tion!, aŭskultu ĉi tion!" kaj simile:

Jen la suno subiras, venas la nokto. FA2 89 = Vidu! La suno subiras...

Krak'! jen ĝi falis de la ŝranko, kuŝis sur la planko en mil pecetoj. FA3 86

Jen la akvo iris jam super la kapon de la soldato. FA1156

Unu vesperon li sidas en sia ĉambro, kaj jen subite oni frapas tre mal- laŭte je la pordo. FA2136

Vi ne bezonas rigardi ilin. Vi havas ekzemplojn aliajn - antaŭ vi estas via patrino. Jen tiajn ekzemplojn vi devas sekvi. ^77

Post du jaroj Faraono havis sonĝon, ke jen li staras apud la Rivero. ^41

Ofte jen anstataŭas ĉi tie, iafoje ĝi anstataŭas tio, tiu, tiam aŭ simila esprimo, ĉiam aldonante sian atentigan nuancon:

Jen estas pomo. FE 6

Jen estas la pomo, kiun mi trovis. FE 6

Jen kuŝas la ĉapelo de la patro. FE 8

Vidu, jen estas la pantalono! jen estas la surtuto! jen la mantelo! FA1110 = ...ĉi tie estas la mantelo. Tre ofte oni subkomprenas estas aŭ troviĝas en frazoj kun jen.

"Sed jen estas ankaŭ, kaj jen estas denove!" ili ĉiuj ekkriis; kien ajn ili rigardis, troviĝis krucoj sur la pordoj. FA111

Beleco, mildeco, modesteco, obeeco kaj pieco, jen estas la virtoj, kiuj konvenas al virino. M139 Jen = ĉi tiuj + atentigo.

Jen kion diris Ahitofel. Sm217 = Jen (estas) tio, kion diris Ahitofel!

Jen venis la aŭtuno. FA1209 = Jen tiam venis la aŭtuno. Jen... jen havas specialan signifon: §17.3.

Vortfarado

Jene = "ĉi tiel kiel mi jen montros": La demando, kiun ni metis, devas esti respondita jene: [...] OV108

Jena = "tiu ĉi kiu jen sekvas, tiu ĉi kiun mi jen donas aŭ montras": Mi

finas do per la jenaj vortoj: [...] FAnt49 Mi havas la intencon prezenti al la Akademioprojekton de regularopri la tri jenajpunktoj: [...] L2212

Jeno = "tio ĉi kio jen sekvas, tio ĉi kion mi jen donas aŭ montras": Por solvi la taskon vi bezonas la jenon: paperon, du krajonojn kaj abundan tempon. /Al via demando mipovas respondi jenon: [...] OV559

Oni iafoje hezitas, ĉu uzi la antaŭ jena kaj jeno. Ili similas laŭ la signifo al tabelvortoj je TI, antaŭ kiuj oni neniam uzas la, sed jena kaj jeno estas ordinaraj A-vorto kaj O-vorto, kaj do devus akcepti la. En la ĉi-antaŭaj ek- zemploj la iafoje aperas, alifoje ne. En la praktiko tio ne gravas. Oni povas agi laŭplaĉe.

Jene, jena kaj jeno montras ofte antaŭen al io, kio sekvos. Tabelvortoj je TI montras kutime reen al io, kio jam estas dirita: Karlo, Elizabeto kaj Petro. Tiuj estas miaj amikoj. / Miaj amikoj estas la jenaj: Karlo, Elizabeto kaj Petro. Tio tamen ne estas regulo. Vidu ĉi-antaŭe la Zamenhofan ekzemplon pri beleco, mildeco k.t.p., kiu kontraŭas la kutimon.

14.3.12. Kvazaŭ

Kvazaŭ = "proksimume, ŝajne, iamaniere, laŭaspekte". Ĝi montras nereal- econ, ŝajnon:

Li kvazaŭ volas ion komuniki nur al vi sola. H 29 = Li ŝajne volas ion komuniki...

"Ĉu vi ne amas min pli ol ĉiun?" kvazaŭ paroladis la okuloj de la re- ĝidineto. FA199 Ne vere paroladis, nur ŝajnis tiel.

La konscio kvazaŭ lin forlasis. FA1216 Li havis tian senton, kiu tre similis al tio, ke la konscio lin forlasis.

Du skerminstruistoj [...] renkontis sin ĉi tie kvazaŭ hazarde kaj kun ŝajna kolero atakis unu la alian. ^23 Ne vere estis hazarda renkontiĝo.

Ili vidas en mi personon, kiu kvazaŭ ludas la rolon de ia reĝo. ov-390

Kvazaŭ povas esti nuancilo de O-vorta frazparto montrante, ke ĝi estu komprenata nur kiel ŝajno. Ĉi tia kvazaŭ staru ĝuste antaŭ tio, al kio ĝi ri- latas:

Ha! mi eksentis kvazaŭ pikon tra la koro! FA2 52 Tio, kion mi eksentis, ne vere estis piko, sed ŝajnis tiel.

En la malaltaj tonoj de lia voĉo sonis kvazaŭ malkontenteco, mildigata de sincera kompato! M135 Eble ne vera malkontenteco.

Ŝi retiriĝis kvazaŭ antaŭ ia terura fantomo. M172 Ne vere estis fantomo antaŭ ŝi, sed ŝi agis tiel.

La sono de la nomo de la homo amita kaj perdita ekpikis la vundon de ŝia koro kvazaŭ per la pinto de ponardo. M 95 Ponardo ne vere estis uzata.

Preskaŭ kaj kvazaŭ

Ne konfuzu kvazaŭ kun preskaŭ (§14.3.16). Kvazaŭ montras nerealecon, ke io ŝajnas ia, kvankam ĝi vere estas (tute) alia. Preskaŭ montras nesufiĉecon (malgravan), ke io estas ja tiaspeca, sed ke mankas iomete: Li estis kvazaŭ pikita per ponardo. Ŝajnis kiel ponardopiko, sed tute ne estis. Li estis preskaŭ pikita per ponardo. La ponardopiko maltrafis lin.

Enkondukilo de subfrazo

Kvazaŭ ankaŭ estas enkondukilo de subfrazo (§33.7): En la ventro estas tia krakado, kvazaŭ tuta regimento ekblovus trumpetojn. Ni ŝajnigu, kvazaŭ ni tute ne scias, kia homo li estas. ^32

Komparilo

Kvazaŭ povas ankaŭ enkonduki komparajn esprimojn (§20.2) simile al kiel: La varmo de la ĉambro kaj la delikata bonodoro de la floroj ebriigis ŝin kvazaŭ drinkaĵo. M148

Kiel se

En la plej unua tempo kvazaŭ ankoraŭ ne ekzistis. Tiam oni anstataŭe uzis kiel se aŭ nur kiel, sed nur por enkonduki subfrazojn: §33.7.

14.3.13. Mem

Identeca mem

Identeca mem staras post vorto, kaj montras, ke oni parolas ĝuste pri tiu afero, ne pri alia. Mem atentigas pri la identeco de la afero. Identeca mem plej ofte staras post personaj pronomoj, sed ankaŭ post aliaj O-vortecaj vort- etoj, post difinitaj O-vortoj aŭ post propraj nomoj:

Mi longe interne batalis kun mi mem. L2186 Mi ne batalis kun alia persono (aŭ aliaj personoj), sed kun mi. La aldona mem emfazas tion.

Mia ffrato diris al Stefano, ke li amas lin pli, ol sin mem. FE18

Mi zorgas pri ŝi tiel, kiel mi zorgas pri mi mem; sed ŝi mem tute ne zorgas pri si kaj tute sin ne gardas. FE18

Mi kredeble ne povos veni al vi hodiaŭ, ĉar mi pensas, ke mi mem havos hodiaŭ gastojn. FE 41

Mi eĉ mem jam de longa tempo uzas ilin de tempo al tempo. LR 85 Mem ri- latas al mi, kaj eĉ emfazas mem.

Kiu kritikas kuraĝe, [tiu] mem agas malsaĝe. PE 252 Mem rilatas al sub- komprenata tiu.

Fizikiston oni ne povas nomi fiziko, ĉar fiziko estas la nomo de la

FF 32

scienco mem.

Ili ne forgesu, ke tio ĉi estus danĝera por la afero mem. DL12

La knabo staris respektege, kvazaŭ li staris antaŭ la reĝo mem. FA3 73

En la mezo mem de Italujo li estis, inter Florenco kaj Romo. FA1142

Kiam mi furiozas, mi fariĝas kiel Satano mem. ^31

Pli pene observinte la vizaĝon, oni povus veni al la konvinko, ke en la pordo staris neniu alia, ol Benjamin Britain mem. BV 64 Mem plifortigas la signifon de neniu alia.

Senhelpa mem

Mem ankaŭ povas signifi "sen helpo de alia, per propra volo, sen ekstera devigo". Kun tia signifo mem povas lokiĝi libere en la frazo:

Mia opinio estas: prenu mem akvon, se vi volas trinki. FE19 Mi ne intencas helpi vin.

Li mem foriris, li ne estis forvokita! FA1145 Li iris propravole.

Li devis mem brosadi al si siajn botojn. FA18 Neniu alia faris tion por li.

La laboristino [...] foriĝis de ĉi tie mem kaj propravole. M171 Ŝi foriĝis sen devigo kaj pro propra volo.

Vortfarado

memo = "(mensa) persono konscia pri si mem kaj pri sia propra individu- eco": La animo de la individuo estas la sidejo aŭ loko de lia aŭ ŝia per- soneco, memo kaj konscio.

Mem estas ofte uzata prefiksece en kunmetaĵoj kiel memvole, memestimo

k.s: §38.4.3.

14.3.14. Nur

Nur havas diversajn limigajn signifojn. Ĝi kutime staras ĝuste antaŭ tio, al

kio ĝi rilatas.

Ne pli ol

Plej ofte nur signifas "ne pli ol":

Mi havas nur unu buŝon, sed mi havas du orelojn. FE12 = Mi ne havas pli ol unu buŝon...

Li estas nur unufoja mensoginto dum vi estas ankoraŭ nun ĉiam mensog- anto. FE 22

En la ĉambro sidis nur kelke da homoj. FE 32

Post la patro restis al ni nur malgranda dometo sur la strato Solna. M102

Ne pli longe ol

Antaŭ tempodaŭro nur signifas "ne pli longe ol":

Ŝi staris nur kelke da sekundoj kaj ekkuris denove rekte antaŭen. M 212 = Ŝi staris ne pli longe ol kelke da sekundoj...

Mi havis mian suspekton, sinjoro; sed nur de ses monatoj mi scias la veron. BV 74

Marta hezitis dum sekundo, sed nur dum sekundo. M182

Neĝo kaŝas nur ĝis printempo. PE 833

Ne pli frue ol

Antaŭ tempopunkto nur signifas "ne pli frue ol, ne antaŭ":

- Ĉu la Hetmano tion ĉi scias? - Nur hieraŭ li tion eksciis. Rt60 = ...Nepli frue ol hieraŭ Ne antaŭ hieraŭ...

Nur nun ŝi eksentis, kiel forte lacigita ŝi estas. M148

Tiam la vastigantaro ankoraŭ ne ekzistis, ĝi komencas sian ekzistadon nur de hodiaŭ. OV111

Li vekiĝis nur tiam, kiam la suno leviĝis. FA162

Nur post kelka pripenso kaj kvazaŭ post iom da ŝanceliĝado ŝi komencis plue paroli per iom nekuraĝa voĉo. M103

Nur elirinte sur la straton, ŝi forigis la rigardon de la tero kaj rapidigis siajn paŝojn. M 37 = Ne pli frue ol kiam ŝi eliris sur la straton...

Teorie oni povus uzi maljam por "ne pli frue ol, ne antaŭ", sed maljam ne enuziĝis. Ankaŭ aliaj proponoj por anstataŭigi nur en tiu ĉi signifo ne sukcesis. Nur estas tute bona.

Nenio alia ol

Nur povas montri, ke ia afero estas la sola, ke neniu aŭ nenio alia rolas en ĝia rolo:

Via vino estas nur ia abomena acidaĵo. FE 35 Ĝi estas nenio alia. Ĝi estas nenio pli bonkvalita ol tio.

Esperanto estas nur lingvo. OV 371 Nenio alia ĝi estas.

En nia lando sin ne trovas montoj, sed nur montetoj. FE 38 Neniaj aliaj montoj ol montetoj tie troviĝas.

Li, kaj nur li, sciis la tutan veron de kelkaj jaroj. BV 74 Neniu alia sciis.

Tiam mi vidis nur ŝin, pensis nur pri ŝi. FA1235 Neniun alian mi vidis, pri neniu alia mi pensis.

Mi venas nur kun mia edzino, sed sen mia frato. L1172 Mi venas kun neniu alia.

Tage kaj nokte li nur lernadis kaj ripetadis! ^™-57 Nenion alian li faris.

La diablo ĝin scias, kio ĝi estas, nur ne rostaĵo. ^28 Ĝi povas esti ĉio ajn krom rostaĵo.

Fariĝis trankvile kaj mallaŭte sur la ŝipo, nur la direktilisto staris apud la direktilo. FA1104 La direktilisto staris apud la direktilo. Nur tio okazis. Nur rilatas al la tuta posta frazo. Se nur rilatus nur al la direktilisto, la signifo estus, ke la direktilisto estis la sola, kiu staris apud la direktilo.

Mi rakontos la sekreton nur se vi promesas nenion diri al iu alia. En neniu alia okazo mi rakontos. Nur rilatas al la tuta posta se-frazo.

Antaŭ tempopunkta esprimo oni normale por klareco devas uzi sole por la signifo "neniu alia", ĉar nur tiam ordinare signifas ne pli frue ol: Mi iris tien sole dimanĉe. = Mi ne iris tien en alia(j) tago(j). Mi iris tien nur dimanĉe. = Mi iris tien ne pli frue ol dimanĉe.

"Oni ne povus pli"

Iafoje nur estas uzata ĉe povi, deziri, voli (kaj eble aliaj similaj verboj) kun la speciala emfaza signifo "oni ne povus pli". En tia uzo nur kutime staras antaŭ la verbo, sed povas pli libere lokiĝi:

Uzante la lastajn fortojn, mi tenis min tiel longe, kiel mi nur povis; sed al ĉiu ebleco estas limo, kaj nun la limo venis. OV126 Mi neniel povus teni min pli longe.

Ili estas teksistoj kaj teksas la plej belan ŝtofon, kiun oni nur povas al si prezenti. FA1107 Neniu povus imagi pli belan.

Ĉiuj ekkuris tiel rapide, kiel ili nur povis, por helpi al mi. FA3152 Ili streĉis siajn fortojn maksimume.

Ĉie, kien vi nur povas rigardi, vi estas ĉirkaŭfermita de niaj rajd- antoj. Rt70 Kiom ajn vi rigardus, vi ne vidus direkton, en kiu mankus niaj rajdantoj.

Li amis ŝin, kiel oni povas nur ami bonan belan infanon. FA199 Ne estus eble ami pli.

Nur en deziraj subfrazoj

Nur estas uzebla en se-frazoj por esprimi deziran sencon (§33.5)

Simile nur iafoje aperas en deziraj memstaraj ke-frazoj kun nea U-moda verbo (§26.3).

Vortfarado

Nura = "nur de la montrita speco, pura": Tio estis nura hazardo. (= Ĝi ne estis io alia ol hazardo. ) Lia nura alproksimiĝo kompromitis vir- inon. M168 (Alproksimiĝo estis sufiĉa por kompromiti.) Ne konfuzu nura kun sola, kiu signifas "ne akompanata": Ŝi sidas hejme sola en sia ĉambreto. Rn17 La nombro 2 estas la sola para primo.

Ununura = "sola en sia speco, unika": Tio devas esti nia ununura leĝo. (Alia tiuspeca leĝo ne ekzistu.) Ne konfuzu ununura kun nura.

14.3.15. Pli, plej

Por montri gradojn de komparado oni uzas pli kaj plej, kiuj normale pri- skribas A-vortojn aŭ E-vortojn, sed ankaŭ aliajn vortojn. Pli kaj plej kutime staras ĝuste antaŭ tio, al kio ili rilatas.

Pli

Pli montras, ke la priskribata eco, maniero, ago aŭ simile, superas ion alian, kun kio oni komparas:

La papero estas tre blanka, sed la neĝo estas pli blanka. FE10 La blankeco de la neĝo superas la blankecon de la papero.

Lakto estas pli nutra, ol vino. FE10 La nutreco de lakto superas la nutrecon de vino.

Mi havas pli freŝan panon, ol vi. FE10 La freŝeco de mia pano superas la freŝecon de via pano.

Multaj birdoj flugas en la aŭtuno en pli varmajn landojn. FE 32 La varm- eco de tiuj landoj superas la varmecon de la landoj, de kiuj ili flugas.

Nu, iru pli rapide! FE 26 Via rapideco superu la nunan rapidecon.

Du homoj povas pli multe fari ol unu. FE12 La kvanto, kiun povas fari du homoj, superas la kvanton, kiun povas fari unu homo.

Mia ffrato diris al Stefano, ke li amas lin pli, ol sin mem. FE18 La frato amas kaj Stefanon, kaj sin mem, sed lia amo al Stefano superas lian memamon.

Se vi scius, kiu li estas, vi lin pli estimus. FE 26 La estimo tiam superus la nunan estimon.

Por montri, kionpi-esprimo superas, oni uzas la vorteton ol (§20.1).

Iafoje pli rilatas samtempe al la ĉefverbo kaj al O-vorta frazparto montrante, ke la O-vorta frazparto validas pli ol io alia:

Mieno lia montris pli suferon, sed ne koleron. H19 La mieno montris diversajn aferojn, sed suferon ĝi montris pli multe.

Vi ja, mi pensas, veturas pli pro propra plezuro? ^32 Estis diversaj motivoj de veturado, sed propra plezuro estis pli influa ol la aliaj.

Legu pri la diferenco interpli kaj plu en §14.2.8. Plej

Plej montras, ke la priskribata eco, maniero, ago aŭ simile, superas ĉiujn aliajn, kun kiuj oni komparas. Povas esti ĉiuj aliaj, kiuj ekzistas, aŭ ĉiuj aliaj ene de la kunteksto:

Aŭgusto estas miaplej amata filo. FE22 Ne ekzistas filo, kiun mi amas pli.

Ŝi prenis la plej belan arĝentan vazon, kiu estis en la loĝejo. FE19 Pli bela vazo tie ne ekzistis.

El ĉiuj miaj infanoj Ernesto estas la plej juna. FE10

Kelkaj homoj sentas sin la plej feliĉaj, kiam ili vidas la suferojn de siaj najbaroj. FE 32

Li estas tre ekkolerema kaj ekscitiĝas ofte ĉe la plej malgranda bagatelo. FE41

Li ekaŭdis bruan tonon, kiu povis ektimigi la koron eĉ de plej kuraĝa viro. FA1156

Plej profunde en la koro li kaŝis sian malĝojon. FA3 63

Plej bone estos, se mi prenos droŝkon! FA1118

Oni tute bone povas uzi plej rekte kun verbo, sed oni normale uzas multe, forte aŭ alia E-vorto, kiun plej priskribas:

Plej multe li amas, ke oni lin bone akceptu, ke la regalado estu bona. ^53 = Liplej amas, ke...

Zamenhof ankaŭ uzis pleje en tiaj okazoj.

Por montri tiun grupon, ene de kiu validas plej-esprimo, oni uzas normale la rolvorteton el (§12.3.5.2): Ŝi estas la plej saĝa el ĉiuj, kiujn mi konas. Iuj uzadas en tiaj esprimoj el inter anstataŭ el. Tio estas peza kaj senbezona.

Oni povas ankaŭ montri, kie plej-esprimo validas, per en, sur, inter aŭ alia loka rolvorteto: Ĝi estas laplej alta montaro en Azio. FA1188 Sed eĉ inter tiuj tre malmultaj supozeblaj ŝanĝoj la plej gravaj estas nur plibonigo ŝajna. OV 398

Antaŭ plej-esprimoj oni ofte uzas la artikolon la, ĉar ordinare temas pri io unika: §9.1.5.

La dua plej k.t.p.

Oni ankaŭ povas paroli pri dua plej, tria plej, kvara plej k.t.p.:

Ŝi estas la dua plej rapida kuranto en mia grupo. Ekzistas nur unu, kiu kuras pli rapide ol ŝi.

Ateno estas mia tria plej ŝatata urbo en la mondo. Ekzistas nur du urboj, kiujn mi ŝatas pli ol Atenon.

Jupitero estas la plej granda planedo, kaj Saturno estas la dua plej granda [planedo].

En tiaj esprimoj la vicorda nombrovorto (dua, tria...) rilatas al la tuto de plej rapida kuranto, plej ŝatata urbo k.s. Oni ankaŭ povas uzi la dua el la plej rapidaj, la tria el miaj plej ŝatataj, la due plej rapida, la trie plej ŝatata k.s., sed la ĉi-antaŭaj dirmanieroj estas pli kutimaj, kaj tial pli klaraj.

La pli, la plej

Kiam oni komparas ekzakte du aferojn, malaperas la diferenco inter la pli kaj la plej. Se unu afero el du estas pli granda ol la alia, ĝi estas aŭtomate ankaŭ la plej granda el ili:

Ĝi estas la pli bona el la du. = Ĝi estas la plej bona el la du.

Se oni diras la pli, normale nur povas esti du komparataj aferoj, kaj oni ne bezonas aldoni "el la du":

Ŝi estas la pli aĝa. = Ŝi estas la plej aĝa el la du.

Sed en iaj kuntekstoj ne nepre estas nur du: Ĉu tiu estas unu el viaj malpli aĝaj fratinoj? Ne, ŝi estas la pli aĝa. Ŝi estas tiu el miaj multaj fratinoj, kiu estas pli aĝa ol mi.

Multaj eĉ opinias, ke oni d^vas uzi la pli, kiam oni komparas du aferojn, kaj ke la plej tiam estas erara. Ĉiuokaze estas ofte pli elegante uzi la pli.

Malpli, malplej

Por kompari oni ankaŭ povas uzi la formojn malpli kaj malplej:

Viapano estas malplifreŝa, ol mia. FE10 ~ ...pli malfreŝa...

Li [...] direktis al la eniranta virino rigardon malpli serenan, malpli bonan kaj afablan ol antaŭe. M178 ~ ...pli malserenan, pli malbonan kaj malafablan...

La amaso kuris malpli rapide ol la veturilo, kiu ruliĝis tre rapide. M 212 ~ ...pli malrapide...

Ĝuste tie troviĝas unu loko, kiu, estante malplej facile komprenebla,

malplej bone aperis en la traduko. M133 ~ ...plej malfacile plej mal-

bone...

Tiu estas la malplej taŭga el ĉiuj. ~ ...plej maltaŭga...

Li estas la malpli aĝafrato (el la du fratoj). ~ ...laplijuna...

Iafoje oni povas movi la MAL-prefikson laŭplaĉe en tiaj ĉi frazoj, sed ofte estas nuanca diferenco. Iafoje estas eĉ grandega diferenco: Li estas malpli bela ol vi. Li estaspli malbela ol vi. La unua varianto estas komplimento. La dua estas insulto.

Kiel eble plej

La esprimo kiel eble plej montras volon maksimumigi ion. Ĝi montras, ke oni uzu ĉiujn eblojn por atingi plej altan gradon:

La vortaro devis havi amplekson kiel eble plej malgrandan. L1245 Ju pli malgranda, des pli bone.

Diru kiel eble plej rapide, per kio mi povas esti utila al vi! M 83 Uzu vian maksimuman rapidecon.

Baldaŭ ni ĉiuj laboros kune, por atingi kiel eble plej baldaŭ nian komunan celon. L2106

Zamenhof uzis ankaŭ kiel eble pli, sed tio estas nuntempe apenaŭ uzata:

Estas bone uzadi la vorton "je " kiel eble pli malofte. FE 29 Alia varianto, kiu populariĝis, estasplejeble: Faru tionplejeble rapide!

Atentu pri la nuancita diferenco inter kiel eble plej kaj la simila esprimo kiom eble (plej/pli). Dum kiel eble plej instigas al maksimumo, kiom eble (pli/plej) esprimas esence la samon, sed en pli singarda maniero, emfazante, ke ekzistas gravaj limoj de la ebloj:

Estas dezirinde, ke ĉiuj uzu la novajn vortojn kiom eble egale. LR 38 Tute plena egaleco verŝajne ne estas ebla.

Mi kiom eble evitas tiun vorton. L2 331 = Mi vere provas eviti tiun vorton, sed povas esti, ke tio ne ĉiam estas ebla.

Li devas - kiom tio estas ebla - uzi lingvon kiom eble plej neŭtralan. L2 330

Alia varianto kun limiga nuanco estas laŭeble plej.

Memstara pli plej

Pli estas sufiĉe ofte uzata memstare:

Ĝi eĉ unu minuton pli ne povus elteni. BV 8 Pli = pli longe.

Restas ĉirkaŭ dek personoj, ne pli. ^43 Pli = pli multaj.

Li ne vivos pli, ol unu tagon. FE 31 Pli montras kune kun ol unu la nombron de tagoj. Rimarku, ke oni uzas tagon en unu-nombro (§8.2.4).

Laŭ la projekto de la inĝenieroj tiu ĉi fervojo estas konstruota en la daŭro de du jaroj; sed mi pensas, ke ĝi estos konstruata pli ol tri jarojn. FE 25 La nombro superos tri. Pli ol tri montras la nombron de jaroj.

Iafoje ankaŭ plej estas uzata memstare:

Plej timu la homo, Se dioj lin levis! 1T 86 Plej = Plej multe.

Memstara pli plej povas esti uzata O-vortece (§24.4), kiam la senco estas kvanta: Mi volas pli! Pli rolas kiel objekto.

Legu ankaŭ pripli ol kiel nuancilo de nombro aŭ kvanto en §23.6.

Pli kaj plej en ŝajne mallogika uzo

Ofte oni uzas esprimojn kiel pli perfekta, plej perfekta, pli unika, plej unika, pli sola, plej sola k.s. Tiaj esprimoj estas ofte kritikataj kiel mallogikaj kaj absurdaj. Oni asertas, ke vortoj kiel perfekta kaj unika montras absolutajn ecojn, kiuj ne ekzistas en pli aŭ malpli alta grado.

Baze perfekta signifas "sen ia ajn manko". En tiu absoluta senco oni ne povas imagi uzon de pli plej. Aŭ io estas senmanka, aŭ ĝi ne estas sen- manka. Sed perfekta havas en reala lingvouzo ankaŭ la relativan signifon "sen konsiderindaj mankoj": Li en la daŭro de kelkaj tagoj perfekte el- lernis nian lingvon. OV 70 Certe ne absolute senmanke, verŝajne nur tiel sen- manke kiel oni povas postuli. Tiam pli plej fariĝas tute logikaj: pli per- fekta = "kun malpli da mankoj", plej perfekta = "kun malplej da mankoj".

Simile unika baze signifas "ununura de sia speco". Entia rigora senco ne estas eble uzi pli plej. Sed unika havas en la praktiko ankaŭ la signifon "sen konsiderindaj komparaĵoj". Tiam pli kaj plej estas bone uzeblaj: pli unika = "kun malpli da konsiderindaj komparaĵoj", plej unika = "kun malplej da konsiderindaj komparaĵoj".

La kritiko kontraŭ tiaj kaj similaj esprimoj estas do malprava. Tia uzado estas nek erara, nek mallogika. Homoj bezonas uzi vortojn kiel perfekta kaj unika ne nur en absoluta senco, sed ankaŭ en relativa senco:

En li mi ĉiam vidis [...] modelon de laplejperfekta viro. IT22

Ŝia elparolado ne estis la plej perfekta, sed ĝi ankaŭ ne prezentis iajn tro gravajn dekliniĝojn. M 26

Ĉiuj naciaj lingvoj estas ja multege malpli perfektaj ol Esperanto. L2110

Ŝi jam bonege parolas nian lingvon, sed volas ankoraŭ pliperfektiĝi.

La plej sensencan bagatelon la tuta amaso de l' mondo baldaŭ akceptas, se ĝi nur estas en modo. OV 85

Tiu ĉi ekzemplero estas pli-malpli unika.

Hodiaŭ mi sentas min malpli sola ol hieraŭ.

Vortfarado

Plia = "kroma, aldona": Mi volas du pliajn aferojn.

Plie = "krome, aldone": Unu paro de manoj plie ne montriĝis superflua por revuo, kiu bezonis vastan kunlaboradon. M 65

Pleja = "plej granda": La pleja bono de la lingvo, estas ĝia facileco. Oni uzas plej antaŭ A-vorto aŭ E-vorto, kaj normale plej granda antaŭ la re- sponda O-vorto: plej bona, plej bone, plej granda bono. Pleja estas ebla, sed malofte uzata alternativo antaŭ O-vorto.

Pleje = "plej multe, plej ofte, plejparte, ĉefe": Por kia okupo vi sentas vin pleje kapabla kaj taŭga? M125 Ĉi tie ankaŭ simpla plej estus uzebla. Oni ĝin [= ŝian ĉapeton] nur malofte povis vidi sur tiu loko, kiun tiu ĉi vestaĵo pleje okupas ĉe aliaj homoj. BV13 Li verkis gramatikon kaj vort- aron, kiu pleje konsistas el vortoj unusilabaj. FK 248

Preskaŭ

Preskaŭ = "ne multe malpli ol, ne tute sed mankas nur malmulte, ne vere sed la diferenco estas tre malgranda". Preskaŭ staras kutime ĝuste antaŭ tio, kio ne plene validas, sed iafoje ĝi aperas en alia pozicio:

Pasis semajno, pasis preskaŭ du semajnoj. FA3 28 = Unue pasis sep tagoj, poste pasis iom malpli ol sep tagoj.

Preskaŭ la tuta financa pezo de nia afero kuŝas nun sur la ŝultroj de unu oferema amiko. OV163 Iomete kuŝas sur la ŝultroj de alia persono, sed tio estas nur malmulte.

Li rigardis la virinon, kiu staris antaŭ li, per rigardo atenta, preskaŭ esplora. M123 Ne vere esplora sed nur atenta, sed la diferenco estis tre malgranda.

Mi preskaŭ mortis de timo. ^49 Mi estis tre proksima al morto.

La arboj preskaŭ rompiĝas sub sia multego da fruktoj. Rt80

Marta ne donis eĉ la plej malgrandan atenton al la nekonata homo, ŝi preskaŭ lin ne vidis. M134

Estis jam preskaŭ noktomezo. M177 Nur malmulte da tempo restis ĝis noktomezo.

Ŝi estis ankoraŭ preskaŭ infano, delikata kaj malgrasa. FA3 45 Ŝi estis nur iomete pli aĝa ol infano.

De tiu obstina batalado ŝi ricevis nenion, aŭ preskaŭ nenion. M 53

Nun ŝia laboro estis ja preskaŭ finita. FA1175

Li estis malsana kaj preskaŭ sveninta. FA1217

Ŝia voĉo sonis tre afable, dolĉe, preskaŭ ame. M108

Preskaŭ ĉiun nokton ili havas balon. FA129

Ŝi preskaŭ ĉiam estis kun li. FA3 87

Li preskaŭ sen vivo estis pelata de la ondoj. FA191

Estis tie tiel lume, preskaŭ kiel dum la tago. M200

Ne konfuzu preskaŭ kun apenaŭ (§14.3.7). Ankaŭ preskaŭ kaj kvazaŭ (§14.3.12) estas similaj.

Tamen

Tamen = "malgraŭ tio, kontraŭe al tio". Tamen montras kontraston al jam esprimita afero:

Mi ne scias la lingvon hispanan, sed per helpo de vortaro hispana- germana mi tamen komprenis iom vian leteron. FE 34 Tamen = malgraŭ tio, ke mi ne scias la lingvon hispanan.

Mia onklo ne mortis per natura morto, sed li tamen ne mortigis sin mem. FE 39 Tamen = malgraŭ tio, ke li ne mortis per natura morto.

Kiel ajn facilanima kaj nekonstanta li estas, li tamen konas la mondon kaj la homojn. BV 38 Tamen = malgraŭ la facilanimeco kaj nekonstanteco.

De tiu tempo restis inter ni rilatoj se ne de amikeco, tamen almenaŭ de bona konateco. M 77 Tamen = malgraŭ la manko de amikeco. Ĉi tie estas draste mallongigitaj subfrazoj: ...rilatoj, kiuj, se ili ne estis rilatoj de amikeco, estis tamen almenaŭ rilatoj de bona konateco.

La lekanto sentis sin tiel feliĉa, kvazaŭ tiam estus grava festotago, kaj tamen tiam estis nur simpla lundo. FA1147 = ...kaj kontraŭe al tio, tiam estis nur simpla lundo.

Ofte la kontraston jam montras sed (§16.3). Tiam tamen ne estas necesa. Ĝi nur plifortigas la kontraston.

Ofte la malhelpaĵo estas esprimita per kvankam-frazo (§33.7). Ankaŭ tiam tamen ne estas necesa, sed povas helpi al klareco: Kvankam la pasintaj tagoj povis ŝin prepari al tia sorto, ĝi tamen estis surprizo. M111 Kvankam = "malgraŭ tio ke" (§12.3.6.6). Tamen = "malgraŭ tio". La vorteto kvankam enkondukas subfrazon, kiu montras malhelpaĵon. Tamen reprezentas antaŭe diritan malhelpaĵon.

Iuj uzas tamen kiel pozitivan respondvorton ĉe neaj demandoj (§22.4). 14.3.18. Tre

Tre = "en alta grado". Tre plifortigas la signifon de A-vortoj, E-vortoj, E- vortecaj vortetoj kaj verboj. Tre preskaŭ ĉiam staras antaŭ tio, kion ĝi pri- skribas kaj plifortigas.

A-vorto aŭ E-vorto

Plej ofte tre priskribas A-vorton aŭ E-vorton:

Li kantas tre belan kanton. FE40 La acideco de tiu ĉi vinagro estas tre malforta. FE 35 Via ago estas tre laŭdinda. FE 41

Tiu ĉi malfeliĉa infano devis du fojojn en ĉiu tago iri ĉerpi akvon en tre malproksima loko. FE13

Lia edzino estas tre laborema kaj ŝparema, sed ŝi estas ankaŭ tre babil- ema kaj kriema. FE 41

Ni ĉiuj kunvenis, por priparoli tre gravan aferon. FE 42

La alteco de tiu monto ne estas tre granda. FE 35

La pafado daŭris tre longe. FE40

Ŝi vidis unu sinjorinon, tre riĉe vestitan. FE19

"Tre volonte, mia bona," diris la bela knabino. FE15

"Estus tre bele," respondis la filino malĝentile, "ke mi iru al la fonto!" FE19 La frazo estas ironia. Efektive la filino opinias, ke tio tute ne estus bela afero.

Se temas ne pri alta grado, sed pri kvanto aŭ ofteco, oni uzu multe (§24.5): Ŝi etendis al la venintino la manon blankan, tre malgrasan, kun fingroj multe pikitaj de kudrilo. M106

E-vorteca vorteto

Iafoje tre povas priskribi E-vortecan vorteton. Praktike temas nur pri baldaŭ kaj iafoje tre mem:

Nu, pri tio ni tre baldaŭ konvinkiĝos! FA127

Mi estas tre tre seniluziigita, ke vi mensogis. La unua tre plifortigas la duan, kiu plifortigas seniluziigita. Tia ĉi ripetado aperas precipe en parola lingvaĵo.

Verbo

Tre povas ankaŭ doni pli fortan signifon al verbo:

Lia heroeco tre plaĉis al mi. FE 35

Sinjoro Petro kaj lia edzino tre amas miajn infanojn; mi ankaŭ tre amas iliajn (infanojn). FE18

Mi vin tre dankas. ^60

Ĉe verboj oni tamen pli ofte uzas multe (§24.5), kiu montras grandan kvanton aŭ oftecon: Mi multe dankas vin por via gastameco. ^80 Ŝi multe pensis pri tio. FA133

Ne tre, tre ne

Ne tre estas ofte uzata en speciala maniero por iel mildigi, aŭ por doni ironian nuancon. La efektiva senco estas "tute ne":

Mi estas sendato, kiu alportas al vi sciigojn verŝajne ne tre agrablajn. M 72 = ...verŝajne tute ne agrablajn.

La maloftega esprimo tre ne havas tute alian signifon. Ĝi montras plifortig- itan neon: La sunon kaj la belajn florojn li tre ne amis. FA146 = ...li forte/de- finitive ne amis.

Vortfarado

Treege estas pli forta varianto de tre: Mi nun treege bezonas monon. L152 Mi estas nun treege, treege okupita. L155

La formo trea estas teorie ebla por priskribi O-vorton: Ŝi havas trean multon da mono. En la praktiko oni tamen neniam uzas trea, sed diras ŝi havas tre grandan kvanton da mono, ŝi havas tre multe da mono. Iafoje oni povas renkonti la strangan formon *tre multo*, sed tre ja ne povas priskribi O-vorton. Oni diru tre multe tre granda kvanto.

14.3.19. Tro

Tro = "pli ol devus esti". Tro plifortigas la signifon de A-vortoj, E-vortoj, E- vortecaj vortetoj kaj verboj. Tro preskaŭ ĉiam staras antaŭ tio, kion ĝi pri- skribas kaj plifortigas:

La tro multa parolado lacigas lin. FE 40 Li parolis pli ol li devus.

La pordo estis tro malalta. FA3149 Ĝi devus esti pli alta.

Kiu tro multe deziras, nenion akiras. PE 628 Pli multe da deziro ol devus esti, aŭ pli multe ol sufiĉus.

Ŝvarcvalda horloĝo kun plumbaj peziloj faradis "tik-tak" kaj ĉiam iris tro frue. FA2120 Ĝi ĉiam montris horon pli fruan ol vere estis.

Mia ringo valoras tri kaj duonon da spesmiloj, sed vi donis al mi kvar. Mi sekve ricevis duonon da spesmilo tro multe. M192

Se sako tro pleniĝas, ĝi baldaŭ disŝiriĝas. PE885

Tro + klariga esprimo

Tro ofte aperas kun klariga esprimo, kiu montras, kiel estus, aŭ kio povus okazi, se la troeco ne ekzistus. La klariga esprimo povas esti subfrazo kun ke por ke. Tiaj subfrazoj havas normale ĉefverbon en U-formo, malofte en US-formo:

Ilian domon [...] oni [...] malkonstruis, ĉar ĝi estis tro kaduka, por ke oni povu lasi ĝin stari. FA3 23 Se la domo ne estus tiel kaduka, oni povus lasi ĝin stari.

Fariĝis vespero, kaj estis tro malproksime, por ke oni povu antaŭ plena noktiĝo atingi la urbon aŭ veni returne hejmen. FA114

Ŝi estis tro pia kaj senkulpa ke la sorĉa arto povu havi forton sur ŝi. FA1161

La aero tie estas ja multe tro peza, ke prudenta ekzistaĵo tie povu vivi. FA1127

La ideo de lingvo tutmonda estis tro altiranta, por ke la homoj tute rifuz-

■ ~ ■ ~ ■ OV 259

iĝus je ĝi.

La klariga esprimo povas ankaŭ esti por + I-verbo:

Estas tro mallume, por povi malproksime vidi, kaj tro multe da bruo en la domo, por povi ion aŭdi. BV 59 Se ne estus tiel mallume, oni povus mal- proksime vidi. Se ne estus tiom da bruo, oni povus ion aŭdi.

Ĝi ne estos tro malfacila por traduki. M127 Se ĝi estus pli malfacila, oni eble ne povus ĝin traduki.

Maltro, ne tro

Maltro = "malpli ol devus esti, malsufiĉe, ne sufiĉe": Karlo tro manĝas kaj maltro ekzercas sin. Ni havas maltro da manĝaĵoj.

Ne tro estas ofte uzata en speciala maniero. La efektiva senco estas maltro, ne sufiĉe. Oni uzas ne tro por iel mildigi la diron, aŭ por doni ironian nuancon: Li havas cerbon ne tro potencan. PE756 = ...cerbon ne sufiĉe potencan.

Memstara tro

Anstataŭ tro multe oni ofte uzas nur tro. Tiam tro povas roli O-vortece (§24.4), kaj povas esti priskribata de da-esprimo:

Tro da kuiristoj kaĉon difektas. PE433 = Tro multe da kuiristoj...

Vortfarado

Troa = "en tro granda kvanto, en tro alta grado". Oni uzas troa anstataŭ tro por priskribi O-vorton: Troa festeno estas veneno. PE 1076 Troa petolo estas danĝera por la kolo. PE 973 Li aĉetis troan multon da luksaĵoj. = ...tro multe da luksaĵoj. Iafoje oni vidas la formon *tro multo*, sed tro ne povas priskribi O-vorton. Oni diru troa multo, aŭ pli normale tro multe.

Troi = "esti troa": Troas mia am'! La verbo troi estas sufiĉe malofta, kaj aperas precipe en poezio k.s.

Troigi = 1. "ŝajnigi ke io estas pli granda, pli ampleksa, pli danĝera... ol ĝi vere estas": Vi troigas, mia kara. M152 Kiam ŝi rakontas pri siaj aventuroj, ŝi ĉiam troigas, eĉ ne duono estas vero. 2. "fari tiel ke io estu troa": Kiam li trinkas alkoholaĵojn, li ĉiam troigas, kaj fariĝas tute ebria.

15. O-vortecaj kaj A-vortecaj vortetoj

O-vortecaj vortetoj (aŭ O-ecaj vortetoj) rolas en frazo kvazaŭ ili estus O- vortoj (§4). Kelkaj el ili similas al personaj pronomoj (§11.1), ĉar ili ansta- taŭas ne nur O-vortojn, sed tutajn O-vortajn frazpartojn. Oni povas nomi ilin pronomecaj vortetoj. A-vortecaj vortetoj (aŭ A-ecaj vortetoj) rolas same kiel A-vortoj (§5). O-vorteca kaj A-vorteca frazroloj tamen ofte intermiksiĝas.

La tabelvortoj je U (§15.1) estas pronomecaj kaj A-vortecaj.

La tabelvortoj je O (§15.2) estas O-vortecaj kaj pronomecaj.

La tabelvortoj je A (§15.3) estas ĉefe A-vortecaj, sed iafoje pronomecaj.

La tabelvortoj je ES (§15.4) estas A-vortecaj.

La vorteto ambaŭ (§15.5) estas pronomeca kaj A-vorteca.

La liternomoj (§15.6) estas O-vortecaj.

O-vortecaj estas ankaŭ la personaj pronomoj (§11). A-vortecaj kaj O-vort- ecaj estas la nombraj vortetoj (§23). Krome la difina artikolo la (§9.1) estas iom A-vorteca.

15.1. Tabelvortoj je U

kiu Demandas pri la identeco de unu el pluraj kon-

ataj personoj, aĵoj aŭ aferoj.

tiu Montras unu certan el pluraj konataj personoj,

aĵoj aŭ aferoj.

iu Montras nekonatan aŭ nedifineblan individuan

personon, aĵon aŭ aferon.

ĉiu Montras unuope kaj senescepte la individuojn de

grupo da personoj, aĵoj aŭ aferoj.

neniu Neas la individuojn de grupo da personoj, aĵoj aŭ aferoj.

La tabelvortoj je U montras individuecon kaj identecon. Ili estas la plej bazaj el ĉiuj tabelvortoj (§13.1). La klarigoj de preskaŭ ĉiuj aliaj tabelvortoj estas en PMEG esprimataj per la U-tabelvortoj.

La tabelvortoj je U povas akcepti N-finaĵon, kaj J-finaĵon. Kun J-finaĵo ili montras plurajn individuojn.

La tabelvortoj je U povas roli A-vortece kiel rekta priskribo de O-vorto, ĉu persona O-vorto, ĉu aĵa, ĉu alispeca. Ili povas ankaŭ aperi memstare, kaj tiam oni ĉiam subkomprenas ian postan O-vorton, laŭ la kunteksto aŭ situacio. Se nenio en la kunteksto montras alian subkomprenaĵon, oni normale supozas, ke temas pri la vorto "persono(jn)".

La tabelvortoj je U estas difiniloj (§9). Tial oni ne povas uzi la (§9.1) kune kun ili.

Kiu

Kiu kuraĝas rajdi sur leono? FE 7 Demanda kiu. Kiu = kiu persono. Kiujpovas esti tiuj fremduloj? FA2 92 Demanda kiuj. Kiuj = kiuj personoj. Kiun daton ni havas hodiaŭ? FE12

Se vi scius, kiu li estas, vi lin pli estimus. FE 26 Kiu en demanda subfrazo. Jen estas la pomo, kiun mi trovis. FE6 Rilata kiu. Mi redonas al vi la monon, kiun vi pruntis al mi. FE14 Tio ĉi estis feino, kiu prenis sur sin la formon de malriĉa vilaĝa vir- ino. FE14

Ŝi prenis la plej belan arĝentan vazon, kiu estis en la loĝejo. FE19 El la kaldrono, en kiu sin trovas bolanta akvo, eliras vaporo. FE 25 Oni metis antaŭ mi manĝilaron, kiu konsistis el telero, kulero, tranĉilo, forko, glaseto por brando, glaso por vino kaj telertuketo. FE 34

Kiu okupas sin je mehaniko, estas mehanikisto, kaj kiu okupas sin je hemio, estas hemiisto. FE32 = Tiu, kiu okupas... Kiu rilatas al subkompren- ataj tiu.

Tiu

La alteco de tiu monto ne estas tre granda. FE35 Tiu montras individuan vidatan monton.

Tiu ĉi patrino varmege amis sian pli maljunan filinon. FE13

En tiu sama tempo ŝi havis teruran malamon kontraŭ la pli juna. FE13

Tiu ĉi urbo havas milionon da loĝantoj. FE14

Tiuj ĉi du amikoj promenas ĉiam duope. FE14

Tiuj estas miaj filinoj. Tiuj montras iujn el pluraj knabinoj.

Kiun el la libroj vi volas? - Mi volas tiun. Tiu montras unu el pluraj libroj.

Iafoje kiam ĉeestas rilata kiu-subfrazo, tiu povas esti forlasata: §33.4.3. Tiu(j) anstataŭ li, ŝi, ĝi ili

Kiam li, ŝi, ĝi ili (§11.5) povus esti miskomprenata, oni povas uzi tiu(j) kiel alternativon. Tiam li, ŝi, ĝi ili priparolas persono(j)n, kiu(j) en antaŭa frazo estis subjekto, dum tiu(j) priparolas alia(j)n persono(j)n en la antaŭa frazo:

Jakob alproksimiĝis al sia patro Isaak, kaj tiu lin palpis. Gn 27 Tiu = Isaak. Lin = Jakob.

Li rakontis al sia edzino pri la malnova domo kaj la maljuna viro kaj pri la stana soldato, kiun li sendis al tiu. FA2149 Tiu = la maljuna viro.

Laŭ la sama principo oni uzas ties (§15.4) anstataŭ lia, ŝia, ĝia ilia. Oni ankaŭ faras similan distingon per la vorteto ĉi (§14.1.2).

Tiu(j) anstataŭ ripeto de O-vorto

En iaj frazoj oni uzas tiu(j) anstataŭ difinita O-vorto. En tiaj frazoj oni jam uzis ian O-vorton, kaj volas ĝin ripeti kun distinga priskribo, kiu ne estas A- vorto, sed O-vorto kun rolvorteto. Anstataŭ ripeti la O-vorton oni uzas tiu(j):

Estas neniu pli fidela koro en la mondo ol tiu de Alfred!BV10 = ...ol la koro de Alfred! Tiu anstataŭas la koro.

Ĉu vipreferas la hajkojn de Buson aŭ tiujn de Issa? = ...aŭ la hajkojn de Issa?

Ili loĝas jen en tiu ĉi domo, jen en tiu sur la monteto. = ...jen en la domo sur la monteto.

Se la distinga priskribo estas A-vorto, oni ne uzas tiu(j), sed simple forlasas la O-vorton: Estas neniu pli fidela koro en la mondo ol la lia [koro]. Ĉu vi preferas la verdan teon aŭ la nigran [teon].

Iu

Subite li aŭdis, ke iu alrajdas de la vojo al la domo. FA115 Iu = "iu per- sono, persono nekonata".

Estis jam ĉirkaŭ vespero, kiam li vekiĝis per tio, ke iu lin skuis. FA1217

Ĝi amis ilin tiel, kiel ĝi neniam antaŭe iun amis. FA2 40

Ili ja ne sciis, ke li estas iu alia ol efektiva porkopaŝtisto. FA218

Ĉiufoje, kiam iu malpli altranga ekparolis al li aŭ kuraĝis demandi lin pri io, li respondadis nenion krom "P!". FA2 25

Iu estas uzata preskaŭ nur memstare. Povas aperi aliaj rektaj priskriboj, sed la priskribata O-vorto estas normale nur subkomprenata. Se la O-vorto ja aperas, oni plej ofte forlasas iu, ĉar la nedifinitecon montras sufiĉe bone la manko de difinilo (§9.1.2). Sed oni ja povas uzi iu kune kun O-vorto, se oni volas aparte emfazi la nedifinitecon:

Ĉiu ŝanĝo postulus de la lernantoj iun aldonan laboron, iun tuŝon de la jam akirita alkutimiĝo. L1245

Mi faros miraklojn, kiuj neniam ekzistis sur la tuta tero nek ĉe iuj gentoj. Er 34

Iu iom similas al individueca aŭ duondifina unu (§23.1.3). Anstataŭ iuj oni povas ankaŭ uzi kelkaj (§24.2), se la ideo de kvanto aŭ nombro estas pli grava.

En maloftegaj okazoj iu povas aperi kvazaŭ ordinara O-vorto same kiel io (§15.2).

Ĉiu

Ĉiu(j) estas ĉiam multe-nombra laŭsence, sed oni tamen faras distingon inter

ĉiu kaj ĉiuj.

Oni uzas ĉiu, se oni konsideras la individuojn aparte.

Oni uzas ĉiuj, se oni pensas pri la tuta grupo kune.

Iafoje tiu distingo ne estas grava, sed alifoje la diferenco estas granda:

Por ĉiu tago mi ricevas kvin frankojn. FE14 = Por ĉiu aparta tago...

Ĉiu amas ordinare personon, kiu estas simila al li. FE13 = Ĉiu aparta homo amas...

Al ĉiu el la infanoj mi donispo tri pomoj. FE14 = Al ĉiu aparta infano...

La hundo [...] havas du okulojn, el kiuj ĉiu estas tiel granda, kiel ronda turo. FA16 Ĉiu aparta okulo estas tiel granda.

Ne ĉiu kreskaĵo estas manĝebla. FE 41 Aldono de J-finaĵo ne farus multe da diferenco ĉi tie.

Kvinope ili sin ĵetis sur min, sed mi venkis ĉiujn kvin atakantojn. FE14 = ...mi venkis la tutan grupon. Ĉi tie J estas necesa, ĉar oni mencias la nombron kvin. Sed oni povus alternative diri: ...mi venkis ĉiun el la kvin atakantoj. Sed tiam oni ne parolas pri unu batalo kontraŭ tuta grupo, sed pri kvin pli-malpli apartaj bataloj.

Post la kurado ĉiuj estis terure lacaj. Oni parolas pri la tuta grupo de kurintoj. Oni ankaŭ povas diri: ...ĉiu estis terure laca.

El ĉiuj miaj infanoj Ernesto estas la plej juna. FE10 = El la tuta grupo de miaj infanoj...

Nun mi legas, vi legas kaj li legas; ni ĉiuj legas. FE 20 Ni estas multe- nombra vorto. Tial ĉiuj nepre devas havi J.

Neniu

Memstara neniu aperas kutime sen J-finaĵo:

La tempon venontan neniu ankoraŭ konas. FE 22 Neniu = neniu persono.

En la salono estis neniu krom li kaj lia fianĉino. FE 26

Mi konas neniun en tiu ĉi urbo. FE 28

Neniu, krom la reĝo, havas la permeson venadi al ŝi. FA18 Ankaŭ kun posta O-vorto oni normale uzas neniu sen J:

Neniu libro estas tiel konata en la tuta civilizita mondo, kiel la Biblio. OV 51

Ŝi ne vidis eĉ la ĉielon, ĉar ĝi estis kovrita de nuboj kaj neniu stelo en ĝi brilis. M17

Ho ve, nun mi plu havas neniun ĉevalon! FA114

Oni povas tamen uzi neniuj, se oni volas iel montri kontraston kun la ideo "pli ol unu", sed tion oni faras normale nur kiam sekvas O-vorto:

Ĉe la fenestro restis plu neniujfloroj. FA134 Antaŭe estis tie multaj floroj.

Diferenco inter tabelvortoj je A kaj U

La tabelvortoj je A montras econ aŭ specon, dum tabelvortoj je U montras identecon. Ĉe kia/kiu kaj tia/tiu la diferenco normale estas klara. Ĉe ia/iu, ĉia/ĉiu kaj nenia/neniu estas iafoje nur malgranda diferenco:

Kia homo li estas? Oni volas karakterizon de la homo.

Kiu homo li estas? Oni volas ekz. la nomon de la homo por ekscii lian identecon.

Tia opinio estas tute erara. LR119 Ĉiuj opinioj de tiu speco estas eraraj.

Tiu opinio estas tute erara. La diskutata opinio estas erara. Aliaj similaj opinioj eble estas ĝustaj.

Ni devas enloĝiĝi en ia hotelo. OV562 = ...en hotelo de iu el la diversaj specoj de hoteloj.

Ni devas enloĝiĝi en iu hotelo. = ...en iu el la diversaj individuaj hoteloj, kiuj troviĝas ĉi tie. Normale oni simple forlasas iu en tia frazo.

Ofte la diferenco inter U kaj A respondas al uzo kaj neuzo de la:

Ĉu vi vidis la ĉambriston aŭ la kuiriston? - Neniun serviston mi vidis. La demandanto interesiĝas pri du konataj individuoj. La respondanto ne vidis iun el tiuj du individuoj.

Ĉu vi vidis ĉambriston aŭ kuiriston? - Nenian serviston mi vidis. La de- mandanto interesiĝas pri du specoj de servistoj. La respondanto ne vidis serviston, ĉu de ĉambrista speco, ĉu de kuirista speco, ĉu de alia speco.

Oni povus tamen en ambaŭ okazoj uzi nenian en la respondo, ĉar se oni eĉ ne vidis ian specon de servisto, tiam oni ja ankaŭ ne vidis iun individuon. Kaj oni povus ankaŭ uzi neniun en ambaŭ respondoj, ĉar se oni vidis neniun individuon, oni ja ankaŭ vidis nenian. La diferenco inter tabelvortoj je A kaj U ne ĉiam estas grava. Iafoje oni povas elekti laŭplaĉe sen grava diferenco.

Diferenco inter tabelvortoj je U kaj O

La tabelvortoj je O estas memstaraj frazpartoj. Ili ne povas priskribi O- vorton. Ili respondas al U-tabelvorto + afero (objekto/aĵo...):

Kio estas tio? = Kiu afero estas tiu afero?

Tio estas speco de meblo. = Tiu afero estas speco de meblo.

Ĉio restis kiel antaŭe. = Ĉiu afero restis kiel antaŭe.

Kion bonan vi trovis tie? = Kiujn bonajn aferojn vi trovis tie?

Nenion interesan mi trovis. = Neniun interesan aferon mi trovis.

La tabelvortoj je U normale priskribas O-vorton, sed la O-vorto povas esti subkomprenata. Se nenio en la kunteksto montras alie, oni supozas, ke temas pri persono(j):

Kiu libro estas via? ^ Kiu estas via?

Tiu seĝo ŝajnas bona. ^ Tiu ŝajnas bona.

Ĉiu homo devas pensi mem. ^ Ĉiu devas pensi mem.

Kiu persono venis? ^ Kiu venis?

Ĉu estas iu [persono] en la kuirejo? - Jes, Paŭlo estas tie.

Jen kelkaj bonaj libroj. Kiun [libron] vi volas legi? - Mi volas tiun [libron].

Ĉu vi havas krajonon? - Neniun [krajonon] mi havas.

15.2. Tabelvortoj je O

kio kiu afero, kia afero tio tiu afero, tia afero

io iu afero, ia afero

ĉio ĉiu afero, ĉia afero nenio neniu afero, nenia afero

La tabelvortoj je O montras aferon, kiun oni ne povas precize nomi per O- vorto. Ĉi tie la ĝenerala vorto "afero" estas uzata kiel klarigo, sed la signifo estas eĉ pli ĝenerala. La tabelvortoj je O estas uzataj ankaŭ por reprezenti ion abstraktan, kion oni esprimis per tuta frazo.

Legu pri la diferenco inter tabelvortoj je O kaj tabelvortoj je U en §15.1.

La tabelvortoj je O povas ricevi N-finaĵon, sed normale ili ne ricevas J-fin- aĵon, ĉar ili esprimas ĝeneralan tuton.

Rektaj priskriboj de tabelvortoj je O staras ĉiam post la tabelvorto: io bona, kion novan, ĉio grava k.s.

Kio

Kio brulas? FE31 = Kia/kiu afero brulas? Demanda kio. Kion Dio kreis en la sesa tago? FE12 De kio tio ĉi venas, mia filino? FE17 Kio estis liaj lastaj vortoj? Rt 48

Nu, kion mirindan vi trovis? Nu, kio venis al vi en la kapon? ^77 Kion vi havis, por diri al mi? Rt5

Kio do li estas laŭ via opinio? ^92 Kiam kio rilatas al homo, ĝi normale demandas pri la profesio, la socia rolo aŭ simile, sed ne pri la nomo.

Mi neniel povas kompreni, kion vi parolas. FE 28 Li demandis ŝin, kion ŝi faras tie ĉi tute sola kaj pro kio ŝi ploras. FE 21 Mi de teruro ne sciis, kion fari. FE 38 Demanda kio en mallongigita sub- frazo. = ...ne sciis, kion mi faru.

"Kion mi vidas!" diris ŝia patrino kun grandega miro. "Ŝajnas al mi, ke el ŝia buŝo elsaltas perloj kaj diamantoj." FE17 Duone ekkria, duone de- manda kio.

Ho, Dio! kion vi faras! FE 26

La malfeliĉa infano rakontis al ŝi naive ĉion, kio okazis al ŝi. FE17 Rilata kio. Kio reprezentas la vorton ĉion en la ĉeffrazo. Mi volas, ke tio, kion mi diris, estu vera. FE 24 Ŝi estas ĉio, kio restis al mi sur la tero. M 31

La sola, kion ili deziras, estas nur ke oni lasu ilin trankvile vivi. OV 370 Ili estis forte lacaj, pri kio certe neniu miros. FA2107

Li tuj faris, kion mi volis. FE31 Kion rilatas al subkomprenita tio: ...faris tion, kion mi volis.

Ili ne havas, kion manĝi, ili ne havas, per kio hejti la fornon. M102 = Ili ne havas ion, kion ili povus manĝi, ili ne havas ion, per kio ili povus hejti la fornon.

Kio pri mia frato? = Kio estas pri mia frato? Kio okazis/okazos/okazu pri mia frato?

Absoluta kio

Zamenhof uzis komence kio(n) en malpreciza E-vorteca rolo, kiu ne estas klarigebla per ordinaraj reguloj. Nun oni povas iafoje uzi tiajn frazojn kiel fiksitajn esprimojn, sed normale oni esprimu sin per aliaj vortoj:

"Kio tuŝas mian foreston hodiaŭ vespere, mia kara," [...] "la malfeliĉo estis tute sur mia flanko." BV57 = Kiam temaspri mia foresto...

Kio ĝi min interesas? ^30 = Kiel ĝi min interesas?

Kion ni estas kulpaj? Rt14 = Ĉu vere ni estas kulpaj? Pri kio ni estas kulpaj?

Tio

Mi pagos al ŝi por tio ĉi! FE21 = ...por tiu ĉi afero. Tio montras ion okaz- intan aŭ okazantan.

Tio ĉi estis jam ne simpla pluvo, sedpluvego. FE 38 Tio montras la veteron.

Tio tiel kortuŝis la soldaton, ke li estis preta plori. FA1157 Tio montras ion okazintan.

Tio ĉi estis feino. FE15

Ia figuro staris antaŭ lia lito, tio estis la fantomo de lia mortinta edz- ino. FA314

La esperantismo celas nur al tio, ke ia taŭga kaj vivipova komprenilo inter la popoloj ekzistu. OV 382

La floroj mallevis siajn kapojn pro tio, ke ili estis lacaj de la nokta danc- ado. FA133

La reĝido, kiu vidis, ke el ŝia buŝo eliris kelke da perloj kaj kelke da diamantoj, petis ŝin, ke ŝi diru al li, de kie tio ĉi venas. FE 23

Antaŭ ol mi transiros al la klarigo de tio, kiel mi solvis la supre diritajn problemojn, mi devas peti la leganton mediti iom pri la signifo de tiuj ĉi problemoj. FK 232

Ĉu mi iam revenos al mia pro jekto aŭ ne - tion mi nun ne povas antaŭ- vidi. L2 201

La pli juna filino, kiu estis la plena portreto de sia patro laŭ sia boneco kaj honesteco, estis krom tio unu el la plej belaj knabinoj, kiujn oni povis trovi. FE11

Certe, mi alportis arĝentan vazon speciale por tio, por doni trinki al tiu ĉi sinjor ino! FE19

Ne estas vera eĉ duono de tio, kion ili diras. ^78

Por ĉiu tago mi ricevas kvin frankojn, sed por la hodiaŭa tago mi ricevis duoblan pagon, t. e. (= tio estas) dek frankojn. FE14 Tio estas enkondukas draste mallongigitan frazon: ...tio estas: mi ricevis dekfrankojn.

Iafoje kiam ĉeestas rilata kio-subfrazo, tio povas esti forlasata: §33.4.3. Tio kaj ĝi

Iafoje oni povas heziti inter tio kaj ĝi (§11.5). Normale oni uzas tio pri io nedifinita, kion oni ne povas aŭ volas nomi per preciza O-vorto. Nepre oni uzu tio por reprezenti ion, kio estis esprimita per tuta frazo. Oni uzas ĝi por io difinita, kiun oni antaŭe esprimis per O-vorto, kaj kion oni povus ripeti per la sama O-vorto kun la aŭ alia difinilo:

Ŝi rakontis belan fabelon. Tio estis tre amuza. Amuza estis tio, ke ŝi rak- ontis fabelon. Tio reprezentas la tutan antaŭan frazon.

Ŝi rakontis belan fabelon. Ĝi estis tre amuza. Amuza estis la fabelo. Ĝi reprezentas la frazparton la (bela) fabelo.

Ĉu tio estis vi, kiu tusis, Janjo? M193 La parolanto aŭdis sonon nesciante, kio kaŭzis ĝin. Tio do reprezentas malfacile difineblan aferon.

Mi aŭdis, ke branĉo rompiĝas. Ĉu ankaŭ vi aŭdis tion.

Mi aŭdis strangan sonon. Ĉu ankaŭ vi aŭdis ĝin? Zamenhof iafoje uzis ĝi, kiam oni nuntempe preferas tio: §11.5.

Io

Io okazis! FA2 92 = Ia afero okazis.

Neniu ion sciis pri la maniero de ĝia pretigado. FA3126

Mi havas ion por diri al vi, Hermano. Rt 39

Gerda denove varmiĝis kaj ricevis ion por manĝi kaj por trinki. FA2 71

Nur tiu ne eraras, kiu neniam ion faras. PE 551

Kiam vi ekparolis, ni atendis aŭdi ion novan, sed baldaŭ ni vidis, ke ni trompiĝis. FE 40

Saĝulo scias ion, sed neniu scias ĉion. PE 992

Tiam oni devas almenaŭ per io kovri, ekzemple per tapiŝeto. ^81

Ĉio

Li faris ĉion per la dek fingroj de siaj manoj. FE12

Ŝia fratino en ĉio estas kulpa. FE 21

La reĝido konsideris, ke tia kapablo havas pli grandan indon, ol ĉio, kion oni povus doni dote al alia fraŭlino. FE 23

Ne ĉio utilas, kio brilas. PE 87

Ĉio estis mensogo! Rt34

Ne ĉio brilanta estas diamanto. PE 87

Cio tio

Oni uzas kutime ĉio (ĉi) tio anstataŭ ĉiuj (ĉi) tiuj aferoj (aŭ anstataŭ ĉiom de [ĉi] tio), kvankam tio estas gramatike iom stranga. Normale du O-vortoj aŭ du tabelvortoj je O ne povas tiel priskribi unu la alian:

Geografio, universala historio, historio de la pola literaturo... iam mi lernis ĉion ĉi tion. M 32

Ŝi parolis ĉion tion ĉi kiel monologon. BV 41

Sciu do, ke ĉio tio, kio ĉiutage estas alportata al vi de la gazetoj sub la laŭta nomo de "novaj lingvoj internaciaj ", estas nur projektoj. FK 283

Anstataŭ ĉio tio ĉi oni povas ankaŭ uzi ĉio ĉi ĉi ĉio (§14.1.2). Nenio

La nokto estis tiel malluma, ke ni nenion povis vidi eĉ antaŭ nia

FE 33

nazo.

En la eldiritaj vortoj ŝi aŭdis nenion krom moka maljustaĵo. M 205

La postulo de la mastrino de la informa oficejo havis en si nenion, kio povus esti rigardata kiel ofenda. M 26

Nenio armis min kontraŭ malriĉeco, nenio instruis min labori. M 88

Unuj diris absolute nenion, aliaj diris tro multe. FA319

Li estis homo de gaja, pri nenio zorganta vivo. M 45

En la domo estas jam nenio por manĝi. M19

Por meti finon al tiu ĉi akra korespondado, mi decidis paroli jam plu nenion pli pri tiu ĉi temo. L168

Ekzistas nenio certa sur la tero, krom tio, kion la homo posedas en sia propra brusto kaj kapo. M15

Nenio = "io senvalora aŭ malgrava"

Ofte nenio estas uzata figure pri senvaloraĵo, malgravaĵo aŭ neglekteblaĵo:

Miaj scioj en la regiono de la sciencoj naturaj estas tiel supraĵaj, ke ili estas preskaŭ nenio. M 59

En komparo kun tio la korpa sufero estis nenio. FA1172

Kiu havas nenion, estas nenio. PE15

Kulo nenion valoras, sed ĝia piko doloras. PE1019

Tabelvortoj je O kun J-finaĵo

Normale tabelvortoj je O ne akceptas J-finaĵon, ĉar ili esprimas ĝeneralan nenombreblan tuton. Sed iuj tamen uzas iafoje la formojn tioj kaj kioj por paroli pri pluraj apartaj aferoj (nepersonaj):

Oni ŝtelis la monon kaj la kasisto malaperis: Tioj (= tio kaj tio) tre mal- faciligas la situacion. Ĉi tie simpla tio estas ebla, sed tiam oni prezentas la du malfeliĉaĵojn (la ŝtelon kaj la malaperon) kiel unu solan pro- blemon.

Kioj estas viaj devoj?

En tiaj frazoj tiuj ili ofte ne estas taŭgaj, ĉar ili pensigas pri personoj. Oni povus uzi tiuj problemoj, tiuj du cirkonstancoj, kiuj agoj aŭ ion similan, sed tio devigas trovi ian taŭgan O-vorton, kio ne ĉiam estas facila kaj en iaj okazoj nur ĝena. Uzo de tioj kaj kioj estas ofte tute logika elturniĝo, se oni volas prezenti plurajn ne precize nomeblajn aferojn kiel apartajn. Sed tia uzo de J-finaĵo post tabelvorto je O estas netradicia kaj ankoraŭ nekutima.

Kiel ordinaraj O-vortoj

Iafoje, tre malofte, oni uzas tabelvortojn je O kiel ordinarajn O-vortojn. La plej ofta okazo estas io uzata ne por iu afero, sed por afero (kun nuanco de nedifinebleco). En tia uzo la tabelvortoj je O kapablas ricevi J-finaĵon, artikolon, antaŭmetitajn priskribojn k.t.p.:

Sed kio estis la aldona io, pri kiu vi parolis? FA3130 = ...la aldona afero, pri kiu... Oni uzas ĉi tie kiu rilate al io, ĉar io ne estas ordinara tabelvorto plu.

Lia potenco konsistas el diversaj ioj, el kiuj ĉiu aparte per si mem estas ne grava, sed ĉiuj kune donas al li grandan forton. LR89 = ...el diversaj nedifineblaj aferoj...

Se iu ion okupas [...], tiam en tiu momento la io estas okupata de la iu. LR 91 Ĉi tie ankaŭ iu estas uzata kiel ordinara O-vorto kun la.

Vortfarado

Neniaĵo = "afero simila al nenio, senvaloraĵo": Viaj kontraŭuloj fariĝos neniaĵo kaj pereos. Jes 41

Nenieco = "eco esti kiel nenio, neekzistado": Ĉu vi pensas, ke de la brako de la redonanto vi savos vin en la dezerta regno de la neni- eco? Rt130 (~ Ĉu vi pensas, ke vi eskapos de Dio post la morto?)

Neniigi, neniiĝi = "igi nenio, detrui, iĝi nenio, detruiĝi": Mi neniigos vin, kaj vi ne plu ekzistos. ^26 Kie ne estas konsilo, tie la entreprenoj neni- iĝas. SS15 La ĉielo disneniiĝos kiel fumo. Jes 51

En la ĉi-antaŭaj kunmetaĵoj oni forigis parton de tabelvorto. Tion oni normale ne povas fari (§13.2). Principe oni devus uzi nenioaĵo, nenioeco, nenioigi kaj nenioiĝi, sed tiuj teorie pli regulaj formoj apenaŭ uziĝas prak- tike. La principe neregulaj formoj estas tradiciaj, akceptitaj esprimoj, kiujn oni plu povas uzi, sed oni ne provu fari novajn similajn vortojn. Komparu kun la simila kunmetaĵo tiaĵo (§15.3).

15.3. Tabelvortoj je A

kia de kiu speco, havanta kiun econ

tia de tiu speco, havanta tiun econ

ia de iu speco, havanta iun econ

ĉia de ĉiu speco, havanta ĉiun econ

nenia de neniu speco, havanta neniun econ

La tabelvortoj je A rolas A-vortece kaj priskribas la samajn specojn de vortoj kiel A-vortoj (§5). Ili ricevas J-finaĵon kaj N-finaĵon laŭ la samaj reguloj kiel A-vortoj. Sed tabelvortoj je A montras ĉiam ecojn kaj specojn, dum vortoj kun vera A-finaĵo povas havi multe pli variajn signifojn (§37.2.2).

La tabelvortoj je A estas difiniloj (§9). Tial oni ne povas uzi la (§9.1) kune kun ili.

Legu pri la diferenco inter tabelvortoj je A kaj tabelvortoj je U en §15.1. Kia

Kia li estas? Ĉu li estas maljuna aŭ juna? ^39 Demanda kia.

Kia supo ĝi estas? Vi simple akvon enverŝis en la tason. ^27

Kian aĝon vi havas? M155

Kia estas via nomo? FA156 Aŭ: Kiu [el ĉiuj nomoj] estas via nomo? Aŭ pli ofte: Kio estas via nomo? Zamenhof uzis ankaŭ: Kiel estas via nomo? Rz63 Plej ofte oni tamen diras: Kiel vi nomiĝas?

Ni ŝajnigu, kvazaŭ ni tute ne scias, kia homo li estas. ^32 Kia en de- manda subfrazo.

Ŝi sentis, kian por ŝi nefavoran impreson ŝia ludado faris sur la vir- ino. M 28

Kia ĝoja festo! FE10 Ekkria kia.

Kia bela persono ŝi estas! kiaj okuloj! kiaj haroj! staturo de reĝino! M 46

Kian belan sabron kaj grandan tornistron vi havas! FA15

Kia estas via laboro, tia estas via valoro. PE 851 Rilata kia.

Nun konfirmiĝis do lia opinio, ke ŝi ne estas tia, kia devas esti re- ĝino. FA1174

Tiu ĉambro havis ŝajnon de saloneto; sed en efektiveco ĝi estis komerc- ejo tia sama, kiaj estas ĉiuj aliaj komercejoj. M 20

La bildo ne estis tia, kiajn oni ordinare vidas, ne, ĝi havis en si vivon. FA1191

Se post tia (tia) sama ne sekvas tuta frazo (kun ĉefverbo), sed sola fraz- parto, tiam oni ne uzas kia, sed komparan kiel (§20.1.1): Ĝia uzado estas tia

sama kiel en la aliaj lingvoj. FE 27 La virineto de maro vidis, ke ŝi havas

korpon tian kiel ili. FA1105

Tia

Dio gardu! mi estas tute moderna, kaj tia oni devas esti. FA3 50 Tia montras la antaŭe diritan econ.

Mi ne apartenas al tiaj personoj. M 85 Tia montras ion antaŭe diritan.

Be! li staris senhelpe, tian respondon li ne atendis. FA3 97

Estis tia ventego, ke la tegoloj de flugis de la tegmentoj. FA177 Tia almontras la postan ke-frazon.

Mi havas tian senton kvazaŭ mi kisus mian patrinon! FA2 26 Tia almontras la postan kvazaŭ-frazon.

Restu ĉiam tia, kia vi estas! FA3 60 Tia almontras la postan kia-frazon.

La arbo de la suno estis belega arbo tia, kian ni neniam vidis. FA3114

Tie estis tia izoliteco, kiun ŝi neniam antaŭe spertis. FA1163 Tia almontras la postan kiu-frazon.

Mi ĝojas, ke vi havas tian saman opinion, kiel mi. ^59 Tia almontras la postan kiel-komparon.

Ne skribu al mi tiajn longajn leterojn. FE18 Tiajn difinas la tutan fraz- parton longajn leterojn. Oni povus ankaŭ uzi tiel, kiu priskribus nur la A-vorton longajn. La signifodiferenco estas tre malgranda.

Al tiuj ĉi prefiksoj kaj sufiksoj estas donita la signifo de memstaraj vortoj, kaj kiel tiaj ili estas lokitaj en la vortaro. FK233 Tiaj = memstaraj vortoj.

Ne, tio ĉi estas jam tro ... Tia aroganteco!^75 = ...Tia aroganteco estas neakceptebla! (aŭ simile). En tia ekkria uzo oni pli ofte uzas kia (§32.1).

Iafoje kiam ĉeestas rilata kia-subfrazo, tia povas esti forlasata: §33.4.3. Ia

Via vino estas nur ia abomena acidaĵo. FE 35

Ni ne povis atingi ian rezultaton. FE 42

Ili kuradas tien kaj reen, kvazaŭ ili havus ian laboron. FA2153

En la pordega arkaĵo staris ankoraŭ Aleĉjo kaj interparolis mallaŭte kun ia juna viro. M172

Ib en timego elsaltis sur la teron kaj kuris ian distancon. FA3 88

Ne ekzistas homo, kiu ne havus iajn pekojn.

Pri talento mi neniam aŭdis, ke vi ian havas. M156

Ĉia

Maldiligenteco estas la radiko de ĉia malbono. FA3122

Ĉia dono estas bono. PE 351

Ŝi meritis ĉian laŭdon. FA182

En ĉia okazo la artikoloj devas ĉiam esti subskribitaj per plena nomo kaj adreso. OV 98

La plej granda parto de la publiko estas tute indiferenta por ĉia nova afero. OV 85

La cikonio-patro alflugadis ĉiutage kun bongustaj ranoj, malgrandaj serpentoj kaj ĉiaj troveblaj frandaĵoj por cikonioj. FA1207

Nenia

Nenia Dio ekzistas! Rt127

Nenia konstruo povas esti sen bruo. PE 327

Pli da mono ŝi ne havis, kaj laborenspezon ŝi havis nenian. M178

- Ĉu ekzistas nenia loko en la mondo, kie mi povus ion ellerni? Diru al mi, sinjoro, diru, diru! [...] - mi konas nenian tian lokon. M137

Nenia dancistino povos flirtadi tiel gracie kiel vi. FA195

Kun la malnova domo ili volas havi neniajn rilatojn. FA2143

Vortfarado

Tiaĵo = "tia aĵo, afero tia": Mi ne ŝatas tiaĵojn. Principe oni devus uzi tiaaĵo anstataŭ tiaĵo. Pri tiaj principe neregulaj kunmetaĵoj vidu ĉi-antaŭe ĉe tabelvortoj je O (§15.2), kaj ankaŭ ĉe la klarigoj pri tabelvortaj post- partoj kaj ordinaraj finaĵoj (§13.2).

15.4. Tabelvortoj je ES

kies (la)... de kiu(j) ties (la)... de tiu(j) ies (la)... de iu

ĉies (la)... de ĉiu(j) nenies (la)... de neniu

La tabelvortoj je ES ĉiam enhavas la signifon de la rolvorteto de, sed de havas plurajn signifojn (§12.3.2). El tiuj signifoj, la ES-vortoj havas ĉefe posedan apartenan signifon, sed ili povas ankaŭ montri sencan objekton sencan subjekton. La ES-vortoj havas do la samajn specojn de signifoj kiel la posedaj pronomoj (§11.2).

ES-vorto, kiu estas rekta priskribo, aldonas difinitan signifon al sia fraz- parto. ES-vortoj do estas difiniloj (§9) - same kiel la posedaj pronomoj - kaj oni ne povas uzi la (§9.1) kune kun ili. Se oni anstataŭigas ES-vorton per de-esprimo, oni normale devas aldoni la.

Same kiel posedaj pronomoj la ES-vortoj staras antaŭ la priskribata afero, dum samsignifa de-esprimo devas stari poste. Ĝuste tio estas la kialo, ke la ES-vortoj ekzistas, ĉar kelkaj specoj de frazoj funkcias pli bone, se poseda esprimo povas stari antaŭ la posedata afero (§33.4.1.3).

ES-vortoj ne povas ricevi J-finaĵon aŭ N-finaĵon. Kies

Kies tombo tio ĉi estas? H147 = La tombo de kiu (persono) tio ĉi estas? Demanda kies.

Kies filino vi estas? ^24

- Sinjoro, kies tiuj ĉi soldatoj? - De la norvego. H119 = ...de kiu (persono) estas tiuj ĉi soldatoj?... Mallongigita demando. La ĉefverbo mankas.

Mi efektive ne scias, kies kulpo ĝi estas. M105 Kies en demanda subfrazo.

Scias la kato, kies lardon ĝi manĝis. PE 314

La vidvino ekvidis virinon, [...] kies vizaĝon ŝi en la krepusko ne rekonis, sed kies mallonga jupo [...] montris, ke ŝi estas virino popolamasa. M10 Rilataj kies.

Ŝi [...] levis la rigardon kaj la manojn al la peco da ĉielo, kies malluma kaj profunda fono brilis per steloj. M 94

Al Delfoj! kie troviĝas centoj da lokoj, ĉe kies nomo la koro ekbatas per vojaĝdeziro. FA1225

Nek al ni, nek al iu alia venis en la kapon diri, ke ĝi estas ia ennovaĵo, pri kies akceptado aŭ neakceptado oni devas konsiliĝi. OV102 Kies montras sencan objekton: kies akceptado ^ la akceptado de kio ^ la akceptado de ia ennovaĵo ^ oni akceptus ian ennovaĵon.

Ties

Ties ne estas tre multe uzata. Normale oni preferas posedajn pronomojn (lia, ŝia, ĝia ilia). Ties estas uzata ĉefe por almontri antaŭan subfrazon, aŭ kunlabore kun kies:

Kiu eĉ nur gratetos al li la haŭton aŭ difektos al li eĉ unu haron, ties karnon mi disŝiros je pecoj kaj donos ĝin kiel manĝon al malsataj vulturoj! Rt121 Ties montras la subjekton de la antaŭa kiu-frazo.

Kies gasto mi estas, ties feston mi festas. PE1187 Ties almontras la antaŭan kies.

Ties estas ankaŭ uzebla por fari distingon inter malsamaj personoj aŭ aferoj. Tiam prefere tio, kio antaŭe aperis kiel subjekto, estu reprezentata de lia, ŝia, ĝia ilia, dum alia persono, aĵo aŭ grupo estu reprezentata per ties:

La infano ludis kun sia pupo, kiam subite ties kapo frakasiĝis. Ties montras, ke temas pri la kapo de la pupo. Se estus la kapo de la infano, oni dirus ĝia kapo, lia kapo aŭ ŝia kapo.

Ies

Ies estas kutime uzata nur pri unu nekonata persono (ne pri aĵoj, nek pri pluraj aferoj aŭ personoj):

Kiu ĝojas pri ies malfeliĉo, tiu ne restos sen puno. SS17 = ...pri la mal- feliĉo de iu persono...

Ĉu vi ne scias, ke ĉiun tagon estas ies tago de naskiĝo? BV 9

En la sama momento ŝi sentis, ke ies forta mano ŝin kaptas. FA3 45

Ĉies

Ĉies estas kutime uzata nur pri personoj, ne pri aĵoj:

Tio estis la koro de riĉa fama viro, kies nomo estis sur ĉies lipoj. FA1131 = ...sur la lipoj de ĉiujpersonoj.

Ĉies okuloj kun teruro deturniĝis de tiu homo. Rt126

Klopodi pri ĉies favoro estas pleje malsaĝa laboro. PE 343

Nenies

Nenies estas kutime uzata nur pri personoj, ne pri aĵoj:

Memoru, ke Esperanto estas nenies propraĵo. OV 388 = ...ke Esperanto estas la propraĵo de neniu persono.

Mi estas nun tre kontenta, ĉar mi havas mian panon kaj bezonas jam nenies helpon. L1114 Nenies montras sencan subjekton. = ...mi bezonas jam helpon fare de neniu persono.

Nenies opinion mi akceptas blinde. OV 543

Vortfarado

Ĉiesul(in)o = "prostituit(in)o": Se mi voluptas pri korpa plezuro - mi iras al strataj ĉiesulinoj, kaj havas ĉion kion mi deziras.

Ĉiesaĵo = "io (precipe komputila programo) senpage uzebla de ĉiu ajn":

Tie troviĝas kolekto da ĉiesaĵoj senkoste elŝuteblaj.

15.5. Ambaŭ

Ambaŭ = "ĉiuj du". Oni uzas ambaŭ anstataŭ ĉiuj (§15.1), kiam estas precize

du aferoj aŭ personoj.

Ambaŭ povas roli en frazo tute same kiel ĉiuj, kiel rekta priskribo, pro-

nomece k.t.p. Ambaŭ estas ofte uzata kune kun vi, ni ili por precizigi, ke

temas pri precize du. Tiam ambaŭ rolas kiel apudmeto (§25.3).

Ambaŭ ne povas ricevi J-finaĵon aŭ N-finaĵon.

Ambaŭ estas difinilo (§9). Tial oni ne povas uzi la (§9.1) kune kun ambaŭ.

Ambaŭ frazoj estas bonaj! LR 98 Estas du frazoj. Ĉiu el ili estas bona.

La pli maljuna [filino] estis tiel simila al la patrino per sia karaktero kaj vizaĝo, ke ĉiu, kiu ŝin vidis, povis pensi, ke li vidas la patrinon; ili ambaŭ estis tiel malagrablaj kaj tiel fieraj, ke oni ne povis vivi kun ili. FE11 = ...ĉiuj du [la filino kaj la patrino] estis tiel malagrablaj...

Mi penos viziti vin iun alian tagon, kiam ni ambaŭ, vi kaj mi, estos lib- eraj. OV 538

Pli bone estas iri seninfana en la ĉielon, ol se ambaŭ, la patro kaj la filo, iras en la inferon. Rt10

Zamenhof iafoje uzis ambaŭ anstataŭ du: Ĉiuj sidiĝas ĉirkaŭ la ambaŭ Pjotroj Ivanoviĉoj. ^13 Ĝi [= la rivero] inundis siajn ambaŭ bordojn. Kr112 Oni vidas, ke ambaŭ tiam povas aperi kun difinilo (la, siajn k.a.). Zamenhof poste skribis, ke tia uzo estas malbona (Lingvaj Respondoj p. 99, n-ro 121). Oni do uzu ĉiam du en tiaj frazoj: Ĉiuj sidiĝas ĉirkaŭ la du Pjotroj Ivanoviĉoj. Ĝi inundis siajn du bordojn. Oni tamen povas bone diri ekz.: Ĝi inundis ambaŭ siajn bordojn.

Por kontroli, ĉu ambaŭ estas ĝuste uzata, oni ŝanĝu la frazon tiel, ke ĝi temas pri pli ol du aferoj. Se oni tiam uzus ĉiuj, oni scias, ke ambaŭ estas ĝuste uzata.

15.6. Liternomoj

La nomoj de la Esperantaj literoj estas: a, bo, co, ĉo, do, e, fo, go, ĝo, ho, ĥo,

i, jo,ĵo, ko, lo, mo, no, o, po, ro, so, ŝo, to, u, ŭo, vo, zo.

La liternomojn oni uzas por paroli pri la literoj mem, por klarigi, kiel vorto estas skribata, kaj por elparoli mallongigojn. La "o" de la konsonantaj nomoj ne estas O-finaĵo, sed elparolhelpa vokalo. Diversaj finaĵoj povas aldoniĝi, sed la "o" ĉiam restas.

La liternomoj povas aperi O-vortece en frazo sen aldono de finaĵo:

Tiu vorto komenciĝasper B [= "bo"] kaj finiĝasper A [= "a"].

U [= "ŭo"] estas U [= "u"] kun supersigno.

La vorto "lingvo" estas skribata: "lo, i, no, go, vo, o".

Mi planas partopreni en la IJK [= "i, jo, ko"]. En la mallongigo IJK (= Internacia Junulara Kongreso) ĉiu litero estas kutime elparolata kiel aparta vorto (§2.2).

La nomo "Anno" estas skribata per du N [= "no"].

Oni povas aldoni finaĵojn laŭ bezono. Se oni volas aldoni J-finaĵon aŭ N-fin- aĵon, oni devas unue almeti O-finaĵon:

Tiu vorto estas skribata per du B-oj [= "booj"]. Aŭ: ...per du B [= "bo"].

Sur lapapero estis tri A-oj [= "aoj"]. Aŭ: ...tri A [= "a"].

Mi partoprenis en tri IJK-oj [= "i-jo-ko-oj"]. Aŭ: ...en tri IJK [= "i jo ko"].

Ŝi foliumis PIV [= "piv"]. Oni ankaŭ povas aldoni N-finaĵon: Ŝi foliumis PlV-on [= "pivon"]. Se oni aldonas A-vorton, tiu nepre havu N-finaĵon:

Ŝi foliumis malnovan PIV(-on). La mallongigo PIV (= Plena Ilustrita Vortaro) estas kutime elparolata kiel vorto (§2.2).

Li elparolis la R-ojn [= "roojn"] de ĉiuj vortoj tre forte.

Por uzi liternomon A-vortece aŭ E-vortece oni devas uzi A-finaĵon aŭ E-fin- aĵon (sed apenaŭ estas okazoj uzi verbajn finaĵojn):

La n-a [= "noa"] potenco de dek. Matematika esprimo (la litero "n" simbolas ĉiun ajn nombron).

Noto: Multaj asertas, ke la "o" de la liternomoj ja estas O-finaĵo, sed normale ili tamen en la prak- tiko sekvas la ĉi-antaŭajn regulojn. Sed kelkaj fakte traktas tiujn ĉi helpvokalojn kiel verajn O-fin- aĵojn. Ili diras: bo, boj, bon, bojn, ba, baj, ban, bajn, k.t.p. Tio tamen estas malrekomendinda.

La principoj por uzi liternomojn en frazoj similas al la uzo de ne-esperantig- itaj propraj nomoj (§35.2) kaj citaĵoj (§36).

Ankaŭ multaj ne-Esperantaj liternomoj (§19) estas vortetoj.

Aperis diversaj proponoj de aliaj liternomoj, sed neniu propono fariĝis vaste uzata. Oni restu ĉe la Fundamentaj liternomoj. Ili estas la solaj, kiuj funkcias praktike, ĉar nur ili estas konataj de ĉiuj esperantistoj.

En ekz. telefonado la ordinaraj liternomoj tamen povas esti malfacile aŭd- eblaj. Kiam en tiaj okazoj oni bezonas klarigi la literumadon de vorto, oni povas uzi "literuman alfabeton", kie ĉiu litero estas reprezentata de tuta vorto. La sekva literuma alfabeto estas uzata de Universala Esperanto- Asocio:

Asfalto, Barbaro, Centimetro, Ĉefo, Doktoro, Elemento, Fabriko, Gumo, Ĝirafo, Hotelo, Ĥaoso, Insekto, Jubileo, Jurnalo, Kilogramo, Legendo, Maŝino, Naturo, Oktobro, Papero, Rekordo, Salato, Ŝilingo, Triumfo, Universo, Ŭ Universo-hoko, Vulkano, Zinko.

La ne-Esperantajn literojn Q, W, X kaj Y oni en tiaj okazoj nomu per iliaj plenaj Esperantaj nomoj (§1.2).

16. Kunlisaj vortetoj

En tiu ĉi paragrafo estas klarigoj pri la kunligaj vortetoj kaj (§16.1),(§16.2), sed (§16.3), plus kaj minus (§16.4). Kunliga vorteto estas ankaŭ nek (§21).

16.1. Kaj

Kaj ligas plurajn vortojn aŭ vortgrupojn, kiuj ludas la saman rolon en la frazo:

Karlo kaj Petro manĝas. Du personoj faras la saman agon. Estas du sub- jektoj.

Karlo manĝas kaj trinkas. Karlo faras du agojn (samtempe aŭ sinsekve). Estas du ĉefverboj.

Karlo manĝas rizon kaj legomojn. Du aferoj estas trafataj de la sama ago en la sama maniero. Estas du objektoj samspecaj.

Petro manĝas per forko kaj tranĉilo. Du iloj helpas al la sama ago. Oni ne bezonas ripeti la rolvorteton antaŭ ambaŭ. La unua rolvorteto sufiĉas por montri la rolon ankaŭ de la vorto post kaj. Sed oni povas ĝin ripeti: per forko kaj per tranĉilo.

Antaŭen sen halto kaj timo! FK 313 = Antaŭen sen halto kaj sen timo!

Petro estas maljuna kaj saĝa. Du ecoj estas ligitaj al la sama subjekto per la sama verbo. Estas du perverbaj priskriboj.

Karlo kantas bele kaj elegante. Estas du manieraj komplementoj.

Petro havas grandan kaj luksan domon. Kiam du A-vortoj rekte pri- skribas la saman O-vorton, oni ofte forlasas kaj: Petro havas grandan luksan domon.

Li havas domon el ligno kaj el ŝtono. Du frazpartoj kun rolvorteto rekte priskribas la saman O-vorton. Oni povas forlasi la duan el: ...el ligno kaj ŝtono.

Karlo laboras por kaj per Esperanto. La vorto Esperanto partoprenas en du roloj en la frazo. Anstataŭ diri por Esperanto kaj per Esperanto oni ligas la du rolvortetojn per kaj, kio estas pli eleganta.

Pli ol du elementoj

Se estas pli ol du elementoj en tia listo, oni kutime metas kaj nur antaŭ la lasta, precipe se estas tre longa elnombrado de aferoj. Tie, kie mankas kaj, oni elparole povas iomete paŭzi. Skribe oni tie metas komon:

Petro, Karlo, Elizabeto kaj Eva vojaĝis kune al la kongreso. = Petro kaj Karlo kaj Elizabeto kaj Eva vojaĝis...

Hodiaŭ ni manĝos supon, salaton, viandaĵon, frititajn terpomojn kaj glaciaĵon.

Petro laboras per fosiloj, hakiloj, martelo, segilo kaj multaj aliaj aferoj.

Karlo laboras tro rapide, senzorge kaj malracie.

La domo de Petro estas granda, luksa, komforta, bela kaj bonege kon- struita.

Karlo laboras por, per, pri kaj en Esperanto.

Legu ankaŭ pri evitado de N-finaĵo en apudmeto, kiu estas longa listo en §25.3.

Kaj inter tutaj frazoj

Kaj povas ligi tutajn frazojn, kiuj iamaniere kunapartenas. La ligitaj frazoj devas esti samspecaj. Aŭ ili ĉiuj estas ĉeffrazoj, aŭ ili ĉiuj estas subfrazoj:

Petro legis la gazeton, kaj Karlo rigardis televidon. Du ligitaj ĉeffrazoj.

Anno iros promenigi la hundon, kaj Elizab eto restos hejme. Du ligitaj ĉeffrazoj.

Li iras per aŭto, (kaj) ŝi iras per trajno, kaj mi iras piede. Tri ligitaj ĉef- frazoj. Kiel kutime oni preferas meti kaj nur antaŭ la lasta.

Ili diris, ke ili tre amuziĝis, kaj ke ili volonte revenos venontjare. Du lig- itaj ke-frazoj. Ambaŭ estas objekto de la ĉefverbo diris.

Jen venas tiu knabino, kiu savis mian vivon, kaj kiu poste malaperis. Du ligitaj kiu-frazoj. Ambaŭ estas rekta priskribo de tiu knabino.

Mi volas foriri, ĉar mi estas laca, kaj ĉar mi havas kapdoloron. Du lig- itaj ĉar-frazoj. Ambaŭ montras kialon de la ĉeffrazo mi volas foriri.

Mi volas foriri, ĉar mi estas laca, kaj mi havas kapdoloron. Du ligitaj frazoj, kiuj kune formas unu ĉar-frazon. La du frazoj kune montras kialon de la ĉeffrazo. Praktike apenaŭ estas diferenco inter ĉi tiu ek- zemplo, kaj la antaŭa.

Li diris, kaj ke li fartas malbone, kaj ke li volas kuniri.

Kiam pluraj frazoj estas ligitaj, oni ofte povas forlasi frazelementojn, kiuj aperas en ĉiuj frazoj (§32.3). Tio tamen ne ĉiam estas ebla.

Kaj... kaj

Por emfazi kaj insisti oni povas uzi kaj antaŭ ĉiuj partoj de elnombrado, ankaŭ antaŭ la unua. Legu pri kaj... kaj en la klarigoj pri kombinitaj vortetoj en §17.5.

Forlaso de kaj

Iafoje oni plene forlasas kaj en tiaj ĉi elnombradoj:

La (tre malmultajn) vortojn kun "um" oni devas lerni, kiel simplajn vortojn. Ekzemple: plenumi, kolumo, manumo. FE 42

Faru el tio incensaĵon kunmetitan laŭ la arto de la ŝmiraĵisto, bone frotmiksitan, puran, sanktan. Er 30

Varsovio ĝojis, bruis, brilis. M115

320

Ĉu vi scias, ke li edziĝas kun mia filino, ke mi mem estos grandrangulo, ke mi forsendigos rekte en Siberion? ^92

§16.1

Kaj inter vortostumpoj

Iafoje, precipe en skriba lingvaĵo, oni uzas kaj por ligi du aŭ pli da elementoj de kunmetita vorto por mallongigi frazon:

Ili en- kaj el-iris tre rapide. = Ili eniris kaj eliris tre rapide.

Tio estas kombinita manĝaĵ- kaj gazet-vendejo. = ... manĝaĵvendejo kaj gazetvendejo.

Li faris multajn erarojn: skrib-, leg- kajpens-erarojn. = ...skriberarojn, legerarojn kaj penserarojn.

Tute mankas sub-tasoj kaj -teleroj. = ... subtasoj kaj subteleroj.

Ĉi tiaj frazoj estas sufiĉe nenaturaj. Ĝenerale ili estas malkonsilindaj, pre- cipe kiam ili enhavas vortostumpojn sen finaĵoj, kio normale ne estas ebla en Esperanto. Oni prefere uzu aliajn rimedojn mallongigi:

Ili iris en la domon kaj el ĝi tre rapide.

Tio estas kombinita manĝaĵa kaj gazeta vendejo.

Li faris multajn erarojn skribajn, legajn kaj pensajn.

Diversspecaj rilatoj inter ligitaj frazoj

Kiam kaj ligas frazojn, la ligo povas reprezenti diversajn signiforilatojn. Kia estas la rilato, oni devas kompreni el la kunteksto. Oni povas klarigi la ri- laton per aldonaj esprimoj:

Mi lavis la vestaĵojn, kaj (poste) mi sekigis ilin. Kaj montras tempan sin- sekvon. La vorto poste je bezonopovas helpi al kompreno.

Ŝi aŭdis teruran bruon, kaj (tial) ŝi telefonis al la polico. Kaj montras sekvon aŭ rezulton. Tial povas helpi al kompreno.

Anno estas gaja persono, kaj (kontraste) Elizabeto estas silentema. Kaj montras kontraston. Oni ankaŭ povas uzi dum por esprimi kontraston (§33.7): Anno estasgajapersono, dum Elizabeto estas silentema.

Ni klopodis per ĉiuj fortoj, kaj (tamen) ni malsukcesis. Kaj montras neatenditan sekvon. Tamen povas pliklarigi tion. Ankoraŭ pli klara estus sed (§16.3) anstataŭ kaj.

Demandu ilin, kaj vi aŭdos, kion ili diros al vi. FA158 Kaj montras kon- diĉan rilaton inter la frazoj. Tiam povas helpi al la kompreno: ...kaj tiam vi aŭdos.... Eĉ pli klare estus transformi la unuan frazon en subfrazon kun se (§33.5): Se vi demandos ilin, (tiam) vi aŭdos.... Tiam oni ne povas uzi kaj, ĉar la du frazoj ne plu estas samspecaj. Unu estas sub- frazo, kaj la alia estas ĉeffrazo.

Ŝi havas brunajn okulojn, kaj (aldone) ŝiaj haroj estas longaj. Kaj montras aldonan informon.

Li preferis foriri tre ffrue de la festo, kaj tio ne surprizas min, ĉar vere estis tre enue tie. Kaj montras komenton.

16.2.

funkcias same kiel kaj (§16.1). Ĝi povas ligi la samajn aferojn en la samaj manieroj, sed montras, ke la ligitaj aferoj estas alternativoj.montras, ke oni povas fari elekton inter la ligitaj aferoj, aŭ ke estas necerte, kiu el ili validas:

Petro Karlo laboras. Du eblaj subjektoj. Unu el ili laboras, eventuale ambaŭ.

Ni povas manĝi viandaĵon fiŝaĵon. Kion vi preferas? Elekto inter du rektaj objektoj.

Vi devas fari tion per fosilo (per) hakilo. Elekto inter du iloj.

Ĝi estis ruĝa flava. Mi ne memoras klare. Du alternativaj perverbaj priskriboj.

Mipovasfrance italeparoli. Vi elektu! Elekto inter du manieroj.

Mi konstruus lignan ŝtonan domon. Elekto inter du ecoj.

Mi ŝatus loĝi en domo sur monto ĉe maro. Elekto inter du lokoj.

Ĉu estas eble konstrui aŭton kun kvin ses radoj? Elekto inter du nombroj.

La kato troviĝas sur sub la domo. Elekto inter du pozicioj.

iafoje ligas vortostumpojn. Tio tamen estas evitinda, same kiel ĉe kaj (§16.1): Tio estas manĝaĵ- gazet-vendejo. Prefere diru: ...manĝaĵagazeta vendejo.

Pli ol du elementoj

Se estas pli ol du elementoj en tia listo, oni kutime metas nur antaŭ la lasta, precipe se estas tre longa elnombrado de aferoj. Tie, kie mankas aŭ, oni elparole povas iomete paŭzi. Skribe oni tie metas komon:

Vi povas vojaĝi per trajno, buso, aŭto biciklo.

Kiu povas helpi min? Eble Karlo, Petro Elizabeto.

Ĉu vi volas glaciaĵon citronan, ĉokoladan, fragan vanilan?

Legu ankaŭ pri evitado de N-finaĵo en apudmeto, kiu estas longa listo en §25.3.

inter tutaj frazoj

povas ligi tutajn frazojn, kiuj iamaniere kunapartenas. La ligitaj frazoj devas esti samspecaj. Aŭ ili ĉiuj estas ĉeffrazoj, aŭ ili ĉiuj estas subfrazoj:

Ĉu mi kapablasplenumi tiajn laborojn ĉu mi ne kapablas? M133

La [...] pasantoj [...] forflankiĝis antaŭ ŝi, supozante, ke ŝi estasfrenezul- ino ke ŝi havas ian urĝegan bezonon rapidi. M 210

Ŝi ne sciis, ĉu ŝi nur sonĝis ĉu tio estis efektivaĵo. FA1163

Glaso de vino estas glaso, en kiu antaŭe sin trovis vino, kiun oni uzas

FF 32

por vino.

Kiam pluraj frazoj estas ligitaj, oni ofte povas forlasi frazelementojn, kiuj aperas en ĉiuj frazoj (§32.3). Tio tamen ne ĉiam estas ebla.

Ekskluziva kaj inkluziva

Normale estas ekskluziva. Tio signifas, ke nur unu el la alternativoj povas validi. Iafoje tamen estas inkluziva. Tiam ĝi permesas, ke oni elektu pli ol unu el la alternativoj (eventuale eĉ ĉiujn). Ĉu estas inkluziva aŭ ekskluziva, montras la kunteksto:

Ĉu hodiaŭ estas varme malvarme? FE25 Normale ne povas esti kaj varme kaj malvarme samtempe (en la sama loko).

Vi povas dormi en la gastlito, vi povas serĉi hotelon. Normale ne estus eble elekti ambaŭ.

Ĉu vi volas kafon teon? La demandanto verŝajne intencas, ke la de- mandato elektu nur unu trinkaĵon, ne ambaŭ.

Estu apud la reĝo, kiam li eniros eliros. Kr2 23 Ja estas eble esti apud la reĝo, kaj kiam li eniros, kaj kiam li eliros (sed ne samtempe).

Ni povas kuiri omleton, ni povas fari salaton. Teorie oni povus fari ambaŭ, sed oni normale komprenas, ke oni devas elekti unu el la alter- nativoj. La inkluziva senco tamen estas ebla. Por montri klare la eblon elekti ambaŭ estas plej bone rekte diri tion: Ni povas kuiri omleton, (aŭ) ni povas fari salaton, ni povas fari ambaŭ.

Por emfaze montri, ke estas ekskluziva, oni povas uzi antaŭ ĉiu alter- nativo (§17.1).

Por montri, ke estas inkluziva, oni iafoje, precipe en skriba lingvo, uzas la esprimon kaj/aŭ: La vojaĝo okazos per trajno kaj/aŭ buso. = La vojaĝo okazos per trajno buso, aŭ per trajno kaj buso. La vojaĝo okazos per trajno aŭ buso aŭ ambaŭ. Aperis duboj, kiel elparoli kaj/aŭ. La suprenstreko reprezentas la signifon aŭ, sed oni malemas diri kaj aŭ aŭ. Pli volonte oni diras simple kaj aŭ, sed tion iuj opinias tro mallogika. Normale oni ne uzas kaj/aŭ en la parola lingvo, nur en la skriba. Ŝajnas rekomendinde eviti kaj/aŭ ankaŭ en skriba uzo. Pli bone estas rekte eldiri la eblon elekti ĉiujn alternativojn.

La okazintaj provoj enkonduki la novan vorton [1]kaŭ*° por kaj/aŭ estas sen- esperaj.

post neo

Kiam aperas post neado, ĝi logike egalas al nek (§21):

Li neniam fumas drinkas. La nea vorto neniam rilatas al fumas aŭ drinkas kune. = Li neniam fumas nek drinkas.

Se oni uzas kaj, la signifo ŝanĝiĝas: Li neniam fumas kaj drinkas. Li neniam faras ambaŭ agojn samtempe, sed eble li faras ilin aparte.

Aŭ... aŭ

Se oni metas ankaŭ antaŭ la unua afero, oni montras, ke la prezentitaj alternativoj estas nepre la solaj. Devas esti unu el ili, neniu alia. Legu pri aŭ... aŭ en la klarigoj pri kombinitaj vortetoj en §17.1.

Specialaj uzoj de

povas montri alternativan nomon de la sama afero:

La makropo kanguruo estas aŭstralia besto. Makropo kaj kanguruo estas tute samsignifaj vortoj. En tiaj ĉi okazoj oni normale ne ripetas eventualan la antaŭ la dua nomo.

Patriotismo servado al la patrujo mi nomas nur la servadon al la bono de ĉiuj miaj samregnanoj. OV 318 La du esprimoj estas malsamaj nomoj de la sama afero.

Iafoje la dua nomo povas esti pli bona alternativo. Oni aldonas ĝin pli-malpli kiel korekton. Por emfazi, ke temas pri korekto, oni povas aldoni pli bone, pli vere, pli ĝuste, pli trafe, prefere aŭ similan esprimon:

Kun ĉi tiuj vortoj eniris, aŭ pli vere enĵetis sin en la ĉambron virino. M 27 Eniris ne estis sufiĉe trafa esprimo.

Iafoje montras, kio okazus, se la antaŭa alternativo ne efektiviĝus:

Iru, mi diras, mi trapikos vin trae. Rt132 = Iru, mi diras. Se vi ne iros, mi trapikos vin trae.

Enŝaltu la radion, ni maltrafos la novaĵojn. = Se vi ne enŝaltos la radion, ni maltrafos la novaĵojn.

16.3. Sed

Sed povas enkonduki ion, kio estas surpriza, se oni konsideras la antaŭan aferon:

Kvinope ili sin ĵetis sur min, sed mi venkis ĉiujn kvin atakantojn. FE14

Mi kriis tiel laŭte, kiel mi povis, sed neniu min aŭdis, mi estis tro mal- proksime. FA3152

Mia ffrato ne estas granda, sed li ne estas ankaŭ malgranda: li estas de meza kresko. FE 33

Li donis al mi monon, sed mi ĝin tuj redonis al li. FE 42

Melankolio sed ne doloro, plenigis lian bruston. FA3 64

Se la antaŭaj vortoj esprimas neadon de io, sed povas enkonduki tion, kio validas anstataŭe:

La patro ne legas libron, sed li skribas leteron. FE 9

Se nia afero ne mortis, sed vivas kaj floras, tio ĉi estas en tre granda parto merito de la mortinto. OV 223

Mi ne pendigis mian ĉapon sur tiu ĉi arbeto; sed la vento forblovis de mia kapo la ĉapon, kaj ĝi, flugante, pendiĝis sur la branĉoj de la arb- eto. FE 39

Tio ĉi estis jam ne simpla pluvo, sedpluvego. FE 38

Ne la febro, ne la malsano, sed la maljuneco lin paralizis. FA3146

Mi deziras ne la morton de malvirtulo, sed ke la malvirtulo deturnu sin de sia vojo kaj restu vivanta. ^33

La plej granda parto de la publiko nenion scias ne_ sole pri nia lingvo, sed ankaŭ pri la ideo de lingvo tutmonda entute. OV 93 Ili nenion scias pri nia lingvo, kaj ankaŭ nenion pri la ideo de lingvo tutmonda. La sed-frazo kontrastas al ne sole.

Mi scias, ke vi estas ne sole librovendisto, sed ankaŭ libreldonisto. M122 Iafoje sed montras kontraston al io subkomprenata:

Ankoraŭ unu fojon ripetu al ŝi la adreson, sed malrapide. Sub- komprenas, ke oni antaŭe diris la adreson tro rapide.

Post malpli ol duonhoro ŝi revenis, sed ne sola. M194 Oni supozis, ke ŝi re- venos sola.

Anstataŭ kafo li donis al mi teon kun sukero, sed sen kremo. FE 26 Oni supozis, ke estos ankaŭ kremo en la teo.

Mi venas nur kun mia edzino, sed sen mia frato. L1172 Oni supozis, ke ankaŭ la frato venos.

Kaj, kaj ankaŭ aŭ, iafoje ligas vortostumpojn (§16.1). Tio tamen estas evit- inda. Eĉ pli evitinda estas tia uzo de sed: *Tio estas manĝaĵ- sed ankaŭ gazet-vendejo.* Diru anstataŭe ekz.: Tio estas manĝaĵa sed ankaŭ gazeta vendejo.

Nuanca sed

Nuanca sed ne ligas du aferojn, sed enkondukas frazon, kiu esprimas ŝanĝon de paroltemo aŭ interrompon:

Sed ni ne parolos plu pri tiu ĉi punkto.FK 262 Oni povas imagi sub- komprenitan antaŭfrazon: Ni povus daŭrigi, sed...

Sed ni revenu al nia interrompita analizado. FK268 Oni povas imagi la antaŭfrazon: Mipovusparoliplipri tio ĉi, sed...

Nuanca sed povas ankaŭ enkonduki elkrion de surprizo aŭ malkonsento. Tiam oni iafoje povus diri, ke sed kontrastas al la eldiro de alia persono:

Mi donos al vi kvin eŭrojn. - Sed tio ne estas justa!

Li venkis en la konkurso. - Sed tio estas ja bonega!

Sed kaj tamen

Sedofte aperas kune kun tamen (§14.3.17), kiu tiam emfazas la kontraston:

Mi ne scias la lingvon hispanan, sed per helpo de vortaro hispana- germana mi tamen komprenis iom vian leteron. FE 34

Ŝi havis forton kaj ŝi estis laborema, sed ŝi tamen restis malriĉa. FA3 68

Se oni uzas tamen, oni povus ofte same bone uzi kaj anstataŭ sed, ĉar la kon- traston sufiĉe bone esprimas tamen:

Li havis la impreson, ke li sonĝas kaj tamen ne sonĝas. FA2132

La lekanto sentis sin tiel feliĉa, kvazaŭ tiam estus grava festotago, kaj tamen tiam estis nur simpla lundo. FA1147

Tamen normale rolas kiel komplemento, dum sed estas frazliga vorteto. Tial sed aperas komence de sia frazo, dum tamen povas aperi en diversaj pozicioj ene de la frazo.

Tamen anstataŭ sed

Iafoje tamen aperas komence de ĉeffrazo, kiu estas tre proksime ligita al la antaŭa ĉeffrazo. Tiam tamen ekhavas ian frazligan rolon. Tamen tiam prak- tike egalas al sed. Oni povus ankaŭ diri, ke sed kaj estas subkomprenata:

Li estas tre ekkolerema kaj ekscitiĝas ofte ĉe la plej malgranda bagatelo; tamen li estas tre pardonema, li ne portas longe la koleron kaj li tute ne estas venĝema. FE 41

Seninfana estis la edzeco de la rabeno; tamen ĉirkaŭ li ne mankis vivado kaj moviĝado. ^8

La buŝo de Marta iom ekmoviĝis, tamen ĝi eligis nenian sonon. M135

Ŝi demandis, videble devigante sin esti serioza, tamen ne povante tute kaŝi rideton. M 46

16.4. Plus kaj minus

La vortetoj plus kaj minus estas ĉefe uzataj en matematikaj kaj similaj esprimoj por reprezenti la simbolojn + (plus) kaj - (minus). Plus montras adicion, pozitivecon k.s. Minus montras subtrahon, negativecon k.s. Grama- tikaj reguloj apenaŭ rolas en tia uzado. Oni simple elparolas la simbolon + per la vorto plus, kaj la simbolon - per la vorto minus:

2 + 2 = 4 ^ Du plus du faras kvar.

3 - 1 = 2 ^ Tri minus unu estas du.

20000 + 3000 = 23000 ^ Dudek milplus tri mil estas dudek tri mil.

20000 - 3000 = 17000 ^ Dudek mil minus tri mil egalas al dek sep mil.

+10° ^ plus dek gradoj = dek gradoj super nulo

-10° ^ minus dek gradoj = dek gradoj sub nulo

+3 (plus tri) estas pozitiva nombro.

-3 (minus tri) estas negativa nombro. Legu pli pri matematikaj esprimoj en §23.7.

Iafoje plus estas uzata en ordinaraj frazoj anstataŭ kaj, kiam temas pri adicio aŭ simile. Minus povas simile anstataŭi sed ne, kiam temas pri subtraho aŭ simile:

Ĝi kostas dek eŭrojn plus kvindek cendojn. = ...kaj aldone kvindek cendojn.

Necesas sperto plus zorgemo. = ...kaj ankaŭ zorgemo.

Mi pagos al vi 1000 eŭrojn minus la 100 eŭrojn, kiujn vi ŝuldas al mi. Mi do pagos sume 900 eŭrojn.

Iuj uzas plus kaj minus kiel rolvortetojn (§12.3), simile al kun (§12.3.6.4) kaj sen (§12.3.6.12) (do ĉiam sen posta N-finaĵo). Estas tamen preferinde uzi plus kaj minus kiel kunligajn vortetojn laŭ la ĉi-antaŭaj ekzemploj, met- ante N-finaĵon, kiam la frazrolo tion postulas.

Vortfarado

Pluso = "pozitiva nombro aŭ rezulto"; minuso = "negativa nombro aŭ re- zulto": Pasintjare la komercado finiĝis per granda minuso, sed ĉi-jare ĝi finfine rezultiĝis en pluso. Ankaŭ la signojn + kaj - oni povas nomi respektive pluso kaj minuso: Oni enskribis [...] duon kun minuso!^™-54 (Temas pri lerneja noto: 2-.) Ofte oni tamen nomas tiujn signojn simple plus kaj minus.

17. Kombinitaj vortetoj

Iuj vortetoj aperas pare aŭ pluroble kun specialaj signifoj. Oni povas nomi ilin kombinitaj vortetoj.

Aŭ... aŭ

Plurobla (§16.2) (kun ankaŭ antaŭ la unua alternativo) montras, ke la prezentataj ebloj estas nepre la solaj. Devas esti unu el ili, neniu alia. Parole oni tiam normale emfaze akcentas je aŭ:

Ĉe ĉiu vorto, kiun vi diros, el via buŝo eliros floro multekosta ŝtono. FE15 Nepre eliros el via buŝo unu el la nomitaj ebloj.

Oni devas ridi plori je tiuj ĉi ridindaj senkonsekvencoj. BV 20 Oni ne povas fari ambaŭ, kaj oni ne povas fari ion alian ol tiuj du alternativoj.

mi vidas veran fata-morganon, kiel oni tion nomas, mi estas ebria! FA1118

Oni povus diri, ke ŝi forgesis ĉion en la mondo, ŝi ne havis forton, por iri pluen. M192

Ĉu... ĉu

Unu sola ĉu povas montri nur demandon. Pluraj ĉu povas esti indiferenta ĉu, sed povas ankaŭ esti pluraj sinsekvaj demandoj:

Ekzistas nenia eblo antaŭvidi, ĉu tiu ĉi laboro entute sukcesos al la komitato, ĉu ĝi ne daŭros senfinan serion da jaroj, ĉu ĝi en konsenteco estos alkondukita al feliĉa fino, kaj ĉu la finita laboro en la praktiko montriĝos tute taŭga. FK293 Tie ĉi ĉu ne esprimas dubon aŭ necertecon. Estas simple kvar demandaj subfrazoj.

En alternativdemandoj oni ne uzu ĉu... ĉu, sed ĉu... aŭ: Ĉu esti ne esti, - tiel staras nun la demando. H 74 Rigardu, ĉu ĝi estas la vesto de via filo,ne? Rt51

Jen... jen

Ordinara jen (§14.3.11) altiras la atenton al io. Duobla aŭ plurobla jen ne havas tian signifon, sed enkondukas alternativojn, kiuj alternas, aŭ eblojn, kiuj validas alterne. Jen... jen = iufoje... alifoje.

Alterna jen povas aperi kaj antaŭ tutaj frazoj, kaj antaŭ unuopaj frazpartoj:

Jen mi ardas de varmego, jen mi tremas de frosto. FA1150 La du statoj alternas. Iufoje mi estas varma, alifoje mi estas malvarma.

Ŝia vizaĝo aperigis jen mortan palecon, jen koloron de sango. M159 La vizaĝo ŝanĝiĝadis.

Ĝi [= sonorilo en fabelo] rakontas senĉese, tre ofte la samajn aferojn, jen mallonge jen longe, kiel diktas al ĝi la kaprico. FA4 68 Iufoje la sonor- ilo rakontas mallonge, alifoje longe.

Ĝi [= la maro] estis ja jen ruĝa, jen verda, jen blua. FA1230 La koloro ŝanĝiĝis, aŭ estis malsama en diversaj lokoj

Mario videble havis deziron jen koleri, jen ridi, jen premi la manon al tiu ventanimulo. M 56

Li [...] okupadis sin jenper tio, jen per alio. FA3139

Ju... des

Se oni uzas ju pli kune kun des malpli, temas pri kresko, kiu kaŭzas mal- kreskon. Inverse ju malpli kunlabore kun des pli montras, ke malkresko kaŭzas kreskon:

Ju pli da bruo, des malpli da ĝuo. PE 31

Ju malpli da bonodoro ili [= la floroj] havis, des pli fiere ili alte tenis sian kapon.FA1119 Tiuj floroj, al kiuj mankis bonodoro, kompensis tion per fiere alta tenado de la kapoj.

Ju pli grandaj ili fariĝis, des malpli ili volis tion toleri. FA1209 Kiam ili kreskis en grandeco, ili malkreskis en toleremo.

Ju pli klare vi elparolas, kaj ju malpli da malfacilaj vortoj vi uzas, des pli bone oni komprenas vin. Pliiĝo de la klareco kaj malpliiĝo de la mal- facilaj vortoj kaŭzas pliboniĝon de la kompreno.

Ju... tiom

Baze des havas la saman signifon kiel tiom (§14.3.3). La sola diferenco estas, ke des kunlaboras kun ju. Zamenhof tamen iafoje uzis tiom ankaŭ kune kun ju:

Ju pli da laborantoj estos, tiom pli rapide estos finita la granda kon- struo. FK 297 Estus nenia sencodiferenco, se oni ŝanĝus tiom al des. Des estas preferinda, ĉar pli kutima kaj tial pli klara.

Sola des

Iafoje des aperas sola, sen ju. Tiam ju-esprimo (ofte tuta frazo kun ju- esprimo) estas iel subkomprenata:

La saloneto [...] ne estis vasta, tial despli frapis la okulojn la eleganteco de ĝia aranĝo. M148 Subkomprenata estas la ideo: Ju pli malvasta estas eleganta salono, des pli la eleganteco frapas la okulojn.

Baldaŭ ili ekamis la silenteman submajstron, kiu malmulte parolis, sed des pli multe laboris. FA3 64 Subkomprenata ideo: Ju pli malmulte oni parolas, des pli multe oni laboras.

Ofte sola des aperas en dufrazaj konstruoj, kie temas pri la vereco, la valid- eco, de la du frazoj:

Neniu iam gustumis tian supon, des pli neniu ion sciis pri la maniero de ĝia pretigado. FA3126 = Ju pli estas vere, ke neniu gustumis, des pli estas vere, ke neniu ion sciis pri la maniero de pretigado.

Sola des estas iafoje uzata kune kun ke-frazo, kiu montras kroman motivon por io:

Eble estos plej bone, se ni ĝin [= la historion] ankaŭ aŭskultos, des pli ke ĝi estas mallonga. FA3 57 Subkomprenata ideo: Ju pli mallonga estas historio, des pli facile estas ĝin aŭskulti.

Sola des povas ofte esti anstataŭigita per tiom (§14.3.3). Eble estas konsil- inde uzi des, se oni iel subkomprenas ju-ideon, kaj tiom, se nenia ju-ideo rolas.

*Ju...ju*

En kelkaj lingvoj oni povas uzi la saman vorton por la dependa kaj la re- ganta pli-esprimoj. Tio ne estas ebla en Esperanto. *Ju... ju* ne havas sencon. La reganta (mal)pli--esprimo havu ju, kaj la dependa (mal)pli- esprimo havu des. Ne diru: *Ju pli rapide vi revenos hejmen, ju pli bone. * Diru: Ju pli rapide vi revenos hejmen, des pli bone. Kompreneble ankaŭ *des... des* ne estas ebla.

Sed oni ja povas havi plurajn ju-esprimojn, kiuj kune regas unu aŭ plurajn des-esprimojn (aŭ simile): Ju pli zorge kaj ju pli malrapide vi faros la laboron, des pli kontenta kaj despli ĝoja mi fariĝos.

Kaj... kaj

Duobla aŭ plurobla kaj (§16.1) estas uzata por emfazi kaj insisti. Oni tiam metas kaj antaŭ ĉiuj kunligitaj aferoj, ankaŭ antaŭ la unua. Parole oni tiam normale emfaze akcentas je kaj:

Kaj Petro kaj Karlo laboras. Insisto pri tio, ke ne nur unu sed fakte ambaŭ laboras.

Al tiu bona knabo [...] ni alportos kaj frateton kaj fratineton. FA1210 Ordinare ili (la cikonioj) alportas frateton aŭ fratineton, sed ne ambaŭ.

Petro kaj fumas kaj drinkas. Insisto, ke li fakte faras ambaŭ agojn.

Kaj ilia amo, kaj ilia malamo, kaj ilia ĵaluzo jam de longe malaperis. ft-9 Insisto, ke ĉiuj tri malaperis.

- Ĉu vi havas aŭton aŭ biciklon? - Kaj, kaj. (= Mi havas kaj aŭton, kaj biciklon. )

Nek... nek

18. Ekkriaj vortetoj kaj sonimitoj

Ekkriaj vortetoj kaj sonimitoj troviĝas iom ekster la ordinara gramatiko. Ili ne interagas kun aliaj vortoj en frazo, sed estas ofte kiel kompleta eldiro en si mem.

Nur naŭ ekkriaj vortetoj estas oficialaj (§18.1). Plej multaj ekkriaj vortetoj estas neoficialaj (§18.3).

Multaj ekkriaj vortetoj ne havas firme difinitan signifon. Ekz. he (§18.1) kaj ho (§18.1) povas esti uzataj diversmaniere laŭ la momenta deziro de la uzanto.

Iuj kutimaj ekkriaj vortetoj ekuziĝis ankaŭ kiel ordinaraj radikoj, ekz. adiaŭ (§18.1) kaj stop (§18.3).

18.1. Oficialaj ekkriaj vortetoj

Adiaŭ

Adiaŭ estas ĝentila salutvorto por disiĝoj (precipe kiam oni disiĝas por longa tempo aŭ eĉ por ĉiam): Adiaŭ, kara hejma domo!Rt122 Adiaŭpor ĉiam!Rt23

Adiaŭ povas ankaŭ roli O-vortece. Tiam ĝi estas citaĵo (§36): Por ĉiu okazo mi volas diri al vi porĉiaman adiaŭ. FA176

Adiaŭi = "diri adiaŭ!" (aŭ alimaniere esprimi la saman ideon): Ŝi adiaŭis lin

per la mano, kaj malaperis.

Adiaŭo = "eldiro de adiaŭ!" (aŭ esprimado de la ideo adiaŭ! en alia mani- ero): Johano kapsignis al li adiaŭon. FA161

Adiaŭa = "esprimanta adiaŭon, rilata al adiaŭo" k.s.: Ĉi tiu saluto estis klare adiaŭa. M180 Morgaŭ estos la adiaŭa vespero.

La vorto adiaŭ mem estas tre malmulte uzata en la praktiko. Kutime oni uzas la esprimojn ĝis (la) revido! kaj ĝis (la)! (§12.3.5.3), kiuj tamen esprimas, ke oni antaŭvidas rerenkontiĝi, eble eĉ baldaŭ. Kunmetaĵoj kiel adiaŭi, adiaŭo kaj adiaŭa estas tamen oftaj.

Bis

Bis estas laŭda ekkrio, per kiu oni povas peti aktoron aŭ artiston ripeti ion bonan aŭ montri pli de sia arto. Bis ankaŭ povas esti uzata en instrukcioj pri kantado k.s. por montri ripetadon. Bisi = "krii bis!" (por peti ripeton). En iuj lingvoj bis havas pli vastan uzadon, sed en Esperanto ĝi (ankoraŭ) estas limigita al artistaj kaj muzikaj okazoj. En la praktiko tamen bis estas malofte uzata. Por laŭde peti aktoron aŭ artiston pri ripeto aŭ aldona prezento, oni uzas pli ofte esprimojn kiel pli, plian, denove aŭ ion similan.

Fi

Fi montras malŝaton aŭ abomenon: Fi, kiel abomene! FE26 "Fi!" li subite ek- kriis, "la rozo estas ja difektita de vermo!" FA2 53 Fi baze estas vorteto (mem- stare uzebla ekkrie), sed ĝi estas pli ofte uzata prefiksece (§38.4.3) aŭ kiel ordinara radiko: fia = "malestiminda".

Ha

Ha montras ekmiron aŭ surprizon: Ha, kiel bele! FE26 Ha! kie vi ricevis la tutan monon? FA122 Ripeta ha povas esprimi pli vivan senton: "Ha ha!" ek- ĝemis la malgranda Niko, vidante kiel la tuta manĝaĵo malaperas. FA115 Rip- eta ha estas ankaŭ uzata kiel sonimito de ridado: Kiel oni povas ne ridi? [...]

ha, ha, ha! M137

Ha plus la neoficiala ekkria vorteto lo (§18.3) formas kune la duvortan ek- krion ha lo, kiu estas uzata kiel alvoko, precipe en telefonado.

He

He estas uzata precipe por altiri ies atenton: He, vi, venu ĉi tien! He; kion vi tie havas en la sako? FA116 Komparu kun la neoficiala vorteto hej (§18.3).

Ho

Ho estas ĝenerala ekkria vorteto por esprimi vivan senton: "Ho, ĉielo!" ek- kriis la patrino, "kion mi vidas?" FE 21 Ho belega Italujo! FA1142 Ho! Diablo ĝin prenu! ^93 Ho, Dio! kion vi faras! FE 26 Ho, mia kor'! FK 303

Ho estas uzata aparte ofte ĉe alvokoj por plivigligi aŭ pliseriozigi: Al Vi, ho

potenca senkorpa Mistero! OV 589 Ho ve, sinjoro, mia patrino forpelis min el la domo. FE 21 Ho estas ankaŭ ofte kombinata kun aliaj ekkriaj vortetoj: ho ve, he ho...

Hura

Per hura oni esprimas ĝojon, aprobon, entuziasmon k.s.: Ĉiuj aplaŭdis kaj laŭte aprobis, kaj Knut kriis "hura!" FA3 61 Legu ankaŭ pri la formo hu ra° en §18.4.

Nu

Nu esprimas, ke sekvos io aparte atentinda. Ĝi estas uzata en multaj diversaj manieroj. Alvoko: "Nu, mia filino?" - "Jes, patrino." FE21 "Nu, Alfred," ek- kriis la doktoro, "kion vi diros al tio ĉi?" BV19 Malpacienco: Nu, iru pli rap- ide!FE26 Nu, nu malsaĝulo, ĉesu! ^24 Konsento, koncedo: Nu, bone, bone! Rt12 Nu do, venu, se vi vere insistas. Fino de interparolo: Nu, bone do, tial ni iru! Rt30 Nu, bonan nokton! H 2 Surpriziĝo: Nu! Kiu supozus ion tian? Nu, mi neniam atendis tion! Dubo, hezito: Nu, kiel nun, Anton Antonoviĉ? to15 Klarigo: Nu! Tion kaŭzis difekto en la hejtilo. Rezignacio: Nu, tia estas la vivo. Nu, kion fari? Konsolo: Nu, nu! Ne ploru!

Ve

Per ve oni esprimas kordoloron aŭ bedaŭregon pro malfeliĉo: "Ho ve,

sinjoro, mia patrino forpelis min el la domo". FE 21 Ho ve al ni, ke ni pekis! Pk 5 Ve, ve, ve! Ni estas kaptitaj, radŝiritaj, kvaronigitaj! Rt66 Ve povas ankaŭ montri minacon al alia persono: Tiam ve al vi estos, se vi movos viajn ŝultrojn aŭ faros malkontentan mienon. Rt41 "Ve estas" [...] "al la viro, se virino kuraĝas lin kritiki." ^™ 52 Veo = "plenda ekkrio", hejmveo = "nostalgio (pri la hejmloko)", ve(ad)i = "plende kri(ad)i, lamenti".

18.2. Ordinaraj radikoj kiel ekkriaj vortetoj kaj sonimitoj

18.3. Neoficialaj ekkriaj vortetoj kaj sonimitoj

Da neoficialaj ekkriaj vortetoj kaj sonimitoj ekzistas tre multe. Efektive oni povas tiajn "vortojn" libere krei laŭ momentaj bezonoj. La signifoklarigojn, kiujn oni trovas en vortaroj kaj ĉi tie, oni ne prenu tro serioze. La efektivaj signifoj tre dependas de la uzanto kaj de la situacio. Ĉi tie nur mallonge menciiĝos kelkaj ekzemploj de neoficialaj ekkriaj vortetoj (pliajn oni povas trovi ekz. en PIV). Rimarku, ke la formoj kaj la signifoj de tiaj vortoj povas tre varii en la praktiko..

Sonimitoj estas la plej "sovaĝa" parto de ĉiu lingvo. Sonimitojn oni povas krei tute laŭplaĉe kaj laŭbezone. Pri ili ne validas gramatikaj reguloj. Ili ankaŭ ne ĉiam obeas al la sonreguloj. Ĉi-poste oni povas rimarki ekz. sss kun tri sinsekvaj "s"-oj, kio ne estas ebla en normalaj vortoj, kaj ankaŭ ŭa kaj kŭaks, en kiuj la litero Ŭ aperas en nenormala pozicio (§2.1).

lo = alvoko, normale uzata nur kune kun ha en la duvorta alvoko ha lo (§18.1)

hola = alvoko

stop = "haltu!" (^ stopi = "haltigi")

hoj = alvoko de malproksime

hej = kuraĝigo, instigo al gajo

hop = instigo al salto (^ hopi = "salti per nur unu piedo")

aha = konstato (de io atendata aŭ suspektata)

ehe = ekkompreno

oho = surpriziĝo

= forta surprizo aŭ bedaŭro

aj, aŭ = doloro

ba, baf = malŝata senzorgeco

be = 1. konfuziteco. 2. bleko de ŝafo

oj = 1. amara bedaŭro. 2. doloro

o kej° = konsento, bone!

hm = 1. paŭzo por pripensi, necerteco, konfuziteco. 2. kontraŭdiremo, ĝenateco. 3. ŝajnigo de tuseto

fu = 1. detenata rido. 2. = uf

uf = faciliĝo post laceco, penado k.s.

ŭa = 1. krio de bebo. 2. bojo de hundo

amen, haleluja, hosana = religiaj ekkriaj vortetoj uzataj en judismo kaj kristanismo

hot, hoto = instigo al ĉevalo iri, al bovo forkuri k.s.

huŝ, tju = fortimigo de bestoj

gik gak = bleko de anaso

hu = ektimo

hu ha = tre forta ekscitiĝo

hu hu = bleko de strigo

kluk kluk = bleko de kokino

kŭaks, brekekekeks° = bleko de bufo

kva, kvak = bleko de rano

kvivit = birda pepado

glu glu glu = bleko de meleagro

glu glu°, kluk kluk° = sono de akvo elfluanta el botelo

puf, pum = bruo de falo k.s.

sss = sibla sono

tik tak° = sono de mekanika horloĝo

18.4. Elparolado kaj skribado de ekkriaj vortetoj kaj sonimitoj

19. Neoficialaj vortetoj

Krom la oficialaj vortetoj (§3.1) ekzistas ankaŭ neoficialaj vortetoj. Iuj estas tute akceptitaj vortoj, dum aliaj estas novaĵoj, kiujn oni nepre evitu.

Neoficialaj rolvortetoj

Okazis provoj enkonduki novajn rolvortetojn en Esperanton, sed tio estas nur malfacile ebla (same kiel en aliaj lingvoj). Jen sekvas tamen klarigoj de kelkaj neoficialaj rolvortetoj, kiujn oni povas de tempo al tempo renkonti:

Cis

Cis = "sur tiu ĉi flanko de, maltrans": Ili loĝas cis tiuj montoj. = Ili loĝas sur tiu ĉi flanko de tiuj montoj (proksime de ni). La rolvorteto cis estas mal- multe uzata en la praktiko. Oni diru ĉi-flanke de, sur tiu ĉi flanko de aŭ eventuale maltrans. Teorie oni povus uzi direktan N-finaĵon post cis, same kiel post trans: La malamika armeo venis cis la limriveron. = ...sur nian flankon de la limrivero.

Cis estas pli ofta en vortfarado: cisalpa = "ĉi-flanka de la Alpoj", cis- danube = "ĉi-flanke de Danubo", Cisganga Hindujo = "tiu parto de Hindujo, kiu estas okcidente de la rivero Gango" (la nomoj Cisganga Hindujo kaj Transganga Hindujo montras eŭropan perspektivon, sed Esperanto estas tutmonda lingvo, kaj oni ordinare evitu tiajn vortojn). Cis ankaŭ troviĝas en propraj nomoj kaj sciencaj vortoj, kie oni prefere rigardu ĝin kiel parton de la radiko. Tiaj vortoj normale kontrastas al simila formo kun "trans": Cisk- ejo - Transkejo (bantuaj hejmlandoj en Sud-Afriko, kiuj troviĝas respektive sude kaj norde de la rivero Granda Kejo), cisbuteno - transbuteno (ĥemiaj kombinaĵoj, kiuj havas certajn elementojn respektive samflanke kaj mal- samflanke de centra strukturo).

*Far*

*Far* estas uzata de iuj esperantistoj anstataŭ de (§12.3.2) por montri aganton ĉe agaj O-vortoj (§12.3.2.2) aŭ ĉe pasivaj participoj (§12.3.2.4):

Morgaŭ okazos akcepto de la urbestro. ^ *Morgaŭ okazos akcepto far la urbestro* Ŝi estas amata de ĉiuj. FG 54 ^ *Ŝi estas amata far ĉiuj.*

De havas multajn signifojn (§12.3.2), kaj iafoje konfuzo efektive povas est- iĝi. Tiam oni normale uzas fare de por klare montri, ke temas pri aganto (senca subjekto): Morgaŭ okazos akcepto fare de la urbestro. Mi legis la tradukon de Hamleto fare de Zamenhof. Iuj opinias, ke fare de estas tro longa, kaj tial mallongigas ĝin al *far*.

Laŭ la Fundamento, en pasivo la rolmontrilo de aganto estas de (§40). *Far* estus do rekte erara ĉe pasiva participo. (Aldono de fare ĉe pasiva participo ne estas eraro, sed estas preskaŭ ĉiam superflua.) Rilate al agaj O- vortoj *far* ne estas rekte erara, sed tamen superflua kaj evitinda aldonaĵo al la lingvo. La okazoj, kiam de efektive povas kaŭzi malklarecon, estas tre maloftaj. En tiuj maloftaj okazoj oni uzu por montri aganton la esprimon fare de, kiu estas klara, preciza kaj komprenebla por ĉiuj esperantistoj. Ĝuste ĉar fare de estas tiel malofte bezonata, ĝi ne estas tro longa.

Fri

Fri estas komerca fakvorto. Ĝi montras, ke prezo aŭ pago inkluzivas ion, ekz. transporton al certa loko: Laprezo estas mil dolaroj fri haveno. = ...in- kluzive pagon por transporto ĝis haveno. La prezo estas mil dolaroj fri dog- ano. = ...inkluzive kostojn por dogano. Fri estas uzata nur en faka lingvaĵo. En ordinara lingvaĵo oni prefere montru la signifon klare per pluraj vortoj.

*Graŭ*°

El la rolvorteto malgraŭ (§12.3.6.6) oni plurfoje proponis krei la vorteton *graŭ*° = "mal-malgraŭ" (kvazaŭ malgraŭ havus la prefikson MAL). *Graŭ*° povus signifi ekz. "dank' al", sed ĝi ne estas praktike uzata.

*Na*°

*Na*° estas eksperimenta rolvorteto, kiu montras rektan objekton. La intenco estas, ke oni uzu *na* en tiaj okazoj, en kiuj estas malfacile, nekonvene aŭ eĉ neeble uzi la ordinaran objektan finaĵon N (§12.2.2). Tiuj, kiuj uzas *na*, uzas ĝin precipe antaŭ ne-Esperantaj propraj nomoj kaj ali- specaj fremdaj vortoj. Oni uzas *na* ankaŭ antaŭ mallongigoj, citaĵoj kaj Esperantaj vortetoj, kiuj ne akceptas N-finaĵon: *Por tekstoredaktado Unikode kaŭ Esperante, mi rekomendas na UniRed.* *Multaj jam konas na babilejo.org.* *Tion mi konfirmis konsultante na PIV. * *La ĉina nomo de Esperanto signifas na "mondlingvo".* *Mi ŝatas na ambaŭ.* *Tiom da homoj faras na tiom da strangaĵoj.* *Na pli da informoj oni povas trovi tie.* La precizaj manieroj uzi *na* tre varias. Ĉiuokaze *na* estas reform- propono evitenda. Komparu kun simila uzo de je (§12.3.1).

Diversaj neoficialaj vortetoj

Iafoje oni renkontas la sekse neŭtralan triapersonan homan pronomon ri° (§11.5). Iuj eĉ elpensis la apenaŭ uzatan inan multe-nombran pronomon *iŝi*°, kiu do estas ina versio de ili (§11.5), kiu tamen ne estas vira, sed ĉiam sekse neŭtrala.

Oni proponis kaj ankaŭ iomete ekuzis sepen kaj sis° (§23.1.1) anstataŭ la nombraj vortetoj sep kaj ses.

Iafoje oni renkontas la neoficialajn tabelvortojn *alio*°, *aliu*°, *alia*°, *aliel*, *alie*°, *aliam*°, *aliom*°, *alial*° kaj *alies*. Ili estas eraraj kaj nepre evitendaj: §13.3.

Por distingi unu specialan sencon de la tabelvorto kiel, oni proponis la tabelvortecan vorton *estiel* (§20.1.3). Ĝi apenaŭ estas uzata.

Anstataŭ la kunmetita vorteto malpli estas proponita la vorteto *men *, kiu iel troviĝas kaŝite en la vorteto almenaŭ (§14.3.5), sed *men* ne enuziĝis. Ankaŭ aperis diversaj proponoj por anstataŭi malplej, kiuj ĉiuj same mal- sukcesis. Oni restu ĉe la klaraj malpli kaj malplej (§14.3.15).

Anstataŭ supren kaj malsupren Zamenhof iam proponis la vortetojn *sor* kaj *sob*. Kiel vortetoj ili estas uzataj nur iafoje en (eksperimenta) poezio. SOR tamen enuziĝis anstataŭe kiel ordinara radiko: sori = "suprenflugi".

Anstataŭ la esprimo kaj/aŭ (§16.2) estas proponita la vorteto *kaŭ*°. Ĝi ne fariĝis ĝenerale uzata.

La respondvorto *nen* estas proponita kiel alternativo, kiam ordinara ne (§22.4) povus esti malklara. *Nen* tamen tute ne estas uzata.

Krome ekzistas multegaj neoficialaj ekkriaj vortetoj (§18.3).

Iuj verkistoj proponadas novajn vortetojn kvazaŭ industrie. Ili ne kom- prenas, ke vortetoj nur esceptokaze enuziĝas en la lingvon. Ne multe gravas, ĉu proponata vorteto estas teorie bona aŭ ne. Plej verŝajne ĝi ĉiuokaze ne populariĝos.

Nomoj de fremdaj literoj

Por unuj fremdaj literoj oni ĉiam uzas plene esperantigitajn nomojn, ekz. Y = ipsilono, kaj X = ikso (§1.2). Sed multaj aliaj estas kutime nomataj per nur duone esperantigitaj nomoj. Tiajn nomojn oni devas rigardi kiel O-vortecajn vortetojn.

Grekaj literoj

La grekaj literoj nomiĝas: alfa, beta, gama, delta, epsilon°, zeta, eta, teta, jota, kapa, lambda, mu, nu, ksi, omikron°, pi, rota, sigma, taŭ, upsilon°, fi, ĥi, psi, omega (ankaŭ aliaj variantoj ekzistas). Oni ankaŭ povas ilin plene esperantigi kun O-finaĵoj, ekz.: alfo°, beto°, gamo°, delto, epsilono, zeto°, eto°, teto°, joto, kapo°, lambdo, muo°, nuo°, ksio°, omikrono°, pio°, roto°, sigmo°, taŭo°, upsilono°, fio°, ĥio°,psio°, omego.

Hebreaj literoj

La hebreaj literoj nomiĝas: alef°, bet°, gimel°, dalet°, he°, vav°, zain°, ĥet°, tet°, jod°, kaf°, lamed°, mem°, nun°, sameh°, ain°, pe°, cadi°, kof°, reŝ°, ŝin°, tav°.

Noto: En matematiko alef estas uzata kiel simbolo por transfiniaj kvantonombroj: alef nul, alef unu, alef du k.t.p.

Tononomoj

Tiel nomataj solfeĝaj tononomoj estas senfinaĵaj vortetoj: do, re, mi, fa, sol, la, si. Estas rekomendinde uzi en Esperanto ĉefe la alfabetan sistemon de tononomoj: A, B, C, D, E, F, G, ĉar ĝi estas pli facile lernebla. La solfeĝaj tononomoj povas tamen esti utilaj en kantekzercado kaj simile. Kelkaj lingvoj uzas la tononomon H anstataŭ B (kaj B anstataŭ B bemola). En Esperanto oni prefere uzu la pli logikan sistemon kun B kaj B bemola. Ek- zistas ankaŭ specialaj nomoj por bemolaj kaj diesaj tonoj: *As*°, *Ais*°, *Bes*°, *Bis*°, *Ces*°, *Cis*°, *Des*°, *Dis*°, *Es*°, *Eis*°, *Fes*°, *Fis*°, *Ges*°, *Gis*°. Estas pli bone uzi la nomojn A bemola, A diesa, B bemola, B diesa k.t.p. Je bezono oni povas mallongigi al A be°, A di°, B be°, B di° k.t.p.

Ne-esperantigitaj nomoj

Propraj nomoj (kaj aliaj fremdaj vortoj), kiuj ne estas plene esperantigitaj (§35.2) iasence estas neoficialaj O-vortecaj vortetoj, ĉar ili povas roli O- vortece sen O-finaĵo, sed praktike ili pli similas al ordinaraj radikoj, ĉar temas pri tute malfermita klaso de vortoj.

20. Komparaj esprimoj 20.1. Kiel kaj ol

Per la vortetoj kiel kaj ol oni povas montri, kun kio oni komparas. En tia uzado kiel kaj ol similas al rolvortetoj (§12.3), sed ankaŭ al frazenkondukaj vortetoj (§33.1). Oni povas diri, ke ili formas propran vortkategorion: komparaj vortetoj.

Per kiel oni faras egalecajn komparojn, kiuj montras, al kio io similas. Kompara kiel kunlaboras kun tiel, same, simile, tiom, tia, sama, simila. Sed ofte tiel tia estas subkomprenata.

Per ol oni faras malegalecajn komparojn, kiuj montras, al kio io mal- similas. Kompara ol kunlaboras kun pli (§14.3.15), malpli, alie, malsame, alia, malsama aŭ kunmetaĵoj kiel alimaniere, aliloke, alispeca k.s.

Kiel havas ankaŭ aliajn nekomparajn uzojn: §14.3.2.

Iafoje oni uzas malkiel por malegalecaj komparoj (§14.3.2).

Legu ankaŭ pri pli ol antaŭ nombraj kaj kvantaj vortoj en §23.6, kaj pri antaŭ ol en §33.7.

20.1.1. Uzado de kiel kaj ol

Baze kiel kaj ol estas frazenkondukiloj. Tio signifas, ke ili enkondukas sub- frazon (§33). Sed ofte post kompara kiel ol estas nur sola frazparto (aŭ kelkaj frazpartoj): kiel homo, kiel vi, kiel hieraŭ, kiel en la sudo, ol besto, ol mi, ol hodiaŭ, ol en la nordo. Tiuj ĉi klarigoj pri komparaj kiel kaj ol temas precipe pri tia uzo.

Komparaj kiel kaj ol povas enkonduki diversspecajn frazpartojn: O-vortojn, pronomojn, E-vortojn, E-vortecajn vortetojn, I-verbojn k.a.

Por klarigi la sencon de kompara esprimo oni povas vastigi ĝin al plena sub- frazo kun ĉefverbo, aŭ al esprimo kun I-verbo, aŭ al pli longa frazparto. Klariga formo, kiu anstataŭas komparan ol-esprimon, mem komenciĝas per ol. Klariga formo, kiu anstataŭas komparan kiel-esprimon, plej ofte komenc- iĝas per kiel. Sed iafoje pro la celita senco la klariga formo anstataŭe povas aŭ devas komenciĝi per alia Kl-vorto. Kiam la kompara esprimo kunlaboras kun tia tia sama sama kun eca senco, la plena subfrazo komenciĝas per kia. Kiam kompara kiel-esprimo kunlaboras kun sama kun identiga senco, oni povas klarigi per subfrazo, kiu komenciĝas per kiu. Kiam komp- ara kiel rilatas al tiom aŭ alia kvanta esprimo, tia klariga plena subfrazo povas komenciĝi per kiom anstataŭ kiel.

Komparaj esprimoj kun kiel ol povas esti rektaj subkomprenaj: Rektaj komparoj

343

En rektaj komparoj tio, kun kio oni komparas, efektive aperas post kielol en la kompara esprimo. Se oni klarige vastigas rektan komparon, oni uzas ĉiam la verbon esti:

§20.1.1

Tiu ĉi malfreŝa pano estas [tiel] malmola, kiel ŝtono. FE 33 = Tiu ĉi mal- freŝa pano estas tiel malmola, kiel ŝtono estas malmola. Oni komparas panon kun ŝtono.

Ŝiaj okuloj estis [tiaj] kiel du steloj. FA1234 = Ŝiaj okuloj estis tiaj, kiaj estas du steloj. La klariga subfrazo uzas kia, ĉar la kompara esprimo kunlaboras kun subkomprenata tia.

Lakto estas pli nutra, ol vino. FE10 = Lakto estas pli nutra, ol vino estas nutra. Oni komparas lakton kun vino.

Por li delogi knabinon estas kiel krevigi nukson. M153 = ...estas tiel, kiel estas krevigi nukson. Oni komparas delogadon de knabino kun krevig- ado de nukso.

Ne malofte la klariga vastigo de rekta komparo estas iom nenature pedanta. Oni apenaŭ uzas tiajn longajn esprimojn en ordinara lingvaĵo, sed praktike nur la simplajn komparajn esprimojn.

Subkomprenaj komparoj

En subkomprenaj komparoj la komparaĵo ne aperas mem en la kompara esprimo, sed estas tie nur subkomprenata. Anstataŭe post kiel ol aperas io, kio rilatas al la komparaĵo. Se oni klarige vastigas subkomprenan komp- aron, la subkomprenata komparaĵo ja aperas. En la vastigita versio oni ordinare uzas tiun saman verbon, al kiu rilatas la kompara esprimo (ne ĉiam esti, kiel ĉe rektaj komparoj):

Ili kondutas (tiel) kiel homoj. ^ Ili kondutas tiel, kiel kondutas homoj. La kompara esprimo kiel homoj kunlaboras kun la vorteto tiel. Tiu vort- eto estas komplemento de la verbo kondutas. Sekve oni komparas du kondutojn. Sed la verbo konduti ne ĉeestas en la kompara esprimo kiel homoj. Sekve la komparo estas subkomprena. En la klariga formo kun plena subfrazo la verbo kondutas estas aldonita. La vorteton tiel oni preskaŭ ĉiam ellasas en tiaj ĉi frazoj: Ili kondutas kiel homoj. Ankaŭ en la subfraza formo oni povas ellasi ĝin: Ili kondutas, kiel kondutas homoj.

Li legas la saman libron kiel mi. ^ Li legas la saman libron, kiel la libro, kiun legas mi. La kompara esprimo kiel mi kunlaboras kun la vorto sama, kiu estas rekta priskribo de la vorto libron. Sekve oni komp- aras librojn en egaleca maniero (ili estas fakte unu sama libro). En la vastigita formo la frazparto la libro estas aldonita.

Emilio havis sur si eĉ la saman veston kiel tiam. M106 = ...la saman veston, kiun ŝi havis tiam. La klariga subfrazo uzas kiu, ĉar la kompara esprimo kunlaboras kun la A-vorto saman.

Jen ŝi staras antaŭ ni [...] kun tiom da sapo sur la brilanta vizaĝo, kiel antaŭe. BV65 = ...kun tiom da sapo sur la brilanta vizaĝo, kiom (aŭ kiel) ŝi havis antaŭe sur la vizaĝo.

344

Legomojn mi manĝas pli ofte ol viandon. ^ Legomojn mi manĝas pli ofte, ol mi manĝas viandon. La kompara esprimo ol viandon kunlaboras kun pli ofte, kiu estas komplemento de la verbo manĝas. Sekve oni komparas laŭ la ofteco manĝadon de legomoj kun manĝado de viando.

§20.1.1

En la kompara esprimo mankas la komparata ago manĝi. En la vastigita formo manĝas ja aperas.

Mia frato loĝas en alia lando ol mia fratino. ^ Mia frato loĝas en alia lando, ol la lando, en kiu loĝas mia fratino. La kompara esprimo ol mia fratino kunlaboras kun la vorto alia, kiu estas rekta priskribo de lando. Oni do komparas du landojn.

Ŝi estis ankoraŭ pli bela ol antaŭe. FALS0 = ...pli bela, ol ŝi estis antaŭe. Oni komparas ŝin kun ŝi mem en du malsamaj tempoj.

Ni forflugos [...] al la varmaj landoj, kie la suno lumas pli bele ol ĉi tie. FA150 = ...pli bele, olĝi lumas ĉi tie.

20.1.2. Kiel kaj ol kune kun rolmontriloj

Ofte oni devas uzi rolmontrilon (N-finaĵon aŭ rolvorteton) en kompara esprimo kun kiel ol. Ĝenerale oni uzu rolmontrilon, se estas rolmontrilo en la plena subfrazo, al kiu respondas la kompara esprimo. Iafoje oni povas diversmaniere vortumi la klarigan esprimon sen ŝanĝi la efektivan sencon, kaj tiam povas esti same bone uzi aŭ ne uzi rolmontrilon.

Komparoj kun kiel

Karlo uzas siajn manojn kiel magiisto. = Karlo uzas siajn manojn tiel, kiel magiisto uzas siajn manojn. En la plena subfrazo la vorto magiisto estas subjekto, kaj tial ne havas rolmontrilon. Sekve ankaŭ en la simpla kompara kiel-esprimo estu kiel magiisto sen rolmontrilo.

Karlo uzas sian manon kiel martelon. = Karlo uzas sian manon tiel, kiel oni uzas martelon. En la plena subfrazo la vorto martelon estas objekto, kaj havas tial N-finaĵon. Sekve ankaŭ en la simpla kompara kiel-esprimo estu kiel martelon kun N-finaĵo.

Karlo batas per sia mano kiel per martelo. = Karlo batas per sia mano tiel, kiel oni batas per martelo. En la plena subfrazo la vorto martelo estas ila komplemento, kaj tial havas la rolvorteton per. Sekve ankaŭ en la simpla kompara kiel-esprimo estu kiel per martelo.

Vin solan mi fidis, kiel honesta homo. = ...tiel, kiel honesta homo fidas. La efektiva senco tamen povas esti pli proksima al: ...ĉar mi estas honesta homo. Vidu ĉi-poste la klarigojn pri kiel por rolo, funkcio k.s. (§20.1.3)

Vin solan mi fidis, kiel honestan homon. ^38 = ...tiel, kiel oni fidas honestan homon. La efektiva senco tamen povas esti pli proksima al: ...ĉar vi estas honesta homo.

La [...] vortojn kun "um" oni devas lerni, kiel simplajn vortojn. FE42 = ...lerni tiel, kiel oni lernas simplajn vortojn.

Ĉu estaspermesite agi kun niafratino kielkunpublikulino?^34 = ...tiel, kiel oni agas kun publikulino.

La kovrilpaĝo de via revuo baldaŭ atingos simile altan nivelon kiel la ceterajpaĝoj. = ...simile altan nivelon kiel tiu nivelo, kiun atingis la cet- eraj paĝoj.

Ĝia uzado estas tia sama kiel en la aliaj lingvoj. FE27 = ...tia sama, kia ĝi estas en la aliaj lingvoj.

Ĝiaj kolonoj kaj portikoj havis la saman mezuron, kiel ĉe la unua pord- ego. Jfi-40 = ...la saman mezuron, kiun havis la kolonoj kaj portikoj ĉe la unua pordego. Se oni diras anstataŭe kiel la unua pordego, la senco far- iĝas alia, = ...la saman mezuron, kiun havis la unua pordego.

Ĝi havas du okulojn tiel grandajn, kiel du tasoj. FA15 = ...tiel grandajn, kiel du tasoj estas grandaj.

Viandon li donas al mi tiel malmolan kiel trabo. ^29 = ...tiel malmolan, kiel trabo estas malmola.

Li posedis du okulojn [tiel] klarajn kaj helajn kiel profunda akvo. FA4 210 = ...tiel klarajn kaj helajn, kielprofunda akvo estas klara kaj hela. Se oni diras kiel profundan akvon, la senco ŝanĝiĝas: = ....tiel, kiel li/oni posedas profundan akvon.

Skulptu al vi du ŝtonajn tabelojn [tiajn] kiel la unuaj [tabeloj]. Er34 = ...du ŝtonajn tabelojn tiajn, kiaj estis la unuaj tabeloj. Se oni diras kiel la unuajn, la senco fariĝas alia: ...tiamaniere, kiel vi skulptis la unuajn tabelojn.

Ŝi manĝas tropikajn fruktojn (tiajn) kiel mangoj kaj ananasoj. = Ŝi manĝas tropikajn fruktojn tiajn, kiaj estas mangoj kaj ananasoj. Mangoj kaj ananasoj estas ekzemploj de tiu speco de fruktoj, kiujn ŝi manĝas. Povas esti, ke ŝi ne manĝas ĝuste tiujn du fruktojn. Sed ankaŭ kiel mangojn kaj ananasojn esta ebla. Tiam la senco estas maniera: Ŝi manĝas tropikajn fruktojn tiamaniere, kiel oni/ŝi manĝas mangojn kaj ananasojn.

Mi faros vian ĉielon [tia] kiel fero kaj vian teron [tia] kiel kupro. Lv 26 = ...tia, kia estas fero ...tia, kia estas kupro.

Komparoj kun ol

Elizabeto batas la najlon pli forte ol Sofio. = Elizabeto batas la najlon pli forte, ol Sofio batas la najlon. En la plena subfrazo la vorto Sofio estas subjekto, kaj tial ne havas rolmontrilon. Sekve ankaŭ en la simpla kompara ol-esprimo estu kiel Sofio sen rolmontrilo.

Elizabeto batas la najlon pli forte ol Sofion. = Elizabeto batas la najlon pli forte, ol ŝi batas Sofion. En la plena subfrazo la vorto Sofion estas objekto, kaj havas tial N-finaĵon. Sekve ankaŭ en la simpla kompara ol- esprimo estu kiel Sofion kun N-finaĵo.

Elizabeto batas la najlon pli forte per martelo ol per ŝtono. = Elizabeto batas la najlon pli forte per martelo, ol ŝi batas ĝin per ŝtono. En la plena subfrazo la vorto ŝtono estas ila komplemento, kaj tial havas la rol- vorteton per. Sekve ankaŭ en la simpla kompara ol-esprimo estu ol per ŝtono.

Li amos sian landon pli ol ĉiuj aliaj landoj. = ...pli ol ĉiuj aliaj landoj amos lian landon.

Li amos sian landon pli ol ĉiujn aliajn landojn. L1201 = ...pli ol li amos ĉiujn aliajn landojn.

Mia ffrato diris al Stefano, ke li amas lin pli, ol sin mem. FE18 = ...amas lin pli, ol li amas sin mem.

Tie la suno lumis multe pli hele ol ĉe ni. FA151 = ...pli hele ol ĝi lumas ĉe ni.

Lecionojn li ŝatis pli ol promeni en la arbaro. La ol-esprimo laŭsence estas objekto, sed ĝia ĉefvorto, promeni, ne akceptas N-finaĵon. Se oni anstataŭe uzas O-vorton, ĝi devas havi N-finaĵon: Lecionojn li ŝatis pli ol (li ŝatis) promenadon en la arbaro.

En la sekvanta semajno la knabineto la unuan fojon sidis pli ol tutan horon. FA3 69 = ...sidispli (longe) ol sidi tutan horon.

Lin ne vigligus la espero doni iam ion pli bonan ol tio, kio jam ek- zistas. FK289 = ...ion, kio estaspli bona ol tio, kio jam ekzistas.

Mi havas alian proponon ol laĵusprezentita (propono). = ...proponon, kiu estas alia ol la ĵus prezentita propono.

Tiuj ĉi ŝuoj povis aparteni al neniu alia ol Clemency Newcome. BV 65 = ...al neniu alia ol estas Clemency Newcome. Ĉi tie oni ankaŭ povas uzi al en la kompara esprimo: ...ol (aparteni) al Clemency Newcome.

Antono devis pensi pri io alia olpri sia ama aflikto. FA3144 = ...pensi pri

alia, olpensi pri sia ama aflikto. Aŭ ol lia ama aflikto = ...pensi pri io, kio estas alia, ol lia ama aflikto. Rimarku, ke estas sia en la unua vari- anto, sed lia en la dua.

Antono devis pripensi ion alian ol sian aman aflikton / ol lia ama aflikto. = ...pripensi ion alian, ol pripensi sian aman aflikton. / = ...pri- pensi ion, kio estas alia, ol lia ama aflikto.

Pli ol kaj malpli ol kiel nuancilo

Iafoje pli ol malpli ol rolas kiel nuancilo de vorto aŭ esprimo en maniero, kiun oni apenaŭ povas klarigi per subfrazo. La tuto estas kiel unu bloko. Oni uzas aŭ ne uzas rolmontrilojn, kvazaŭ (mal)pli ol tute ne ĉeestus:

Al liaj malpaciencaj demandoj ŝi respondis per tono mallonga, pli ol indiferenta, per tono malkontenta. M163

Vi estas pli ol beleta, vi estas bela! FA2 98

Ni havas plenan nombron da laboristinoj, eĉ pli olplenan nombron. M183

Al Kristino estas bone, eĉpli ol bone. FA3 91

Gaje li kantadis malnovajn melodiojn kaj pafadis kaj bataladis, kvazaŭ

estus pli ol homo. FA2111

Ofte temas pri nuancado de nombro aŭ kvanto. Legu pri tio en la klarigoj pri nuanciloj de nombraj kaj kvantaj vortoj en §23.6.

Mem-komparoj

Iafoje oni komparas du priskribojn de unu sama afero. Se la du priskriboj estas A-vortaj, kaj se ambaŭ estas rektaj priskriboj de la sama O-vorto, kaj se tiu O-vorto havas N-finaĵon, tiam ambaŭ A-vortoj havu N-finaĵon:

Karlo havas domon same altan kiel larĝan. La alteco de la domo egalas al la larĝeco de la domo.

Karlo havas domon pli altan ol larĝan. La alteco de la domo superas la larĝecon de la domo.

Komparo kun verbo

Iafoje kompara kiel-esprimo rilatas al verbo (kaj aliaj frazpartoj, kiuj apartenas al tiu verbo):

Elizabeto kolektas poŝtmarkojn kiel hobio. = Elizabeto kolektas poŝtmarkojn hobie. La kolektado de poŝtmarkoj estas hobio por ŝi. Rimarku, ke la kiel-esprimo ne rilatas al la vorto poŝtmarkojn, sed al la verbo kolektas (aŭ pli ĝuste al la tuta verba esprimo kolektas poŝtmarkojn). Tial oni ne diru ...kiel hobion, ĉar tio signifus, ke la poŝtmarkoj estas hobio, aŭ ke Elizabeto kolektas poŝtmarkojn tiel, kiel oni kolektas hobion.

Kiel provo eltrovi la veron, mi aranĝis por li ruzan kaptilon. Ne la kapt- ilo estis provo, sed la aranĝado de la kaptilo.

20.1.3. Kiel por rolo, funkcio k.s.

Kompara kiel-esprimo kun O-vorta frazparto (kiel filo, kiel bona homo, kiel sekretarion, kielpremion k.s.), kiu kunlaboras kun subkomprenata tiel, tre ofte havas specialan sencon. Tia kiel-esprimo devus montri manieron, sed tre ofte ĝi anstataŭe esprimas, kio, kiu aŭ kia estas iu aŭ io. Ĝi montras rolon, funkcion aŭ similan sencon. Iafoje tio miksiĝas kun maniera senco:

Mi elektis lin kielprezidanto. LR 70 Klariga formo: Mi elektis lin tiel, kiel prezidanto elektas. La klariga subfrazo esprimas la manieron de el- ektado. Sed la efektiva senco de la mallonga formo tre ofte estas: Mi elektis lin, ĉar mi estas prezidanto. Mi estante prezidanto elektis lin. Mi elektis lin en mia rolo de prezidanto.

Mi elektis lin kielprezidanton. LR7° Klariga formo: Mi elektis lin tiel, kiel oni elektas prezidanton. La senco de la klariga subfrazo estas maniera, sed la mallonga formo pli ofte vere celas esprimi la jenon: Mi elektis lin, por ke li estu prezidanto. Mi elektis, ke li estu prezidanto. (Tiun ideon oni alternative povas esprimi sen kiel: Mi elektis lin prezidanto. Tiam la frazparto prezidanto estas perverba priskribo de la objekto lin §25.1.2, kaj tiam la vorto prezidanto ne havu N-finaĵon.)

Ĉe tiaj rolaj aŭ funkciaj kiel-esprimoj oni decidas, ĉu uzi N-finaĵon aŭ ne (kiel prezidanto kiel prezidanton) laŭ la formo en klariga subfrazo, kiu esprimas manieron, kvankam la efektiva senco estas klarigenda per sub- frazo, en kiu la responda vorto povas havi alian formon.

Vi povus ricevi lin kiel edzon. FA146 = ...por ke li estu via edzo. (... tiel, kiel oni ricevas edzon.)

Mi komprenas, ke kiel pastro vi ne povas tion ĉi fari. OV 336 = Mi kom- prenas, ke, ĉar vi estas pastro, vi ne povas tion ĉi fari.

Kiel urbestro de la ĉi-tiea urbo mi havas la devon zorgi pri tio, ke al la traveturantoj [...] estu nenia premado. = En mia rolo de urbestro...

Marta rigardis la parolantan virinon kiel orakolon. M 36 = Marta opiniis, ke laparolanta virino estas (simila al) orakolo. (...tiel, kiel oni rigardas orakolon. )

Kiel lingvo internacia estos eble elektita ia el la lingvoj naciaj. FK 260 = Por la rolo de lingvo internacia...

Oni ricevis kiel aldonon ses grandajn bulkojn. FA179 = Oni ricevis ses grandajn bulkojn, kiuj estis aldono (al tio, kion oni aĉetis).

La longaj diverskoloraj tapiŝoj [...] estis nun pendigitaj kiel murornam- aĵoj. FA424 = ...por ke ili estu murornamaĵoj.

Mi aperis al Abraham, al Isaak, kaj al Jakob kiel Dio la Plejpotenca. Er6 = ...estante Dio la Plejpotenca.

Karlo gratulis Petron kiel unua okaze de lia naskiĝtago. = Karlo grat- ulis Petron, estante la unua (persono), kiu faris tion...

Rimarku, ke la vorteto tiel, kun kiu tia kiel-esprimo teorie kunlaboras, neniam aperas, kiam la senco estas rola aŭ funkcia. Se oni aldonas tiel, la senco nepre estas maniera: Mi elektis lin tkL kiel prezidanton. = Mi elektis lin tiamaniere, kiel oni elektas prezidanton.

Se kiel-esprimo estas laŭsence klare rola aŭ funkcia (ne maniera) oni ordin- are ne uzas rolvorteton post kiel, eĉ se klariga subfrazo kun maniera senco postulas, ke estu rolvorteto:

La membroj diskutis pri Karlo kiel prezidanto. La efektiva senco estas: ...pri Karlo en la rolo de (eventuala estonta) prezidanto. Se oni dirus ...kielpriprezidanto, temus pri la maniero de diskutado.

Elizabeto venkis ilinper siaj vortoj kiel armilo. Ne ...kielper armilo.

Ni parolis pri la rolo de Esperanto kiel ilo por la paco. Ne ...kiel de ilo por la paco.

Ĉe Zamenhof oni tamen povas trovi kelketajn ekzemplojn de rolvorteto en tiaj esprimoj. Ili hodiaŭ sonas iom strange:

Marion [...] al li kiel alfrato promesis, ke [...] ŝi al Grace ĉion rakontos per propra buŝo. BV85 = ...al li, ĉar li estas ŝia frato, promesis... Prefere oni diru kiel frato.

Nur la kunteksto povas montri definitive, ĉu kiel-esprimo montras manieron, rolon aŭ funkcion. Por fari distingon inter la maniera kaj rola sencoj, oni eksperimentis per la nova vorteto *estiel* (ia mikso de estante kaj kiel), kiu montras nur rolon, funkcion k.s. Sed *estiel* ne populariĝis. Se oni ekuzus ĝin sisteme, ĝi fariĝus tre ofta, ĉar multaj kiel-esprimoj havas tian sencon. Aliaj proponoj estas este kaj estkiel (komparu kun samkiel, §20.1.5).

En la praktiko la kunteksto preskaŭ ĉiam komprenigas la sencon, kaj tial oni ordinare povas simple uzi kiel. Sed se iam povas esti dubo, oni povas uzi diversajn pli klarajn esprimojn. Jen kelkaj ekzemploj:

Estante urbestro mi havas la devon zorgi pri ĉio.

Ŝi estus bona por mi, se ŝi estus mia edzino.

Mi komprenas, ke vi, kiu estas pastro, ne povas tion ĉi fari.

Elizabeto estis dungita por esti estro de la nova sekcio.

20.1.4. Komparaj esprimoj — ĉu mallongigitaj frazoj?

Multaj komparaj kiel-esprimoj povas esti rigardataj kiel mallongigitaj sub- frazoj, sed ofte estas grava diferenco inter la mallonga kompara esprimo kaj la subfrazo, al kiu ĝi teorie respondas. Vidu ekzemple la ĉi-antaŭajn klar- igojn pri kiel por rolo kaj funkcio (§20.1.3).

Ofte la klariga subfrazo eĉ ne komenciĝas per kiel, sed per alia Kl-vorto:

La hundo de Elizabeto estas por ŝi kiel familiano. = ...estas por ŝi tia, kia estas (por ŝi) familiano. La subfrazo ne komenciĝas per kiel, sed per kia.

Petro laboras en la sama firmao kiel Anno. = ...en la sama firmao, en kiu laboras Anno. La subfrazo komenciĝas per kiu anstataŭ kiel.

Komparaj kiel-esprimoj do ne ĉiam estas mallongigitaj subfrazoj.

Iuj pensas, ke oni ĉiam en egaleca komparo uzu tiun Kl-vorton, kiun oni uzas en la plena klariga subfrazo. Ili tiam ofte uzas kia kaj iafoje kiu kiom anstataŭ kompara kiel. Tia uzo estas netradicia kaj ĝenerale evitinda. Iafoje ĝi povas fariĝi tre maleleganta:

Li vizitis tiajn urbojn, kiaj estas Parizo kaj Londono. ^ *Li vizitis (tiajn) urbojn kiaj Parizo kaj Londono.* Prefere diru: Li vizitis (tiajn) urbojn kiel Parizo kaj Londono.

Li loĝas en la sama urbo, en kiu mi loĝas. ^ *Li loĝas en la sama urbo en kiu mi.* Prefere diru: Li loĝas en la sama urbo kiel mi.

Li naskiĝis en la sama tago kaj en la sama loko, en kiuj mi naskiĝis. ^ *Li naskiĝis en la sama tago kaj en la sama loko en kiuj mi.* (Aŭ eble: *...kiam kaj kie mi.*) Prefere diru: Li naskiĝis en la sama tago kaj (en la sama) loko kiel mi.

Emilio havis sur si eĉ la saman veston, kiun ŝi tiam havis sur si. ^ *Emilio havis sur si eĉ la saman veston kiun tiam.* Diru kiel Zamenhof: Emilio havis sur si eĉ la saman veston kiel tiam. M106

Se oni uzas plenan subfrazon kun ĉefverbo por esprimi egalecan komparon, oni povas ĝin enkonduki per kia, kiu, kiom, kiam k.t.p. (§33.4.2) laŭ la senco. Sed se en kompara esprimo estas sola frazparto (aŭ kelkaj frazpartoj sen ĉefverbo), oni prefere uzu la ĝeneralan komparan vorteton kiel. Ĝi estas utila kaj uzinda lingva rimedo.

Sed iafoje oni tamen devas uzi kiom anstataŭ kompara kiel, se la komparo koncernas kvanton, kaj se oni devas uzi da-esprimon post la kompara vort- eto: Kaj la Filiŝtoj kolektiĝis, por militi kontraŭ Izrael, tridek mil ĉaroj kaj ses mil rajdantoj, kaj tiom da popolo, kiom da sablo [estas] sur la bordo de la maro. Sm113

En proverbojkun tre mallonga senverba formo, oni ofte uzas kia antaŭ sola frazparto en maniero, kiu tre similas al kompara kiel: Kia patrino, tia fil- ino. PE 689 = Kia estas patrino, tia estas (ankaŭ) la filino.

20.1.5. Tiel same kiel, same kiel, samkiel

Oni ofte uzas same kune kun kompara kiel por akcenti, ke la simileco estas tre granda, ĝis efektiva sameco. Zamenhof uzis preskaŭ ĉiam la longan esprimon tiel same kiel. Nuntempe oni ordinare uzas la pli mallongan formon same kiel, kiun oni iafoje eĉ simpligas al samkiel:

Vi tion ja ekkonas, patrino, per la sento, tiel same kiel mi. FA4 22

La kompatinda Elinjo-fingreto stariĝis antaŭ la pordo, tute tiel same kiel ĉiu alia almozulino, kaj petis pri malgranda peco da hordea greno. FA145 Ĉi tie tute eĉ pli emfazas la samecon de la komparo.

Tolstoj same kiel Zamenhof komprenis la malbonojn de la nuntempa soci-ordo.

Ni volas kulturi en ni la homecon kaj fordetrui la naciecon - samkiel la kamparano kulturas la tritikon kaj elŝiras lolon.

Hodiaŭ, samkiel hieraŭ, ili rifuzas kunlabori.

La plej simplan formon samkiel oni ne trouzu. Ĝi taŭgas, kiam sam- estas nura nuancilo de kiel. Se temas pri memstara ideo de sameco, oni uzu la plenan vorton same:

Li kantas (tiel) same kiel mi. = Li kantas samkiel mi. Ĉi tie la senco estas, ke li kantas, kaj ke ankaŭ mi kantas. Ni faras la saman agon (sed eble en malsamaj manieroj). Oni kutime elparolas kun paŭzeto antaŭ (tiel) same, kaj kredeble estas preferinde skribi kun komo: Li kantas, (tiel) same kiel mi. En tiu ĉi okazo samkiel estas uzebla alternativo.

Li kantas same kiel mi. Ĉi tie la senco estas, ke li kantas en la sama maniero, en kiu mi kantas. Oni kutime elparolas sen paŭzeto antaŭ same, kaj oni do ne aldonu komon. En tiu ĉi okazo oni ne uzu samkiel. Sed oni tute bone povas uzi tiel anstataŭ same: Li kantas tiel, kiel mi. Oni ankaŭ povas meti same antaŭ la verbon: Li same kantas kiel mi.

Por ambaŭ ĉi-antaŭe montritaj sencoj de Li kantas same kiel mi, oni ankaŭ povas uzi la plej simplan (sed malpli akcentan) formon Li kantas kiel mi. Se oni tiam celas la unuan sencon, estas tamen preferinde uzi komon (kaj paŭz- eton): Li kantas, kiel mi.

20.2. Aliaj montriloj de komparo

Kvazaŭ

En egalecaj komparoj oni povas uzi kvazaŭ anstataŭ kompara kiel (§20.1), se temas pri simileco, kiu estas nur ŝajna aŭ nereala, kaj se oni volas tion emfazi:

Dum momento li staris senmova, kvazaŭ ŝtoniĝinta. M164 Li ne vere estis ŝtoniĝinta.

Silente li migris tra la lando, kiu aperis al li kvazaŭ abunda frukto- ĝardeno. FA3 64

Ĉiu statuo sur la riĉaj sarkofagoj ŝajnis kvazaŭ ricevinta vivon. FA1215

Iafoje oni devas uzi N-finaĵon (aŭ alian rolmontrilon) post kompara kvazaŭ same kiel ĉe kompara kiel (§20.1.2):

Tiesto ŝtelis filon de Atreo kaj lin edukis kvazaŭ sian propran. 1T 21

Antaŭ O-vorta frazparto (sen rolmontrilo) la diferenco inter kompara kiel kaj kompara kvazaŭ povas esti tre granda:

Karlo naĝas kiel delfeno. = Karlo naĝas tiel, kiel delfeno naĝas Lia naĝomaniero similas al la naĝomaniero de delfeno.

Karlo naĝas kvazaŭ delfeno. = Karlo naĝas tiel, ke li ŝajnas esti delfeno. Karlo mem similas al delfeno.

Petro voĉdonis kielprezidanto. = ...tiel, kiel voĉdonas prezidanto / ...en sia rolo de prezidanto (li efektive estis prezidanto).

Petro voĉdonis kvazaŭ prezidanto. = Petro ŝajnis esti prezidanto, kiam li voĉdonis (sed li ja ne estis prezidanto).

Kvazaŭ havas ankaŭ aliajn uzojn: §14.3.12.

Komparaj rolvortetoj

Al (§12.3.5.1) povas montri tion, al kio oni referencas en esprimo de simileco aŭ malsimileco: Ĝi estis tre (mal)simila al la alia.

De (§12.3.2.5) povas montri malsimilecon: Mi estas diferenca de vi.

Kontraŭ (§12.3.4.8) povas signifi "kompare kun": La Eternulo, la Dio de viaj patroj, multigu vin miloble kontraŭ via nuna nombro. Re1

Antaŭ (§12.3.4.1) kaj (malofte) post (§12.3.4.9) povas montri pozicion (mal)pli altan en graveco aŭ rango: Antaŭ ĉio zorgu oficon, - plezuro atendos sian vicon. PE 859

Ĉe (§12.3.4.3) kaj apud (§12.3.4.2) povas en figuraj esprimoj montri komparon: Se lin kompari kun la nuna reĝo, li estis Apolono ĉe Satiro. H13

352

Super (§12.3.4.12) kaj sub (§12.3.4.11) povas montri pli kaj malpli altan pozicion en rango, forteco, valoro k.t.p.: Kial ili suferis, kial vi triumfis super ili? Rt127

§20.2

► Krom (§12.3.6.3) povas esti uzata anstataŭ ol post nenio alia, nenio pli, neniu alia, neniu pli k.s.

Komparaj vortetoj ĉe preferi

Ĉe preferi (prefere, prefero k.s.) oni povas montri la malpreferaĵon per ia vorteto. Antaŭ I-verbo oni uzas ol, iafoje anstataŭ. Antaŭ O-vorto aŭ O- vorteca vorteto oni normale uzas al, sed ankaŭ antaŭ, kontraŭ kaj anstataŭ estas eblaj:

Mipreferas esti mortigita de ili, ol estipinĉata de la anasoj [...]/FA2 41

Tiam Dio inspiris al mi la ideon ekbruligi mian liton, prefere neniigi mian domon per fajro, olpermesi, ke la granda amaso da homoj mizere

FA3 15?

pereu. fA3152

Mia edzino preparas manĝojn, kiujn mi certe preferas al la manĝoj el la kuirejoj de la plej bonaj hoteloj. FK108

Li ne atentas la vizaĝon de princoj, kaj ne preferas riĉulon antaŭ mal- riĉulo. lj 34

Preferos la morton ol la vivon ĉiuj restintoj. Jr8 = ...ol elekti la vivon... Ol rilatas al subkomprenata I-verbo. Tial oni uzas ol.

353

La aliaj anasoj preferis naĝadi en la kanaloj, anstataŭ viziti ŝin. FA2 34

§20.2

21. Neado

Ne

Por nei frazon oni uzas la vorteton ne. Ne neas tion, antaŭ kio ĝi staras. Normale ne staras antaŭ la ĉefverbo, kaj se oni neas la ĉefverbon, oni neas la tutan frazon:

Mi ne dormas. Ne estas tiel, ke mi dormas. Mia dormado entute estas neata.

Mi ne amas vin. Ne estas tiel, ke mi amas vin. La tuta frazo estas neata.

Al leono ne donu la manon. FEJ

Mi ne amas obstinajn homojn. FE10

Ne skribu al mi tiajn longajn leterojn. FE18

La patro ne legas libron, sed li skribas leteron. FE 9 La neo trafas la verbon legas. La verbo skribas kaj ĝia tuta frazo restas validaj.

Neado en subfrazo validas nur ene de la subfrazo: Mi diris, ke mi ne venos. La neado trafas nur la subfrazan ĉefverbon venos. La tuta frazo restas pozitiva: Mi ja diris tion.

Iafoje okazas, ke neata ĉefverbo estas subkomprenata: Ĉiu povu vidi, kiu el la vastigantoj plenumas sian promeson kaj kiu ne. OV111 La neado trafas la subkomprenatan verbonplenumas: ...kaj kiu neplenumas sianpromeson.

Ne estas ankaŭ respondvorto: §22.4. Tabelvortoj je NENI

Por nei oni povas ankaŭ uzi tabelvortojn je NENI (§13.1). NENI-vorto sufiĉas por nei la ĉefverbon, kaj do la tutan frazon. La pozicio de NENI- vorto normale ne gravas, ĝi tamen neas la tutan frazon:

La tempo pasinta jam neniam revenos: la tempon venontan neniu ankoraŭ konas. FE 22 La pasinta tempo ne revenos. Oni ne konas la tempon venontan.

Mi neniel povas kompreni, kion vi parolas. FE 28 Mi ne povas kompreni.

La nokto estis tiel malluma, ke ni nenion povis vidi eĉ antaŭ nia nazo. FE33 Ni ne povis vidi. La neado koncernas nur la ke-frazon. La ĉef- fraza verbo estis restas pozitiva.

Mi neniam prenas kun mi multon da pakaĵo. FE 35 Mi ne prenas multon da pakaĵo.

Mia onklo ne mortis per natura morto, sed li tamen ne mortigis sin mem kaj ankaŭ estis mortigita de neniu. FE39 La du unuaj ĉefverboj (mortis, mortigis) estas plene neataj per ne. La tria, estis mortigita, estas plene neata per neniu.

Neniu radio al mi lumas, neniu varma aereto blovas sur min, neniu amiko min vizitas. Rt117 Ne lumas radio. Ne blovas aereto. Ne vizitas amiko.

Memoru, ke Esperanto estas nenies propraĵo. OV-388 Esperanto ne estas ies propraĵo.

Tian Regularon por nia Ligo mi nenial povus aprobi. OV 77 Mi ne povas aprobi ĝin pro kia ajn kialo. Nenial neas la tutan frazon. Aperis tamen duboj pri la nea valoro de nenial: §14.3.1.

Apenaŭ

Ankaŭ la vorteto apenaŭ (§14.3.7) (= "preskaŭ ne") kalkuliĝas kiel nea vorto:

La okuloj apenaŭ retenis larmojn. M 8 = La okuloj preskaŭ ne retenis larmojn.

Oni apenaŭpovis ion vidi antaŭ si. FA4173 = Onipreskaŭ nepovis...

Duobla neado

Se oni uzas NENI-vorton, kaj aldonas ankaŭ la vorton ne, la frazo fariĝas pozitiva. Tia duobla neado estas uzebla nur por esprimi tre specialajn sig- nifojn:

Mi ne amas neniun. Ne estas tiel, ke mi amas neniun. Mi do ja amas iun.

Ĝi ne estas nenies propraĵo. Ne estas tiel, ke ĝi estas nenies propraĵo. Ĝi do estas ies propraĵo.

Li tion faradis tiel lerte, ke oni ne povis ne ridi. FA2 53 Ne estas tiel, ke oni povis ne ridi. Sekve oni devis ridi.

Frazo ankaŭ povas fariĝi pozitiva, se unu NENI-vorto klare neas la verbon, kaj ankaŭ alia NENI-vorto aperas en la frazo:

Mi ankoraŭ neniam gajnis nenion. = Neniam okazis tio, ke mi gajnis nenion. Mi ĉiufoje gajnis almenaŭ ion.

Sed pluraj NENI-vortoj en la sama frazo ne nepre kreas pozitivan signifon. Ofte ili nur plifortigas unu la alian, kaj la neado restas:

Ni malutilon alportus al nia afero grandan, kaj utilon ni alportus al neniu nenian. LR 34 Ni ne alportus utilon.

Neniam, neniam, neniam li revenos. Rt35 Li ne revenos. Ne gravas, ĉu estas unu, du, tri aŭ eĉ pli da neniam.

Parta neado

Iafoje la vorteto ne aperas en frazo tiel, ke ĝi neas nur parton de ĝi. La ĉef- verbo restas valida. Ne neas ĝuste tion, antaŭ kio ĝi staras, sed tio povas esti la tuj sekvanta vorto, la sekvanta frazparto, aŭ eĉ pli multe. Nur la kunteksto povas montri precize, kio estas neata:

Ni faris la kontrakton ne skribe, sed parole. FE31 Ni ja faris la kontrakton, sed ne skribe.

Li venis al mi tute ne atendite. FE22 Li ja venis, sed oni ne atendis tion.

Ne ĉiu kreskaĵo estas manĝebla. FE41 Iuj kreskaĵoj ja estas manĝeblaj.

Komparu kun: Ĉiu kreskaĵo ne estas manĝebla. = Neniu kreskaĵo estas manĝebla.

Ĉemizojn, kolumojn, manumojn kaj ceterajn similajn objektojn ni nomas tolaĵo, kvankam ili ne ĉiam estas faritaj el tolo. FE36 Ofte ili ja estas el tolo.

Li estas homo ne kredinda. FE41 Li ja estas homo.

Respondo venis ne tuj. M 50 Respondo ja venis, sed post iom da tempo.

Mi rezervas al mi la rajton akcepti Vian decidon aŭ ne, depende de la aŭtoritateco de Via komitato. L2 6 La neado trafas subkomprenatajn vortojn: ...ne akcepti vian decidon. La resto de la frazo estas pozitiva.

Lernolibron oni devas ne tralegi, sed tralerni. FE 31 La devo restas valida, sed ĝi estas devo pri io, kion oni ne faru. Legu pli pri ne rilate al devi, povi kaj voli en §31.7.4.

En la animo ĉiuj privataj homoj kaj ĉiuj registaroj ne povas ne aprobi nian ideon. 0Y2°6 La unua ne trafas la ĉefverbon povas kaj neas la tutan frazon. La dua ne trafas nur aprobi (nian ideon). La suma signifo estas: Ili ne povas rifuzi nian ideon. = Ili devas aprobi nian ideon.

Ne miksu vin en aferon ne vian!^89 = ...en aferon, kiu ne estas via. La dua ne nur neas la vorton vian. La unua ne neas la ĉefverbon.

En la salono estis neniu krom li kaj lia fianĉino. FE 26 Ne estis personoj tie kun la escepto de li kaj lia fianĉino, kiuj ja estis tie. Krom (§12.3.6.3) apartigas parton de la frazo, por kiu la neado ne validas.

NENI-vortoj normale neas la tutan frazon sendepende de la vortordo, sed iafoje ankaŭ NENI-vorto povas validi por nur parto de frazo. Tiam la kun- teksto kaj la vortordo devas tute klare tion montri:

Mi decidis paroli jam plu nenion pli pri tiu ĉi temo. L168 La decido estas reala. La neado trafas nur la I-verbon paroli kaj ĉiujn frazpartojn, kiuj ri- latas rekte al ĝi.

Pli valoras faro nenia, ol faro malbona. PE 841 = Faro, kiu ne okazis, ja valoras pli, almenaŭ kompare kun faro malbona. La ĉefverbo valoras restas pozitiva.

Kiam ne aŭ NENI-vorto estas parto de kunmetita vorto, la neado validas nur ene de tiu vorto:

Sinjoro, vi estas neĝentila. FE16 La frazo diras, ke la sinjoro ja havas certan econ, nome mankon de ĝentileco. Estas nur subtila diferenco disde: Vi ne estas ĝentila.

La pastro, kiu mortis antaŭ nelonge (aŭ antaŭ nelonga tempo), loĝis longe en nia urbo. FE25 La neado koncernas nur la longecon de la tempo.

Bedaŭrinde ili estas ne-esperantistoj. Ili estas tiaj homoj, kiuj ne scias Esperanton.

Neniofarado estas tre dolĉa okupo. Tia tempo, en kiu oni faras nenion, estas tre dolĉa.

Ankaŭ apenaŭ povas uziĝi por parta neado:

Apenaŭ rimarkebla ektremo trakuris ŝin de la kapo ĝis la piedoj. M159 La nea valoro de apenaŭ rilatas nur al la vorto rimarkebla. La ektremo ja trakuris ŝin.

Tiu laboristino havis la aĝon de apenaŭ dudek-ses jaroj. M118

Nek

Nek signifas "kaj ankaŭ ne", "kaj ankaŭ nenio" k.s. Oni uzas nek, se oni jam uzis ne aŭ tabelvorton je NENI, kaj volas nei ankoraŭ ion. Ĝi estas kvazaŭ varianto de kaj (§16.1), kaj sekvas baze la samajn regulojn kiel kaj:

Plue atendi mi ne volas nek bezonas. M 29 = ...kaj ankaŭ ne bezonas.

Mi ne renkontis lin, nek lian fraton. FE28 = ...kaj ankaŭ ne lian fraton.

De hodiaŭ matene mi nenion manĝis nek trinkis!FA375 = ...kaj ankaŭ nenion trinkis!

Nenia peno nek provo donos lakton de bovo. PE247 = ...kaj ankaŭ nenia provo...

Iafoje, precipe en konversacioj, nek signifas simple "ankaŭ ne" (sen "kaj"): Mi ne ŝatas kafon, diris Karlo. Nek mi, diris Petro. = ... Ankaŭ mi ne (ŝatas kafon), diris Petro.

Nek ankaŭ povas uziĝi kune kun apenaŭ, kvankam tio praktike malofte aperas: Li apenaŭ spiris, nek moviĝis. = Li apenaŭ spiris, kaj ankaŭ apenaŭ moviĝis. = Li preskaŭ ne spiris, kaj ankaŭ preskaŭ ne moviĝis.

Rimarku, ke nek ne povas signifi "kaj ankaŭ sen". Ne estas do ebla ekz. *Ni

laboradis sen halto nek ripozo.* Oni devas uzi ...sen halto kaj ripozo, ...sen halto kaj sen ripozo aŭ ...sen halto kaj ankaŭ sen ripozo.

Nek ne egalas al ne + emfazo. Por emfaze nei, oni uzu eĉ kune kun ne. Ne diru: *Mi havas nek unu amikon. * Diru: Mi havas eĉ ne unu amikon. Aŭ: Mi ne havas unu amikon. Ne diru: *Nek unu spesdekon havis liaj ge- patroj.* Diru: unu spesdekon ne havis liaj gepatroj. FA4122 Neniu povas ŝin kompreni, eĉ ne ŝia edzo. Tie ne temas pri aldono de plia neo. Ne havus sencon diri ...kaj ankaŭ ne ŝia edzo, ĉar la edzo jam estas neita per neniu. Nek signifas nur "kaj ankaŭ ne".

Oni ankaŭ povas uzi kombinitan, pluroblan nek (§17.6).

22. Demandoj kaj respondoj

Demando estas unu el kvar ĝeneralaj fraztipoj (§32.1). Ekzistas du specoj de demandoj: Kl-demandoj (§22.1) kaj ĉu-demandoj (§22.2).

Kl-demandoj

KI-demandoj estas farataj per tabelvortoj je KI (§13.1). Demanda Kl-vorto reprezentas informon, kiun oni serĉas.

La Kl-vorto normale staras komence de la demanda frazo:

Kie estas la libro kaj la krajono? - La libro estas sur la tablo, kaj la krajono kuŝas sur la fenestro. FE 6

Kiun daton ni havas hodiaŭ? - Hodiaŭ estas la dudek sepa (tago) de Marto. FE12

Kion vi volas?" demandis la forĝisto. "Orajn hufumojn!" respondis la skarabo. FA4 219

Kian signifon havas la morto? La korpo dissolviĝas, kaj la animo... kio ĝi estas? Kio ĝi fariĝas? Kien ĝi iras? "Al eterna vivo," diras la konsolo de la religio. Sed kia estas la transiro? Kie oni vivas kaj kiel? "En la ĉielo supre!" diras lapiuloj: "supren ni iras!"FA3115

Kiom da pomoj vi havas? - Mi havas du kilogramojn da pomoj!

Kies filo vi estas, junulo? Kaj David respondis: Filo de via sklavo Jiŝaj, la Bet-Leĥemano. Sm117

Kaj Dio la Eternulo diris al la virino: Kial vi tion faris? Kaj la virino diris: La serpento tromplogis min, kaj mi manĝis. Qn-3

Iuj Kl-vortoj estas E-vortecaj (§14), dum aliaj estas O-vortecaj kaj A-vort- ecaj (§15).

Se oni iam metas demandan KI-vorton frazfine anstataŭ frazkomence, oni kreas tre fortan emfazon pro la malkutimeco. Tia demando estas ofte eĥa de- mando por rekonfirmo de io ĵus aŭdita: Mi volas, ke vi donu al mi vian novan aŭton! - Vi volas kion?! Demando miksita kun forta surprizo.

Se iafoje oni havas en la sama demanda frazo pli ol unu demandan KI- vorton, nur unu el ili bezonas stari frazkomence: Kiu diris kion al kiu?

Legu pli pri la frazpozicio de Kl-vortoj en §34.2.1.

Iafoje oni ellasas la demandan Kl-vorton el demando (§22.3).

Oni uzas Kl-vortojn ankaŭ en demandaj subfrazoj (§33.3): Ŝi demandis, kion mi volas.

Ĉu-demandoj

359

Ĉu-demandoj estas farataj per la demandvorto ĉu. Ĉu-demando serĉas kon- firmon pri la ĝusteco de la tuta frazo. La respondo ordinare estas jes ne (§22.4).

§22.2

Ĉu normale staras komence de la demanda frazo:

Ĉu vi komprenas min? - Jes, mi komprenas vin! Ne, mi ne komprenas vin!

Ĉu vi estas kanadano? - Jes, mi estas kanadano! Ne, mi ne estas kanad- ano!

Ĉu li? - Jes, li!

Ĉu ĝi estas taŭga? - Jes, (ĝi) estas!

Ĉu vi diros al mi la veron? FE18

Ĉu vi jam trovis vian horloĝon? FE 20

Ĉu vi amas vian patron? Kia demando! kompreneble, ke mi lin amas. FE 41

Ĉu-demando povas ankaŭ esti alternativdemando. Tiam la respondo normale estas elekto inter la diversaj alternativoj:

Ĉu vi volas kafon aŭ teon? - Mi volas kafon! Mi volas teon! Mi volas nek kafon, nek teon! Mi volas kaj kafon, kaj teon!

Ĉu li aŭ ŝi? - Ŝi! Li! Iu ajn el ili! Neniu el ili! Ambaŭ!

Ĉu vi estas surda aŭ muta? FE 20

Ĉu hodiaŭ estas varme aŭ malvarme? FE25

Iafoje oni metas ĉu ĉe la fino de la demando, ordinare post komo:

Vi estas usonano, ĉu? = Ĉu vi estas usonano? Vi estas usonano. Ĉu mi pravas?

Tio okazos hodiaŭ, ĉu?

Se oni estas relative certa, sed tamen volas konfirmon, oni ofte uzas ĉu ne? ĉe la frazofino:

De nun vi restos hejme, ĉu ne? = Mi supozas, ke de nun vi restos hejme. Ĉu mi ne pravas?

Tokio estas la ĉefurbo de Japanujo, ĉu ne?

Tia frazofina ĉu ne? estas nuntempe tre ofta. Zamenhof tamen uzis anstataŭe

ĉu ne vere? aŭ eĉ ne vere? en tiaj okazoj: Oni konsentu akcepti la plej mal- grandan pagon, ĉu ne vere? M108 Tiam vi estos interedzigitaj, ne vere? FA1235

Se la senco estas aserto kun aldonita peto pri konfirmo, oni ofte tute forlasas la vorton ĉu (§22.3).

Por respondi ĉu-demandojn oni ofte uzas la respondvortojn jes kaj ne (§22.4).

22.3. Demandoj sen demandovorto

"Ĉu ili do distingis sin per brilo?" demandis la peceto da vitro. "Per brilo?" ekkriis la flikilo, "ne, sole nur per malmodesteco!FA285 = ...Ĉu per brilo?...

Eble el la vestoj ion forkomerci? Vendi ekzemple la pantalonon? ^106 = Ĉu mi eble el la vestoj ion forkomercu? Ĉu mi vendu ekzemple la pantalonon?

"Via nomo? Via profesio?" demandis la gardostaranto tiun, kiu la unua eliris el la kaleŝo. FA4214 = Kia estas via nomo? Kia estas via pro- fesio?...

"Sed la korniko?" demandis la malgranda Gerda. "Ha, la korniko mortis!" FA275 = Sed kio okazis al la korniko?...

Multaj parolantoj uzas specialan manieron elparoli demandajn frazojn. Ili uzas ekz. leviĝantan melodion en la fino de la frazo. Sed en Esperanto ne ek- zistas klare fiksitaj reguloj pri la frazmelodio. Tial, se oni uzas demandon sen ĉu aŭ demanda KI-vorto, nur la kunteksto povas montri, ke la frazo estas demanda.

Iafoje oni uzas deklarajn frazojn (§32.1) kun duba nuanco. La dubon oni esprimas skribe per demandosigno, sed ne vere temas pri demando, kvankam ofte la parolanto ja deziras, ke la aŭskultanto konfirmu aŭ mal- konfirmu la diraĵon. En tiaj okazoj oni ne uzas ĉu:

- Ĉion, kio estis sub la nomo de barono Brambeus [...] ĉion tion ĉi mi verkis. - Kion mi aŭdas! Sekve barono Brambeus estas vi? ^46 La dua parolanto ne demandas, ĉu la unua estas barono Brambeus, sed nur kon- statas, ke tiu ja estas la barono, sed pro miro kaj dubo volas ricevi kon- firmon pri tio.

Vi ne volas do indulgon kaj favoron? Rt72 = Vi ne volas do indulgon kaj favoron. Ĉu mi ĝuste komprenis la aferon?

Eble vi volus donadi lecionojn de muziko? M58 Temas pri propono, sed la proponanto estas iomete malcerta pri la taŭgeco de la propono.

Vi min jam ne akceptos? - demandis Marta, - nenian esperon mi povas havi? M184

22.4. Respondvortoj

Jes

La respondvorto jes donas pozitivan respondon:

- Ĉu vi volas kafon? - Jes! (= Mi volas kafon.)

- Ĉu vi ion deziras? - Jes! (= Mi ion deziras.)

"Ĉu tio estas la malgranda Zefiro?" demandis la reĝido. - "Jes, li estas Zefiro!" respondis la maljuna virino. FA1182 Post la respondvorto jes sekvas tuta responda frazo.

Ĉu la Universala Kongreso estos en Eŭropo ĉi-jare? - Mi pensas, ke jes! = Mi pensas, ke ĝi ja estos en Eŭropo ĉi-jare! La respondvorto jes ansta- taŭas la tutan respondan subfrazon (krom la enkonduka ke).

Oni ankaŭ povas uzi jes responde al nedemanda frazo por konsenti pri io:

"Vi havas efektive petolemajn knabojn!" diris la reĝido. - "Jes, certe!" ŝi respondis, "kaj mi havas la eblon kvietigi ilin. " FA1184

Oni ne uzu jes ene de frazo por emfazi la verecon de io. Por tio oni uzu la vortetonja (§14.3.10). Ne diru: [2]Tiu ĉi vino ne estas dolĉa, dum tiu alia jes estas.* Diru: Tiu ĉi vino ne estas dolĉa, dum tiu alia ja estas.

Ne

La respondvorto ne donas negativan respondon:

- Ĉu vi volas kafon? - Ne! (= Mi ne volas kafon.)

- Ĉu vi ion deziras? - Ne! (= Mi nenion deziras. )

Ĉu vi jam okupadis vin per instruado? - Ne, sinjorino; mi estas vidvino de oficisto, kiu mortis antaŭ kelke da tagoj. Nur nun la unuan fojon mi deziras komenci la profesion de instruistino. M 25

Ĉu li estas blondulo aŭ brunulo? - Ne, pli kaŝtanhara. ^39 = Li estas nek blondulo nek brunulo, li estas pli kaŝtanhara.

Ha, ĉu efektive la malgranda Kay mortis? La rozoj estis sub la tero, kaj ili diras, ke ne!FA259 = ...ili diras, ke li ne mortis.

Oni ankaŭ povas uzi ne responde al nedemanda frazo por malkonsenti pri io:

Mi havas pli freŝan panon, ol vi. - Ne, vi eraras, sinjoro: via pano estas malpli freŝa, ol mia. FE10

Oni atentu pri la diferenco inter ne kiel nea vorto ene de frazo (§21), kaj ne kiel respondvorto:

Ne venu ĉi tien! = Mi volas, ke vi ne venu ĉi tien. Ne neas la ĉefverbon.

Ne, venu ĉi tien! = Ne! Mi ja volas, ke vi venu ĉi tien. Ne estas respond- vorto, kaj rolas pli-malpli kiel tuta frazo per si mem.

Se tuj post responda ne sekvas frazo, kiu komenciĝas per verbo, oni devas elparoli kun klara paŭzo post ne por eviti miskomprenon.

Jes kaj ne ĉe neaj demandoj

Kiam oni respondas pozitivajn demandojn, la uzo de la respondvortoj jes kaj ne estas sufiĉe simpla. Sed oni uzas ankaŭ negativajn demandojn, de- mandojn kun nea vorto. La uzo de jes kaj ne responde al tiaj demandoj estas bedaŭrinde malpli klara.

Ekzistas du manieroj uzi respondvortojn ĉe negativaj demandoj. Unu sist- emo estas pli ofta en okcidentaj lingvoj, la alia sistemo estas pli ofta en orientaj lingvoj. Tial oni povas paroli pri okcidenta kaj orienta uzado, sed fakte en multaj landoj kaj lingvoj ambaŭ sistemoj ekzistas paralele. Ankaŭ en Esperanto ambaŭ sistemoj estas hejmaj. Zamenhof pli ofte uzis jes kaj ne laŭ la okcidenta sistemo, sed li ankaŭ plurfoje uzis la orientan sistemon.

Okcidenta sistemo

En la okcidenta sistemo jes reprezentas pozitivan respondfrazon, kaj ne re- prezentas negativan respondfrazon. Negativa respondfrazo estas frazo, kiu mem esprimas neon (en sia ĉeffraza parto).

En la okcidenta sistemo la signifo de respondvorto estas sendependa de la formo de la demando. Se la demando estas nea, oni respondas per la sama respondvorto, kiun oni uzus, se la demando estus sen nea vorto. Gravas nur la formo de tiu respondfrazo, kiun la respondvorto reprezentas:

Ĉu vi volas kafon? (pozitiva demando)

Jes! (= Mi volas kafon.)

Ne! (= Mi ne volas kafon.)

Ĉu vi ne volas kafon? (negativa demando)

Jes! (= Mi volas kafon.)

Ne! (= Mi ne volas kafon.)

Ĉu ne kafon vi volas? (parte negativa demando)

Jes! (= Efektive kafon mi volas.)

Ne! (= Ne kafon mi volas.)

Ĉu vi volas ne kafon, sed teon? (parte negativa demando)

Jes! (= Efektive teon mi volas.)

Ne! (= Teon mi ne volas.)

Ĉu vi nenion deziras?

Jes! (= Mi ja deziras ion.)

Ne! (= Mi deziras nenion.)

Tion vi volas, ĉu ne?

Jes, fakte mi volas tion.

Ne, fakte mi ne volas tion.

Ĉu vi ne scias, ke li ne alvenis?

Jes, mi ja scias, ke li ne alvenis.

Ne, mi ne scias, ke li ne alvenis.

Ĉu ili ne mortas [...]? Ho jes, [...] ili ankaŭ devas morti. FA192

Sed ĉu mi ankaŭ ne povus vidi la florojn? - Ho jes! [...] nur ne forgesu, kiam vi denove estos tie, rigardi tra la fenestro, tiam vi certe ilin vidos. FA131 Jes = Vi ja povus ilin vidi!

Ĉu vi ne faros ian rimarkigon pri la aferoj de la poŝta administrado? - Ne, nenion. ^60

Ĉu vi konas la enhavon de la dramo? Ĉu ne estas en ĝi io malagrabla? - Ne, ne; ili nur ŝercas, ili iom venenas ŝerce; nenio malagrabla. H 89

Por respondi (laŭ la okcidenta sistemo) jese ĉe nea demando, oni povas ankaŭ uzi la emfazan respondon Jes ja! = Jes, tiel ja estas! (aŭ simile):

Ĉu vi ne volas trinki la malvarman kafon? - Jes ja! (= Jes, mi ja volas trinki ĝin. )

Kelkaj uzas Tamen! (§14.3.17) anstataŭ Jesja! Eventuale Sedjes! povas esti plia eblo.

Orienta sistemo

En la orienta sistemo jes konfirmas ekzakte tion, kion la demando enhavas, dum ne malkonfirmas la tutan demandofrazon. En tiu sistemo jes kaj ne interŝanĝas rolojn ĉe neaj demandoj (kompare kun la okcidenta sistemo):

Ĉu vi volas kafon? (pozitiva demando)

Jes! (= Mi volas kafon.)

Ne! (= Mi ne volas kafon. )

Ĉu vi ne volas kafon? (negativa demando)

Jes! (= Mi ne volas kafon.)

Ne! (= Mi ja volas kafon. )

Ĉu ne kafon vi volas? (parte negativa demando)

Jes! (= Ne kafon mi volas.)

Ne! (= Efektive kafon mi volas. )

Ĉu vi volas ne kafon, sed teon? (parte negativa demando)

Jes! (= Mi volas ne kafon, sed teon.)

Ne! (= Efektive kafon mi volas, ne teon. )

Ĉu vi nenion deziras?

Jes, mi nenion deziras.

Ne, mi ja deziras ion.

Tion vi volas, ĉu ne?

Jes, mi ne volas tion.

Ne, mi ja volas tion.

Ĉu vi ne scias, ke li ne alvenis?

Jes, mi ne scias, ke li ne alvenis.

Ne, mi ja scias, ke li ne alvenis.

Ĉu ŝi ne edziniĝis? [...] - Jes, iele tiel fariĝis, ke [...] ŝi ne edziniĝis. M102

Kun maldolĉa sento de neplenumita espero vi eble demandos: ĉu en sia lasta kongresa parolo [...] li nenion pli havas por diri al ni? [...] Ho ne, miaj karaj amikoj [...]! Multe, multe, tre multe mi volus hodiaŭ diri al vi. OV 411 Ne = Mi ja ion pli havas por diri al vi.

Por respondi (laŭ la orienta sistemo) jese ĉe nea demando, oni eble povas uzi Tiele!, se oni volas eviti miskomprenon. Por nea respondo tiam povas eble funkcii la respondesprimo Male!

Ĉu vi ne volas trinki la malvarman kafon? - Tiele! (= Mi ne volas trinki ĝin.) - Male! (= Mi ja volas trinki ĝin.)

Du logikoj

Ambaŭ sistemoj respondi neajn demandojn estas logikaj, sed en tute mal- samaj manieroj. Estus bone, se nur unu sistemo ekzistus en Esperanto. Prin- cipe oni povas rekomendi la okcidentan sistemon, ĉar ĝi estas ĝis nun la pli ofte uzata, kaj klare la pli ofta ĉe Zamenhof. Sed ŝajnas, ke ne estas eble atingi tute unuecan uzon de unu sola sistemo. Ambaŭ uzoj estas hejmaj en la lingvo.

Oni tial estu singarda pri respondado al negativaj demandoj. Oni prefere aldonu klaran respondfrazon por ne riski miskomprenon:

Ĉu vi ne volas kafon?

Jes, mi ja volas (kafon)!

Jesja!

Ne, mi ja volas (kafon)!

Ne, mi ne volas (kafon)!

Jes, mi ne volas (kafon)!

Kelkaj el la ĉi-antaŭaj respondoj sekvas la okcidentan sistemon, dum aliaj sekvas la orientan sistemon, sed ĉiuj estas nemiskompreneblaj pro la aldon- itaj klarigaj vortoj.

Iuj opinias, ke oni evitu negativajn demandojn, sed negativaj demandoj estas bezonataj por esprimi specialajn nuancojn. La lingvo malriĉiĝus, se oni ne povus uzi tiajn demandojn.

Vortfarado

Jesa = "aproba, konsenta", nea = "rifuza, malkonsenta": Ĉu li donis al vi jesan respondon aŭ nean? FE31

Jesi = "respondi jese", nei = "respondi nee": Ĉu ili jesis neis al via

demando?

Neebla estas (teorie) dusignifa vorto. Oni povas krei ĝin el la verbo nei per la sufikso EBL (§38.2.7): nei ^ neebla = "tia ke oni povas nei ĝin": Lia propono estas neebla. = Estas eble nei lian proponon. Sed en la praktiko neebla preskaŭ ĉiam estas bazita sur la memstara vorto ebla, al kiu oni aldonis ne prefiksece (§38.4.3): neebla = "tia ke ĝi ne povas esti": Lia propono estas neebla. = Lia propono ne estas (realig) ebla. Por eviti miskomprenon oni povas por la unua senco uzi neadebla (kun la sufikso AD, §38.2.2). Por la dua senco la pli forta esprimo malebla estas alternativo.

• Jesigi = "konfirmi", neigi = "malkonfirmi": La novaĵo estis jesigita/neig- ita. Antaŭe oni uzis jesigi kaj neigi ankaŭ anstataŭ jesi kaj nei. Prefere oni uzu ilin nur por "konfirmi" kaj "malkonfirmi".

23. Nombroj

Por montri nombrojn oni uzas nombrovortojn. Ili estas de du specoj: nombraj vortetoj, kiuj povas montri nombrojn de 0 ĝis 999999, kaj nombraj radikvortoj, kiuj interalie montras pli altajn nombrojn kaj onojn.

23.1. Nombraj vortetoj

23.1.1. Nombraj vortetoj — formoj

Ekzistas dek tri nombraj vortetoj:

nul

0

dek

10

unu

1

cent

100

du

2

mil

1 000

tri

3

kvar

4

kvin

5

ses

6

sep

7

ok

8

naŭ

9


Aliajn nombrojn oni esprimas per kombinado de la nombraj vortetoj. Oni diras unue kiom da miloj estas, poste kiom da centoj, poste kiom da dekoj, kaj fine kiom da unuoj. La dekoj kaj la centoj tiam kunskribiĝas (kaj elparol- iĝas) kiel po unu vorto, dum ĉio alia disskribiĝas (kaj elparoliĝas kiel apartaj

vortoj):

Post dek

11 dek unu

16

dek ses

12 dek du

17

dek sep

13 dek tri

18

dek ok

14 dek kvar

19

dek naŭ

15 dek kvin

Dekoj

10

dek

60

sesdek

20

dudek

70

sepdek

30

tridek

80

okdek

40

kvardek

90

naŭdek

50

kvindek

Centoj

100

cent

600

sescent

200

ducent

700

sepcent

300

tricent

800

okcent

400

kvarcent

900

naŭcent

500

kvincent

Miloj

1 000

mil

10 000

dek mil

2 000

du mil

11 000

dek unu mil

3 000

tri mil

12 000

dek du mil

4 000

kvar mil

13 000

dek tri mil

5 000

kvin mil

20 000

dudek mil

6 000

ses mil

30 000

tridek mil

7 000

sep mil

42 000

kvardek du mil

8 000

ok mil

999 000

naŭcent naŭdek naŭ mil

9 000

naŭ mil

Pliaj kombinoj


21 dudek unu

22 dudek du

23 dudek tri

24 dudek kvar

31 tridek unu

32 tridek du

33 tridek tri

101 cent unu

110 cent dek

432 kvarcent tridek du

1 001 mil unu

1 011 mil dek unu

1 111 mil cent dek unu

1 234 mil ducent tridek kvar

2 678 du mil sescent sepdek ok

7 777 sep mil sepcent sepdek sep

88 888 okdek ok mil okcent ok- dek ok

999 999 naŭcent naŭdek naŭ mil naŭcent naŭdek naŭ


111 cent dek unu

Noto: Oni ne diras *unudek* *unucent*, sed nur dek kaj cent. Oni povus eble diri unu mil, sed normale oni diras simple mil.

Noto: La sona simileco inter ses kaj sep povas iafoje esti iom ĝena. Iuj tial uzas en ekz. telefonado sis° anstataŭ ses. Aliaj uzas samcele sepen anstataŭ sep. Eble tio estas imitinda en tiaj situacioj, kiam pro bruo aŭ simile oni bezonas eviti miskomprenojn. Oni tamen memoru, ke ankoraŭ mal- multaj konas sis° kaj sepen.

Kunskribado kaj disskribado

Dekoj kaj centoj kunmetiĝas al unu vorto: dudek, tridek, ducent, tricent k.t.p. Ĉio alia estu skribata kiel apartaj vortoj, ankaŭ miloj.

Noto: Multaj pensas, ke la regulo estas: "Kunskribu multiplikojn, disskribu adiciojn." La Fun- damenta regulo estas tamen alia, kaj pli simpla. Oni sekvu la Fundamentajn regulon kaj ek- zemplojn.

Dekoj kaj centoj ricevas same kiel aliaj vortoj akcenton je la antaŭlasta vokalo: dudek, tridek, dŭcent, tricent. Ĉio alia estas elparolata kiel apartaj vortoj: dek dŭ, dek tri, cent dŭ, cent tri, cent dek dŭ, dŭ mil, tri mil, dŭ mil dek dŭ.

Tiu ĉi simpla regulo, kiu troviĝas en la Fundamento, estas ofte miskompren- ata. Oni erare kunskribas tro multe. Ne skribu: *dekdu*, *dektri*, *centdu*, *centtri*, sed: dek du, dek tri, cent du, cent tri. Nek skribu: *dumil*, *trimil*, *dekdumil*, *dudekdumil*, sed: du mil, tri mil, dek du mil, dudek du mil. Ankaŭ estus eraro uzi dividostrekojn, kie devas esti spacetoj, ĉar tio, kio estas skribita kun dividostreko estas unu vorto. Tion, kion oni elparolas kiel apartajn vortojn, oni ne skribu kiel unu vorton. Ne skribu do *cent- tridek-du*, sed cent tridek du, ĉar neniu elparolas *cent-tridek-du*.

Noto: Eĉ ĉe Zamenhof oni trovas multege da erare skribitaj nombrovortoj. Eble iuj el tiuj eraroj vere estis faritaj de tiuj, kiuj kompostis liajn tekstojn.

La kialo, ke oni ne kunskribu milojn, estas, ke antaŭ mil povas stari ĉio ajn de du ĝis naŭcent naŭdek naŭ, do ankaŭ plurvortaĵoj. Antaŭ dek kaj cent povas aperi nur du ĝis naŭ. Se oni kunskribus ankaŭ milojn, oni devus skribi ekz. *tricenttridektrimil* (333 000), kio estus tre maloportuna. La ĝusta skribo: tricent tridek tri mil estas pli klara. Kompreneble en la praktiko oni preskaŭ ĉiam skribas tiel altajn nombrojn per ciferoj.

En la elparolado preskaŭ ĉiuj obeas al la Fundamenta regulo akcentante tute ĝuste, kaj kompreneble oni devas skribi same kiel oni elparolas.

Se el tiaj ĉi bazaj nombraj esprimoj oni kreas vortkunmetaĵojn, ekz. O-fin- aĵajn nombrovortojn (§23.2) aŭ A-finaĵajn nombrovortojn (§23.4), oni tamen povas aŭ devas kunskribi, eventuale kun dividostrekoj.

Nul

Nul origine estis O-vorto: nulo (nomo de la cifero 0). Sed oni delonge uzas ĝin ankaŭ kiel nombran vorteton sen finaĵo, ekz.: 0,5 = nul komo kvin (aŭ nulo komo kvin). Tia uzo de nul estas eĉ oficialigita (Aktoj de la Akademio II, p. 13).

un

Iafoje oni povas uzi la mallongigitan formon un' (§10.1) anstataŭ unu. 23.1.2. Nombraj vortetoj — uzado

Nombraj vortetoj plej ofte aperas kiel rektaj priskriboj de O-vortoj, kaj montras tiam, kiom da aferoj estas. La nombraj vortetoj tiam ne ricevas la finaĵojn N kaj J:

Mi havas nur unu buŝon, sed mi havas du orelojn. FE12 Kiam unu rolas kiel pura nombrovorto, ĝi povas ricevi nek J-finaĵon, nek N-finaĵon.

Li promenas kun tri hundoj. FE12

Li faris ĉion per la dek fingroj de siaj manoj. FE12

Li havas dek unu infanojn. FE12

Sesdek minutoj faras unu horon, kaj unu minuto konsistas el sesdek sekundoj. FE12

En iuj specialaj uzoj de unu (§23.1.3) oni tamen povas aldoni J-finaĵon kaj N-finaĵon post unu.

Oni ne uzu A-finaĵon post la nombrovortoj en ĉi tiaj okazoj, ĉar A-finaĵo post nombra vorteto donas tute alian signifon (§23.4).

Iafoje la O-vorto estas forlasita (subkomprenata):

Nu, se vi ne havas mil [rublojn], mi petas cent rublojn. Rz 65

Kiun el la tri [aferoj/personoj] vi elektas?

Nul kiel rekta nombra priskribo

Nul povas aperi kiel rekta nombra priskribo, sed tio okazas ordinare nur ĉe mezurunuoj:

La frostopunkto de akvo estas nul gradoj. Oni normale skribas 0 gradoj, sed elparolas tion kiel nul gradoj. Legu ankaŭ pri la uzo de J-finaĵo ĉe nul kaj malpli: §8.2.4.

Karato estas masunuo, kiu egalas al nul komo du gramoj. Normale oni skribas 0,2 gramoj.

Ilia fina rezulto estis nulpoentoj.

En aliaj okazoj oni normale uzas neniu (§15.1): Mi havas neniun mal- amikon. Nur iafoje (en eksperimenta lingvouzo, poezio k.s.) oni povas vidi nul, kie normale aperas neniu (aŭ nenia): nul homo(j), nul dubo k.s.

Memstaraj nombraj vortetoj

Nombraj vortetoj povas ankaŭ aperi memstare en diversaj frazroloj. Ofte ili kondutas O-vortece:

Kvar kvin [el la knabinoj] decidis penetri ankoraŭ pli profunden en la arbaron.

Kvin kaj sep faras dek du. FE12 Tridek kaj kvardek kvin faras sepdek kvin. FE12 Ilia nombro estas kvardek tri mil sepcent tridek. Nm 26

Divido per nul ne estas permesita. Tri estas duono de ses. FE14 Unu, du, tri! Nun ni flugu dekstren! FA1208 Sep estas sankta nombro. Kiom vi volas? - Mi volas du mil. Kiom ili estas? - Ili estas dek du. Legu ankaŭ pri pronomeca unu en §23.1.3.

Nombraj vortetoj kun da

Oni ankaŭ povas uzi nombrajn vortetojn kun da-esprimo (§12.3.3.1). Tio estas malofta, sed povas esti oportuna ekz. kiam oni ial volas meti la nombrovorton for de tio, kion ĝi nombras:

Da ĉevaloj ili havis sepcent tridek ses. NefiJ Pli klara ol: Ĉevalojn ili havis sepcent tridek ses. Normale oni tamen dirus: Ili havis sepcent tridek ses ĉevalojn.

Identiga priskribo

Nombraj vortetoj ankaŭ aperas post O-vorto kiel identiga priskribo (§25.2). Tiam ili ne montras nombron, sed numeron aŭ simile:

Vidu "Lingvo Internacia" N-ro 2, paĝoj 20-21. OV21s = ...numero du, paĝoj dudek ĝis dudek unu. La nombrovortoj rolas kiel identigaj pri- skriboj de la vortoj numero kaj paĝoj.

La lingvo internacia Esperanto aperis publike en la fino de la jaro 1887. OV145 = ...la jaro mil okcent okdek sep. 1887 estas identiga priskribo de jaro.

Ni loĝas en ĉambro tricent tridek tri en tiu hotelo.

La respondo troviĝas sur la paĝo mil ducent ok.

Ofte oni povas anstataŭe uzi A-finaĵan vicordan nombrovorton (§23.4): la dua numero, la jaro 1887-a, la tricent-tridek-tria ĉambro. Sed povas esti diferenco inter vicordo kaj numero. Ekz. kvara signifas, ke estis tri aliaj antaŭe en vicordo, dum numero kvar signifas, ke la afero havas la ciferon 4 kiel iaspecan "nomon". En ekz. hoteloj ofte mankas numeroj, kaj tial ekz. ĉambro cent ne nepre estas la centa ĉambro. Kaj se oni staras ĉe la fino de strato, oni povas diri, ke domo numero unu ne estas la unua domo, sed la lasta.

Kiam oni uzas ciferojn en esprimoj kiel paĝo 100, la jaro 2010 k.s., oni povas rigardi la ciferan skribon kiel skriban simpligon de A-finaĵa nombro- vorto. Tiam oni legas la paĝo 100 kiel la paĝo centa kaj la jaro 2010 kiel la jaro du-mil-deka. Tiel oni iafoje skribas la tagon de monato en datoj: 1 Majo = la unua (tago) de Majo. Sed multe pli ofte oni uzas la skribon 1-a de Majo.

23.1.3. Specialaj uzoj de unu

La baza signifo de unu estas nombra. Tiu uzo estas klarigita ĉi-antaŭe kune kun la aliaj nombraj vortetoj. Sed unu havas ankaŭ kelkajn specialajn sig- nifojn kaj uzojn.

Unu por sameco, unikeco

Iafoje unu havas apud la baza nombra signifo la kroman nuancon, ke temas pri unu sama afero, aŭ ke io estas sola, unika:

La loĝantoj de unu regno estas samregnanoj, la loĝantoj de unu urbo estas samurbanoj, la konfesantoj de unu religio estas samreligianoj. FE37 = La loĝantoj de unu sama regno...

Unu leĝo kaj unu rajto estu por vi, kaj por la fremdulo, kiu loĝas kun vi. Nm15 Ne estu alia leĝo aŭ alia rajto por la fremdulo.

Li akompanis Ibon hejmen kaj dormis kun li en unu lito. FA391 = ...en unu sama lito.

Unu por individueco

Unu estas ofte uzata antaŭ O-vorto por montri individuecon aŭ identecon:

Mi neniun nomas, sed ĉi tie troviĝas unu kokino, kiu volas senplumiĝi, por bele aspekti; se mi estus koko, mi ĝin malestimus. FA3 36 La parolanto scias, pri kiu kokino temas.

En unu tago, kiam ŝi estis apud tiu fonto, venis al ŝi malriĉa virino. FE15 Individueca unu ofte kontrastas al (la) alia:

Ŝin trafis unu malfeliĉo post la alia. FA3 77

Unu kokino sidis apud la alia. FA3 36

Mi nun iradas de strato sur straton, de unu domo al alia kaj mi serĉas.

Pronomeca unu

Unu estas ankaŭ uzata individuece sen posta O-vorto. Ofte oni povas diri, ke O-vorto estas subkomprenata, sed iafoje aldono de O-vorto nur ĝenus. Tiam unu estas uzata pronomece:

La pli juna filino [...] estis krom tio unu el la plej belaj knabinoj, kiujn oni povis trovi. FE11

Unu el ili estis juna kaj bela kiel anĝelo. M 202

Tre ofte pronomeca unu estas uzata kontraste al (la) alia aŭ iafoje al (la) dua:

Unu babilis, alia kantis. FA2134

Ĝojo de unu estas ofte malĝojo de alia. FA4 25

Unu parolis pri avareco, la alia parolis pri vanteco. FA4101

Restis ĉe la patrino du miaj pli junaj fratoj, el kiuj unu lernoservas ĉe lignaĵisto, kaj la dua vizitas lernejon. M101

Legu ankaŭ ĉi-poste pri la esprimo unu... la alia. Unuj

Kiam individueca aŭ pronomeca unu estas uzata pri pluraj individuoj, ĝi ricevas la finaĵon J:

En la Adresaro unuj nomoj kaj adresoj estas skribitaj per ortografio Esperanta kaj aliaj per la diversaj ortografioj naciaj. LR 48

Dum unuj artikoloj alportas al nia afero rondon da novaj amikoj, multaj aliaj, skribitaj nelerte, tute perdiĝas sen rezultato. OV 93

El ŝiaj multaj infanoj unuj estas bonaj kaj aliaj estas malbonaj. FE12

Unuj [studentoj] kun gaja rideto sur la buŝo, aliaj meditante, aliaj en vigla interparolado, unuope aŭ duope forlasas la universitatan korton. M139

Nuntempe oni ofte uzas iuj anstataŭ individueca aŭ pronomeca unuj, kvankam principe iuj kaj unuj esprimas iom malsamajn nuancojn.

En ekstremaj okazoj eĉ unikeca unu povas ricevi J-finaĵon:

Mi [...] alkalkulas min al [...] popolo, kies tuta historia misio konsistas [...] en la unuigo de la nacioj en la celado al "unu Dio", t.e. unuj idealoj por la tuta homaro. L1106 Ĉiu el la diversaj idealoj estas unika en sia speco. Tia uzo de unuj nuntempe apenaŭ aperas. Se tiu ĉi ekzemplo estus verkita hodiaŭ, oni kredeble uzus la samaj idealoj.

Unujn

La formo unu ne povas ricevi la finaĵon N. Tio estas baza regulo, kiu ĉiam validas, ĉu unu montras nombron, ĉu ĝi montras individuecon, ĉu unikecon:

Oni ne vidis eĉ unu. FA1118 Unu mi renkontis en Londono, alian en Parizo. Neniam uzu la formon *unun *.

Sed la formo unuj ja povas ricevi N-finaĵon, ĉar unuj neniam povas esti nombrovorto. Ĝi ĉiam montras individuecon aŭ unikecon. La formo unujn estas tamen bezonata nur treege malofte:

Ĉio disiĝis, unuj objektoj venis en unujn manojn, aliaj en aliajn manojn. FA2148

Unujn mi renkontis en Londono, aliajn en Parizo.

Kelkaj volas, ke unu povu libere ricevi N-finaĵon, kiam ĝi montras individu- econ, kaj kiam ĝia frazrolo principe postulas N-finaĵon. Kelkaj eĉ eksperi- mente praktikas tion: *Oni ne vidis eĉ unun.* *Mi trovis nek unun, nek la alian.* Estas vero, ke la regulo, kiu malpermesas *unun*, sed permesas unujn, estas stranga el vidpunkto de logiko. Sed ĝi estas tre bona el vid- punkto de praktika uzado. En la praktiko la nombra, unikeca kaj individueca uzoj de unu ne estas rigore distingeblaj. Estas multaj limokazoj, kaj tial la simpla regulo, ke unu neniam havu N-finaĵon, estas tre praktika. Oni ne bezonas cerbumi ĉiufoje, ĉu unu montras nombron, unikecon aŭ individu- econ. Unuj tamen ĉiam montras individuecon aŭ unikecon, kaj tial ne estas problemo uzi post ĝi N-finaĵon, se la frazrolo tion postulas. Uzado de *unun * kaŭzus nur konfuzon sen alporti multe da praktika utilo.

Duondifina artikolo

Individueca unu povas montri, ke afero estas konata al la parolanto, sed ne al la aŭskultanto. Tiel estas en kelkaj el la ĉi-antaŭaj ekzemploj. Tiam temas pri duondifina unu, kiu estas speco de difinilo (§9.2).

Unu, iu kaj certa

Ofte oni legas, ke individueca unu estas egala al iu. Tio ne estas vera. Ambaŭ estas individuecaj vortoj, sed ili montras malsamajn nuancojn.

Individueca unu montras, ke la parolanto bone scias, pri kiu individuo li parolas (dum la aŭskultanto kredeble ne scias). Iu montras, ke la identeco de la priparolata individuo estas nekonata aŭ neklara, aŭ ke la identeco ne estas grava:

Loĝas ĉi tie unu el viaj amikoj. La parolanto scias, kiu el la amikoj ĉi tie loĝas.

Loĝas ĉi tie iu el viaj amikoj. La parolanto (verŝajne) ne scias, kiu el la amikoj loĝas ĉi tie.

Ofte oni povas uzi iu anstataŭ unu, kiam ne estas grave montri, ĉu la individuo estas konata al la parolanto. Sed unu estas pli preciza. Ĝi montras, ke la parolanto ja scias la identecon.

Certa havas interalie signifon similan al individueca unu, sed certa estas pli forta. Ĝi emfaze montras, ke io estas certe konata al la parolanto (sed verŝajne ne al la aŭskultanto): En certaj okazoj multe da saĝo estas pli mal- bona, ol se oni ĝin tute ne havus. ^9 La esperantismo estas forte ligita kun certa interna ideo. OV 377 Hieraŭ vizitis min certa sinjorino Schmidt.

Evitado de unu

La multspeca uzo de unu ŝajnas stranga al iuj, interalie ĉar lernolibroj mal- ofte klarigas ĝin. Tial multaj preferas uzi unu nur en pure nombra rolo, kaj preferas por la aliaj signifoj la vortojn iu(j), kelka(j) kaj certa(j). Tio estas malriĉigo de la lingvo, ĉar ĉiuj ĉi vortoj esprimas malsamajn nuancojn, kaj ĉiuj tiuj nuancoj estas utilaj.

Unu... la alia

Pronomeca unu estas parto de la esprimo unu... (la) alia, per kiu oni montras reciprokecon. Unu... (la) alia reprezentas tutan mallongigitan frazon. Unu normale estas subjekto en la plena frazo, kaj (la) alia estas objekto aŭ havas alian nesubjektan rolon:

Tiuj gejunuloj amas unu la alian. ^ Tiuj gejunuloj amas. Unu amas la alian. Ĉiu el ili amas ĉiun alian el ili.

Ili donis florojn unu al alia. ^ Ili donis florojn. Unu donis florojn al alia. Ĉiu el ili donis florojn al ĉiu alia el ili.

Li kunigis kvin tapiŝojn unu kun la alia. Er36 Li kunigis unu tapiŝon kun la alia.

Oni povas preskaŭ ĉiam uzi unu... (la) alia sen J-finaĵoj. Laŭbezone oni tamen povas aldoni J-finaĵon al alia kaj ankaŭ al unu depende de la celita senco: La junaj knabinoj kaj junuloj ĉe la lageto babilas unuj kun la aliaj. FA4 92 Unuj el ili babilas kun aliaj el ili. Iafoje oni devas uzi la formon

unujn: La registaroj ĵetas la homojn unujn kontraŭ la aliajn. = La regist- arojĵetas unujn homojn kontraŭ la aliajn homojn.

Alternativoj al unu... la alia

Anstataŭ unu... la alia oni povas kelkfoje uzi la vorton reciproke kune kun si aŭ alia pronomo:

La knabino kaj la knabo kisis sin reciproke. FA280 = La knabino kaj la knabo kisis unu la alian.

Ĉiuj sin reciproke komprenas. = Ĉiuj komprenas unu la alian.

Ili reciproke turnas al si la dorson. = Ili turnas la dorson unu al la alia.

Ni donis al ni reciproke la manojn. FA3 77

Oni ankaŭ povas uzi reciproke kune kun unu... la alia por emfazi la re- ciprokecon: Vi ne estas reciproke egalaj unu al la alia en la regiono de la spirito. FA3 76

Oni povas ankaŭ uzi inter prefiksece ĉe verbo, ofte kune kun si aŭ alia pro- nomo, aŭ la esprimon inter si (inter ni, inter vi), kiu ĉiam signifas unu kun la alia aŭ simile:

Ili sin interakuzas. = Ili akuzas unu la alian.

Ili interparolas. = Ili parolas unu kun la alia.

En la interkona vespero la kongresanoj interkonatiĝas. = ...la kongres- anoj ekkonas unu la alian.

Ili estis tre amikaj inter si. BV 58 = Ili estas tre amikaj unu al la alia.

"Lingvo Internacia" kaj "lingvo tutmonda" estas du tute malsamaj objektoj, kiujn miksi inter si oni neniel devas. FK259 = ...miksi unu kun la alia...

Ni devas interparoli. Ni devas paroli inter ni. = Ni devas paroli unu kun la alia.

Vi devas bone rilati inter vi. = Vi devas bone rilati unu kun la alia.

Ni reciproke dividos inter ni malĝojon kaj ĝojon. FA318 = Ni dividos mal- ĝojon kaj ĝojon unu kun la alia. Ĉi tie reciproke emfazas la reciprok- econ.

Oni neniam uzu la pronomon si kune kun unu... la alia. Ne diru: *Ili amas sin unu la alian.* Diru simple: Ili amas unu la alian.

En la esprimo inter si (§11.6.3) ne ĉiam validas la normalaj reguloj por si.

Iafoje la pronomo si sola montras reciprokecon, sed tio estas ebla nur kiam la kunteksto ne lasas dubon pri la senco: Ili sin kisas! ^79 = Ili kisas unu la alian! / Sinjoroj sin batas, servantoj vundojn ricevas. PE172 = Sinjoroj batas unu la alian...

Iafoje, kiam la kunteksto klare komprenigas, ke temas pri reciproka ago, oni ne bezonas aparte montri tion: Ili parolis. = Ili parolis unu kun la alia. / La knabino kaj la knabo kisas. = ...kisas unu la alian. / Vi devas bone rilati. = ...rilati inter vi.

23.2. O-vortaj nombrovortoj

Aliaj nombrovortoj ol la nombraj vortetoj (§23.1) estas radikvortoj, kiuj bezonas finaĵon. Baze ili estas uzataj kun O-finaĵo.

ON-vortoj

Nombrovortoj kun la sufikso ON (§38.2.27) montras partajn nombrojn.

duono = 1/2

triono = 1/3

dekono = 1/10

dekduono = 1/12

centono = 1/100

milono = 1/1000

Duono, triono kaj sesono faras unuonon. 1/2 + 1/3 + 1/6 = 1. Unuono estas tamen tre malofta vorto. Ĉi tie oni povas simple uzi unu.

Ĉe iaj onoj povas estiĝi konfuzo, se oni ne elparolas tre klare.

200/1000 = ducent milonoj

2/100000 = du centmilonoj

En tiaj okazoj estas necese elparoli kun klaraj paŭzetoj inter la vortoj por eviti miskomprenojn.

Grandegaj nombroj

miliono 1.000.000 (ses nuloj)

miliardo 1.000.000.000 (= naŭ nuloj)

biliono 1.000.000.000.000 (= dek du nuloj)

triliono 1.000.000.000.000.000.000 (= dek ok nuloj)

Tre malofte uzataj estas kvadriliono (24 nuloj), kvintiliono (30 nuloj), sekstiliono° (36 nuloj), septiliono° (42 nuloj), oktiliono° (48 nuloj), nonil- iono° (54 nuloj) kaj deciliono° (60 nuloj).

Noto: Nuraj kuriozaĵoj estas la jenaj apenaŭ uzataj nombrovortoj: undeciliono° (66 nuloj), duo- deciliono° (72 nuloj), tredeciliono° (78 nuloj), kvatuordeciliono° (84 nuloj), kvindeciliono° (90 nuloj), seksdeciliono° (96 nuloj), septendeciliono° (102 nuloj), oktodeciliono° (108 nuloj), nov- emdeciliono° (114 nuloj), vigintiliono° (120 nuloj) kaj centiliono° (600 nuloj). Vortoj kiel *bil- iardo*°, *triliardo*°, *kvadriliardo*° k.t.p. tute ne ekzistas en Esperanto (same kiel en plej multaj naciaj lingvoj).

La valoroj de la vortoj biliono, triliono k.t.p. montrataj ĉi-antaŭe sekvas la tiel nomatan "longan skalon", kiun uzas la plimulto de tiuj lingvoj, kiuj entute uzas tiaformajn nombrovortojn. Sed kelkaj lingvoj, interalie la angla kaj la rusa, donas tute aliajn valorojn al siaj similformaj nombrovortoj uzante la tiel nomatan "mallongan skalon". La Esperantaj vortoj tamen sekvu la plimulton de la lingvoj, kaj havu nur la ĉi-antaŭe montritajn sig- nifojn (kiuj estas la originaj valoroj por tiaj vortoj). PIV donas (ekde la jaro 2002) definitivajn longskalajn signifojn por ĉiuj tiaj nombrovortoj.

Vidu ankaŭ la neoficialajn sufiksojn ILION (§39.1.16) kaj ILIARD (§39.1.17). Legu ankaŭ pri prefiksoj de mezurunuoj en §39.3.

Nulo

La O-vorto nulo estas nomo de la cifero 0: Unu miliono estas skribata per unuo kaj ses nuloj. Ĝi povas ankaŭ esti uzata sen finaĵo: nul (§23.1.1).

J-finaĵo kaj N-finaĵo

O-vortaj nombrovortoj ricevas la finaĵojn J kaj N laŭ la samaj reguloj kiel aliaj O-vortoj:

Kiam vi havos rikolton, vi donos kvinonon al Faraono. Gn 47

El multaj milonoj fariĝas milionoj. PE 981

Mi ricevis dudek kvin centonojn.

Ŝi havas pli ol dek milionojn.

La malprofito atingis sumon de kvardek sep miliardoj.

Ŝi vidis pli ol dek milionojn .

class="book">Post la sumo ŝi alskribis tri nulojn.

Da

O-vortaj nombrovortoj ne povas rekte priskribi O-vorton. Oni devas antaŭ la kalkulata afero meti rolvorteton. Normale oni uzas da (§12.3.3.1), sed ankaŭ ekz. de (§12.3.2.3) kaj el (§12.3.5.2) povas aperi. En tiaj konstruoj la nombrovorto estas ĉefvorto kaj la kalkulata afero estas priskribo de ĝi:

Tiu ĉi urbo havas milionon da loĝantoj. FE14

Li havas du miliardojn da dolaroj.

Ŝi vidis pli ol dek milionojn da homoj.

Kiam oni skribas tiajn nombrajn esprimojn cifere, oni ofte forlasas la vort- eton da en la skribo: 2 000 000 000 jaroj. Kiam oni tion laŭtlegas, oni tamen devas eldiri da: du miliardoj da jaroj. Aparte atentu, se la esprimo rolas kiel rekta objekto: Ili pagis 30 000 000 enoj. = Ili pagis tridek milionojn da enoj. Kiam oni elparolas la cifere skribitan nombron, oni devas elparoli N-finaĵon, ĉar la nombro 30 000 000 rolas kiel rekta objekto. La vorto enoj tamen ne havu N-finaĵon, ĉar antaŭ ĝi staras la rolvorteto da, kiun oni tamen elektis ne skribi. Por eviti konfuzon estas pli bone ĉiam skribi da en tiaj okazoj: 2 000 000 000 da jaroj, 30 000 000 da enoj.

Ankaŭ ON-vorto kun O-finaĵo bezonas helpan rolvorteton:

Unu tago estas tricent-sesdek-kvinono aŭ tricent-sesdek-sesono de

FE.14

Nombraj vortetoj kun O-finaĵo

Ankaŭ nombraj vortetoj povas fariĝi O-vortoj. Tiaj O-vortoj montras ian aferon kun rilato al la nombro, aŭ grupon kun tiom da aferoj. Antaŭ O-finaĵo oni ĉiam kunskribas plurvortan nombrovorton. Por klareco oni povas uzi dividostrekojn, kie origine estis spacetoj:

unu ^ unuo = la cifero 1, baza kalkulelemento, elementa kvanto (ekz. metro, kilogramo, ampero k.t.p.)

du ^ duo = la cifero 2, paro, duopo

dek du ^ dek-duo dekduo = la nombro 12, grupo de 12 aferoj

dudek tri ^ dudek-trio dudektrio = la nombro 23, grupo de 23 aferoj

kvarcent ^ kvarcento

du mil kvincent ^ du-mil-kvincento (prefere ne dumilkvincento)

Li iris kaj stariĝis al la ekzameno kaj alportis hejmen jam ne "duon" sed "kvaron " kaj "kvinon ". ^56 Temas pri sistemo de lernejaj notoj. Kvaro = "bone", kvino = "bonege".

Ankaŭ ĉi tiaj O-vortoj bezonas da por mezuri ion:

Mi aĉetis dekon da ovoj. FE 32

Mi aĉetis dekduon (aŭ dek-duon) da kuleroj kaj du dekduojn da forkoj. FE14

Mi havas centon da pomoj. FE14

Malnova uzo

En la plej unua tempo oni uzis O-vortajn nombrovortojn kiel rektajn pri- skribojn sen da. Tio ne plu estas ebla: Mi, subskribita, promesas ellerni la proponitan de d-ro Esperanto lingvon internacian, se estos montrita, ke dek milionoj personoj donis publike tian saman promeson. UL 31 Nun oni devas diri dek milionoj da personoj. Ankaŭ kiom kaj tiom komence uziĝis en tia maniero: §24.4.

23.3. Miksitaj nombroj

23.4. A-vortaj nombrovortoj

Nombraj vortetoj kun A-finaĵo

Se oni aldonas la finaĵon A al nombra vorteto, oni kreas A-vorton, kiu montras pozicion en vicordo. Ordinara A-vorto povas havi diversajn sig- nifojn (§37.2.2) laŭ la kunteksto, sed nombra vorteto kun A-finaĵo ĉiam montras vicordon:

unua = en pozicio numero unu en vicordo (havanta neniun antaŭ si)

dua = en pozicio numero du en vicordo (havanta unu antaŭ si)

tria = en pozicio numero tri en vicordo (havanta du antaŭ si)

kvara = en pozicio numero kvar en vicordo (havanta tri antaŭ si)

deka = en pozicio numero dek en vicordo (havanta naŭ antaŭ si)

Vicordaj nombrovortoj ricevas J-finaĵon kaj N-finaĵon same kiel ordinaraj A-vortoj:

La sepan tagon de la semajno Dio elektis, ke ĝi estu pli sankta, ol la ses unuaj tagoj. FE12

Se oni aldonas A-finaĵon al plurvorta nombro, oni povas kunmeti la tuton en unu vorton, sed oni ankaŭ povas lasi la apartajn vortojn. Ĉiuokaze oni metas A-finaĵon nur laste. Se oni kunmetas, oni povas skribi dividostrekojn por klareco. Tiam oni metu la strekojn tie, kie estas spacetoj en la origina plur- vorta nombro:

Hodiaŭ estas la dudek sepa (tago) de Marto. FE12 = ...dudek-sepa... (aŭ ...dudeksepa...)

Georgo Vaŝington estis naskita la dudek duan de Februaro de la jaro mil sepcent tridek dua. FE12 = ...dudek-duan... mil-sepcent-tridek-dua. Anstataŭ dudek-duan oni povas skribi ankaŭ dudekduan, sed anstataŭ mil-sepcent-tridek-dua oni ne skribu *milsepcenttridekdua*, ĉar tio estas tro malklara.

Januaro estas la unua monato de la jaro, Aprilo estas la kvara, Nov- embro estas la dek-unua, Decembro estas la dek-dua. FE12 = ...dek unua... dek dua.

La dudeka (tago) de Februaro estas la kvindek-unua tago de la jaro. FE12 = ...kvindek unua...

Tio okazis en la kvindekaj jaroj. = ...iam en la jaroj de 1950 ĝis 1959 in- kluzive.

Ŝi estas la dua plej bona en nia klaso, kaj mi estas la tria. Nur unu estas pli bona ol ni.

Iuj opinias, ke kunmetado estas deviga, kiam oni aldonas A-finaĵon, sed la Fundamento uzas ambaŭ skribmanierojn. Kunmetado kun dividostrekoj povas esti pli klara (eble ankaŭ pli logika), sed la elekto estas libera.

Kun O-finaĵo (§23.2), kaj kun la sufiksoj OBL, ON kaj OP (§38.2.26) oni ĉiam devas kunskribi ĉi tiajn nombrojn.

Kiam oni uzas vicordan esprimon apud nombra vorteto, oni metu la vicordan esprimon unue por klareco:

Tio okazis iam en la unuaj dek tagoj. Se oni dirus la dek unuaj tagoj estus risko, ke oni komprenus dek kiel parton de la vicorda esprimo, do kiel la dek-unuaj tagoj.

ON-vortoj kun A-finaĵo

ON-vortoj kun A-finaĵo estas ordinaraj A-vortoj.

duona = havanta nur duonon de sia plena grandeco

triona = havanta nur trionon de sia plena grandeco

centona = havanta nur centonon de sia plena grandeco

Ĝi estas longa je duona metro. Ĝia longo estas 50 centimetroj.

Kvaronan horon li restis. Li restis dek kvin minutojn.

Grandegaj nombroj kun A-finaĵo

Ankaŭ nombrovortoj kiel miliono, miliardo, biliono k.t.p. (§23.2) povas ricevi A-finaĵon. Tiaj A-vortoj povas havi diversajn signifojn laŭ la kun- teksto:

Ĉiu el vi eble sekvas kun intereso la malfacilan bataladon en la granda multemiliona lando. OV369 = ...lando kun multaj milionoj da loĝantoj.

Por duonmiliona armeo oni bezonas almenaŭ cent kvindek regimentojn. = Por armeo kun duona miliono da soldatoj...

Pro la rapida inflacio aperis centbilionaj monbiletoj. = ...monbiletoj kun la valoro cent bilionoj.

Nia miliona kliento ricevos specialan donacon. Vicorda signifo. Nula

Nulo (§23.1.1) origine estis ordinara O-vorto. Tial nula estas ordinara A- vorto, kiu povas esti uzata kun diversaj signifoj laŭ la kunteksto. Plej ofte la signifo estas "neekzistanta", "senvalora" aŭ "nevalida":

Bruo potenca, nula esenco. PE 548

La rezulto estis nula.

Tio okazis je la nula horo kaj tridek minutoj. Vicorda signifo. Miksitaj nombroj kun A-finaĵo

Ankaŭ vicordaj A-vortoj el miksitaj nombroj (§23.3) estas eblaj: nia du- milion-unua kliento, sed kredeble oni prefere uzu esprimojn kun numero: nia kliento numero du milionoj unu.

23.5. E-vortaj nombrovortoj

due = en la dua pozicio

dek-due, dek due = en la 12-a pozicio

naŭcent-naŭdek-naŭe = en la 999-a pozicio

Unue mi redonas al vi la monon, kiun vi pruntis al mi; due mi dankas vin por la prunto; trie mi petas vin ankaŭ poste prunti al mi, kiam mi bezonos monon. FE14

Kiu venis unue, muelas pli frue. PE 882

Aliaj nombrovortoj kun E-finaĵo

Se oni uzas E-finaĵon ĉe nombrovorto, kiu baze estas O-vorto (§23.2), oni ricevas ordinaran E-vorton (§6), kiu povas esti uzata kun diversaj signifoj laŭ la kunteksto. En la praktiko preskaŭ nur ON-vortoj estas uzataj tiamani- ere:

Ĝi estas trione el plasto, trione el ligno, kaj trione el metalo.

Tiu monto estas eĉ ne centone tiel alta kiel Ĉomolungmo. = La alteco de tiu monto estas eĉ ne unu centono de la alteco de Ĉomolungmo (= Everesto).

Iele, iome, duone malbone. PE 560

23.6. Nuanciloj de nombraj kaj kvantaj vortoj

Rolvortetoj kiel nuanciloj de nombro aŭ kvanto

La rolvortetoj ĉirkaŭ (§12.3.4.4), de (§12.3.2), ĝis (§12.3.5.3), inter (§12.3.4.7), sub (§12.3.4.11), super (§12.3.4.12) kaj po (§12.3.6.8) povas uziĝi kun nombraj aŭ kvantaj vortoj por ilin nuanci en diversaj manieroj:

Restas ĉirkaŭ dek personoj. ^43 = Restas proksimume dek personoj.

Ĝis ducent homoj povas eniri. = Maksimume ducent homoj povas eniri.

Ili kostas de kvin ĝis dek eŭrojn. = Ili kostas minimume kvin kaj maksim- ume dek eŭrojn.

Mi vidis inter cent kaj ducent homojn. = Mi vidis minimume cent kaj maksimume ducent homojn.

Aranĝu ilin en du vicoj, po ses en vico. Lv 24 = Aranĝu ilin en du vicoj, ses en ĉiu vico.

La temperaturo estis sub nul. = La temperaturo estis malpli alta ol nul gradoj.

Li havas super mil eŭrojn. = Li havas pli ol mil eŭrojn.

Super kaj sub estas en la praktiko tre malofte uzataj kiel nuancilo de nombro aŭ kvanto. Ili estas menciitaj ĉi tie nur por kompleteco. Normale oni uzas pli ol kaj malpli ol respektive.

En ĉi tiaj frazoj la rolvortetoj neniel koncernas eventualan postan O-vorton, sed havas sencon nur por la nombro. Se oni forprenas la nombrovorton, ankaŭ la nuancilo devas malaperi, ĉar ĝi ne plu havas sencon:

Restas ĉirkaŭ dekpersonoj. ^43 ^ Restaspersonoj. (*Restas ĉirkaŭper- sonoj* ne havas sencon.)

Mi vidis inter cent kaj ducent homojn. ^ Mi vidis homojn. (*Mi vidis inter homojn* ne havas sencon.)

Oni vidas, ke tiuj ĉi rolvortetoj ne montras frazrolon, kiam ili nuancas nombron aŭ kvanton. Ili ne estas rolmontriloj, sed havas ian E-vortecan rolon. Ĉirkaŭ, de, ĝis, super kaj sub estas eĉ interŝanĝeblaj kun E-vorto aŭ esprimo kun E-vorteca vorteto: ĉirkaŭ = proksimume, de = minimume, ĝis = maksimume, super = pli ol, sub = malpli ol.

Nuanciloj antaŭ subjekto

Tiaj ĉi nuanciloj povas aperi antaŭ subjekto:

Supre sur latoj kaj stangoj sidis ĉirkaŭ cent kolomboj. FA2 68 Ĉirkaŭ cent kolomboj estas subjekto de sidis. Subjekto ne havu rolmontrilon. Ĉirkaŭ do ne montras frazrolon ĉi tie. Ĝi rilatas nur al la nombro.

El ĉiuj rampaĵoj de la tero laŭ iliaj specoj, po paro el ĉiuj eniru kun vi. Gn6 Subjekto de eniru estas po paro. Po do ne povas esti rolmontrilo ĉi tie, ĉar subjekto estu sen rolmontrilo.

Nuanciloj kune kun veraj rolmontriloj

Nombrovortaj nuanciloj povas aperi kune kun veraj rolmontriloj, kiuj montras la frazrolon de la tuta esprimo:

Ĝi estis virino, kiu povis havi la aĝon de ĉirkaŭ sesdek jaroj. M 22 Ĉirkaŭ koncernas nur la nombron sesdek. De montras la frazrolon de la tuta esprimo ĉirkaŭ sesdek jaroj.

Nenie en la ĉirkaŭ cent jaroj la loko estis pli ŝanĝita, ol en unu mal- granda frukta ĝardeno. BV 7 La tempa komplemento havas la rolvorteton en. Ĉirkaŭ estas nura nuancilo de la nombro cent.

Li havas aĝon de ĉirkaŭ 50 jaroj. La tuta esprimo de ĉirkaŭ 50 jaroj estas priskribo de la vorto aĝon. La rolvorteto de ligas la priskribon al ĝia ĉefvorto. Ĉirkaŭ nur nuancas la nombron.

Li povas kuŝi ok ĝis naŭ jarojn. H150 La frazparto ok ĝis naŭ jarojn estas tempodaŭra komplemento, kiu devas havi ian rolmontrilon. Ĉi tie ĝi havas N-finaĵon. Ĝis nur nuancas la nombrojn.

Estis tiel malvarme, ke ili devis kuŝi sub po tri kovriloj. La frazparto sub po tri kovriloj estas loka sub-komplemento. Po nur estas nuancilo de tri.

Li havas ĉirkaŭ mil eŭrojn. La objekto ĉirkaŭ mil eŭrojn bezonas la fin- aĵon N. Ĉirkaŭ nur nuancas la nombron mil.

Neunueca uzo

Se oni opinias, ke tiaj ĉi nuanciloj ne estas rolmontriloj, tiam oni ja uzas N kaj aliajn rolmontrilojn kune kun ili, kiam tio estas bezonata. La ĉi-antaŭaj klarigoj estas verkitaj laŭ tia opinio. Sed se oni tamen opinias, ke ili estas veraj rolmontriloj, tiam oni neniam uzas la finaĵon N kune kun ili, kaj ankaŭ forlasas diversajn aliajn rolmontrilojn.

Zamenhof hezitis pri la afero. Li iafoje uzis tiajn ĉi nuancilojn kiel verajn rolmontrilojn forlasante la finaĵon N ekz. ĉe objektoj. Alifoje li uzis ilin laŭ la ĉi-antaŭaj klarigoj. La nuancilon ĉirkaŭ li uzis en ambaŭ manieroj. La nuancilon po li uzis normale nur kiel rolmontrilon, sed li skribis, ke ankaŭ uzado kun N estas bona (Lingvaj Respondoj p. 70, n-ro 79). Li eĉ mem uzis po en tia maniero almenaŭ unu fojon. La aliajn nuancilojn Zamenhof uzis tiel malofte, ke estas malfacile diri, kiajn regulojn li sekvis. Unueca principo por ĉiuj ĉi nuanciloj ne estas do trovebla ĉe Zamenhof:

Ŝi sidis tie ĉirkaŭ dek minutoj. M180 La tempodaŭra komplemento ne havas alian rolmontrilon ol ĉirkaŭ.

La sola presado de nia gazeto kostas ĉirkaŭ 500 rublojn ĉiujare. OV126 La kosta komplemento havas la rolfinaĵon N. Ĉirkaŭ estas do nur nuancilo de nombro ĉi tie.

Li povas veni nur sufiĉe malffrue - ĉirkaŭ horo antaŭ noktomezo. BV 52 Ĉirkaŭ rilatas al subkomprenita unu, sed ĝi estas ĉi tie ankaŭ la sola rol- montrilo de horo.

Ekzistas ankaŭ [...] lernolibroj, kiuj [...] kostas de 15_ĝis 50 centimojpor ekzemplero. OV163 La kosta komplemento ne havas N-finaĵon.

Al ĉiu el la infanoj mi donis po tri pomoj. FE14 La objekto tri pomoj ne havas N-finaĵon. Po estas do iel rolmontrilo de objekto ĉi tie.

Al ĉiu el la laborantoj li donis po kvin dolarojn. DL18

Ŝi ricevis iel du lecionojn po dudek spesdekoj por horo. M102 = ...por po dudek spesdekoj por horo. Normale oni uzas por en ĉi tiaj esprimoj, ĉar temas pri prezo, sed ĉi tie po transprenis ankaŭ la rolon de por.

Jen estas la fajrofero, kiun vi devas alportadi al la Eternulo: [alportu] ŝafidojn jaraĝajn sendifektajn po du en ĉiu tago, kiel konstantan brulof- eron. Nm 28 En tiu ĉi ekzemplo Zamenhof ja uzis N-finaĵon kune kun po, kvankam li normale ne faris tion. Sed la vortordo estas nekutima (la nombra esprimo po du staras post la O-vorta esprimo), kaj oni povas diri, ke po du estas aparta komplemento ĉi tie.

Nuntempe oni kutime uzas ĉiujn ĉi vortetojn nur kiel nuancilojn en tiaj esprimoj, do ne kiel rolmontrilojn - escepte de po. Pri po la lingvouzo varias. Iuj sekvas la Zamenhofan (kaj Fundamentan) modelon, aliaj sekvas la samajn regulojn kiel por ekz. ĉirkaŭ.

Konkludo

Por ĉirkaŭ, de kaj ĝis la afero ŝajnas klara. Kiam ili estas nuanciloj de nombro aŭ kvanto, ili ne estu rigardataj kiel rolvortetoj. Se la tuta frazparto bezonas rolmontrilon (N aŭ rolvorteton), oni uzu tian.

Pri po oni tamen povas agi laŭplaĉe. Pro la Zamenhofa kaj Fundamenta uzo restas ĉiam regule uzi po kiel rolmontrilon de la posta esprimo. Oni do povas ĉiam forlasi N post po. Tio iafoje povas esti konfuzokrea (ekz. kiam mankas N-finaĵo ĉe objekto). Alifoje tio estas eleganta. Oni povas ankaŭ ĉiam uzi po kiel nuran nuancilon almetante ĉiam la bezonatajn rolmontr- ilojn. Tio estas tre klara, sed iafoje povas esti iom peza. Apenaŭ havas sencon disputi pri tio, kiu el la du uzoj estas preferinda. Praktike ambaŭ bone funkcias.

Ĉe tiaj esprimoj de prezo, en kiuj oni normale uzas por, la Zamenhofa uzado de sola po estas rekomendinda: Ili vendas oranĝojn po kvar eŭroj por kilogramo. Diri por po kvar eŭroj ne estas eraro, sed tio estas malpli el- eganta esprimo.

Noto: Laŭ PAG oni ankaŭ povas uzi po prefiksece ĉe nombrovortoj: *po-du*, *pocent*. Tio estas komplete erara kaj evitenda. Se oni tiel uzus po, oni devus same uzi ĉirkaŭ kaj aliajn nuancilojn de nombro: *ĉirkaŭ-du*, *ĝis-cent* k.t.p.

Pli ol, malpli ol

Nombra aŭ kvanta esprimo povas havi pli ol malpli ol kiel nuancilon:

Ĝi estos konstruata pli ol tri jarojn. FE 25 Pli ol tri = "nombro kiu superas tri".

Vi devas kuri pli ol cent mejlojn. FA2 71

Ĉiu ligorajta grupo esperantista sendas al la Kongreso siajn delegitojn, kiuj devas havi la aĝon de ne malpli ol 21 jaroj. L1133

Malpli ol duonon da horo oni bezonis por transveturi la golfon. FA4180

Tio estis terura turmento, sed ĝi daŭris nepli ol sekundon. M183

Tiam oni vidas pli ol milon da strangaj bestetoj, kiujn oni ordinare neniam vidas en la akvo FA2150

Pli ol malpli ol rolas simile kiel nuancilo ankaŭ antaŭ nenombraj kaj nekvantaj esprimoj (§20.1.2).

23.7. Matematikaj esprimoj

Formulo Elparolo

2 + 2 = 4 Du kaj du faras kvar. / Du plus du estas kvar.


Dek minus tri faras sep.

Dudek du multiplikite per ses faras cent tridek du. / Du- dekduoble ses estas cent tridek du. / Dudek du oble ses egalas al cent tridek du.

Sep dividite per du faras tri komo kvin.

kvardek ses komo naŭ ok sep (ne *...komo naŭcent okdek sep*)

La dua potenco de dek estas cent. / Dek kvadrate estas cent.

La tria potenco de kvin estas cent dudek kvin. / Kvin kube estas cent dudek kvin.

10 - 3 = 7 22 x 6 = 132

7:2 = 3,5 46,987

102 = 100

53 = 125

V4 = 2

^27 = 3

La kvadrata (aŭ dua) radiko de/el kvar estas du. La tria (aŭ kuba) radiko de/el dudek sep estas tri.


Kvin kaj sep faras dek du. FE12

Dek kaj dek faras dudek. FE12

Kvar kaj dek ok faras dudek du. FE12

Tridek kaj kvardek kvin faras sepdek kvin. FE12

Kvinoble sep estas tridek kvin. FE14

Egal(ec)o-signon (=) oni povas elparoli kiel faras estas egalas (al), pli-malpli laŭplaĉe: du kaj du faras kvar, dek minus tri estas sep, du oble du egalas (al) kvar. Faras estas uzata en la Fundamento, sed estas egalas (al) estas hodiaŭ pli oftaj.

Ne uzu punkton anstataŭ komo ĉe decimaloj. Punkto estas uzata kiel de- cimala signo nur en kelkaj landoj. Esperanto, same kiel plej multaj landoj kaj lingvoj, uzas decimalan komon.

Legu pli pri la vortetoj plus kaj minus en §16.4. Faka lingvaĵo

La ĉi-antaŭaj manieroj elparoli matematikajn esprimojn estas uzataj en ordinara lingvaĵo. Matematikistoj povas bezoni pli mallongajn esprimojn. Diversaj uzoj kaj proponoj ekzistas, sed la speciala faka matematika lingvaĵo ankoraŭ ne estas unueca.

Diversaj mezuroj

Formulo Elparolo

9403,5 km naŭ mil kvarcent tri komo kvin kilometroj / naŭ mil kvar- cent tri kaj duona kilometroj

8,6 kg ok komo ses kilogramoj / ok kilogramoj (kaj) sescent

gramoj

+37,7° (plus) tridek sep komo sep gradoj / tridek sep komo sep

gradoj super nulo

49,75 USD kvardek naŭ komo sep kvin (Usonaj) dolaroj / kvardek naŭ (Usonaj) dolaroj (kaj) sepdek kvin cendoj

210 x 297 mm ducent dek (milimetroj) oble ducent naŭdek sep mili- (formato A4) metroj

Vortojn por subunuoj kiel gramoj kaj cendoj oni povas iafoje subkompreni en tiaj ĉi esprimoj: tri kilogramoj (kaj) sepcent, kvar dolaroj (kaj) sepdek kvin. Sed oni atentu, ke ne estiĝu dubo, pri kia subunuo temas.

Frakcistreko

Frakcistreko (la simbolo /) estas elparolata per du vortetoj. La unua estas po (§12.3.6.8), kaj la dua povas preskaŭ ĉiam esti por (§12.3.6.9), sed ankaŭ ekz. en, sur, je kaj per estas uzeblaj, laŭ la kunteksto. Rimarku, ke po staras antaŭ la tuta esprimo:

Formulo Elparolo

20$/kg po dudek dolaroj por kilogramo

120 km/h po cent dudek kilometroj en/por horo

2 MN/m2 po du meganeŭtonoj sur/por kvadratmetro

Ofte oni ankaŭ povas uzi po kune kun E-komplemento: po 120 kilometroj hore.

Iafoje oni povas forlasipo en tiaj ĉi esprimoj, eventuale aldonante ĉiu, ekz.: cent dudek kilometroj por/en (ĉiu) horo, dudek dolaroj por (ĉiu) kilogramo, du meganeŭtonoj por/sur (ĉiu) kvadratmetro.

Kelkaj deziras unuecan manieron elparoli frakcistrekojn. Oni volas uzi nur unu vorteton, kiu troviĝu en la loko de por, en kaj sur en la ĉi-antaŭaj ek- zemploj. Laŭ la Zamenhofa uzado por havas tian ĝeneralan signifon: Vi povas lasi ĉe vi por la vendado [...] po 20 kop. [= kopekoj] por ekzempl- ero. OV 552 Sed por povus iafoje esti miskomprenata. Do ne ekzistas vorto, kiun oni povus absolute ĉiam uzi. Iuj volas tiel uzi po, sed la signifo de po ne permesas tion. Kaj Zamenhof, kaj la Akademio de Esperanto (Aktoj de la Akademio II, p. 56) atentigis, ke tia uzado de po estas erara. Zamenhof skribis: Oni ne povas diri "je 80 centimoj po funto" aŭ "30 mejlojn po horo", sedoni devas diri "po 80 centimojpor (ĉiu) funto", "po 30 mejloj en horo". LR107

23.8. Horoj

Por montri horon oni sekvu iun el la ĉi-postaj modeloj. La vortojn horo kaj minutoj oni tre ofte nur subkomprenas:

Cifere Elparole

3:15 (aŭ 15:15) Estas la tria (horo) (kaj) dek kvin (minutoj). / Estas dek kvin (minutoj) post la tria (horo).

9:45 (aŭ 21:45) Estas la naŭa (horo) (kaj) kvardek kvin (minutoj). / Es- tas dek kvin (minutoj) antaŭ la deka (horo).

Por plia klareco oni povas aldoni la esprimojn en la antaŭtagmezo antaŭ- tagmeze (mallongigo: atm.), kaj en la posttagmezo posttagmeze (mallong- igo:ptm.). Sed oni ankaŭ povas uzi la 24-horan sistemon:

Estis la dek-kvina (kaj) dek kvin. / Estis dek kvin post la dek-kvina.

Estis la dudek-unua (kaj) kvardek kvin. / Estis dek kvin antaŭ la dudek- dua.

Se oni skribas horon cifere ene de plena frazo, oni ordinare ne skribas la vorton la antaŭ la horo. En la elparolata formo la ĉiuokaze devas aperi:

Estas nun 4:10 posttagmeze. = Estas nun la kvara horo kaj dek posttagmeze. / Estas nun dek minutoj post la kvara ptm.

Anstataŭ 15 minutoj oni povas uzi kvarono, kvaronhoro aŭ kvarona horo. Anstataŭ 30 minutoj oni ofte uzas duono, duonhoro aŭ duona horo.

Noto: Anstataŭ 20 minutoj oni tamen ne uzas trionhoro aŭ simile, kvankam tio estus tute logika.

Ne uzu de anstataŭ post antaŭ en horesprimoj. Ne diru *duono de la naŭa*. Diru duono antaŭ la naŭa duono post la naŭa depende de la cel- ata signifo.

Demandoj pri horo

Horojn oni montras per vicordaj nombrovortoj kun A-finaĵo: tria, naŭa, dek-dua k.t.p. Por demandi pri horo oni do uzas la demandvorton kiom (§14.3.3) + A-finaĵo ^ kioma.

kiom? ^ tri, naŭ, dek du, dudek unu...

kioma? ^ tria, naŭa, dek-dua, dudek-unua...

Kioma horo estas, gardisto? FA1127

Kioma horo estis, kiam vi alvenis?

Noto: Ankaŭ ekzistas la slanga esprimo kiomas? = "kioma horo estas?" Oni ne uzu ĝin en serioza kunteksto.

Rolmontriloj de horo

Por montri, kiam io okazas, oni devas uzi rolmontrilon, normale je, antaŭ, post, ĝis ĉirkaŭ:

Je (la) kioma horo okazis tio?

Tio okazis je la tria kaj kvardek.

Ŝi venos je la sepa kaj duono.

Ni devas manĝi antaŭ la oka.

Post la dek-unua horo ĉio devas esti preta.

Strangaj aferoj komencas okazi ĉirkaŭ la dek-dua horo.

Ĝis la dua horo kaj kvarono vi estos liberaj.

Kiam temas pri horoj, oni ne uzu la rolmontrilon N, ĉar oni riskas konfuzi horon kun dato, kiu ankaŭ estas montrata per vicordaj nombrovortoj: je la tria = "je la tria horo", la trian = "en la tria tago de la monato".

23.9. Datoj

Rolmontriloj de dato

Por montri la daton, kiam io okazis, okazas aŭ okazos, oni uzu taŭgan rol- montrilon. Ofte oni uzas la finaĵon N (§12.2.4):

Ili venos la sepan (tagon) de Marto. = Ili venos en la sepa (tago) de Marto.

La unuan de Majo ili komencis sian vojaĝon. FA3127 = En la unua (tago) de Majo...

Mi laboris tie ĝis la unua de Aŭgusto mil naŭcent sesdek.

Antaŭ la lasta tago de Junio vi devas trovi laboron.

Post la dek kvina de Marto ŝi loĝos ĉe mi.

Skribo de dato

Kiam oni skribas daton, ekz. ĉe la komenco de letero, oni skribas kutime jene:

merkredon la 26-an de Novembro 1997

vendredon la 9-an de Marto 2001

Rimarku la N-finaĵojn ĉe la semajntago kaj la monatotago (§12.2.4).

Oni povas ankaŭ mallongigi tian datoskribon, ekz.: 26 Nov. 1997, 9 Mar. 2001. Oni prefere ne uzu ciferojn por monato, ĉar mallongigoj kiel 9.3.01 ne estas same komprenataj en ĉiuj landoj. Ĉu temas pri la 9-a de Marto aŭ pri la 3-a de Septembro? Principe estas rekomendinde uzi la internacian normon IS0-8601, ekz. 1997-11-26 (= la 26-a de Novembro 1997), 2021-09-03 (= la 3-a de Septembro 2021 ), sed en la praktiko ankaŭ tia skribado povas esti miskomprenata, ĉar ne ĉiuj bone konas tiun normon.

24. Kvantaj vortoj

Kvantaj vortoj iafoje kondutas en aparta maniero. Vortoj kun kvanta signifo povas esti O-vortoj (multo, kelko k.s.), A-vortoj (multa, pluraj k.s.), E-vortoj (multe, kelke k.s.), kaj E-vortecaj vortetoj (pli, tiom k.s.).

Kvantaj estas ankaŭ la nombraj vortetoj (§23).

Kvantaj O-vortoj

Kvantaj O-vortoj kondutas kiel normalaj O-vortoj. Ofte ili estas priskribataj de da-esprimo (§12.3.3.1), kiu montras, el kio konsistas la kvanto:

Kiam mi ien veturas, mi neniam prenas kun mi multon da pakaĵo. FE 35

Gramatike la kvanta vorto estas ĉefvorto, sed el senca vidpunkto la da- esprimo ofte estas pli grava. Iafoje oni traktas la O-vorton de tia da-esprimo kvazaŭ ĝi estus ĉefvorto:

Tiam grandega multo da vortoj [...] fariĝus en la skribado tute ne— diferencigeblaj unu de alia. FK 273 Nediferencigeblaj gramatike rilatas al multo, sed havas J-finaĵon, ĉar Zamenhof preferis trakti ĝin laŭ vortoj, al kiu ĝi sence rilatas. Fakte la frazo iĝus tre stranga, se oni dirus ne- diferencigebla sen J, ĉar la posta esprimo unu de alia trudas la ideon de pluraj individuoj.

Grandega multo da vortoj fariĝas tute senbezona por lernado. FK285 Ĉi tie Zamenhof sekvis gramatikajn principojn, ĉar en tiu ĉi frazo temas pri unu senbezona amaso.

Anstataŭ multo, malmulto kaj kelko oni plej ofte preferas la E-formojn

multe, malmulte kaj kelke (§24.3).

Legu ankaŭ pri O-vortaj nombrovortoj kiel duono kaj miliono en §23.2.

Kvantaj A-vortoj

O-vorteca uzo

La A-vortoj multaj, malmultaj, kelkaj kaj pluraj estas tre ofte uzataj kvazaŭ ili estus O-vortoj, O-vortece. Oni povas diri, ke O-vorto estas subkompren- ata post la A-vorto. Kutime temas pri personoj, sed ne ĉiam. La kunteksto decidas:

Multaj [legantoj] kredeble balancas senkrede la kapon, legante miajn vortojn. DL 6

Tro malmultaj [homoj/aŭskultantoj] venis al laprelego.

Kelkaj [personoj] el ni tranoktis en la amasloĝejo.

Pluraj [homoj/aŭskultantoj/rigardantoj...] ne povis reteni sin, sed kuris sur la scenejon.

Ili jam detruis tre multajn [ilojn/objektojn...].

Kelkaj [fruktoj/pomoj...] estaspreskaŭ tute maturaj.

Kiel oni vidas, la subkomprenataj O-vortoj estas ofte tre ĝeneralaj. Ofte oni ne povas diri, kiu O-vorto estas subkomprenata, se oni ne konas la kun- tekston. Iafoje preskaŭ ne estas eble enmeti O-vorton. Tiam la A-vorto plene alprenis O-vortan rolon. Tion oni povus nomi pronomeca uzo:

Multaj el niaj amikoj ne volas pacience atendi kaj labori. OV 59 Multaj egalas principe al multaj amikoj, sed, se oni enmetas la vorton amikoj, la frazo fariĝas stranga.

Legu ankaŭ pri la diferenco inter multe (da) kaj multaj, kelke (da) kaj kelkaj en §24.3.

24.3. Kvantaj E-vortoj

Kvantaj E-vortoj povas roli kiel ordinaraj E-vortoj:

Mi multe dankas vin por via gastameco. ^80

Ŝi etendis al la venintino la manon blankan, tre malgrasan, kun fingroj multe pikitaj de kudrilo. M106

La malfeliĉa knabino, multe kurinte kaj trovinte neniun, kiu volus ŝin akcepti, baldaŭ mortis en angulo de arbaro. FE23

Mi ne estas multege instruita lingvisto. DL10

Liaj okuloj [...] estis fiksitaj sur la vizaĝo de la juna vidvino, kiu eĉplej malmulte ne atentis lian ĉeestadon. M 59

Dio scias, ke mi estas sufiĉe rekompencita! FA2 27

O-vorteca uzo

Kvantaj E-vortoj plej ofte aperas en frazoj kvazaŭ ili estus O-vortoj rolante kiel subjekto, objekto k.t.p. Praktike temas preskaŭ nur pri multe, kelke, sufiĉe kaj variantoj de ili:

Sur la arbo sin trovis multe (aŭ multo) da birdoj. FE32 Multe estas sub- jekto. La alternativo multo klare montras, ke multe ĉi tie kondutas kiel O- vorto.

El ŝia buŝo eliris kelke da perloj kaj kelke da diamantoj. FE 23 La du kelke estas subjektoj de eliris. Oni povus diri kelko da perloj/diamantoj, sed kelko estas praktike neniam uzata.

La riĉulo havas multe da mono. FE 37 Multe estas objekto, sed ĝi ne povas ricevi la finaĵon N, ĉar ĝi estas E-vorto.

Mi aĉetis por la infanoj tableton kaj kelke da seĝetoj. FE 38 Kelke rolas kiel objekto.

Kiam ŝi revenis, ŝi havis multege por rakonti. FA184 Multege rolas kiel objekto.

Mi havas sufiĉe da laboro en la preparado de mia ĉemizo de mort- into. FA296 Sufiĉe estas objekto.

Ĉiutage oni havis sufiĉege por manĝi. FA4 30 Sufiĉege (tre malofta vorto) estas objekto.

Post kelke da tagoj mi venos. M 29 Kelke estas tempa komplemento kun la rolvorteto post.

Kelke da minutoj la vidvino staris senmove. M11 Kelke estas tempa komplemento. Tia komplemento havas normale ian rolmontrilon, ekz. N-finaĵon, sed E-vorto kiel kelke ne povas havi N-finaĵon. Estus tamen eble uzi ekz. la rolvorteton dum en tiaj ĉi okazoj: Dum kelke da sekundoj en la ĉambro regis plena silento. M 25

En rapideco ili preterpasis ŝin je kelke da paŝoj. M 202 Kelke estas je- komplemento.

Pri ili oni parolis kaj ankaŭ pri la multe da lupoj, kiuj antaŭe estis ĉi tie. FA4169 Ĉi tie multe eĉ havas la artikolon la, kiu normale aperas nur ĉe O-vortoj. Tio estas tre malofta. Prefere oni uzu la multo da lupoj.

Kio estas ĉefvorto?

Kiam kvanta E-vorto havas da-esprimon post si, povas ofte ŝajni, ke la E- vorto tute ne estas ĉefvorto, sed ke la O-vorto de la posta da-esprimo estas ĉefvorto. El senca vidpunkto la da-esprimo estas fakte pli grava, sed el gramatika vidpunkto la E-vorto ja estas ĉefvorto. Ĉi-poste sekvos tamen ek- zemploj, en kiuj oni traktas la O-vorton de la da-esprimo kvazaŭ ĝi estus ĉefvorto.

A-vorta priskribo de kvanta E-vorto

Kiam kvanta E-vorto + da-esprimo havas priskribon, oni normale rilatigas la priskribon al la da-esprimo, kvankam ĝi ne estas ĉefvorto:

Multe da larmoj estis ploritaj pri ĝi [= la birdo]. FA1151 Multe estas ĉef- vorto de la frazparto multe da larmoj. Gramatike do ploritaj rilatas al multe, kaj devus teorie fariĝi E-vorto: plorite. Sed laŭsence ĝi rilatas al larmoj, kaj tial fariĝas A-vorto.

Multe da akvo estis verŝita sur ĝin. Ĉi tie verŝita sekvas akvo laŭ la senco, anstataŭ multe laŭ la gramatiko.

Ili ellernis tiun ĉi lingvon en la daŭro de iaj kelke da semajnoj. FK 271 Iaj devus rilati al la ĉefvorto kelke, sed oni tamen rilatigas ĝin al semajnoj.

Multe da arto kaj penoj estis eluzita. FA2105 Eluzita estas kompromisa formo, kiu havas A-finaĵon pro arto kaj penoj, sed kiu ne havas J-finaĵon pro multe, kiu estas iel unu-nombra, = multo. Tio estas iom tro stranga. En tiaj ĉi okazoj estas pli bone uzi J-finaĵon en eluzitaj, aŭ uzi multo anstataŭ multe.

Se mankas da-esprimo, oni povas rilatigi la priskribon nur al la E-vorto, kaj konsekvence oni devas uzi E-formon: Multe estis plorite. Multe estis verŝ- ite. (Kompreneble oni ankaŭ povas diri: Multo estis plorita. Multo estis verŝ- ita. )

Ĉu objekto aŭ komplemento?

Iafoje estas malfacile diri, ĉu multe estas objekto aŭ kvanta komplemento:

Ŝi multe pensis pri tio. FA133 Multe estas objekto aŭ kvanta komplemento de pensis. La signifo restas la sama.

Kvantaj A-vortoj anstataŭ kvantaj E-vortoj

Ofte oni povas anstataŭigi kvantan E-vorton per kvanta A-vorto. Tiam la O- vorto de la da-esprimo fariĝas ĉefvorto kaj da malaperas:

Sur la arbo sin trovis multaj birdoj. ~ ...multe da birdoj.

La riĉulo havas multan monon. ~ ...multe da mono.

Ŝi staris nur kelkajn sekundojn. ~ ...kelke da sekundoj.

Post kelkaj tagoj li venos. ~ Post kelke da tagoj...

En tiaj frazoj la E-finaĵaj formoj multe kaj kelke ordinare esprimas la ideon de tuteca amaso. Oni ne atentas la individuajn membrojn. Se gravas ĉiu unuopa individuo, oni prefere ne uzu multe kelke. La A-vortaj formoj multaj kaj kelkaj estas tamen ĉiam uzeblaj, ĉu temas pri multaj/kelkaj individuoj, ĉu oni pensas pri kuna nedistingebla multo/kelko. La jena ek- zemplo tial sonas strange: *Kelke da homoj sentas sin la plej feliĉaj, kiam ili vidas la suferojn de siaj najbaroj.* Oni prefere diru Kelkaj homoj sentas sin la plej feliĉaj, kiam ili vidas la suferojn de siaj najbaroj. FE 32, ĉar sentas ion nur ĉiu unuopa homo de tiuj kelkaj homoj. La tuto de la homoj ne havas sentojn.

Noto: En la komencaj jaroj oni uzis kelke kaj kelkaj ankaŭ kun la senco "pluraj", ĉar tiutempe la vorto pluraj ankoraŭ ne ekzistis. Tia uzo de kelke kaj kelkaj nun tute malaperis.

24.4. Kvantaj vortetoj

E-vortecaj vortetoj kun kvanta signifo estas: kiom, tiom, iom, ĉiom, neniom (§14.3.3), pli, plej (§14.3.15), tro (§14.3.19) kaj variantoj de ili. Ili povas roli E-vortece en diversaj manieroj.

O-vorteca uzo

Tre ofte kvantaj vortetoj estas uzataj O-vortece, simile kiel kvantaj E-vortoj (§24.3). Ili povas tiam esti subjekto, objekto k.t.p.:

Mi volus scii, kiom de la ŝtofo ili jam pretigis. FA1108 Kiom estas objekto de pretigis.

Ĉu vi ne scias, Schufterle, kiom estis da mortigitoj? Rt64 Kiom estas sub- jekto de estis.

Prenu tiom da mono, kiom vi volas. FA16 Tiom kaj kiom estas objektoj.

Pri tiom da feliĉo mi eĉ ne sonĝis, kiam mi estis ankoraŭ la malbela anasido! FA2 42 Tiom estas pri-komplemento.

Oni alportos iom da akvo. ^18 Iom estas objekto.

Adamo Rudzinski rigardis ŝin kun granda intereso, eĉ kun iom da admiro. M76 Iom estas kun-komplemento.

Restas ankoraŭ iom daproblemoj. Iom estas subjekto.

Pro Dio, sinjoroj, pli rapide faru rondon kaj observu pli da ordo! to'55 Pli estas objekto.

Pli li ne povas diri al ili pri tio, ĉar pli li ne scias. FA3117 Pli estas objekto.

Vi informiĝas, [...] kiu montras al ili plej da respekto. Rt56 Plej (da re- spekto) estas objekto.

Tro da kuiristoj kaĉon difektas. PE433 Tro estas subjekto.

De tro da pano venas malsano. PE 296 Tro estas de-komplemento.

A-vorta priskribo de kvanta vorteto

Simile kiel ĉe kvantaj E-vortoj oni iafoje rilatigas priskribon al la da- esprimo, kvankam la da-esprimo ne estas ĉefvorto:

Ŝi apartenas al homoj kleraj, por kiuj tiom, tiom da vojoj estas ja nebar- itaj. M118 Laŭ rigora gramatiko devus esti nebarite, ĉar el gramatika vid- punkto nebaritaj priskribas la vorton tiom. Tamen oni uzas nebaritaj, ĉar laŭsence ĝi priskribas la vorton vojoj.

Malnova A-vorteca uzo de OM-vortoj

En la frua tempo oni iafoje uzis kiom kaj tiom A-vortece kiel rektan pri- skribon de O-vorto: Se l' amikoj [...] kolektos tiom voĉojn, kiom ili povos [...] DL13 En ordinara lingvaĵo oni nun devas uzi da: ...tiom da voĉoj... En ekz. poezio oni eble ankoraŭ povas uzi tiajn esprimojn por speciala efekto. Komparu kun simila malnova uzo de O-vortaj nombrovortoj (§23.2).

24.5. Grado kaj kvanto

Grado kaj kvanto estas malsamaj aferoj, sed iafoje ili proksimiĝas.

Tre kaj multe

tre = "en alta grado, kun forta intenso"

multe = "en granda kvanto, kun longa daŭro, ofte ripetite"

Ĉe A-vortoj kaj E-vortoj oni preskaŭ ĉiam uzas tre (§14.3.18), sed oni povas uzi multe (§24.3), kiam klare temas pri kvanto aŭ ofteco. Ĉe verboj oni uzas plej ofte multe, ĉar temas normale pri kvanto aŭ ofteco, sed oni uzas ankaŭ tre, kiam temas pri grado aŭ intenseco:

Ĝi estas tre bona.

Tie troviĝas tre grandaj domoj.

Mi tre ŝatas Berlinon. = Mi intense ŝatas Berlinon.

Mi tre amas ŝin. = Mi intense amas ŝin.

Mi havas multe da mono.

Ŝi multe pensis pri tio. = Ŝi longe pensis pri tio.

Kiu multe parolas, ne multe faras. PE 544

Li tre multe helpis al mi. Tre priskribas multe. Multe priskribas helpis. Por priskribipli kaj tro oni uzas multe:

Ĝi estis multe pli granda ol antaŭe.

Ĝi fariĝis multe tro nigra.

Kiel kaj tiel

La tabelvortoj kiel kaj tiel (§14.3.2) montras ne nur manieron, sed ankaŭ gradon. Oni uzu ilin en la samaj lokoj, kie oni povus uzi tre:

Vi estas tiel bela, tiel bona kaj tiel honesta, ke mi devas fari al vi donacon. FE15 Oni povas diri: tre bela, tre bona kaj tre honesta.

Mi estas tielforta, kiel vi. FE10 Oni povas diri: tre forta.

Fi, kiel abomene! FE26 Oni povas diri: tre abomene.

Estas bone uzadi la vorton "je" kiel eble pli malofte. FE29 Oni povas diri: tre eble.

La nokto estis tiel malluma, ke ni nenion povis vidi eĉ antaŭ nia nazo. FE 33 Oni povas diri: tre malluma.

Kiom kaj tiom

La tabelvortoj kiom kaj tiom (§14.3.3) montras kvanton. Oni uzu ilin tie, kie oni povus uzi multe:

Mi volas tiom da terpomoj, kiom mi povas porti. Oni povas diri: volas multe kaj povas porti multe.

Ŝi tiom laboris, ke ŝi fariĝis ĉefo de la firmao. Oni povas diri: multe laboris.

Antaŭ multe oni ofte preferas tiom, ĉar multe estas kvanta vorto: Nun li estis ja riĉa, havante tiom multe da mono. FA18 Aŭ ...havante tiel multe da mono. Aŭ ...havante tiom da mono.

"Tiom-kiom-ismo"

Kiom kaj tiom estas iafoje uzataj pri grado anstataŭ kiel kaj tiel (§14.3.3), kiam oni volas tre forte emfazi. Sed iuj esperantistoj uzas sisteme nur kiom kaj tiom anstataŭ kiel kaj tiel por montri gradon, kvazaŭ ili ĉiam emfazus, ekz.: *Mi estas tiom forta, kiom vi.* Komparu kun la Fundamenta frazo: Mi estas tielforta, kiel vi. FE10 Tia "tiom-kiom-ismo" estas komplete fremda al la Fundamento kaj al la uzado de Zamenhof. Krome tiom-kiom -istoj perdas la eblon uzi tiom kaj kiom por emfazi.

25. Specialaj priskriboj

En tiu ĉi paragrafo estas klarigoj de tri specialaj specoj de priskribo: per- verba priskribo (§25.1), identiga priskribo (§25.2) kaj apudmeto (§25.3).

25.1. Perverba priskribo

Normalaj priskriboj estas rektaj (§3.3). Rekta priskribo estas parto de la sama frazparto kiel la priskribata ĉefvorto. Sed priskribo ankaŭ povas esti ligata al la priskribata afero pere de verbo.

Perverbe priskribata afero estas normale la subjekto (§12.1.1) de la frazo, sed ankaŭ objekto (§12.2.2) povas havi perverban priskribon.

Perverba priskribo ne havas la rolfinaĵon N, kaj nur en kelkaj okazoj aperas rolvorteto antaŭ perverba priskribo.

25.1.1. Perverba priskribo de subjekto

La verbon esti (§31.1) kaj aliajn priskribajn verbojn, ekz. fariĝi, iĝi kaj ŝajni, oni povas uzi por ligi priskribon al subjekto.

A-vorto aŭ A-vorteca vorteto

Perverba priskribo de subjekto estas plej ofte A-vorto aŭ A-vorteca vorteto:

La patro estas sana. FE 5 Sana estas priskribo de la patro.

La ĉielo estas blua. FE 6 Blua estas priskribo de la ĉielo.

La dentoj de leono estas akraj. FE 7 Akraj estas priskribo de la dentoj.

Ĉiuj boteloj estis malplenaj. Malplenaj estas priskribo de ĉiuj boteloj.

Vi tute ne estas ĝentila. FE19 Ĝentila estas priskribo de vi.

Sinjoroj, vi estas neĝentilaj. FE16 Neĝentilaj estas priskribo de vi.

Jam tia estas la kutimo. M 59 Tia estas priskribo de la kutimo.

Kia estas via peto? Es 5 Kia estas (demanda) priskribo de via peto.

Ŝi fariĝis tiel malaminda, ke ŝia propra patrino ŝin forpelis de si. FE 23 Malaminda estas priskribo de ŝi.

Tiaj A-vortaj priskriboj povas havi J-finaĵon (§8.1), sed ili neniam havu rol- vorteton (§12.3) aŭ N-finaĵon (§12.2.1).

O-vorta frazparto sen rolmontrilo

Perverba priskribo povas ankaŭ esti O-vorto aŭ O-vorta frazparto sen rol- montrilo. Tia perverba priskribo montras specon aŭ identecon:

Leono estas besto. FE 5 Besto estas (speca) priskribo de leono.

Rozo estas floro kaj kolombo estas birdo. FE5

La patro estas tajloro. FE 5

Centimo, pfenigo kaj kopeko estas moneroj. FE 41

Li estas knabo, kaj ŝi estas knabino. FE16

Ni estas homoj. FE16

Infano ne estas matura homo. FE6

Januaro estas la iiniia monato de la jaro. FE12

(Ok estas kvar kvinonoj de dek. FE14

Tio ĉi estis la iiniia fojo, ke ŝi nomis ŝin sia filino. FE14

La juna vidvino fariĝis denove fianĉino. FE33 Ankaŭ tabelvortoj je O povas aperi kiel tia priskribo:

La tuta afero estis nenio krom sensencaĵo! FA1140

Mi scias, kio mi estas. FA2 84

O-vorta frazparto kun rolvorteto

Perverba priskribo de subjekto povas ankaŭ esti O-vorto (aŭ O-vorta fraz- parto) kun rolvorteto antaŭ si. Tia priskribo montras econ. Oni povas ofte transformi tian priskribon en A-vorton:

Li estas hodiaŭ en kolera humoro. FE 31 = Li estas hodiaŭ kolerhumora.

Li estas de meza kresko. FE33 = ...mezkreska.

Ĝi estos de alia speco ol la hieraŭa. FA28 = ...alispeca....

Eĉ malgranda muŝo ne estas sen buŝo. PE1019 = ...senbuŝa.

Tiuj bulkoj eĉ estis kun sekvinberoj. FA179 = ...sekvinberaj.

Tio ĉi estas laŭ lia gusto. PE826 = ...konforma al lia gusto.

Laŭ mi tiu ĉi demando estas por la publiko sen signifo. DL10 = ...sen- signifa.

Esprimo kun kiel kvazaŭ

Ankaŭ kompara esprimo kun kiel (§20.1) aŭ kvazaŭ (§20.2) povas roli kiel perverba priskribo de subjekto:

Sen li mi estas kiel paralizita. BV 75

Liaj manoj estas kiel alabastro. ^35 = ...estas tiaj, kia estas alabastro.

Tio estis ja tute kiel ĉe homoj. FA319

Leŭtenanto, amo kaj mizero estas kvazaŭ triangulo, aŭ kvazaŭ duono de rompitaĵetkubo de la feliĉo. FA1125

E-vorto

Oni uzas E-vorton kiel perverban priskribon anstataŭ A-vorto, se la priskrib- ata subjekto estas I-verbo (§27.2) aŭ subfrazo (§33.2.1):

Resti kun leono estas danĝere. FE 7

Morti pro la patrujo estas agrable. FE 20

Al Amnon ŝajnis malfacile fari ion al ŝi. Sm213

Kiel belege estas, ke ni povas entrepreni vojaĝon ekster landen! FA4 27

Estas pli bone, ke ni tie ĉi manĝu kaj iru en la urbon vespere. BV 75

Ne estas grave, ĉu vi lin konas aŭ ne. FA3114

Al li fariĝis dube, ĉu la fera stango estas ŝovita antaŭ la pordon kaj ĉu la fenestraj kovriloj estas bone alfortikigitaj. FA3140

Estas mirinde, kiajn pensajn saltojn oni povas fari. FA2118 Iafoje E-vorto priskribas subkomprenatan I-verbon:

Li veturas pli rapide ol permesite. La E-vorto permesite priskribas la verbon veturi: ...pli rapide ol estaspermesite veturi.

Oni uzas E-vorton anstataŭ A-vorto ankaŭ kiam ne ekzistas subjekto. Tiam la perverba priskribo priskribas la tutan situacion:

Estis al mi tiel terure, kiam vi ĵetis min de la ponto en la malvarman akvon! FA124 Estis terure estas ĝenerala priskribo de la situacio. Subjekto mankas.

Estas troe, ho Levidoj! Nm16

Estos sufiĉe, se ni diros al vi la jenon. FK284

Ĉu hodiaŭ estas varme malvarme? FE 25

En la parola lingvo oni sufiĉe ofte uzas mallongigitajn sensubjektajn frazojn, en kiuj oni ellasas ĉion krom E-vorto, kiu estas priskribo de la aktuala situacio:

Bone! Tre bone! H 41 = Estas bone! Estas tre bone! (= Tio, kion vi diris, estas bona!)

Mirinde! FA2139 = Estas mirinde! (= La situacio estas mirinda! Tio, kio ĵus okazis, estas mirinda!)

Ofte E-finaĵa pasiva participo estas uzata en pli-malpli ekkriaj esprimoj kiel priskribo de okazaĵo:

Trafite! Kion diras vi? - Tuŝite! Tuŝite, mi konfesas. H169 ~ La celo estas trafita/tuŝita! (Temas pri skermado.)

Ĉu komprenite? ~ Ĉu ĉio estas komprenita? Ĉu vi komprenis la aferon?

Se la subjekto estas subkomprenata O-vorto aŭ O-vorteca vorteto, kaj se la verbo ĉeestas, oni tamen uzu A-finaĵon: La mastro traktis min tre bone, kaj estis tre afabla. = ...kaj li estis tre afabla. Estu kuraĝa! = Vi estu kuraĝa!

Frazo aŭ I-verbo

Perverba priskribo povas ankaŭ esti tuta frazo aŭ I-verbo:

La esenco [de la sciigoj] estis, ke al Kristino estas bone. FA3 91 La ke-frazo estas perverba priskribo de la subjekto.

Mia opinio estas: prenu mem akvon, se vi volas trinki. FE19

Mia devo estas helpi la traveturantojn. Rz 31

Vidu pliajn ekzemplojn en la klarigoj pri I-verboj: §27.3.3.

Priskribaj verboj

Verbon, kiu peras priskribon, oni povas nomi priskriba verbo. Esti (§31.1) estas la ĉefa priskriba verbo. Kiam ĝi peras priskribon, ĝi ne vere esprimas ian signifon, sed nur ligas la priskribon al la subjekto.

Aliaj priskribaj verboj enhavas pli da propra signifo:

fariĝi (= "komenci esti"): La domo fariĝis alta. Mia frato fariĝos doktoro. Fariĝis tre varme en la ĉambro.

iĝi (= "komenci esti"): La mistero iĝaspli kaj pli stranga.

resti (= "plu esti"): Ili restis germanoj. Restis malhele.

ŝajni (= "esti laŭŝajne"): Li ŝajnis gasto en la hotelo.

aperi: Li aperis mensoganto.

aspekti (= "esti laŭ la aspekto"): Ŝi aspektis kolera. FA1195 = Ŝia aspekto montris, ke ŝi estas kolera.

Kun aspekti oni tamen tre ofte uzas E-vortan (aŭ E-vortecan) komplementon anstataŭ perverba priskribo: La diablo aspektas malbele. FA117 En la novaj vestoj ŝi aspektis tiel elegante kaj bele. FA3 46 Perverba priskribo (kun A- vorto) kaj maniera komplemento (kun E-vorto), estas egale ĝustaj ĉe aspekti, kaj tre ofte apenaŭ gravas, kiun formon oni elektas. Sed iafoje povas esti senca diferenco. Se oni uzas A-vorton, oni parolas pri eco de la subjekto: La domo aspektas bona. = La aspekto de la domo montras, ke ĝi (verŝajne) estas bona. Se oni uzas E-vorton, oni parolas pri la aspekto mem: La domo aspektas bone. = La aspekto de la domo estas bona. Komparu kun tute simila uzo de senti sin (§25.1.2). Se temas pri participo, oni uzu A-finaĵon: Ŝi aspektis dormanta. Se oni uzas E-finaĵon (dormante), tio povas mis- kompreniĝi kiel: Ŝi aspektis dum ŝi dormis. . Principe oni povas uzi kia kun aspekti, sed normale oni uzas kiel: Kiel do li aspektas? FA117 Ĉiu Kopenhag- ano scias, kiel aspektas la enirejo de la Frederika hospitalo. FA1128

Krom fariĝi kaj iĝi ankaŭ multaj aliaj IĜ-verboj povas aperi kun perverba priskribo de la subjekto:

montriĝi: Mi scias, ke mi montriĝosprava. lj13

nomiĝi: La hundo nomiĝas Fido.

elektiĝi: Li elektiĝis kasisto.

La samaj verboj sen IĜ-sufikso (montri, nomi, elekti...) normale estas objektaj verboj (§30.3), kaj povas esti uzataj kun perverba priskribo de la objekto (§25.1.2):

Mia opinio sin_ montris favora. BV10 ^ Mia opinio montriĝis favora.

Mi nomas mian hundon Fido. ^ Mia hundo nomiĝas Fido.

Liaj amikoj elektis lin gvidanto. ^ Li elektiĝis gvidanto.

Pasivaj verboj povas peri priskribon

Se oni pasivigas (§29.1) frazon kun perverba priskribo de objekto (§25.1.2), la objekto fariĝas subjekto, kaj la perverba priskribo priskribas la novan sub- jekton. Tiam pasiva verboformo peras la priskribon:

Oni elektis ŝin prezidanto. ^ Ŝi estis elektita prezidanto.

Ankaŭ ŝin oni nomas Amalio. ^ Ankaŭ ŝi estas nomata Amalio. Rt106

Oni esploris la aferon kaj trovis ĝin vera. ^ La afero estis esplorita kaj trovita vera. Es 2

Tiaj frazoj povas fariĝi konfuzaj, ĉar pasiva verbo enhavas participon (el- ektita, nomata, trovita), kiu jam estas perverba priskribo de la subjekto. En ŝi estis elektita prezidanto, kaj elektita, kaj prezidanto, estas perveibaj pri- skriboj de ŝi. Krome oni povus kompreni elektita prezidanto kiel unu fraz- parton, kio donus alian signifon: Ŝi estis prezidanto, kiun oni antaŭe elektis. Ofte estas pli klare, se oni anstataŭe uzas kiel-esprimon (§20.1): Ŝi estis elektita kiel prezidanto.

Agaj verboj

Perverbaj priskriboj povas iafoje aperi kun agaj verboj, kiuj ne estas pri- skribaj. Tiaj frazoj estas laŭsence kunmetaĵo de du frazoj. Unu el tiuj frazoj enhavas la verbon esti:

Li dancas nuda sur la strando. = Li dancas sur la strando. + Li estas nuda, kiam li dancas.

Malvarma kaj pala kuŝis la imperiestro en sia granda belega lito. FA2 30 = La imperiestro estis malvarma kajpala. + La imperiestro kuŝis...

Mi frapos vian ĉevalon sur la kapon tiel, ke ĝi falos senviva. FA114 = ...ĝi falos kaj ĝi estos senviva.

Mia patro mortis malriĉa. = Mia patro estis malriĉa, kiam li mortis.

Mi naskiĝis mizerulo. = Mi estis mizerulo, kiam mi naskiĝis.

Ŝi naskiĝis kristano, sed mortis islamano. = Ŝi estis kristano, kiam ŝi naskiĝis, sed estis islamano, kiam ŝi mortis.

Nun ĉiuj floroj pendas sekiĝintaj! FA129 = La floroj estas sekiĝintaj, kiam ili pendas.

Ili sidis ne solaj, sed kun unu viro de ĉirkaŭ tridek jaroj. BV 31 = Ili sidis, kaj ili ne estis solaj...

Iafoje oni povus same bone uzi E-formon anstataŭ A-formo en tiaj frazoj, sed ofte estas signifodiferenco, ĉar A-formo montras priskribon de la sub- jekto, dum E-formo priskribas la agon:

Li venis iiniia en la ĉambron. = Li venis en la ĉambron, kaj li estis la unua, kiu faris tion.

Li venis unue en la ĉambron. = La unua afero, kiun li faris, estis veni en la ĉambron (poste li faris ion alian).

Zamenhof uzis tuta kiel perverban priskribon kun speciala signifo: De teruro mi tuta tremas! H 45 Ĝi estas tuta el ligno. FA3 81 Tuta montras, ke la tuta subjekto estas koncernata de la ago. Tia uzo de tuta estas nuntempe malofta.

25.1.2. Perverba priskribo de objekto

Kelkaj verboj povas peri priskribon de sia objekto. Kvankam tiaj perverbaj priskriboj priskribas objekton, ili ne havas la finaĵon N.

Komparu la du jenajn frazojn:

Vi farbas la domon ruĝan. (= Vi farbas la ruĝan domon.) Ruĝan estas ĉi tie rekta priskribo de la domon. = Vi farbas tiun domon, kiu jam estas ruĝa. Oni ne diras, kiun koloron ĝi nun ricevas.

Vi farbas la domon ruĝa. = Vi farbas la domon tiel, ke ĝi fariĝas ruĝa. Ruĝa estas perverba priskribo de la domo. La ruĝeco aperas pro la ago farbi. Oni ne diras, kiun koloron la domo antaŭe havis. (Oni povas ankaŭ diri: Vi farbas ruĝa la domon. Sed ne diru: *Vi farbas la ruĝa domon.*)

A-vorto aŭ A-vorteca vorteto

Perverba priskribo de objekto povas esti A-vorto aŭ A-vorteca vorteto:

Ĉu vi farbos vian ruĝan domon verda? ~ Ĉu via ruĝa domo fariĝos verda?

Ne, ni preferas ĝin flava. = Ne, ni preferas, ke ĝi estu flava.

Ŝi trovis la francajn vinojn tre bonaj. = Ŝi trovis, ke ili estas tre bonaj.

Neniam mi vidis lin tia. Rt 82 = Neniam mi vidis, ke li estas tia.

Li sentis sin tiel malfeliĉa, ke li malbenis la tagon, en kiu li estis nask- ita. FE33 = Li sentis, ke li estas tiel malfeliĉa...

La esprimo senti sin povas havas perverban priskribon de la objekto: Li sentis sin malsana. = Li sentis, ke li estas malsana. Sed oni ankaŭ povas uzi E-vorton, kiu tiam estas maniera komplemento de la verbo: Li sentis sin bone. = Lia sento (pri si mem) estis bona. La elekto de finaĵo do dependas de tio, ĉu oni parolas pri eco de la objekto (ĉi-okaze egala al la subjekto), aŭ pri la sento mem. Komparu kun tute simila uzo de aspekti (§25.1.1).

Eble tamen N-finaĵo

Iafoje ĉi tia A-finaĵa priskribo de objekto sence respondas al kiam-frazo, kaj montras staton, kiu ne dependas de la ĉefverba ago. En tiaj okazoj oni povas opinii, ke temas ne pri vera perverba priskribo, sed pri iaspeca komple- mento. Tiam oni povas ja uzi N-finaĵon. Tia aldono de N povas iafoje doni nuancan diferencon:

Ni lin trovis malvivan. Rt138 = Ni lin trovis, kiam li estis malviva. La N de malvivan povas helpi al klareco, sed oni ankaŭ povas ĝin forlasi. Sen N- finaĵo la signifo ankaŭ povas esti: Ni lin trovis, kaj trovis, ke li estas mal- viva.

Li pentras ŝin nudan. = Li pentras ŝin, kiam ŝi estas nuda. Se oni dirus nuda sen N, la signifo estus: Li pentras bildon, en kiu ŝi estas nuda. Sen

N la signifo eĉ povas esti: Li pentras ŝin, kiam li mem estas nuda. Sed por tia signifo estas pli klare diri: Li nuda pentras ŝin.

Ĉi tiun vorton li uzas solan. Li uzas tiun vorton sen aliaj vortoj. (Ĉi tiun vorton li uzas sola. Nur li uzas tiun vorton.)

Ofte en vespero ŝi vidadis lin forveturantan sub la sonoj de muziko. FA191 Ŝi vidadis lin, kiam li estis forveturanta.

Mi ŝatas la matenmanĝajn ovojn malmolaj(n). = Mi ŝatas la maten- manĝajn ovojn, kiam ili estas malmolaj. Mi ŝatas, ke la matenmanĝaj ovoj estu malmolaj. Iuj uzas N en tiaj ĉi frazoj. Aliaj preferas A-vorton sen N. La signifodiferenco praktike estas nula.

La uzo de N-finaĵo en tiaj ĉi okazoj neniam estas deviga. Neuzo de N estas verŝajne pli ofta nuntempe, sed kiam aldono de N donas plian klarecon, oni ne hezitu esprimi sin tiel. Sed kiam la ligo al la ĉefverbo estas forta, kaj la A-vorto ne respondas al kiam-frazo, sed al ke-frazo, tiam oni nepre ne uzu N-finaĵon.

O-vorta frazparto sen rolmontrilo

Perverba priskribo de objekto povas esti O-vorto (aŭ O-vorta frazparto) sen rolmontrilo:

Mi elektis lin prezidanto. LR 70 = Mi elektis lin, ke li estu prezidanto.

Jam en ilia infaneco oni ja nomadis ilin gefianĉoj. FA391 ~ ...oni diris, ke ili estas gefianĉoj.

Vin mi volas fari mia edzo! FA3 98 = Mi volas fari tiel, ke vi estos mia edzo.

Ĉe iaj verboj oni povas alternative uzi kiel-esprimon (§20.1.2). Tiam oni ja uzu N-finaĵon: Ili elektis ŝin kiel kasiston.

O-vorta frazparto kun rolvorteto

Iafoje frazparto kun rolvorteto povas esti perverba priskribo de objekto:

Kristino al li plaĉis kaj ŝi lin ankaŭ trovas laŭ sia gusto. FA3 91 = ...ŝi trovas, ke li estas laŭ ŝia gusto.

Mi preferas ĝin sen sukero. = Mi preferas, ke ĝi estu sen sukero.

E-vorto

Se la objekto estas I-verbo, oni uzas E-vorton kiel perverban priskribon de la objekto anstataŭ A-vorto. Tio praktike okazas preskaŭ nur kun verboj, kiuj esprimas opinion, ke io estas ia, precipe opinii kaj trovi:

Nek Snitchey nek Craggs trovis utile batali malkaŝe kontraŭ la fluo de tiu ĉi kolero. BV 58 (Ili ne pensis, ke batali kontraŭ la fluo estas utile.) Objekto de la verbo trovi estas la I-verbo batali (malkaŝe kontraŭ...). Utile estas perverba priskribo de batali. La priskribon peras la ĉefverbo

trovis.

Tiun ĉi penson [...] ni trovis nun necese ripeti ankoraŭ unu fojon. OV106 = Ni trovis nun necese ripeti tiun ĉi penson ankoraŭ unu fojon. Necese estas perverba priskribo de ripeti (tiun ĉipenson...).

Dank' al [...] kelkaj flankoj de la lingvo, pri kiuj mi trovas superflue tie ĉi detale paroli, la lingvo fariĝas eksterordinare facila. FK 233 Superflue estas perverba priskribo de paroli.

Tiu homo iris el la urbo, el Bet-Lehem de Jehuda, por ekloĝi tie, kie li trovos oportune [ ekloĝi]. Jĝ17

Ankaŭ kiam la objekto estas subfrazo, oni uzu E-vorton kiel perverban pri- skribon. Tio tamen okazas tre malofte:

Mi trovas neelteneble, ke vi ne volas paroli kun mi. (= Mi pensas, ke estas neelteneble, ke vi ne volas paroli kun mi.) La ke-frazo estas objekto de trovas. Neelteneble estas perverba priskribo de la ke-frazo.

Kial oni ĉe vi opinias nekredinde, ke Dio levos la mortintojn?

Mi opinias grave, ĉu ŝi subtenos nin aŭ ne. (= Mi opinias, ke estas grave, ĉu ŝi...) La demanda ĉu-frazo estas objekto de opinias. Grave estas per- verba priskribo de la ĉu-frazo.

Zamenhof ofte enmetis ian O-vortecan vorton, ĝi tio, por reprezenti ke- frazon, kaj iafoje ankaŭ por reprezenti I-verbon. Tiam la perverba priskribo havu A-finaĵon:

Ĉu vi, kara Mario, trovas ĝin konvena, ke juna vir ino [...] restu la tutan tagon ĉe la sama tablo kun kelke da junaj viroj ? M 88 Konvena estas per- verba priskribo de ĝin, sed ankaŭ (nerekte) de la kefrazo. Nuntempe oni preferas tio kiel helpan vorteton: Ĉu vi trovas tion konvena, ke...

Se la Akademio trovus ĝin necesa anstataŭigi en ili la "uj" per "i", mi tion ne malkonsilus. LR15 Hodiaŭ oni ne plu uzas ĝi tiel. Oni diru ...trovus tion necesa... aŭ prefere ...trovus necese...

Iafoje en tiaj ĉi frazoj povus fariĝi malklare, ĉu la E-vorto estas perverba pri- skribo aŭ maniera komplemento: Li opiniis eble, ke oni maldungu la komizojn. Oni povus miskompreni eble kiel komplementon = Povas esti, ke li opiniis, ke oni... Tiam oni uzu helpan tio aŭ pli klaran vortordon: Li

opiniis tion ebla, ke oni... Li eble opiniis, ke oni...

Laŭ PAG oni uzu A-vorton anstataŭ E-vorto kiel perverban priskribon de objekto, kiam la objekto estas I-verbo aŭ subfrazo: Mi opinias konvena vigl- igi vin per rememorigo. Tio tamen ne ŝajnas rekomendinda, ĉar tio rompas la bazan principon, ke I-verboj kaj subfrazoj estas priskribataj per E-vortoj. Sed oni povas trovi plurajn ekzemplojn de tia uzo ĉe Zamenhof, kiu hezitis inter A-finaĵo kaj E-finaĵo en tiaj frazoj: La gazetoj ne trovas necesaeniĝi en tion, pri kio ili skribas. FK 283 Ĉar li estis en uniformo, li opiniis nekonvena tiel laŭte krii. FA1155

En 2012 la Sekcio pri Gramatiko de la Akademio de Esperanto publikigis , en kiu ĝi diris, ke ambaŭ uzoj estas pravigeblaj. Ĝi tamen rekomendis al verkistoj de lernolibroj, ke oni uzu E-finaĵon ĉe perverba priskribo de objekto, kiu mem estas I-verbo aŭ subfrazo. La ĉi-antaŭaj PMEG-aj klarigoj estas konformaj al tiu rekomendo.

I-verbo

Perverba priskribo de objekto ankaŭ povas esti I-verbo:

La finiĝado de la tago igis ilin rapidi. M 200 = La finiĝado de la tago igis ilin rapidantaj. = La finiĝado de la tago kaŭzis, ke ili rapidis.

Vidu pliajn ekzemplojn en la klarigoj pri I-verboj (§27.3.3) kaj en la klarigoj pri la verbo igi (§31.5) kaj la verbo lasi (§31.6).

Kontrolmetodo

Se oni hezitas, ĉu priskribo de objekto estas rekta aŭ perverba, oni povas anstataŭigi la objekton per pronomo (lin, ŝin, ĝin, ilin k.s.). Rektan pri- skribon oni tiam emas forpreni, ĉar ĝi estas parto de la objekto. Perverban priskribon oni tamen emas konservi, ĉar ĝi estas memstara frazparto necesa por la senco de la frazo:

Ĉu vi farbas la domon ruĝan? ^ Ĉu vi farbas ĝin? Ruĝan estas rekta priskribo.

Ĉu vi farbas la domon ruĝa? ^ Ĉu vi farbas ĝin ruĝa? Ruĝa estas per- verba priskribo.

Mi vidis miajn amikojn forirantaj per trajno. ^ Mi vidis ilin forirantaj per trajno. Forirantaj (per trajno) devas resti por ke la senco de la frazo ne ŝanĝiĝu. Forirantaj estas do perverba priskribo de la objekto, kaj ne havu N-finaĵon. La senco estas: Mi vidis miajn amikojn, kaj vidis, ke ili estas forirantaj per trajno. (Anstataŭ forirantaj oni ankaŭ povas uzi I- verbon: Mi vidis miajn amikojn foriri per trajno.) Se oni dirus for- irantajn, la senco fariĝus: Mi vidis tiujn el miaj amikoj, kiuj estis for- irantaj per trajno. Aŭ: Mi vidis miajn amikojn, kiam ili estis forvetur- antaj per trajno.

Priskribo pere de participo

Ankaŭ aktiva participo (§28) povas peri priskribon de sia objekto:

La geedzoj lasis pretigi por si sian tomban ŝtonon kun surskribo kaj nomoj, lasante libera nur la lokon por la jaro de la morto. Libera estas perverba priskribo de la objekto la lokon. Ĝin tamen peras ne verbo, sed la participo lasante, kiu devenas de la verbo lasi. = Ili lasis libera nur la lokon...

Li estis jam farbinta sian domon verda. La priskribon peras la participo farbinta.

Ŝi sidis tenante la okulojn fermitaj. = Ŝi sidis, dum ŝi tenis la okulojn fermitaj.

Kun povas peri priskribon

Iafoje, kiam kun kvazaŭ anstataŭas havanta, havante, tenanta tenante, ĝi povas aperi kun "perverba" priskribo de "objekto":

Li kuŝis havante/tenante la piedojn direktitaj al la pordo de la domo. ^ Li kuŝis kun la piedoj direktitaj al la pordo de la domo. FA1122

Oni ankaŭ povas simple subkompreni havante havanta (aŭ similan parti- cipon) sen aldoni kun, precipe kiam temas pri pozicio de (korpo)parto (§12.2.6): Li kuŝis [havante/tenante] la piedojn direktitaj al la pordo de la domo.

25.2. Identiga priskribo

Malnova uzo

Zamenhof iafoje tamen uzis N-finaĵon ĉe identigaj priskriboj, ĉar liatempe la reguloj ankoraŭ ne estis klaraj: Vi vidis iam la knabon Karolon. Rt 91 Li atingis la ĉarmegan urbon Nurenbergon. FA3 62 Se oni nun dirus ekz. la knabon Karolon, oni komprenus, ke la knabo nomiĝas ĝuste "Karolon", ne "Karolo".

De

Ne uzu la rolvorteton de (§12.3.2.3) antaŭ identiga priskribo: [3]la urbo de Nov-Jorko*, *la ŝtato de Kalifornio*, *la popola respubliko de Ĉinio*. De en tiaj esprimoj povas nur montri apartenon: la urbo, kiu apartenas al Nov- Jorko, la ŝtato, kiu apartenas al Kalifornio.

De povas tamen esti tute ĝusta en iaj esprimoj, kiuj similas al identigaj pri- skriboj, sed kiuj vere montras apartenon:

La rivero Misisipo enfluas en la golfon de Meksiko. La golfo ne nomiĝas "Meksiko", sed ĝi troviĝas apud la lando Meksiko.

Anglujo estas unu parto de la Unuiĝinta Reĝlando de Britujo kaj Norda Irlando. La reĝlando ne nomiĝas "Britujo kaj Norda Irlando", sed kon- sistas el la du partoj Britujo kaj Norda Irlando.

En iaj okazoj identiga priskribo kaj apartena de-priskribo povas tamen prak- tike egaliĝi:

Oni eldiras la nomon de Moliere. FA355 = ...la nomon, kiu apartenis al Moliere ~ ...la nomon Moliere.

La titolon de honora prezidanto de via grupo mi danke akceptas. OV 573 = La titolon, kiu apartenas al honora prezidanto... ~ La titolon "honora prezidanto"...

A-vorto

Ankaŭ A-vorto povas montri identecon, nomon (§9.1.6). Tiaj A-vortoj kon- dutas kiel ordinaraj A-vortaj priskriboj kaj devas ricevi N-finaĵon, se la ĉef- vorto havas N: Mi neniam vidis la Atlantikan Oceanon. = Mi neniam vidis la oceanon Atlantiko.

25.3. Apudmeto

Tie mi renkontis Vilĉjon, mian edzon.

La diablo lin prenu, la sentaŭgulon! H150

Malsaĝulo vi nomu lin, malsaĝulo, la maljunan kanajlon! Rz 96

Adam ekkonis Evan, sian edzinon. ^4

La koko, trumpetisto de l' mateno, per sia laŭta, forta, hela voĉo el dormo vekas dion de la tago. H 8

Mi scias, ke brava homo, metiisto, svatiĝas al vi, la gantisto Erik. FA3 76 Kaj metiisto, kaj la gantisto Erik, estas apudmetoj de brava homo.

Rolvortetojn oni normale ne ripetas ĉe apudmeto:

Liprelegispri Hitlero, la fondinto de la naziismo. Oni povus diri: ...pri Hitlero, pri la fondinto...

Ni esprimas nian koran dankon al sinjoro Schlever, la iiniia kaj plej energia pioniro de la ideo de neŭtrala lingvo internacia. OV 364 Oni povus diri ...al sinjoro Schleyer, al la unua kajplej energiapioniro...

En solena aŭ emocia parolo tia ripeto de rolvorteto estas tamen malpli mal- ofta:

Rememoru pri Li, pri la plej pura kaj plej bona [persono], pri Li, kiun oni mokis kaj alnajlis al la kruco. FA3 71 Ĉi tie oni ripetas pri antaŭ la du longaj apudmetoj de pri Li. Oni povus forigi la du ripetitajnpri, sed tiam la stilo fariĝus malpli solena kaj malpli emocia.

Iafoje oni enkondukas apudmeton per nome, tio estas aŭ simila esprimo:

Mi renkontis mian malamikon, nome la mortiginton de mia patro.

Hodiaŭ mi ricevis duoblan pagon, tio estas cent dolarojn. Mallongigo de: Tio estas: mi ricevis cent dolarojn. Principe tio estas... estas aparta komentofrazo (§32.2), sed rolas praktike kiel apudmeto.

Kiam apudmeto estas longa listo (kutime post dupunkto), plurfoja ripetado de N-finaĵo povas ŝajni peza: Ni havas diversajn servantojn: kuiriston, ĉambristinon, infanistinon kaj veturigiston. FE 37 Se oni volas eviti la kvarfojan ripetadon de N-finaĵo en la apudmeto, oni povas revortumi la frazon tiel, ke la ĉefvorto ne plu estas rekta objekto, ekz.: Ĉe ni laboras diversaj servantoj: kuiristo, ĉambristino... Alia solvo estas fari apartan frazon el la apudmeto, ekz.: Ni havas diversajn servantojn. Ili estas kuiristo, ĉambristino...

Ne konfuzu apudmetojn kun identigaj priskriboj (§25.2). Identiga priskribo povas aspekti simile al apudmeto, sed identiga priskribo neniam havu N-fin- aĵon aŭ alian rolmontrilon. Komparu la jenajn frazojn:

luj asertis, ke ili vidis eĉ profesoron, Paŭlon Jenkins. La surprizaĵo estas, ke ili entute vidis profesoron. Poste oni aldonas, ke ĝuste Paŭlon Jenkins ili vidis. Paŭlon Jenkins estas apudmeto.

Iuj asertis, ke ili vidis eĉ profesoron Paŭlo Jenkins. La surprizaĵo estas, ke ili vidis ĝuste Paŭlon Jenkins (kiu estas profesoro). Paŭlo Jenkins estas identiga priskribo de profesoron. Profesoron Paŭlo Jenkins = tiun profesoron, kiu nomiĝas Paŭlo Jenkins.

Ankaŭ ne konfuzu apudmetojn kun la frazrolo alvoko (§12.1.2), kiu ne havu rolmontrilon: Sidigu vin [...], sinjoro!FE39 Vin kaj sinjoro estas la sama per- sono, sed vin estas objekto, kaj sinjoro estas alvoko.

Legu ankaŭ pri la uzo de si kaj sia en apudmetoj en §11.6.2. Apudmetita ĉiu(j), ambaŭ ĉio

Ĉiu(j) (§15.1), ambaŭ (§15.5) kaj ĉio (§15.2) povas esti klariga apudmeto de O-vorto aŭ persona pronomo. Se la O-vorto aŭ pronomo havas N-finaĵon, tiam ankaŭ la apudmeto havu tiun finaĵon (krom ambaŭ, kiu neniam povas havi N-finaĵon). Ĉi tiaj apudmetoj ne staras ĉiam tuj post la unua frazparto, sed ofte iom pli poste en la frazo:

Ni ĉiuj legas. FE 20 = Ni legas. Ĉiuj (el ni) legas.

Ili ĉiuj sidas silente kaj skribas. FE 20 = Ili sidas. Ĉiuj (el ili) sidas.

Ni ĉiuj kunvenis, por priparoli tre gravan aferon. FE 42 = Ni kunvenis. Ĉiuj el ni kunvenis.

Ŝi vidis, kiel la cikonioj forflugis, ĉiu aparte. FA3 31 = La cikonioj forflugis. Ĉiu unuopa cikonio forflugis aparte.

La kolonoj havis ĉiu la alton de dek ok ulnoj. Jr52 Ĉiu unuopa kolono estis tiel alta.

La ŝipanoj ektimis kaj komencis voki ĉiu al sia dio. Jn1 Ĉiu el la ŝipanoj vokis al sia propra dio.

Vin ĉiujn mi kore salutas. Rt90 = Mi salutas vin. Mi salutas ĉiujn (el vi).

Miajn sagojn Mi ĉiujn eluzos kontraŭ ilin. Re 32 = Mi eluzos miajn sagojn. Mi eluzos ĉiujn (el la sagoj).

Ili ambaŭ estis bonaj homoj. FA164 = Ili estis bonaj homoj. Ambaŭ (el ili) estis bonaj homoj.

Senkulpulon kaj malpiulon Li ambaŭ pereigas. lj 9 = Li pereigas senkulp- ulon kaj malpiulon. Li pereigas ambaŭ (el ili).

Tio estas ĉio tre bona. = Tio estas tre bona. Ĉio (el tio) estas tre bona. Ĉio povas aperi kiel apudmeto nur de la vorteto tio.

Kunskriboj

Speciala formo de apudmeto estas kunskribo. En kunskribo pluraj (plej ofte du) samspecaj vortoj kunlaboras por esprimi ion specialan. La apartaj vortoj en kunskribo preskaŭ fariĝas unu kunmetita vorto. Oni ofte elparolas ilin senpaŭze (kvazaŭ unuvorte), kaj oni kutimas ilin skribi kune, sed kun dividostreko. Tamen ne temas pri veraj kunmetaĵoj. Gramatike oni plej ofte traktas tian kunskribon kiel du (iafoje pli ol du) apartajn vortojn:

Post longa vico da batalado kaj suferoj la "buboj-fantaziuloj" atingis la celon. FK154 Ili estis kaj buboj kaj fantaziuloj. La uzo de J-finaĵo ĉe ambaŭ partoj de la kunskribo montras, ke temas vere pri du apartaj vortoj. Se estus vera kunmetaĵo, oni skribus bubo(-) fantaziuloj.

Pri ĉiu peco de tiu ĉi gramatiko-vortaro mi montros, kian formon mi donus al ĝi, se mi komencus la kreadon de la lingvo nun. OV186 La lingvo estas rigardata kiel kunaĵo de gramatiko kaj vortaro.

Pluraj ŝtatoj-membroj informis pri sia preteco ampleksigi la instruadon de Esperanto. = ...ŝtatoj, kiuj estas membroj [de UNESKO]... Kaj ŝtatoj, kaj membroj havas J-finaĵon, ĉar ili estas du apartaj vortoj.

UNESKO petas tiujn ŝtatojn-membrojn informadi pri la rezultoj. Ambaŭ vortoj ricevas N-finaĵon, ĉar ili estas apartaj vortoj, kaj ambaŭ estas objekto: ...petas tiujn ŝtatojn... + ...petas tiujn membrojn...

Se oni skribus ekz. ŝtatoj kaj membroj oni povus eble miskompreni, ke temas pri ŝtatoj (kiuj eble ne estas membroj) kaj membroj (kiuj eble ne estas ŝtatoj). Ŝtataj membroj povus eble miskompreniĝi, kiel "membroj, kiuj iel apartenas al ŝtatoj". Tia ĉi precizemo estas karakteriza por administra stilo. Normale tamen sufiĉas simpla vorto kiel membroŝtatoj aŭ la tute bona esprimo membraj ŝtatoj.

Kunskribado de A-vortoj montras, ke la diversaj A-vortoj kune esprimas ion specialan:

La franca flago estas blua-blanka-ruĝa. Oni povus ankaŭ diri blua, blanka kaj ruĝa, sed la kunskriba formo montras, ke temas pri unueca difinita kolorkombino.

La fotoj ne estis koloraj, sed nigraj-blankaj. Oni povus ankaŭ diri nigraj kaj blankaj, sed nigraj-blankaj pli emfazas la kontraston al koloraj. Temas pri certa speco de foto.

Kunskriboj de O-vortoj kaj A-vortoj estas limokazoj inter apartaj kaj kun- metitaj vortoj. Normale oni traktas ilin kiel apartajn vortojn, kaj aldonas laŭbezone J kaj N ĉe ĉiu parto. Sed iafoje oni traktas ilin kiel verajn kun- metaĵojn, kaj almetas J kaj N nur ĉe la lasta parto: Pliiĝis la nombro de membro-abonantoj. Li faris fotojn nigra-blankajn. Mi analizos sisteme kaj radikale la tutan gramatiko-vortaron de nia lingvo. OV186

Kunskribo de E-vortoj kaj vortetoj ofte montras heziton. Oni kunskribas du kontraŭajn vortojn por esprimi, ke estas necerte, kiu el ili validas. Normale temas pri fiksitaj esprimoj:

Kio estos, tio estos, mi provos trafe-maltrafe. ^31 = ...mi provos, ĉu trafe, ĉu maltrafe, laŭ ŝanco.

Vole-ne-vole li devis konsenti. FA2140 = Ĉu vole, ĉu ne-vole, li devis kon- senti.

Pli-malpli unu horon poste Marta eniris en sian ĉambreton en la mansardo. M51 = Proksimume unu horon poste... Iafoje oni povus same bone diri pli aŭ malpli, sed tio ne havas vere la signifon proksimume.

Iafoje oni kunskribas E-vorton kun A-vorto, kiun ĝi rekte priskribas, por iel montri pli kunecan signifon: ore purpura ^ ore-purpura, religio komune homa ^ religio komune-homa °V-320. Sola diferenco inter la disskribitaj formoj kaj la kunskribitaj estas, ke la kunskribitaj iel montras pli specialajn ideojn. Tiaj kunskriboj estas nuntempe maloftaj. Oni prefere evitu ilin.

Komentaj apudmetoj

Iafoje oni uzas apudmetitajn frazpartojn, kiuj ne montras la saman aferon, sed kiuj aldonas ian informon pri la afero. Plej ofte temas pri loko, kie la afero troviĝas, aŭ de kie ĝi devenas. Tiaj komentaj apudmetoj neniam havas N-finaĵon. Oni povus rigardi tiajn apudmetojn kiel mallongigitajn sub- frazojn:

Prelegis interalie profesoro Kiselman, Svedujo. = ...Kiselman, kiu venas el Svedujo. Oni ankaŭ povas diri: ...Kiselman el Svedujo.

Li naskiĝis en Varburgo, Vestfalio. = ...Varburgo, kiu troviĝas en Vestfalio. Ankaŭ: ...Varburgo en Vestfalio.

Ni vizitis Tokion, Japanujo. = ...Tokion, kiu troviĝas en Japanujo. Aŭ: ...Tokion en Japanujo.

26. Verboj

Vorto kun iu el la finaĵoj I, AS, IS, OS, US aŭ U estas verbo. Verbo montras faradon de ago aŭ estadon en stato.

Verboj kun AS, IS, OS, US aŭ U rolas kiel ĉefverboj de frazo.

Verboj kun I-finaĵo (I-verboj) ne rolas kiel ĉefverbo, sed havas diversajn aliajn rolojn en frazoj. I-verbo estas tradicie rigardata kiel la baza formo de verbo. Tial verboj aperas en I-formo en vortaroj.

La diversaj verbfinaĵoj prezentas agojn en kvar malsamaj manieroj - en kvar modoj. En la reala modo, oni faras distingon inter tri tempoj (AS, IS, OS). La aliaj modoj ne montras tempon:

Neŭtrala modo: I-finaĵo (§26.1)

Reala modo: AS-finaĵo, IS-finaĵo aŭ OS-finaĵo (§26.2)

Vola modo: U-finaĵo (§26.3)

Imaga modo: US-finaĵo (§26.4)

Legu ankaŭ pri vortfarado per verbaj finaĵoj en §37.2.4, pri verboj kaj fraz- roloj en §30, kaj pri kelkaj gravaj verboj en §31.

Neŭtrala modo — I-finaĵo

Verboj kun la finaĵo I nur nomas agon aŭ staton. Ili ne montras, ĉu temas pri realaĵo, volo aŭ imago. Ili ankaŭ ne montras tempon. I-verboj estas ofte similaj al agaj O-vortoj:

labori = la ideo de farado de laboro

esti = la ideo de estado

Mi volas labori. = Mi volas, ke mi laboru.

Estas tede labori. = Laborado estas teda.

I-verboj ne rolas kiel ĉefverboj, sed estas uzataj en multaj aliaj manieroj. Legu detale pri la uzado de I-verboj en §27.

Reala modo

La reala modo montras agojn kaj statojn realajn kaj efektivajn. En la reala modo oni devas fari distingon inter tri tempoj:

Nun-tempo: AS-finaĵo (§26.2.1)

Pasinta tempo: IS-finaĵo (§26.2.2)

Venonta tempo: OS-finaĵo (§26.2.3)

415

Legu aparte pri la uzo de verbaj finaĵoj en nerekta parolo en §33.8.1.

§26.2

Nun-tempo — AS-finaĵo

AS-verbo montras, ke la ago aŭ stato estas reala, efektiva, kaj ke ĝi komenc- iĝis, sed ne finiĝis. Tio signifas, ke la ago aŭ stato okazas ĝuste nun, aŭ ke ĝi okazas kutime, aŭ ke la afero validas ĉiam:

laboras = la ago "labori" komenciĝis sed ankoraŭ ne finiĝis

estas = la stato "esti" komenciĝis sed ankoraŭ ne finiĝis

Mi sidas sur seĝo. La sidado estas reala kaj nuna.

Mi estas advokato. La profesio estas efektiva kaj nuna.

Kvar kaj dek ok faras dudek du. FE12 Tio validas ĉiam.

Nun mi legas. FE 20 La legado efektive okazas nun.

Hodiaŭ mi studas Esperanton. Mi eble ne studas ĝuste en la momento de parolado, sed mi komencis la hodiaŭan studadon kaj ankoraŭ ne finis ĝin.

En la vintro oni hejtas la fornojn. FE16 Tio okazas ĉiuvintre, antaŭe kaj estonte.

Mi loĝas ĉi tie tri jarojn. Mia loĝado daŭris jam tri jarojn, kaj daŭras plu.

Mi jene konfirmas vian mendon. La konfirmo okazas en la momento de skribado aŭ eldirado de la frazo.

Oni ankaŭ kelkfoje uzas AS-tempon, kiam oni citas la vortojn de fama per- sono (eble jam mortinta). Tiel oni sentigas, ke liaj vortoj estas ĉiam validaj: Platono skribas, ke la plej alta bono estas scio pri la ideoj.

Iafoje en rakontoj oni uzas AS-tempon por la tempo de la rakonto, por tiu tempo, kiun la rakonto atingis. Tia speciala stilo povas plivigligi la rakont- adon:

Ne suspektante ion li iradis tra la arbaro. Subite eksonas pafo. Unue la rakontanto uzas IS-verbon por pasinteco, sed poste li ŝanĝas al AS-formo por ke la aŭskultanto aŭ leganto sentu kvazaŭ li mem ĉeestas, kaj povas aŭdi la pafon.

Iafoje la verbo devi kun AS-finaĵo signife similas al estonta tempo (§31.7.2).

Pasinta tempo — IS-finaĵo

IS-verboj montras, ke la ago aŭ stato estas reala, sed okazis iam antaŭ la momento de parolado. Normale la ago aŭ stato jam finiĝis:

laboris = la ago "labori" okazis antaŭ nun

estis = la stato "esti" okazis pli frue ol nun

Mi sidis tiam sur seĝo. La sidado efektive okazis en tiu pasinta tempo.

Mi estis knabo. La knabeco estis reala en la pasinta tempo.

Hieraŭ mi renkontis vian filon, kaj li ĝentile salutis min. FE 20

Tiutempe oni loĝis en kavernoj. La ago estis kutima tiutempe, sed jam ĉesis.

416

Mi loĝis ĉi tie tri jarojn. Mia loĝado daŭris tri jarojn, sed ne plu daŭras.

§26.2.2

Kelkaj lingvoj faras distingon inter ago/stato kiu daŭris, ago/stato kiu plenumiĝis, kaj ago/stato kiu okazis pli frue ol io alia. La Esperanta IS- formo estas uzebla egale pri ĉiaj specoj de pasinteco:

Kiam mi estis juna, mi laboris multe. Daŭra stato.

Hodiaŭ mi laboris multe. Finita ago.

Kiam vi vidis nin en la salono, li jam antaŭe diris al mi la veron. FE 24 Diris okazis pli frue ol vidis.

Se oni volas montri nuancojn de pasinta tempo, oni povas uzi diversajn aldonajn vortojn, sed oni ankaŭ povas uzi kunmetitajn verboformojn (§28.4). Preskaŭ ĉiam tamen simpla IS-verbo sufiĉas.

IS por estonta tempo

Iafoje oni vidas IS-formojn, kiuj montras ion, kio estonte plenumiĝos. Tio estas erara. Oni uzu OS-formon, aŭ, se oni volas esti tre preciza, estos ...inta (§28.4.1). Do, ne diru: Mi venos al vi, kiam mi *finis* mian taskon. Diru: Mi venos al vi, kiam mi finos mian taskon. Aŭ: Mi venos al vi, kiam mi estos fininta mian taskon.

26.2.3. Venonta tempo — OS-finaĵo

OS-tempo montras, ke la ago aŭ stato ankoraŭ ne komenciĝis en la momento de parolado. Kompreneble la estonteco ĉiam estas necerta, sed OS-verbo montras, ke la parolanto pensas, ke la afero vere okazos:

laboros = la ago "labori" ankoraŭ ne komenciĝis sed ja komenciĝos

estos = la stato "esti" ankoraŭ ne komenciĝis, sed post iom da tempo ĝi realiĝos

Mi sidos poste sur seĝo. La sidado efektive okazos poste.

Mi estos riĉulo. La riĉula stato estas fakto de la estonteco.

Mi rakontos al vi historion. FE18 La rakontado ankoraŭ ne komenciĝis.

Morgaŭ estos dimanĉo. FE 20

Post cent jaroj oni eble loĝos en spacoŝipoj. La ago estos (eble) kutima en tiu estonta tempo.

Mi loĝos ĉi tie tri jarojn. Mia loĝado ankoraŭ ne komenciĝis, sed kiam ĝi komenciĝos, ĝi efektive daŭros tri jarojn.

Ankaŭ la eldonadon de la "Biblioteko" ni devas interrompi, sed ankaŭ nur por mallonga tempo, ĝis ni ordigos la aferon. OV 211 Kiam la ordigo de la afero estos kompleta, ni rekomencos la eldonadon. Anstataŭ ord- igos oni povas ĉi tie uzi estos ordigintaj (§28.4.1).

En iaj stiloj de rakontado, en kiuj oni iafoje uzas AS-formon anstataŭ IS- formo por tiu tempo, kiun la rakonto atingis, oni uzas OS-verbojn por tempo iam post tiu tempo:

En 1894 aperas la Ekzercaro, kiu en 1905 fariĝos parto de la Fun- damento de Esperanto. Ankoraŭ la rakontanto nur atingis la jaron 1894 uzante pri tiu tempo AS-verbon, kvazaŭ temus pri nuno. Li tamen antaŭ- mencias aferon de la jaro 1905 uzante OS-verbon, ĉar la rakonto mem ankoraŭ ne atingis tiun jaron.

26.3. Vola modo — U-finaĵo

U-formo montras, ke la ago aŭ stato ne estas reala, sed dezirata, volata, ordonata aŭ celata. U-formo ne montras la tempon de la ago, sed la ago ordinare troviĝas en la estonteco:

laboru = la ago "labori" estas dezirata, petata, ordonata aŭ celata

estu = la stato "esti" estas dezirata, petata, ordonata aŭ celata

Sidu sur seĝo! Ordono aŭ peto.

Estu viro! Ordono aŭ peto.

Ludoviko, donu al mi panon. FE 8

Diru al mi vian nomon. FE18

Ne rigardu min tiel rigide! FA17

Ni legu la unuan ĉapitron. Esprimo de deziro.

Ĉu ni iru al la dancejo? Demando pri volo. La efektiva senco de tia frazo tamen plej ofte estas ĝentila propono. Komparu kun ĝentilaj petoj ĉi-poste.

Ili leviĝu kaj helpu vin. Re32 La parolanto esprimas sian volon pri ilia agado.

Mi serĉas iun, kiu akompanu min. Mi volas akompanon.

Ni komencu [...] niajn laborojn, al kiuj ni dediĉu nian plenan atenton. OV406 Ni komencu la laborojn. Ni dediĉu nian atenton al la laboroj.

Ĉe U-verboj oni tre ofte forlasas la subjekton (§32.3), se ĝi estas la pronomo

vi: Venu tuj! = Vi venu tuj!

U-modo en kc-frazoj

U-modo estas uzata en kefrazoj (§33.2), se la ĉeffrazo iel montras volon, celon, opinion k.s.:

Mi volas, ke vi labori . La laborado estas volata.

Li petas, ke mi estu atenta. FE 26

Estas necese, ke ni nun unu fojon por ĉiam faru finon al tiu ĉi stato. L2112

Iafoje aperas memstaraj deziraj kefrazoj kun neata U-verbo. Oni povas klar- igi ilin per subkomprenita ĉeffraza parto. En tiaj kefrazoj oni ofte uzas nur (§14.3.14) por emfazi la deziran sencon:

Hu! La akvo estas malvarma! Ke mi nur ne malsaniĝu! FA3 74 = Mi esp- eras, ke mi.... Dio volu, ke mi...

La alilandulo tre plaĉas al mi. Ke nur lia barbo ne kresku, ĉar tiam li forveturos. FA2141 = Mi tre esperas, ke lia barbo ne kresku, ĉar...

En tiaj okazoj oni ankaŭ povas simple ellasi ke, farante tute ordinaran ĉef- frazon kun U-verbo: Hu! La akvo estas malvarma! Mi nur ne malsaniĝu!

Oni iafoje renkontas tiajn ke-frazojn sen neo. Ili estas netradiciaj kaj evit- indaj: *Ke vivu Esperanto!* Oni forlasu ke: Vivu Esperanto, sed antaŭ ĉio vivi la celo kaj la interna ideo de la esperantismo, vivi la frateco de la popoloj, vivu ĉio, kio rompas la murojn inter la gentoj, vivu, kresku kaj floru la verda standardo! OV 381

Legu pli detale pri verboformoj en ke-frazoj en §33.2.7. Ĝentila peto

Por esprimi ĝentile sian volon oni povas uzi la U-formon bonvolu (§31.7.3) plus I-verbon:

Bonvolu sidi ĉi tie!

Bonvolu fermi tiun fenestron!

Nepre ne uzu duoblan U-formon. Ne diru: *Bonvolu sidu...*.

Noto: Zamenhof neniam uzis bonvolu ...i, sed la pli simplan formon volu ...i, kiu tamen funkcias tute simile: Bonan tagon, mi petas vin, volu sidiĝi. ^^Tia uzo de volu ...i nuntempe apenaŭ plu aperas.

Kelkaj nuntempe uzas anstataŭe bonvole ...u, ekz.: Bonvole sidu ĉi tie! Tio estas sufiĉe logika alternativo al la tradicia formo bonvolu ...i.

Oni povas fari ĝentilan peton ankaŭ per esprimoj kiel mi petas, estu afabla k.s. kune kun simpla U-verbo:

Sidiĝu do, mia kara, sidiĝu, mi petas! M 81

Mi petas vin, ne nomu min plu "majstro". OV 409

Sed kial do vi staras? Estu afablaj, sidiĝu.

26.4. Imaga modo — US-finaĵo

US por mildeco

Oni ankaŭ uzas US-modon por pli milde prezenti petojn aŭ dezirojn:

Mi dezirus aĉeti kelkajn aferojn. Reala deziro, sed ĝentile prezentata.

Ĉu mipovus havi la skribilon? Tre ĝentila, milda peto.

Ĉu vi bonvolus paroli iom pli silente? Tre ĝentila, milda peto.

US en se-frazoj

US-verboj estas ofte uzataj kun la vorteto se (§33.5), kiu montras kondiĉon, sed se ne aŭtomate necesigas US-formon. Ĉio dependas de la senco. Se temas klare pri imago, oni uzu US, sed se la ago aŭ stato estas reala, oni uzu la realan modon:

Se li estus ĉi tie, li certe mirus pri la malordo. Oni scias, ke li ne estas ĉi tie, sed se li estus, li certe mirus.

Se li estas ĉi tie, li certe miras pri la malordo. Eble li estas ĉi tie. Oni ne scias.

US ne egalas al estis ...onta

En kelkaj lingvoj la verboformo por imagataj agoj estas uzata ankaŭ por io, kio iam estis antaŭvidata. Tion Esperanto esprimas per kunmetita verbo- formo: estis ...onta (§28.4.1) aŭ estis ...ota (§28.4.2).

Povus, devus, volus

Ĉe la verboj povi, devi kaj voli US-finaĵo ofte havas specialan signifon: §31.7.5.

27. I-verboj

27.1. I-verboj — bazaj reguloj

La I-formo de verbo montras tute ĝenerale la ideon de farado de ago (aŭ est- ado en stato). I-verbo ne montras tempon aŭ modon (§26). Tion oni povas nomi neŭtrala modo.

I-verboj similas al agaj O-vortoj (§27.7): kuri ~ kurado, sidi ~ sidado, esti ~ estado, marteli ~ martelado, lumi ~ lumado, fosi ~ fosado.

vorteca

verbo partoprenas en frazo en tiaj roloj, kiujn normale havas O-vorta fraz- parto: subjekto, objekto, pri-komplemento, k.t.p. I-verbo eĉ povas havi rol- vorteton antaŭ si, sed ĝi ne povas ricevi N-finaĵon.

Tamen verbo

I-verbo povas havi objekton, komplementojn k.t.p., same kiel ĉefverbo. Tial I-verbo tamen estas verbo.

manĝi rapide - La I-verbo havas E-vortan komplementon de maniero.

poste manĝi - La I-verbo havas E-vortan komplementon de tempo.

tre voli - grada komplemento

veni tuj - tempa komplemento

manĝi per kulero - maniera komplemento

eliri el la domo - direkta komplemento

manĝi pomon - objekto

ion manĝi - objekto

Komplementoj de I-verbo povas stari ĉu antaŭ, ĉu post la I-verbo, ĉu prok- sime, ĉu longe for. Oni devas tamen atenti pri la risko de konfuzo kun la komplementoj de la ĉefverbo.

I-verbo kaj ĝiaj objekto, komplementoj k.t.p. rolas kune kiel unu frazparto, kiun oni povus nomi I-verba frazparto.

I-verbo tamen ne povas havi propran (gramatikan) subjekton. Oni do ne povas diri: [4]mi manĝi*, *la knabino esti* aŭ simile. Plej ofte tamen ekzistas subkomprenata subjekto: senca subjekto.

Senca subjekto de I-verbo

Normale kaj baze la senca subjekto de I-verbo estas la subjekto de la ĉef- verbo de la sama frazo:

Ili volas trinki. FE9 Ili estas gramatika subjekto de la ĉefverbo volas kaj senca subjekto de la I-verbo trinki.

La sakristiano iris saluti la virinon. FA115 Senca subjekto de saluti estas la sakristiano.

La muso kaj Elinjo-fingreto havis la permeson promenadi en ĝi [= la tra- irejo] kiom ili volis. FA146 Temas pri promenado de la muso kaj Elinjo- fingreto.

En iaj frazkonstruoj tiu baza principo tamen ne validas, ekz. kiam la I-verbo mem estas subjekto de la frazo (§27.2), kaj ĉe agoinfluaj kaj observaj ĉef- verboj (§27.3.3).

Kompleksa verbo

Ofte ĉefverbo + samsubjekta I-verbo formas kvazaŭ unu kompleksan verbon. Tiel estas precipe pri la verboj povi, devi kaj voli + I-verbo (§27.3.1).

La frazrolo de I-verbo

I-verbo povas roli kiel subjekto, objekto, perverba priskribo aŭ kiel komple- mento. I-verbo ankaŭ povas esti rekta (postmetita) priskribo de O-vorto, A- vorto aŭ E-vorto (§27.4).

Tre ofte I-verbo rolas kiel pri-komplemento, sed tiam oni tamen ne uzas la rolvortetonpri. La frazrolon devas montri la kunteksto. Ankaŭ kiam I-verbo rolas laŭsence kiel por-komplemento, oni ofte forlasas la rolvorteton por. Legu cetere pri I-verboj kun rolvortetoj en §27.5.

Iafoje I-verboj estas uzataj kvazaŭ ĉefverboj (§27.6). I-verboj kaj kc-frazoj

Ofte oni povas klarigi I-verbon per ke-frazo. Multaj (sed ne ĉiuj) I-verboj estas kvazaŭ mallongigitaj ke-frazoj:

Mi ĝojas vin vidi! H15 = Mi ĝojas, ke mi vin vidas!

Ni intencas nun loĝi en Peterburgo. ^90 = Ni intencas nun, ke ni loĝu en Peterburgo.

Ahab [...] konvinkis lin iri kontraŭ Ramoton en Gilead. &2-18 = ...kon-

vinkis lin, ke li iru kontraŭ Ramoton en Gilead.

Mi vidis la knabon kuri. = Mi vidis, ke la knabo kuras.

27.2. I-verboj kiel subjekto

Estis por ŝi plezuro trempi siajn blankajn manojn en la varma sango de la oferbuĉita ĉevalo. FA434 = La ago trempi siajn blankajn manojn... estis por ŝi plezuro.

Senca subjekto

Kiam I-verbo mem rolas kiel subjekto de frazo, la senca subjekto de la I- verbo ofte estas indiferenta:

Estas efektive tre agrable havi tiajn gajajn najbarojn! FA2123 La senca subjekto de havi estas indiferenta. La afero validas por ĉiu ajn, kiu havas tiajn najbarojn.

Se en ĉi tia frazo la senca subjekto de la I-verbo ne estas indiferenta, oni povas ĝin montri per al-komplemento aŭ por-komplemento:

Restas al mi nur diri al vi adiaŭ. M 59 Senca subjekto de diri estas mi. Temas pri tio, ke mi diros al vi adiaŭ.

Tedis al ŝi pensipri li. BV 36 La persono, kiu pensis, estas ŝi.

Al la papo ne estas permesite edziĝi. FA4148 La papo ne rajtas edziĝi.

Estos por mi granda plezuro konatiĝi kun vi en Kembriĝo. OV-561 Mi kon- atiĝos kun vi.

27.3. I-verboj en aliaj frazroloj

Plej ofte I-verbo ne estas subjekto, sed rolas en aliaj frazroloj, plej ofte kiel objekto aŭ kiel ia komplemento.

27.3.1. I-verboj kune kun povi, devi kaj voli

I-verbo tre ofte dependas de unu el la tri verboj povi, devi kaj voli (§31.7). La I-verbo montras, al kia ago rilatas la povo, devo aŭ volo. La subjekto de la ĉefverbo kaj la senca subjekto de la I-verbo estas ĉiam la sama:

Li povis vidi nur la eksteran flankon de nia domo. FE 31

Mi volas diri al vi la veron. FE 24

Mi devas fari al vi donacon. FE15

Li ne povas trairi tra nia mallarĝa pordo. FE 33

Mi ne volas malhelpi vian ĝojon. FA173

Lernolibron oni devas ne tralegi, sed tralerni. FE 31

Ne! tiel daŭri ne povas! tiel ĉiam esti ne devas! M117 Ĉi tia vortordo estas ekstreme malofta. Normale la I-verbo staras post povi, devi voli.

Vi malĉastis kun la filoj de Asirio, ne povante satiĝi. ^16 Ĉi tie satiĝi rolas kiel objekto de la participo (§28) povante, kiu estas farita el la verbo povi.

Ili prezentas la nombron de tricent mil viroj elektitaj, povantaj iri en mil- iton kaj teni lancon kaj ŝildon. Kl2 25Du I-verboj rolas kiel rektaj objektoj de unu sama participo.

Principe I-^erbo, kiu dependas de povi, devi voli, estas rekta objekto de tiu verbo. Ĉe voli oni uzas ankaŭ ordinarajn O-vortojn kiel rektan objekton: La Kongreso tiam ne volis tiun projekton. OV 392 La ebloj uzi rektan objekton de la verboj devi kaj povi estas tamen tre limigitaj. Oni neniam uzas ĉe ili ordinaran O-vorton kiel objekton: *Li povas dancadon.* / *Mia fratineto devas endormiĝon.* Oni ĉiam uzas en tiaj okazoj I-verban formon: Li povas danci. / Mia fratineto devas endormiĝi. Sed oni ja uzas tabelvortojn je O kiel rektan objekton de devi kaj povi: Se mi povas lin kisi, vi ankaŭ tion povas. FA219 Plej ofte oni tamen uzas en tiaj okazoj O-tabelvorton kun la verbo fari: Oni povas tion fari. FA3 55 Krome oni neniam kreas pasivajn formojn (§29.3) de frazoj, en kiuj la ĉefverbo estas povi, devi voli, kaj en kiuj la rekta objekto estas I-verbo.

27.3.2. I-verboj kune kun aliaj verboj

I-verbo povas ankaŭ dependi de aliaj ĉefverboj ol povi, devi kaj voli. La I- verbo estas tiam objekto, pri-komplemento, por-komplemento (iafoje al- komplemento) aŭ perverba priskribo. Normale ankaŭ tiam la subjekto de la ĉefverbo estas senca subjekto de la I-verbo.

I-verbo kiel objekto

En varmega tago mi amaspromeni en arbaro. FE34 ~ ...amaspromenon...

Pri tio mi ne bezonas vasteparoli. FK229 ~ ...ne bezonas vastanparolon.

Ŝi komencis senti doloron kaj rigidiĝon. M 28 ~ Ŝi komencis sentadon de doloro...

Unu promesis al la alia rakonti al ŝi, kion ŝi vidis. FA183 ~ ...promesis rakontadon...

Kiam malriĉa virino petos de vi trinki, vi donos ĝin al ŝi ĝentile. FE17 ~ ...petos de vi trinkadon...

Mi provis esti kudristino, sed mi ial ne sukcesis! M145 ~ ...provis kudrist- inan estadon.

"Ho, jes," ŝi respondis kun gaja rido kaj daŭrigis kudri diligente. BV 43 ~ ...daŭrigis diligentan kudradon.

Kiu kuraĝas rajdi sur leono? FE7 La frazparto rajdi sur leono estas ĉi tie klasata kiel objekto, sed oni ankaŭ povas ĝin klasi kiel pri-komple- menton (kun subkomprenata pri). En la praktiko kuraĝi estas apenaŭ iam ajn uzata kun ordinara O-vorto kiel objekto aŭ pri-komplemento, sed nur kun I-verbo. Oni povas eventuale diri: Tion mi kuraĝas. Sed normale oni diras: Tion mi kuraĝas fari.

Ŝi etendis ambaŭ manojn al la bona virino, dezirante preni kaj premi ŝiajn manojn. M 91

Ili ankaŭ estis inter la herooj [...] povosciantaj ĵeti ŝtonojn kaj pafarkajn sagojn per la dekstra mano kaj per la maldekstra. Kr112

Kvankam ĉi tiaj I-verboj ja rolas kiel objekto, ili ne povas fariĝi subjekto de pasiva frazo (§29.3).

I-verbo kiel pn-komplemento

Kiam I-verbo rolas kiel _pri-komplemento oni ĉiam forlasas la rolvorteton

pri:

Kaj vi ne hontasfanfaroniper ĉi tio? Rt19 ~ ...hontaspri fanfaronado...

Feliĉe mi sukcesis ekbruligi la fajron. FA3152 ~ ...sukcesispri ekbruligado de la fajro.

Mi ĝojas vin vidi. H15 ~ ...ĝojaspri vidado de vi.

Ni ne ĉesos energie laboradi por nia kara afero. OV147 ~ ...ĉesos pri energia laborado...

Ĉesinte profeti, li venis sur la altaĵon. Sm110 ~ Ĉesinte pri profetado...

I-verbo kiel por-komplemento aŭ a/-komplemento

Kiam I-verbo rolas kiel por-komplemento oni ofte forlasas la rolvorteton

por:

Nun ili ĉiuj iris_ dormi. BV 47 = ...irispor dormi.

Mi rapidis veni ĉi tien. OV 412 = ...rapidispor veni...

Sed tre ofte oni ja uzas por antaŭ I-verbo. Legu pli detale en la klarigoj pri I- verboj kun rolvortetoj en §27.5.

Iafoje en tiaj frazoj povas esti pli trafe rigardi la I-verbon kiel al-komple- menton: Ĉio prezentis kvazaŭ belegan tapiŝon, kiu invitis sidi. = ...invitis (onin) al sidado. Sed oni neniam aldonas al antaŭ I-verbo.

I-verbo kiel perverba priskribo

Britain [...] ŝajnis subite veni al tiu ĉi sama opinio. BV20 = Li ŝajnis sub- ite venanta... La I-verbo estas perverba priskribo de la subjekto li.

I-verbo kiel perverba priskribo povas ankaŭ havi alian subjekton ol la ĉef- verbo: §27.3.3.

27.3.3. I-verboj kun alia subjekto

Iafoje la senca subjekto de I-verbo ne estas egala al la subjekto de la ĉef- verbo. Tio okazas precipe ĉe agoinfluaj kaj observaj ĉefverboj:

Agoinfluaj ĉefverboj

Ĉe multaj agoinfluaj ĉefverboj oni povas uzi I-verbon, kiu esprimas la cel- itan agon. La senca subjekto de tia I-verbo tiam estas la influata persono (tiu, kiu faru la celitan agon).

Plej ofte la I-verbo tiam rolas kiel rekta objekto de la agoinflua verbo, kaj la influata persono estas al-komplemento. Tiel oni uzas ekzemple la verbojn

ordoni, doni, (mal)permesi, (mal) ebligi, (mal)konsili kaj (mal)rekomendi:

Ili ordonis al mi veni antaŭ la vesperiĝo. M 8 Senca subjekto de veni estas mi.

Ĝuste tiu guberniestro, kiu estis ordoninta aljungi lin al la plugilo [...], fariĝis nun lia kaptito. FA3104 La senca subjekto de aljungi estas sub- komprenita: La guberniestro ordonis al iu aljungi lin al la plugilo.

La reĝo Ahaŝveroŝ ordonis venigi al li la reĝinon Vaŝti. Es1 Senca sub- jekto de venigi estas tiuj, al kiuj la reĝo ordonis. Ili povas aperi kiel al- komplemento: ...ordonis al la servantoj venigi...

Mi ne donos al vi manĝi, ĝis vi pagos por la antaŭa. ^22

Se li nur uzas la lingvon Esperanto, ni ne povas malpermesi al li nomi sin esperantisto. OV 378

Kaj la Amoridoj premis la Danidojn sur la monton, ne permesante al ili malsupreniri en la valon. Jĝ 2

Ĉu vi permesas [al mi] demandipri via estimata nomo? FA3 6

Ŝi donis tre precizajn indikojn por ebligi al la ŝoforo trovi la lokon.

La kuracisto konsilis al mi iri en ŝvitbanejon. FE 40

Mi malrekomendis al ili iri tien, sed ili tamen iris.

Ĝi povos proponi formon novan [de vorto], kiun ĝi rekomendos uzadi paralele kun la formo malnova. FAnt48 La subkomprenata senca subjekto de uzadi estas ĉi tie indiferenta (la rekomendo estas direktita al ĉiuj uzantoj de la lingvo). Atentu, ke la vorto kiun estas rekta objekto de uzadi (ne de rekomendos). Legu pli pri tia vortordo en la klarigoj pri antaŭmetado de Kl-vortoj en §34.2.1.

Noto: La verbo promesi ne apartenas al tiu ĉi grupo: Mi promesis al li veni al la festo. = Mi pro- mesis al li, ke mi venos al la festo.

Ĉe kelkaj agoinfluaj verboj la influata persono mem ordinare aperas kiel rekta objekto. Tiam la I-verbo anstataŭe rolas kiel pri-komplemento, sed la rolvortetonpri oni tamen ĉiam ellasas. Tiel oni uzas interalie la verbojnpeti, instrui, konvinki kaj persvadi:

Mi petas vin ankaŭ posteprunti al mi. FE14 Sed oni same bone povas diri: Mi petas al vi ankaŭ poste prunti al mi.

Prefere instruu viajn aliajn infanojn naĝi! FA235 Aŭ: Instruu al viaj aliaj infanoj naĝi!

Ahab [...] konvinkis lin iri kontraŭ Ramoton en Gilead. &2-18

Ŝia patro persvadis Elizabeton fariĝi flegistino, kvankam ŝi mem pre- ferus esti kuracistino.

Ĉe la agoinfluaj verboj inviti, voki kaj sendi la influata persono estas rekta objekto, dum la I-verbo rolas laŭsence kiel por-komplemento aŭ al-komple- mento:

Li invitis siajn parencojn manĝipanon. Gn31 = ...por manĝi pangon /...al panomanĝado.

Oni vokas la bovon ne festeni, sed treni. PE294 = ...ne por festeni, sedpor treni /...ne alfesteno, sed al trenado.

Mi sendos venigi kuracistojn. Rt124 = Mi sendos iun por venigi kurac- istojn. = ...por ke tiu venigu kuracistojn. Kiam la persono, kiun oni

sendas, estas subkomprenata, oni plej ofte uzas I-verbon sen por, sed kiam tiu persono ja estas menciita, oni plej ofte aldonas por: La gepatroj komencis sendadi min en kudrejon, por lerni. M101 = ...por ke mi lernu.

Iafoje ĉe inviti kaj voki la senca subjekto de la I-verbo tamen ne estas la invitata aŭ vokata persono, sed la subjekto de la ĉefverbo. En tiaj okazoj oni ĉiam aldonas por antaŭ la I-verbo: Mi invitis vin, sinjoroj, al mi, por

komuniki al vi tre malagrablan novaĵon. ^5 = ...por ke mi komuniku al vi...

Legu pli pripor kaj aliaj rolvortetoj antaŭ I-verboj: §27.5.

Ĉe igi, devigi (kaj ankaŭ aliaj similaj IG-verboj) kaj lasi, la influata persono estas rekta objekto, dum la I-verbo estas laŭsence perverba priskribo de la objekto (§25.1.2):

La finiĝado de la tago igis ilin rapidi. M200 = ...igis ilin rapidantaj. (...kaŭzis, ke ili rapidis.)

Ŝi devigis ŝin manĝi en la kuirejo. FE13

Ŝi ekĝemis kaj lasis fali la manojn. M11 = ...lasis, ke la manoj falu.

Lasu do lin rakonti! FA1226

Legu pli pri igi kun I-verbo en §31.5, kaj pri lasi kun I-verbo en §31.6.

Observaj k.s. ĉefverboj

Kiam la ĉefverbo estas vidi, aŭdi, senti, imagi aŭ simile, povas aperi I-verbo, kiu estas perverba priskribo de la objekto (§25.1.2) de la ĉefverbo. Tiam tiu objekto estas senca subjekto de la I-verbo:

Ho, Marion, ke mi denove aŭdas vin paroli. BV 80 Paroli estas perverba priskribo de vin, la objekto de aŭdas. Senca subjekto de paroli estas vi.

Ĝi estis tiel bela kaj kantis tiel, kiel ili neniam aŭdis alian birdon kanti. FA168

Mi hodiaŭ matene vidis danci miajn knab inojn. BV17

La patrino vidis sian filon kuri. = La patrino vidis, ke ŝia filo kuras.

En batalo oni ĝojas, vidante la kontraŭulojn fari malprudentaĵon.

I-verbo kiel perverba priskribo de la subjekto

Kiam I-verbo rolas kiel perverba priskribo de la subjekto de la ĉefverbo, la senca subjekto de la I-verbo preskaŭ ĉiam estas io alia ol la ĉefverba sub- jekto:

Ŝia solaplezuro estis sidi en sia ĝardeneto. FA190 Subjekto de la tuta frazo estas ŝia sola plezuro. La I-verba frazeto sidi en sia ĝardeneto estas per- verba priskribo de la subjekto. La senca subjekto de sidi estas ŝi.

La unua afero, kiun ŝi faros, estos preni ian honestan nejunan servant- inon. M130

La elekto estas por vi venki aŭ morti.

En tiaj okazoj (se la ĉefverbo estas formo de esti) oni ofte povas anstataŭe diri, ke la I-verbo estas subjekto (§27.2), dum tio, kio ĉi-antaŭe estas rigard- ata kiel subjekto, estas perverba priskribo de la subjekto. La efektiva senco de la frazo apenaŭ ŝanĝiĝas.

27.3.4. I-verboj — ŝajne pluraj objektoj

En frazoj kun I-verbo ofte povas ŝajni, ke estas pluraj objektoj kun malsama rilato al la ĉefverbo. Tio normale estus eraro. Uzi plurajn objektojn de la sama verbo estas eble nur kiam ili ludas la saman rolon.

Ofte unu el la supozataj objektoj vere estas objekto de la I-verbo, ne de la ĉefverbo:

Kiu do instruos vian filon timi diojn [...]? Rt44 Vian filon estas objekto de instruos. Diojn estas objekto de timi.

Ofte unu el la supozataj objektoj estas ĝuste la I-verbo. En tiaj okazoj la I- verbo ofte ne estas vera objekto, sed ekz. pri-komplemento, sed antaŭ I- verbo oni ĉiam forlasas rolvortetonpri (§27.3.2). Alia eblo estas, ke la alia supozata objekto ne estas vera objekto, sed N-komplemento (§12.2.1):

Mi volas, ke oni min helpu forigi la erarojn, kiujn mi faris. DL11 Forigi ŝajnas esti objekto de helpu, sed ankaŭ min ŝajnas esti objekto de la sama verbo. Oni povas diri, ke min ne estas vera objekto, sed ke la N-finaĵo nur anstataŭas la rolvorteton al. Alternative oni povas diri, ke forigi ne estas objekto, sed ekz. pri-komplemento.

Mi petas vin sidiĝi, sinjoroj! ^88 Kaj vin, kaj sidiĝi povas esti rigardataj kiel objekto, sed sidiĝi ankaŭ povas esti klasata kiel pri-komplemento, kaj vin povas esti rigardata kiel N-komplemento (la N-finaĵo tiam havas la signifon de al).

Vidu ankaŭ la klarigojn pri verboj kun alternativaj frazkonstruoj (§30.7). 27.4. I-verboj kiel rekta priskribo Rekta priskribo de O-vorto

I-verbo povas esti rekta priskribo de O-vorto, precipe de aga O-vorto. La I- verbo ĉiam staras post la O-vorto.

Tre ofte la O-vorto kaj la I-verbo laŭsence similas al tuta frazo. Tiam la I- verbo havas tiun saman sencan subjekton, kiun ĝi havus en la plena frazo:

Mi alveturis ĉi tien [...] kun la firma decido servi sub vi. Rt84 (Mi decidis servi sub vi.)

La impresoj de la Bulonja kongreso nur rapidigis nian decidon publikigi nian Deklaracion. OV 336 (Ni decidispublikigi nian Deklaracion.)

Mi ricevasgrandan deziron edziĝi. FA396 (Mi deziras edziĝi.)

Mi volis forpreni de sinjoro Ove la deziron resti ĉi tie. FA4 84 (Sinjoro Ove deziris resti ĉi tie.)

Ili ricevis la permeson flugi ankaŭ dum la tago. FA132 (Oni permesis al ili flugi ankaŭ dum la tago.)

Forte min doloras la nepovado helpi vin. M 91 (Mi nepovas helpi vin.)

En aliaj okazoj la I-verbo pliklarigas la enhavon de la O-vorto. En la sama maniero oni ofte uzas ke-frazojn (§33.2.4):

Ni havas nun la taskon bruligi lumon por la malalta popolamaso. FA1199

= ...la taskon, ke ni bruligu lumon...

Ni havas la eblon fari tion ĉi per fervojo. FK282 = ...la eblon, ke ni faru tion ĉi per fervojo.

Ni donis alfremdlandulino la eblon labori. M43 = ...la eblon, ke ŝi laboru. Ĉi tiu ekzemplo sekvas la principojn de agoinfluaj verboj (§27.3.3): doni al iu eblon = ebligi ion al iu.

La ideo detronigi Jesuon Kriston por la kristanoj [...] neniam eĉ por unu minuto venis en la kapon de iu homarano. OV 330 = La ideo, ke oni de- tronigu... Ĉi tie la frazparto la ideo detronigi mem rolas kiel subjekto (§27.2).

Ne venis ankoraŭ la tempo skribi oficialan historion de nia afero. OV 364

Via maniero rigardi la vivon montras, ke via menso ne estas tute neprilaborita. M126

Li havis plenan kaŭzon esti en bona humoro. FA3121

Kiam I-verbo rekte priskribas O-vorton, la senco estas ofte tre proksima al intencita ago. Tial oni ofte uzas por antaŭ la I-verbo (§27.5): perneso por eniri, eblo por fari ion, tempo por skribi, maniero por rigardi. Ĉe iuj O- vortoj oni pli ofte uzas solan I-verbon, dum ĉe aliaj oni preferas uzi por + I- verbon. Ekzemple oni uzas tempo/momento fari ion kaj tempo/momento por fari ion sen signifodiferenco, sed oni uzas nur loko/spaco por fari ion, neniam *loko/spaco fari ion*.

Rekta priskribo de A-vorto

I-verbo povas ankaŭ esti rekta priskribo de A-vorto. La I-verbo tiam staras post tiu A-vorto, al kiu ĝi rilatas. La senca subjekto de la I-verbo estas ĉiam tio, kion la A-vorto priskribas (rekte aŭ perverbe):

Mi estas kapabla instrui nur la francan lingvon. M 57 La A-vorto kapabla estas perverba priskribo de mi. Sekve la senca subjekto de instrui estas mi.

Li venigu knabojn [...] kapablajn servi en la palaco de la reĝo. Dn1 La A- vorto kapablajn estas rekta priskribo de knabojn. Sekve temas pri tio, ke tiuj knaboj servu en la palaco.

Ili estas pretaj fari atencon kontraŭ mia vivo. ^30 Faros la eventualan atencon ili.

Se la I-verbo montras intencitan agon, oni ankaŭ povas uzi por + I-verbon (§27.5): kapablapor instrui, pretapor fari.

27.5. I-verboj kun rolvortetoj

Rolvortetoj (§12.3) estas uzataj precipe antaŭ O-vortoj kaj O-vortecaj vort- etoj: sur tablo, pri ili, sen tiuj k.s. I-verboj normale ne havas rolvorteton antaŭ si pro sia verbeco.

Sed iafoje oni bezonas montri la frazrolon de I-verbo per rolvorteto. El ĉiuj rolvortetoj tradicie nur por (§12.3.6.9), anstataŭ (§12.3.6.1) kaj krom (§12.3.6.3) estas akceptataj por tia uzo. Al tiu grupeto oni devas aldoni sen (§12.3.6.12), kiu nuntempe estas sufiĉe ofte uzata antaŭ I-verbo.

Uzado de aliaj rolvortetoj antaŭ I-verbo ne estas mallogika, sed povas krei miskomprenojn pro la malkutimeco. Ĉe aliaj rolvortetoj ol por, anstataŭ, krom kaj sen, oni kutime serĉas alternativajn esprimomanierojn.

Por

Tio ĉi estis feino, kiu prenis sur sin la formon de malriĉa vilaĝa virino, por vidi, kiel granda estos la ĝentileco de tiu ĉi juna knabino. FE15 = ...por ke ŝi (la feino) vidu... La senca subjekto de la I-verbo estas egala al la subjekto de la ĉefverbo.

Ni ĉiuj kunvenis, por priparoli tre gravan aferon. FE 42

Unu fajrero estas sufiĉa, por eksplodigi pulvon. FE 41

Mi jam estas tro maljuna por edziniĝi kun viro. Ru1

La flora burĝono, kiu ne estas sufiĉe forta por disvolviĝi, tamen enhavas en si [...] ĉiujn ĝermojn por folioj kaj semo. FA4126

Ĉu ni ĉiuj estas pretaj, por akcepti Alfredon ? BV 52 En tiaj ĉi frazoj oni pli ofte uzas I-verbon senpor (§27.4): preta akcepti, kapabla akcepti k.s.

Neniu el ili lumas sufiĉe, por servi kiel strata lanterno. FA2118

Se la du subjektoj estas malsamaj, ĉar la ĉefverbo estas agoinflua (§27.3.3), oni uzas plej ofte I-verbon sen por, sed ne estas eraro aldoni por:

Li invitis siajn parencojn manĝi panon. Gn31 = ...por manĝi panon. = ...por ke ili manĝu panon.

Oni vokas la bovon ne festeni, sed treni. PE294 = ...ne por festeni, sedpor treni. = ...nepor ke ĝi festenu, sedpor ke ĝi trenu.

Post movaj verboj kiel iri kaj kuri, oni preferas I-verbon sen por, sed oni ankaŭ povas uzi por. Sed kiam inter la mova verbo kaj la I-verbo estas pluraj aliaj vortoj, oni por klareco prefere ne forlasu por:

Mi iros ripozi. FA3 31 = Mi iros por ripozi.

Ŝi tuj kuris bati ŝin. FE 21 = Ŝi tuj kuris por bati ŝin.

Miprenos miajn glitilojn kaj iros gliti. FE34 = ...kaj irospor gliti.

Ili iris en la belegan tendon por ripozi. FA1104 Ĉi tie estas konsilinde uzi por, ĉar ripozi ne sekvas tuj post la mova verbo iris.

Vi devas nur iri al la fonto ĉerpi akvon. FE17 Estas pli klare diripor ĉerpi.

Li iris por kuŝiĝi malantaŭ grenamaso. Ru 3 Ĉi tie oni ankaŭ povas forlasi por.

Se I-verbo estas rekta priskribo de O-vorto aŭ O-vorteca vorteto, kaj se laŭsence ĝi esprimas celatan agon, oni normale devas uzi por antaŭ la I- verbo:

Ĉu vi havas korktirilon, por malŝtopi la botelon? FE 34

Por kio vi elirigis nin el Egiptujo, por venigi nin al ĉi tiu malbona loko, [...] kie ne ekzistas akvo por trinki?Nm 20 = ...akvo, kiu estas por trinki (trinkebla/trinkota akvo).

De du tagoj ŝi ricevis absolute nenion por manĝi. FA145

Li tuj sendos al vi en vian domon tutan regimenton por enloĝigi. ^70

Sed post kelkaj oftaj abstraktaj O-vortoj oni trovas jen I-verbon sen por (§27.4), jen I-verbon kun por:

Festenon ŝi aranĝis en la plej longa tago, por ke oni havu tempon for- manĝi ĉiujn diversajn manĝaĵojn. FA4 216

Li interrompis por momento sian paroladon eble por tio, ke la juna vir- ino havu tempon, por kolekti siajn fortojn. M 73

La principo, kiu donis al la homaranoj la eblon krei ponton inter ĉiuj religioj, estis esprimita [...] ĝuste de Hillel. 0V 330

Kial ŝi forlasis tiun lokon, en kiu ŝi havis ian ajn eblon, por ion ajn laborenspezi? M177

Via maniero rigardi la vivon montras, ke via menso ne estas tute neprilaborita. M126

Ĉi tio estas la plej eleganta maniero, por akiri al si favoron. FA2 27

Simile: kaŭzo (por) timi, kuraĝo (por) fari ion danĝeran, rimedo (por) solvi problemon, okazo (por) fari ion.

Oni atentu, ke I-verbo, kiu sekvas post O-vorto (kun aŭ sen por), ofte vere rilatas al io alia, ordinare al la ĉefverbo de la frazo:

Ho, se mi povus per ia rimedo venigi ilin sur la teron! FA3152 = Ho, se mi povus venigi ilin sur la teron per ia rimedo! Komparu: Mi ne havas rimedon (por) venigi ilin sur la teron.

Se mi povus tion fari, mi irus nun malsupren sur la glacion por glitkuri. FA4 235

Legu ankaŭ pri esprimoj kiel por tiel diri, por paroli sincere en §27.6. Anstataŭ

La patro, anstataŭ afliktiĝi kiel la patrino, ofte ridadis kaj koler-

adis. M101

La aliaj anasoj preferis naĝadi en la kanaloj, anstataŭ viziti ŝin. FA2 34

Anstataŭ ion gajni nia afero nur perdus ĉion, kion ĝi havis ĝis nun. 0V 75 = Anstataŭ gajni ion... Anstataŭ tio, ke ĝi ion gajnus...

Krom

Vi nenion povas fari krom kunbati viajn dentojn kaj elverŝi vian furiozon sur sekan panon. Rt4°

Kion alian ili ankoraŭ povoscias krom danci, tordi la piedojn kaj fari turnoventon ? FA295

Ne ekzistas alia bono por la homo, krom manĝi kaj trinki. Pr 2

Sen

Sen + I-verbo estas tradicie rigardata kiel eraro, kaj Zamenhof deklaris tian uzon malbona (Lingvaj Respondoj p. 102, n-ro 128). Sed sen + I-verbo estas fakte tute logika kaj tre oportuna esprimomaniero, kaj ne vere havas sencon eviti tion. Tia uzado jam fariĝis ofta, kaj do apenaŭ povas kaŭzi problemojn de komprenado. Eĉ Zamenhof mem uzis sen tiamaniere almenaŭ du fojojn:

Li ne povas subskribi per sia nomo [...] sen elmeti sin al ia ankoraŭ ne konata danĝero. BV 25

La suno neniam leviĝas sen rigardi milojn da sensangaj bataloj. BV 84

Sen manĝi kaj trinki oni ne povas vivi.

Se oni ne volas uzi I-verbon post sen, oni uzas O-formon, aŭ ne + parti- cipon:

La grandaj buldogoj [...] eksaltis alten, tamen sen bojado, ĉar tio estis malpermesita. FA267 (= ...sen boji...)

Mi tre volas manĝi: mi diras tion ĉi sen ŝerco. Rz25 (= ...sen ŝerci.)

Tiu virino ne foriru de ŝi sen ricevo de konsilo kaj helpo. M 59 (= ...sen ricevi konsilon kaj helpon.)

Ne rigardante dekstren nek maldekstren, la jura konsilisto iris tra la Orienta strato. FA1117 (= Sen rigardi...)

Sen manĝado kaj trinkado oni ne povas vivi.

Aliaj rolvortetoj

Anstataŭ pri + I-verbo oni normale uzas I-verbon sen rolmontrilo (§27.3.2). Sed se la senco (la frazrolo de la I-verbo) tiam fariĝus tro malklara, oni anstataŭe uzas pri + agan O-vorton:

Pri flugado oni eĉ ne povis pensi. FA4222 (= *Pri flugi oni eĉ ne povis pensi.*) Ĉi tie ankaŭ estas eble uzi pripensi: Oni eĉ ne povis pripensi flugi. Tiam la I-verbo flugi rolas kiel rekta objekto de pripensi. = Oni eĉ ne povis pripensi flugadon.

Ni parolis pri rabado kaj malbonagado. Jes 59 (= *Ni parolis pri rabi kaj malbone agi.*)

Ne malofte oni uzas pri + agan O-vorton, kvankam ankaŭ estus tute eble uzi I-verbon sen pri:

Ĉiuj homoj havas la permeson aspiri pri edziĝo kun ŝi. FA169 = ...per- meson aspiri edziĝi kun ŝi. (= *...permeson aspiri pri edziĝi kun ŝi.*)

Ili kuradis sur la kampo kaj estingis la vaglumojn, kiuj bonkore plenumis la peton pri aranĝo de torĉa procesio. FA297 = ...la peton aranĝi torĉan procesion. (= *...lapeton pri aranĝi torĉan procesion.*)

Inter antaŭ kaj I-verbo oni metas la vorteton ol (§33.7):

Oni devas iri longan distancon, antaŭ ol veni al la rivero. FA123 = ...antaŭ ol oni venas al la rivero.

Antaŭ ol foriri li ŝlosis la pordon. = Antaŭ ol li foriris...

Anstataŭ post + I-verbo, oni uzas INT-participon kun E-finaĵo (§28.2), aŭ post kiam (§33.4.2) + plenan subfrazon, aŭpost + agan O-vorton:

Trovinte pomon, mi ĝin manĝis. FE 22 = Post kiam mi trovis pomon, mi ĝin manĝis. (= *Post trovi pomon, mi ĝin manĝis.*)

La mastrino de la magazeno, aŭdinte tiujn vortojn, tute ne ŝajnis mirig- ita aŭ konfuzita. M 95

Li volis aĉeti por ŝi oran ringon, sedpostpripenso li tion ne faris. FA3 59

Anstataŭ dum + I-verbo, aŭ ĝis + I-verbo, oni uzas dum ĝis antaŭ plena subfrazo (dum §33.7 kaj ĝis §33.7 estas ne nur rolvortetoj, sed ankaŭ fraz- enkondukiloj):

Mi rigardis televidon, dum mi manĝis. (= *Mi rigardis televidon dum manĝi.*)

Malĝoje ŝi eliris el la palaco kaj iris dum la tuta tago tra kampoj kaj marĉoj, ĝis ŝi venis al la granda arbaro. FA1161 (= *...ĝis veni...*)

Anstataŭ malgraŭ + I-verbo oni uzas kvankam (§33.7) + plenan subfrazon, aŭ malgraŭ (tio) ke + plenan subfrazon:

Vi ne scias ludi, kvankam vi lernis muzikon en la daŭro de naŭ jaroj. M 35 = Vi ne scias ludi, malgraŭ tio, ke vi lernis muzikon en la daŭro de naŭ jaroj. (= *Vi ne scias ludi, malgraŭ lerni muzikon en la daŭro de naŭ jaroj.*)

Kvankam li falis, li batalis plu. Malgraŭ (tio) ke li falis, li batalis plu. (= *Malgraŭ fali li batalis plu.*)

Iafoje oni povas uzi participon kun E-finaĵo (§28.2): Eĉperdinte siajn ŝuojn li plukuris. = Kvankam li perdis siajn ŝuojn, li plukuris. (= *Malgraŭ perdi siajn ŝuojn li plukuris.*)

Anstataŭpro + I-verbo oni uzas ĉar (§33.6) + plenan subfrazon, aŭpro tio ke + plenan subfrazon, aŭ (se la senco restas klara) participon kun E-finaĵo (§28.2):

La infano ploras, ĉar ĝi volas manĝi. FE16 = La infano ploras pro tio, ke ĝi volas manĝi. = La infano ploras volante manĝi. (= *La infano ploras pro voli manĝi.*)

Post aliaj rolvortetoj oni uzas agan O-vorton anstataŭ I-verbo:

Ve al tiuj, kiuj leviĝas frue matene, por fordoni sin al drinkado. Jes 5 (= *...por fordoni sin al drinki.*)

Ĉu lingva evoluo?

La ĉi-antaŭaj klarigoj pri rolvortetoj kaj I-verboj priskribas la tradician staton de la lingvo, en kiu regas forta malemo uzi rolvortetojn antaŭ I-verbo (escepte de por, anstataŭ, krom kaj sen). En multaj lingvoj oni tamen uzas rolvortetojn multe pli libere en tiaj konstruoj. La Esperanta tradicio estas malfacile klarigebla per logikaj argumentoj. Esence ĝi estas arbitra tabuo.

Fakte la tradicia tabuo ne ĉiam estis absoluta. Eĉ Zamenhof almenaŭ unu fojon ĝin ignoris:

Tio ĉi neniel devus nin deteni de enkonduki tiun ĉi oportunaĵon en nian artan kaj konscie kreitan lingvon. LR69 (Zamenhof tiel skribis en la jaro 1891 pri la regulo de akcentado.) = ...nin deteni de enkondukado de tiu ĉi oportunaĵo...

Pli-malpli ekde la jaro 2000 oni povas rimarki tendencon rompi tiun tabuon, precipe ĉe junaj Esperantoparolantoj. Pli kaj pli ofte oni aŭdas frazojn kun rolvortetoj kiel pri, pro, dum, post k.a. antaŭ I-verbo en maniero, kiu povas soni strange aŭ eĉ erare al tiuj, kiuj alkutimiĝis al la tradicia uzo. Jen tipaj ekzemploj:

Li jam aŭdis pri Esperanto kaj esprimis intereson pri lerni la lingvon. Tradicie: ...intereson lerni la lingvon.

Li ekfamiĝis en Esperantujo pro gajni la ĉefpremion de la Belartaj Kon- kursoj. Tradicie: ...ĉar li gajnis...

Ni ĝoje babilis dum promeni tra la flughaveno. Tradicie: ...dum ni pro- menis... / ...promenante...

Tuj post enlitiĝi li ekdormis. Tradicie: Tuj post kiam li enlitiĝis... / Tuj enlitiĝinte...

En la ĉi-antaŭaj klarigoj de la tradicia uzo multaj ekzemploj de rolvorteto antaŭ I-verbo estas markitaj kiel eraraj aŭ evitindaj, per steletoj. Se daŭros la tendenco al pli vasta uzo de rolvortetoj antaŭ I-ve^boj, eble en estontaj el- donoj de tiu ĉi gramatiko iuj el tiuj steletoj estos forprenitaj.

Iom simila lingva evoluo okazis pri rolvortetoj antaŭ demandaj subfrazoj (§33.3).

Atentu tamen pri la senca subjekto

I-verbo preskaŭ ĉiam havas subkomprenatan sencan subjekton, kiu normale estas egala al la subjekto de la ĉefverbo de la sama frazo (§27.3.1). Kvankam en iaj okazoj tiu baza principo ne validas (§27.3.3), estas forte re- komendinde ĝin sekvi, eĉ se oni uzas I-verbojn kun rolvortetoj en netradicia maniero. Jen ekzemploj de uzoj, kiuj ne estas aprobeblaj:

*Kiam temas pri ludi ŝakon, li ĉiam interesiĝas.* Laŭ la normalaj prin- cipoj la senca subjekto de ludidevas esti egala al la subjekto de temas, sed (en tiu ĉi frazo) temas estas sensubjekta (§30.1). Oni do diru: Kiam temaspri ŝakludado....

*Ankaŭ dum ridi povas dolori la koro.* Ne la koro ridas, sed la homo. Sekve oni diru: Ankaŭ dum ridado povas dolori la koro. SS14

[5]Mi konas lin pro gajni la ĉefpremion de la Belartaj Konkursoj.* Ne mi gajnis la premion, sed li. Sekve estu: Mi konas lin, ĉar li gajnis. ..

Vidu ankaŭ la klarigojn pri la diferenco inter I-verboj kaj agaj O-vortoj (§27.7).

Rolvorteto antaŭ citata I-verbo

Se I-verbo estas citata (§36), oni povas uzi ĉiun ajn rolvorteton. Tiam la rol- vorteto vere rilatas al subkomprenata esprimo kiel la vorto, la verbo, la ago aŭ simile: Inter voli kaj fari estas grandega, grandega paŝo. 0V 422 = Inter la ago voli kaj la ago fari...

27.6. I-verboj kvazaŭ ĉefverboj

Iafoje oni vidas I-verbojn uzatajn anstataŭ ordonaj U-formoj. Tiam la ordono ricevas nuancon neŭtralan, nek ĝentilan nek malĝentilan, sed simple konstatan. La senca subjekto de la I-verbo estas tute ĝenerala oni. Tiu uzo estas malofta:

Nur prunti, sed ne restigi al si! FA3129 = Oni povas nur prunti... Anstataŭ ordoni per U-formo, la parolanto eldiras sian volon kiel simplan kon- staton de nediskutebla fakto.

Por landoj ne menciitaj en la listo sin turni al LF-KOOP, Svislando. Simpla konstato, kiel oni agu por mendi ion de LF-KOOP.

La specialaj esprimoj se tiel diri, se paroli sincere k.s. montras manieron de rigardado, vidpunkton, k.s. Oni povas ankaŭ uzi por anstataŭ se, sed se estas pli klara:

Separoli sincere, li tute neplaĉas al mi. = Se miparolu sincere...

Li estas, se tiel diri, siapropra malamiko. = ...se onipovus tiel diri...

Krome oni iafoje uzas I-verbojn en rakontoj anstataŭ ĉia ajn ĉefverba formo por montri primitivan (eraran) lingvaĵon: Ĉu vi *manĝi* nun?

27.7. I-verboj kaj agaj O-vortoj

28. Participoj

Participoj estas vortoj, kiuj prezentas agon aŭ staton kvazaŭ econ de ĝia sub- jekto aŭ objekto. Participojn oni formas per specialaj participaj sufiksoj. Ek- zistas ses participaj sufiksoj, tri aktivaj (ANt, INT, ONT) kaj tri pasivaj (AT, IT, OT).

28.1. Participoj kiel A-vortoj

Participo kun A-finaĵo prezentas agon aŭ staton kiel priskribon. Oni uzas diversajn formojn depende de tio, ĉu en la priparolata tempo la afero ankoraŭ ne finiĝis, jam finiĝis, aŭ ankoraŭ ne komenciĝis.

Aktivaj participoj

Aktiva participo prezentas agon aŭ staton kiel priskribon de ĝia subjekto:

ANT dum la ago - la ago an- leganta = kiu ankoraŭ legas koraŭ ne finiĝis

INT post la ago - la ago jam leginta = kiu antaŭe legis finiĝis

ONT antaŭ la ago - la ago an- legonta = kiu poste legos koraŭ ne komenciĝis

Viro, kiu ankoraŭ legas, estas leganta viro.

Viro, kiu antaŭe legis, estas leginta viro.

Viro, kiu poste legos, estas legonta viro.

Pasivaj participoj

Pasiva participo prezentas agon aŭ staton kiel priskribon de ĝia objekto.

AT dum la ago - la ago an- legata = kiun oni ankoraŭ legas koraŭ ne finiĝis

IT post la ago - la ago jam legita = kiun oni jam legis finiĝis

OT antaŭ la ago - la ago an- legota = kiun oni poste legos koraŭ ne komenciĝis

Libro, kiun oni ankoraŭ legas, estas legata libro.

Libro, kiun oni antaŭe legis, estas legita libro.

Libro, kiun oni poste legos, estas legota libro.

Pasivaj participoj estas eblaj nur ĉe agoj, kiuj povas havi objekton. Oni ne povas diri ekz. *okazata*, ĉar okazi neniam povas havi objekton. Ĉiuj verboj kun IĜ-sufikso estas senobjektaj. Tial *...iĝata*, *...iĝita* kaj *...iĝota* neniam estas eblaj.

Tamen en kelkaj okazoj oni uzas pasivan participon de normale senobjekta verbo. Oni diras ekz. Loĝata, loĝita kaj loĝota, kvankam oni normale ne loĝas ion, sed en io, ĉe io aŭ simile: Urbon loĝatan ili ne trovis. Ps107 = Urbon, en kiu iu loĝas, ili ne trovis. Tiu okazo estas tamen nur ŝajne erara, ĉar loĝi fakte povas esti objekta. Normale oni ne diras mi loĝas tiun domon, sed tio ne estas eraro. Alia tia verbo estas iri. Plej ofte oni diras, ke iu iras ekz. sur strato laŭ vojo, sed oni povas ankaŭ uzi objekton: Li piede ekiris la vojon. FA3 59 Oni do ankaŭ povas diri ekz. irota vojo = "vojo, kiun oni intencas iri". Simile oni uzas ĉe tiaj verboj ofte la sufiksojn EBL (§38.2.7), IND (§38.2.21) kaj END (§38.2.12).

La aferon komplikas tio, ke N-finaĵo povas montri ankaŭ aliajn aferojn ol objekto (§12.2). Se ne temas pri vera objekto oni ne povas uzi pasivan parti- cipon.

La vokaloj de la participoj

La vokaloj en la participoj estas la samaj kiel la vokaloj en la verbaj finaĵoj AS, IS kaj OS (§26.2). Ankaŭ la signifoj estas tre similaj, sed ne tute samaj.

ANT, AT kaj AS ĉiuj signifas, ke la ago komenciĝis, sed ne finiĝis. AS montras ĉefe nuntempecon de la ago, dum ANT kaj AT montras daŭrecon aŭ ripetadon de la ago:

Li skribas. La skribado okazas nun aŭ kutime.

Tiam li estis skribanta en sia ĉambro. La skribado estis daŭra en tiu pas- inta tempo.

La letero estis skribata en la paŭzo. La skribado estis daŭra en la paŭzo.

Janjo havis en tiu nokto dormon maltrankvilan kaj interrompatan. M176 Okazis ripete interrompoj de la dormo.

INT, IT kaj IS ĉiuj signifas, ke la ago finiĝis. IS montras, ke la ago okazis antaŭ la nuno. INT kaj IT montras, ke la ago plenumiĝis, eventuale antaŭ alia ago:

Li skribis. La skribado okazis pli frue ol nun.

Kiam li estis skribinta la leteron, li foriris. Post kiam la skribado finiĝis, li foriris.

Li sendis la skribitan leteron al sia amiko. La skribado de la letero okazis pli frue ol la sendo.

La letero estis skribita en la paŭzo. La skribado ne okazis antaŭ la paŭzo, sed iam en la paŭzo la skribado atingis sian finon. La letero do pretiĝis en la paŭzo.

ONT, OT kaj OS ĉiuj signifas, ke la ago ankoraŭ ne komenciĝis. OS montras tempon post la nuno. ONT kaj OT montras staton antaŭ la komenco de la ago, ofte kun nuanco, ke oni intencas fari la agon, ke oni planas ĝin, aŭ ke ĝi baldaŭ okazos:

Li skribos. La skribado iam poste okazos.

Li estis skribonta la leteron, sed devis subite foriri. La skribado estis intencita, sed tamen ne okazis.

Sur la tablo kuŝis aro de legotaj leteroj. La leteroj atendis la legadon. Iu devus ilin legi, sed ankoraŭ ne faris tion.

Aliaj participoj

Iuj eksperimentas kun participoj respondaj al la US-finaĵo, *UNT* kaj *UT*: *skribunta viro* = "viro, kiu skribus", *skributa letero* = "letero, kiun oni skribus". Sed tiuj participoj ne estas parto de la oficiala Esperanto. Se oni uzas ilin, oni ofte ne sukcesas kompreniĝi. Nur en ŝerca uzo ili povas esti tolerataj.

La sufikso END (§38.2.12) similas al pasiva participo responda al la U-fin- aĵo: skribenda letero = "letero, kiun oni skribu". Ankaŭ la sufiksoj EBL (§38.2.7) kaj IND (§38.2.21) similas al pasivaj participoj.

28.2. Participoj kiel E-vortoj

Komplemento de verbo

Participo kun E-finaĵo plej ofte rolas kiel komplemento de verbo (§6.2). Tiam ĝi montras kroman agon, kiu rilatas al la subjekto de tiu verbo. Anstataŭ diri du frazojn, unu por ĉiu ago, oni kunmetas la frazojn al unu:

Li legis sian libron kaj manĝis samtempe pomon. ^ Manĝantepomon li legis sian libron. = Dum li manĝis (estis manĝanta) pomon, li legis sian libron. La manĝado daŭris samtempe kun la legado.

Li faris sian taskon. Poste li iris hejmen. ^ Farinte sian taskon li iris hejmen. = Kiam li estis farinta sian taskon, li iris hejmen. La farado de la tasko finiĝis antaŭ ol li iris hejmen.

Li intencis skribi leteron. Tial li kolektis siajn skribilojn. ^ Skribonte leteron li kolektis siajn skribilojn. La leterskribado estis planata, sed antaŭ ol ĝi komenciĝis, okazis la kolektado.

Ili laboris. Samtempe la mastro rigardis ilin. ^ Ili laboris rigardate de la mastro. = Ili laboris, dum ili estis rigardataj de la mastro. La laborado kaj la rigardado okazis samtempe.

Mi tute ne atendis lin, sed li tamen venis al mi. ^ Li venis al mi tute ne atendite. FE 22 La atendado (kiu ne okazis) estus pli frua ol lia venado.

Oni preskaŭ kaptis lin, sed li forkuris. ^ Kaptote, li forkuris. Kiam la forkuro okazis, la kaptado estis en la tuja estonteco.

Tiaj kunmetitaj frazoj estas plej oftaj en la skriba lingvo. Ili prezentas mal- simplan rilaton inter pluraj aferoj en tre densa kaj iom malfacila formo. La parola lingvo ofte esprimas tiajn aferojn per pli multaj vortoj.

En tiaj frazoj la E-vorta participo devas laŭsence esti priskribo de la subjekto de la ĉefverbo:

Farinte la taskon li iris hejmen. Li faris la taskon.

Ili laboris rigardate. Ili estis rigardataj.

Ne diru do: *Promenante sur la strato venis subite ideo al mi en la kapon. * La subjekto de la ĉefverbo venis estas ideo. La frazo do signifas, ke la ideo estis promenanta sur la strato, kio verŝajne ne estas la dezirata signifo. Diru:

Promenante sur la strato mi subite ekhavis ideon en la kapon. Aŭ: Kiam mi promenis sur la strato, venis subite ideo al mi en la kapon.

Iafoje estas pli vere, ke laŭsence tia E-participo priskribas la agon de la ĉef- verbo: Li nerimarkite eliris. FA1219 Li estis nerimarkita, sed precipe lia elirado estis nerimarkita. La E-participo rolas kiel komplemento de la verbo eliris kaj sekve priskribas tiun agon.

E-participo ankaŭ ne povas havi propran subjekton. Ne diru ekz.: *La inf- anoj veninte hejmen, li povis trankviliĝi.* Tiaj frazoj estas eblaj en iuj lingvoj, sed en Esperanto oni devas diri ekz.: Kiam la infanoj estis venintaj hejmen, li... Kiam la infanoj (jam) venis hejmen, li... Vidinte, ke la infanoj venis hejmen, li...

Rilate al A-vorto aŭ E-vorto

Participo havu E-finaĵon ankaŭ kiam ĝi estas rekta priskribo de A-vorto aŭ E-vorto (§6.2):

Ŝi estis tiel ravante bela, ke la kortego ankoraŭ pli profunde kliniĝis antaŭ ŝi. FA1171 Ŝi, aŭ pli ĝuste ŝia beleco, estis ravanta. Ŝi/ĝi ravis la homojn.

Ili ĉiuj estas frapante similaj al sia patro. FA2 35 Ilia beleco estis (kvazaŭ) frapanta. Ĝi (kvazaŭ) frapis tiujn, kiuj rigardis ilin.

Subite ekbruis la muziko, forte kaj ravante bele. FA3 65 La muziko ravis per sia beleco.

En la praktiko oni multe pli ofte uzas ne-participajn E-vortojn en tiaj okazoj:

rave bela, (okul)frape similaj, brile bona k.s.

E-participo iafoje eĉ povas esti rekta priskribo de E-vorteca vorteto: Ili alvenis neatendite baldaŭ. (La baldaŭeco estis neatendita.)

Rilate al subfrazoj, I-verboj aŭ sensubjekte

Participo havu E-finaĵon ankaŭ kiam ĝi estas perverba priskribo (§25.1.1) de subfrazo aŭ de I-verbo, kaj kiam ĝi estas perverba priskribo en sensubjekta frazo:

Estis antaŭdirite, ke ŝi edziniĝos kun tute simpla soldato. FA18 La ke-frazo estas subjekto. Antaŭdirite estas perverba priskribo de la ke-frazo.

Estas malpermesate fumi ĉi tie. Subjekto estas fumi. Malpermesate pri- skribas la subjekton.

Estis ŝajne baldaŭ pluvonte, kiam mi foriris. Pluvonte estas perverba pri- skribo en sensubjekta frazo. Ĝi iel priskribas la tutan situacion.

Sciu, ke al iu, kiu mortigos Kainon, estos venĝite sepoble. Gn4 Venĝite estas perverba priskribo en sensubjekta pasiva frazo.

Legu pli pri pasivaj frazoj kun E-finaĵa participo en §29.1.

Iafoje E-participo povas esti priskribo de tuta frazo, de kiu ĝi ne estas parto: Konsentite, ni agu tiel. = Estas konsentite, ke ni agu tiel. Honeste esprimite, li faris grandan eraron. = Estas honeste esprimite, ke li faris grandan eraron. Rimarku, ke en tiaj okazoj la E-participo ne estas komplemento de verbo en la frazo (agu, faris), sed rilatas al la frazo kiel tuto. Legu pli pri tia uzo de E-vortoj rilate al tuta frazo en §6.2.

28.3. Participoj kiel O-vortoj

Aktiva participo kun O-finaĵo montras la sencan subjekton de la ago aŭ stato. Pasiva participo kun O-finaĵo montras la sencan objekton. Normale temas pri persono:

skribanto = skribanta persono, persono kiu skribas

skribinto = skribinta persono, persono kiu antaŭe skribis

skribonto = skribonta persono, persono kiu poste skribos

amato = amata persono, persono kiun iu amas

amito = amita persono, persono kiun iu antaŭe amis

amoto = amota persono, persono kiun iu poste amos

Kiam Nikodemo batas Jozefon, tiam Nikodemo estas la batanto kaj Jozefo estas la batato. FE 22

Li estas nur unufoja mensoginto dum vi estas ankoraŭ nun ĉiam mensoganto. FE 22

Oni levis la kadavran tukon; paco estis sur la vizaĝo de la mortinto. FA317

La soldatoj kondukis la arestitojn tra la stratoj. FE 22

Ĉiuj viaj fortikaĵoj estas kiel figarboj kun maturaj fruktoj; se oni ekskuas ilin, ili falas en la buŝon de manĝonto. Nat3

Homo, kiun oni devas juĝi, estas juĝoto. FE 22

Nepersona O-participo

Se temas ne pri persono, sed pri aĵo, oni aldonu la sufikson AĴ (§38.2.3):

Li disvolvis antaŭ ili ambaŭ la belecon de la naturo en la kreitaĵo, kiel la vivantaĵo staras super la mortintaĵo. FA4152

Laŭ ili oni povis antaŭdiri la okazontaĵojn de la venonta jaro. FA1130

Sed kiam ĉeestas AĴ, la participa sufikso ofte estas superflua: kreaĵo (= kreitaĵo), vivaĵo (= vivantaĵo), skribaĵo (= skribitaĵo), okazaĵo (= okazant- aĵo, okazintaĵo aŭ okazontaĵo depende de la kunteksto).

Iafoje O-finaĵa participo sen AĴ-sufikso tamen montras nepersonan aferon, kiu plenumas ian funkcion. Tio okazas precipe en matematiko, geometrio k.s.:

En la frakcio 5/10 la nombro 5 estas dividato (aŭ numeratoro), kaj la nombro 10 estas dividanto (aŭ denominatoro).

Kiam du fortoj agas sur objekto, la rezulta forto, la rezultanto, estas la vektora sumo de la originalaj fortoj.

Estas necese, ke ĉiu esperantisto havu la plenan certecon, ke leĝodon- anto por li ĉiam estos ne ia persono, sed ia klare difinita verko. FAnt44 La verko Fundamento de Esperanto estos donanta la leĝon.

Rimarku, ke en tiaj okazoj ĉiam temas pri objekto, kiu plenumas funkcion. Tiu objekto estas prezentata kvazaŭ ĝi estus persono, kvazaŭ ĝi konscie agus aŭ rolus. En aliaj okazoj oni aldonu AĴ: trovitaĵo (aŭ simple trovaĵo), dividataĵo, dividitaĵo (aŭ simple dividaĵo), rezultantaĵo, rezultintaĵo (aŭ simple rezulto) k.t.p.

Oni uzas iafoje vortojn kiel estonto, estinto, pasinto k.s. por tempoj (= "est- onta tempo", "estinta tempo", "pasinta tempo"...). Normale oni uzu la su- fikson EC en tiaj vortoj: estonteco, estinteco, pasinteco k.s: §38.2.8.

Speciala regulo pri O-finaĵaj participoj

La regulo, ke participo kun O-finaĵo montras la sencan subjekton aŭ objekton de la ago, estas tute speciala regulo. Se tiu regulo ne ekzistus, vorto kiel mensoginto signifus pli-malpli "mensoginteco", sed tian signifon mensoginto tute ne povas havi.

Sen tiu speciala regulo, oni devus tre ofte aldoni la sufikson UL (§38.2.30) al tiaj O-participoj (kiam temas pri persono): *skribantulo*, *batatulo*, *mortintulo*, *trovitulo*, *alvenontulo*. Sed fakte oni uzas kaj ja devas uzi nur skribanto, batato, mortinto, trovito, alvenonto k.t.p. La kialo, ke Zamenhof enkondukis tiun regulon pri O-participoj, kredeble estis deziro uzi pli mallongajn vortojn (sen UL-sufikso).

Formoj kiel *skribantulo* do estas eraraj. Ili estas same eraraj kiel ekz. *patrulo* anstataŭpatro, *knabinulo* anstataŭ knabino. Se oni celas pli specialajn sencojn, povas tamen esti ĝuste uzi UL en tiaj vortoj. Legu pli pri tio en la klarigoj pri UL: §38.2.30.

Problemo pri O-finaĵaj participoj

El O-vorto, kiu montras personon, oni normale povas fari A-vorton, kiu sig- nifas "rilata al la persono". Tio tamen ne estas ebla ĉe O-vortaj participoj, ĉar A-participoj havas aliajn signifojn:

novulo ^ novula kurso = kurso por novuloj

komencanto ^ *komencanta kurso* = kurso por komencantoj

En ĝusta uzo komencanta kurso nepre signifas "kurso kiu komencas (ion)". Por esprimi "kurso por komencantoj" oni devas diri ĝuste kurso por komenc- antoj (aŭ eventuale porkomencanta kurso).

sekretario ^ sekretaria demando = demando de sekretario

prezidanto ^ *prezidanta demando* = demando de prezidanto

Sed prezidanta demando vere signifas "demando, kiu prezidas", kvankam tio estas plene absurda signifo.

Rilata problemo aperas iafoje kun priskribo de participo. Se oni ŝanĝas la finaĵojn, oni povas ŝanĝi ankaŭ la signifon de la priskribo:

maljuste kondamnita ^ maljusta kondamnito. La signifo ŝanĝiĝis. Unue la kondamno estas maljusta. Poste la kondamnita persono estas maljusta. Se MALJUST ankoraŭ priskribu la kondamnon, oni devas diri ekz. mal- juste kondamnita persono.

multe amanta ^ multaj amantoj. Unue la amo estas multa. Poste la per- sonoj kiuj amas estas multaj. Se MULT ankoraŭ priskribu la amon, oni diru ekz. multamantoj.

malproksime loĝanta ^ malproksima loĝanto. Unue iu loĝas mal- proksime. Poste temas pri malproksima persono, kiu loĝas ie. Se MAL- PROKSIM ankoraŭ priskribu la loĝadon, oni teorie povas diri ekz. mal- proksimloĝanto, sed prefere oni diru malproksime loĝanta personopersono, kiu loĝas malproksime.

Iafoje oni vidas provojn elturniĝi per strange uzataj E-finaĵoj: *multe amantoj*, *malproksime loĝanto*. La ideo estas, ke la E-vorto priskribu nur la agan parton de la O-vorto. Tio estas neakceptebla. Se priskribo rilatu al nur parto de vorto, ĝi devas mem fariĝi parto de tiu vorto: multamantoj, mal- proksimloĝanto. La malĝusta uzo baziĝas sur miskompreno. Oni pensis, ke E-vortoj priskribas agojn, dum A-vortoj priskribas aĵojn. La vera regulo estas, ke E-vortoj priskribas verbojn, dum A-vortoj priskribas O-vortojn. O- vorto povas esti aga, sed ĝi tamen ne estas verbo.

Esperanto

La vorto Esperanto origine estis participo kun la signifo "esperanta per- sono". Tiu participo poste fariĝis propra nomo de lingvo, kaj estas tial skrib- ata majuskle. Kiel lingvonomo ĝi tute ne estas plu participo. Oni do povas fari el la lingvonomo la A-vorton Esperanta = "rilata al la lingvo Esper- anto". La vorto esperanto (kun minusklo) estas tamen ankoraŭ participo, kaj ĝi plu signifas "esperanta persono". (Multaj skribas ankaŭ la lingvonomon minuskle, kio tamen ne estas rekomendinda, ĉar ĝi estas propra nomo.)

28.4. Kunmetitaj verboformoj

Per la helpverbo esti kaj diversaj participoj, oni povas esprimi tre ekzakte diversajn nuancojn de modo, tempo, daŭro, plenumiĝo k.t.p. Simplaj verboj (§26) kun AS, iS, OS, US kaj U estas ĝenerale preferindaj, sed en okazoj, kiam oni volas detale prezenti agon, oni povas uzi kunmetitan formon. Principe oni povas kombini ĉiujn formojn de esti (esti, estas, estis, estos, estu, estus) kun ĉiuj ses participoj. Tio donas principe 36 eblajn kunmetitajn verboformojn. Iuj el tiuj formoj estas tamen praktike apenaŭ uzeblaj, ĉar ili esprimas tro strangajn aŭ tro specialajn nuancojn. Aliaj montras nuancojn, kiuj ja estas bezonataj, sed por kiuj ofte ekzistas aliaj pli oportunaj esprimo- manieroj.

28.4.1. Kunmetitaj verboformoj aktivaj

Kunmetitaj ANT-formoj

Li estas leganta libron. Lia legado de libro daŭras nun.

Li estis leganta libron. Lia legado de libro daŭris tiam.

Li estos leganta libron. Lia legado de libro daŭros tiam.

Li estus leganta libron, se... Lia legado de libro daŭrus, se...

Li estu leganta libron. Lia legado de libro daŭru.

Li volas esti leganta libron. Li volas, ke lia legado de libro daŭru.

Ĝis tiu tago ĉiufoje, kiam ŝi estis revenanta hejmen, ŝi ĉiam rapide kur- adis sur la ŝtuparo. M192 Ŝi kuradis dum la revenado ankoraŭ daŭris, ne antaŭe, ne poste, sed precize dume.

Kunmetitaj INT-formoj

Li estas leginta libron. Lia legado de libro estas nun pasinta afero.

Li estis leginta libron. Lia legado de libro estis tiam jam pasinta afero.

Li estos leginta libron. Lia legado de libro estos en tiu venonta tempo jam pasinta afero.

Li estus leginta libron, se... Lia legado de libro estus pasinta afero, se...

Li estu leginta libron. Lia legado de libro estu pasinta afero.

Li volas esti leginta libron. Li volas, ke lia legado de libro estu pasinta afero.

La akvo de Nilo estis retiriĝinta, la tuta fluejo estis plena de ranoj kaj prezentis por la cikonia familio la plej belan vidaĵon en ĉi tiu lando. FA4 29 = La akvo de Nilo jam antaŭe retiriĝis...

Kunmetitaj ONT-formoj

Li estas legonta libron. Li estas nun preparita por posta (baldaŭa) legado de libro.

Li estis legonta libron. Li estis tiam preparita por posta (baldaŭa) legado de libro.

Li estos legonta libron. Li estos tiam preparita por posta (baldaŭa) leg- ado de libro.

Li estus legonta libron, se... Li estus preparita por posta (baldaŭa) legado de libro, se...

Li estu legonta libron. Li estu preparita por posta (baldaŭa) legado de libro.

Li volas esti legonta libron. Li volas, ke li estu preparita por posta (baldaŭa) legado de libro.

Lia bela juna filino, kiu en cigna vesto flugis trans landojn kaj marojn malproksime norden, estis neniam revenonta. "Ŝi mortis kaj mal- aperis!" FA430 Ne ekzistis espero, ke ŝi poste revenos.

Alternativoj al kunmetitaj formoj

La kunmetitaj ANT-formoj tre malofte estas bezonataj. Ili emfaze montras, ke io estas daŭra, kiam io alia okazas:

Dum ili estis irantaj kaj parolantaj, subite aperis fajra ĉaro kaj fajraj ĉevaloj kaj disigis ilin. Rĝ2 2 La apero de la ĉaro kaj ĉevaloj okazis, kiam ankoraŭ daŭris la irado kaj parolado.

Normale tamen sufiĉas simplaj verboj. Okaze oni povas uzi (ĝuste) tiam por akcenti samtempecon:

Ni pri tiu sinjoro kaj reganto revas ĉiun vesperon, kiam en la ĉielo la luno lumas aŭ la steloj brilas. M 2 Ne necesas diri estas revantaj, estas lumantaj aŭ estas brilantaj.

Kiam vi telefonis al mi, mi estis manĝanta. Aŭ: Kiam vi telefonis al mi, ĝuste tiam mi manĝis.

La kunmetitaj INT-formoj estas pli ofte bezonataj. Ili povas esti utilaj por montri, ke ago okazis antaŭ alia. Ofte la kunteksto tamen tion montras sufiĉe bone. Je bezono esprimoj kun jam, antaŭe, ĵus, post kiam antaŭ ol povas helpi:

Kiam vi vidis nin en la salono, li jam antaŭe diris al mi la veron (aŭ li estis dirinta al mi la veron). FE 24

Kiam vi venos al mi, li jam antaŭe diros al mi la veron (aŭ li estos dir- inta al mi la veron; aŭ antaŭ ol vi venos al mi, li diros al mi la veron). FE 24

Mi ne farus la eraron, se li antaŭe dirus al mi la veron (aŭ se li estus dirinta al mi la veron). FE 24

Kiam mia patro venos, diru al mi antaŭe la veron (aŭ estu dirinta al mi la veron). FE 24

Mi volas, ke tio, kion mi diris, estu vera (aŭ mi volas esti dirinta la veron). FE 24

Kiam mi venis, li ĵus foriris (aŭ estis foririnta).

Oni atentu, ke jam ne ĉiam sufiĉas por montri antaŭtempecon: Ili jam

manĝis, kiam mi alvenis. = Ili jam komencis manĝi (estis manĝantaj)... aŭ Ili jam finis manĝi (estis manĝintaj)... Se jam ne estas sufiĉe klara, oni uzu

(jam) antaŭe.

La finaĵo US (§26.4) estas tempe neŭtrala: Estus pli bone, se mia patrino min ne naskus. H77 = ...se mia patrino min ne estus naskinta. Multaj tamen hezitas uzi simplajn US-verbojn por pasinta tempo, eĉ kiam la kunteksto klare montras la tempon. Ili preferas uzi kunmetitajn formojn kun INT-parti- cipo: Mi estus leginta la artikolon hieraŭ, se mi estus sciinta, ke ĝi estas tiel bona. En la frazo ĉeestas la vorto hieraŭ, kiu klare montras pasintan tempon. Tial oni povas diri simple: Mi legus la artikolon hieraŭ, se mi scius, ke ĝi estas tiel bona.

La kunmetitaj ONT-formoj estas uzeblaj por montri baldaŭan aŭ intencan agon. Ankaŭ baldaŭ kaj diversaj verboj povas tion montri, ofte pli klare:

Lia edzino estas naskonta infanon. = Lia edzino baldaŭ naskos infanon.

Ni estis veturontaj al la kongreso, sed pro mia malsano devis resti hejme. = Ni intencis (planis, volis, estis pretaj por...) veturi al la kon- greso...

En tiu antaŭtagmezo estis okazonta la enterigo. = En tiu antaŭtagmezo devis okazi la enterigo. FA317

28.4.2. Kunmetitaj verboformoj pasivaj

Por ĉiu el la aktivaj kunmetitaj verboformoj (§28.4.1) ekzistas responda pasiva formo kun simila signifo. Jen kelkaj ekzemploj:

La libro estas legata. La legado de la libro daŭras nun.

La libro estis legota. La posta (baldaŭa) legado de la libro estis tiam pre- parita.

La libro estos legata. La legado de la libro daŭros tiam.

La libro estus legata, se... La legado de la libro daŭrus, se...

La libro estu legota. La posta (baldaŭa) legado de la libro estu preparita.

La libro devas esti legita. Definitiva (tra) legado de la libro estas necesa.

Kiam oni uzas kunmetitajn pasivajn formojn, oni kreas pasivajn frazojn (§29.1).

Diferencoj inter aktivaj kaj pasivaj participoj

La kunmetitaj IT-formoj iom diferencas de la kunmetitaj INT-formoj. Kun- metita INT-formo ĉiam montras agon, kiu okazis antaŭ alia ago. Kunmetita IT-formo montras plenumiĝon de ago, aŭ agon, kiu donis rezulton. IT-formo ja povas montri tempon pli fruan ol alia, sed tre ofte ne estas tiel:

Tiam li estis eltrovinta la veron. La eltrovo de la vero okazis nepre antaŭ tiam.

Tiam la vero estis eltrovita. La eltrovo de la vero plenumiĝis ĝuste tiam, aŭ antaŭ tiam, laŭ la kunteksto.

Mia onklo ne mortis per natura morto, sed li tamen ne mortigis sin mem kaj ankaŭ estis mortigita de neniu; unu tagon, promenante apud la reloj de fervojo, li falis sub la radojn de veturanta vagonaro kaj mortiĝis. FE39 Ĉiuj formoj de la verbo morti montras ĉi tie la saman agon (kaj do kompreneble ankaŭ la saman tempon). La formo estis mortigita ne montras tempon pli fruan. Sed se estis mortiginta aperus en la frazo, ĝi nepre montrus tempon pli fruan.

Tiu ĉi malsimetrio inter aktivaj kaj pasivaj formoj ĝenas kelkajn esperant- istojn. Ili volas krei plenan simetrion. Tia (reforma) lingvouzo nomiĝas atismo. En la atismo la malsimetrio tamen ne malaperis, sed nur moviĝis de la IT-formoj al la AT-formoj. En atisma lingvouzo la AT-formoj ne estas simetriaj kun la ANT-formoj.

ANT-formo ĉiam montras, ke ago estas daŭranta, nefinita aŭ ripeta. AT- formo en normala Esperanto montras precize la saman nuancon:

Hieraŭ ili estis trovantaj la perditajn aferojn. La trovado de la aferoj hieraŭ daŭradis iom post iom aŭ ripete. Verŝajne oni ne finis la trovadon hieraŭ. Alie oni ne uzus estis trovantaj, sed simple trovis.

Hieraŭ la perditaj aferoj estis trovataj. La trovado de la aferoj hieraŭ daŭradis iom post iom aŭ ripete. Eventuala fino de la trovado ne estas montrata. Verŝajne oni ne finis la trovadon hieraŭ. Alie oni dirus estis trovitaj. La AT-formo donas precize la saman nuancon kiel la ANT- formo.

En atisma lingvouzo tamen la pasiva frazo kun estis trovataj ricevas alian signifon: "La trovado de la aferoj okazis hieraŭ, verŝajne ĝisfine." La AT- formo do ne donas la saman nuancon kiel la ANT-formo. La AT-formoj perdis sian daŭran signifonuancon, kaj tio donas novan malsimetrion. Ek- zistas tamen ekstremaj atistoj, kiuj por ripari la malsimetrion en la atismo volas nuligi la daŭran sencon ankaŭ de la ANT-formoj. Estas iom neklare, kian uzon ili tiam trovas por la ANT-formoj. Sed efektive tio estas nur teoria afero, ĉar en la praktiko ankaŭ atistoj uzas la ANT-formojn por montri daŭr- adon aŭ ripetadon. Legu pli pri atismo en §29.2.3.

Pliklarisaj esprimoj ĉe IT-formoj

Iafoje povus estiĝi miskompreno, ĉu IT-formo montras agon pli fruan, aŭ agon kiu plenumiĝis. Tiam oni helpu sin per aldonaj esprimoj, kiuj klare montras la tempon. En la praktiko tamen tiaj klarigoj estas malofte bezon- ataj:

Kiam via domo estis konstruata, mia domo estis jam longe konstru- ita. FE 25 Estis konstruita estas antaŭtempa kompare kun estis konstruata.

"Jes, sed antaŭe ni iradis en la lernejon kaj iom lernis," [...] "kaj poste ni estis konfirmitaj." FA2 78 Estis konfirmitaj estas posttempa kompare kun iradis kaj lernis.

La botelkolo venis supren, estis provizita per korko, kaj tiu ĝia parto, kiu antaŭe estis turnita supren, nun estis turnita malsupren. FA3113 Estis turn- ita supren montras tempon pli fruan ol estis turnita malsupren.

Ŝi sidiĝis sur la seĝo, kiu antaŭ momento estis donita al ŝi. M 44 Sen antaŭ momento oni supozus, ke la sidiĝo estis pli-malpli samtempa kiel la donado, sed efektive pasis momento inter la du agoj.

Alternativoj al kunmetitaj pasivaj formoj

Oni ne povas eviti kunmetitajn pasivajn formojn en tiuj manieroj, kiuj estis ĉi-antaŭe montritaj por la aktivaj formoj (§28.4.1), ĉar simplaj pasivaj verboformoj ne ekzistas. Unu maniero ilin eviti estas tamen revortigi la frazon en aktiva formo. Anstataŭ li estis mortigita de neniu oni povas diri mortigis lin neniu. Anstataŭ la domo estas baldaŭ vendota oni povas diri oni baldaŭ vendos la domon. Tre ofte povas esti rekomendinde elekti aktivan formon, ĉar aktivo ordinare estas pli simpla kaj pli rekta. Iaj IĜ-verbojsimilas al simplaj pasivaj verboj (§38.2.18), kaj ili povas iafoje esti taŭga alternativo.

28.4.3. Nekutimaj kunmetitaj verboj Trioble kunmetitaj verboj

Teorie oni povus montri eĉ pli specialajn nuancojn per trioble (eble eĉ plur- oble) kunmetitaj formoj. En la praktiko tio tamen ne okazas, ĉar tiaj formoj estas tro malfacilaj:

• Kiam li alvenis, mi estis estinta leganta la libron dum kelka tempo. ~ Kiam li alvenis, mi estis leginta la libron dum kelka tempo. Ambaŭ formoj montras, ke la legado okazis antaŭ la alveno. La nekutima triobla formo precizigas, ke la legado estis daŭra, kaj ke ĝi ne ĉesis ĝuste kiam li alvenis, sed ke ĝi ĉesis jam antaŭe. Se iam vere estas necese esprimi ion tian, oni faru tion en pli klara maniero, ekz.: Mi leg(ad)is la libron dum kelka tempo, sed kiam li alvenis, mi estis ĉesinta legi. ...mi jam antaŭe ĉesis legi.

Mallongigitaj kunmetitaj verboj

Iafoje anstataŭ uzi esti + participon, oni rekte verbigas la participon, same kiel oni ofte rekte verbigas aliajn A-vortojn.

Aktivaj formoj Normale

estas leganta estis legonta estos leginta estus leginta k.t.p.

Pasivaj formoj Normale

estas legata estis legota estos legita estus legita k.t.p.

Mallongigite

legantas legontis legintos legintus

Mallongigite

legatas legotis legitos legitus

Zamenhof neniam uzis tiajn mallongigitajn formojn, sed ili estas tute logikaj. Bedaŭrinde ili estas en la praktiko tre malfacile kompreneblaj. Vorto kiel legintos enhavas ŝajne tro multe da informoj en tro kompakta formo. La normalaj kunmetitaj formoj kun esti estas pli taŭgaj en tiuj maloftaj okazoj, kiam oni ne povas uzi ordinarajn simplajn verboformojn (legis, legos k.t.p.).

Sed kelkaj tiaj mallongigitaj formoj efektive praktike iom enuziĝis. Precipe INTUS-formoj estas popularaj. Simpla US-formo estas tute sentempa, sed multaj tamen sentas uS-verbojn kiel nuntempajn, kaj uzas INTUS ĉiam, kiam temas pri pasinteco:

Se mi sciintus tion, mi agintus alie. = Se mi estus sciinta tion, mi estus aginta alie. Oni povas pli simple diri: Se mi (tiam antaŭe) scius tion, mi (tiam) agus alie.

Ankaŭ ATAS-formoj estas sufiĉe oftaj:

Bezonatas novaj fortoj en nia organizo. = Estas bezonataj...

Serĉatas nova redaktisto por la revuo. = Estas serĉata...

29. Pasivo

29.1. Pasivo — bazaj reguloj

Pasivo kun E-finaĵo

Se la pasiva subjekto estas subfrazo, la pasiva participo devas havi E-fin- aĵon. Tiaj pasivigoj okazas normale nur, se la aktiva subjekto estas oni:

Oni nun interkonsentis, ke Johano en la sekvanta mateno denove venos en la palacon. ^ Estis nun interkonsentite, ke Johano en la sekvanta mateno denove venos en la palacon. FA172

Oni devas uzi E-participon ankaŭ kiam la pasiva subjekto estas I-verbo:

Oni ordonis al la lernoknabo de la peltisto alporti botelon da vino. ^ Al la lernoknabo de la peltisto estis ordonite alporti botelon da vino. FA3107 Senca subjekto de alporti estas la lernoknabo. Subjekto de ordonis estas oni.

Ĉu oni permesas (al mi) demandi, kun kiu mi havas la plezuron paroli? ^ Ĉu estas permesate demandi, kun kiu mi havas la plezuron paroli? FA1120

Oni uzas E-participon ankaŭ kiam la pasiva subjekto estas kvanta E-vorto aŭ kvanta E-vorteca vorteto:

Kiom multe povas enhavi en si unu ĝemo, aŭ kiom multe oni povas atribui al ĝi! ^ Kiom multe povas enhavi en si unu ĝemo, aŭ kiom multe povas esti atribuate al ĝi! FA4149 Multe estas objekto de la aktiva verbo atribui, kaj fariĝas subjekto de la pasiva verbo esti atribuate.

Iafoje objekta verbo aperas en frazo sen objekto. Se oni pasivigas tian frazon, la rezulto estas sensubjekta pasiva frazo. La participo tiam havu E- finaĵon. Tiaj pasivigoj okazas normale nur se la aktiva subjekto estas oni:

La pastro liberigos lin de la peko, kiun li pekis, kaj oni pardonos al li. ^ La pastro liberigos lin de la peko, kiun li pekis, kaj estos pardonite al li. Lv 4

La malgranda knabino ellernis kanton, en kiu oni ankaŭ parolis pri rozoj. ^ La malgranda knabino ellernis kanton, en kiu ankaŭ estis parolate pri rozoj. FA252 La objekta verbo parolis ne havas objekton. Sekve la pasiva frazo ne havas subjekton.

Ĉu ne tiel oni skribis en la Korano? ^ Ĉu ne tiel estas skribite en la Korano? FA4225

Se ĉeestas la pasiva subjekto (la objekto de la responda aktiva frazo), kaj se ĝi estas O-vorto aŭ O-vorteca vorto, oni nepre devas uzi A-finaĵon ĉe la participo: Lia peko estospardonita al li. Vortoj estisparolatajpri rozoj. Tio estas skribita en la Korano.

La vera aganto

Se oni volas konservi en pasiva frazo la originan subjekton de la aktivo, oni devas uzi la rolvorteton de (§12.3.2.4):

Ĝi estis trovita de mia frato. = Mia frato trovis ĝin.

La piano estas ludata de vera majstro. = Vera majstro ludas la pianon.

La rolvorteto de havas multajn signifojn, sed ĉe pasiva participo ĝi preskaŭ ĉiam montras aganton. Se tamen estas risko de miskompreno oni povas uzi fare de (§12.3.2.2): Ĝi estis forprenita fare de mi. = Mi forprenis ĝin.

Iafoje ĉe pasivaj verboj de scio kaj kono oni montras la aganton per al (§12.3.5.1).

Alternativoj al pasivo

En la parola lingvo pasivo estas malofta. Legu pri alternativoj al pasivaj formoj en §28.4.2.

29.2. Pasivo — participelekto

Iafoje oni povas heziti, kiun participon elekti en pasivaj frazoj.

29.2.1. Elekto de pasiva participo — bazaj principoj

La elekto de participo en pasivo dependas simple de tio, kion oni volas esprimi. Oni elektu AT-participon, se oni interesiĝas pri la iom-post-ioma daŭrado de la ago, aŭ se temas pri ripetado de la ago. Oni elektu IT-parti- cipon, se plenumiĝo aŭ rezulto estas pli grava. Oni elektu OT-participon, se temas pri stato antaŭ la ago.

AT daŭrado aŭ ripetado

IT plenumiĝo aŭ rezulto

OT stato antaŭ ago

Kontrolesprimoj

Kiam oni hezitas inter AT kaj IT, oni povas uzi kontrolesprimojn por trovi, kiu nuanco pli taŭgas.

Se oni povas aldoni iom post iom, plu kajplu ree kaj ree sen tute ŝanĝi la sencon, tiam taŭgas AT, ĉar iom post iom kaj plu kaj plu emfazas daŭradon, kaj ree kaj ree emfazas ripetadon:

Ŝi amis kaj estis [plu kaj plu] amata. M14

Dum la kafo estis [iom post iom] kuirata, ŝi sidiĝis sur seĝo kaj endorm-

FA4 114

iĝis. fA4114

Tiu ĉi komercaĵo estas ĉiam volonte [ree kaj ree] aĉetata de mi. FE 25

Mi sciigas, ke de nun la ŝuldoj de mia filo ne estos [ree kaj ree] pagataj

de mi. FE 25

Se oni povas aldoni definitive sen detrui la sencon, tiam taŭgas IT, ĉar de- finitive akcentas plenumiĝon aŭ atingon de rezulto:

Georgo Vaŝington estis [definitive] naskita la dudek duan de Februaro de la jaro mil sepcent tridek dua. FE12

La surtuto estas [definitive] aĉetita de mi, sekve ĝi apartenas al mi. FE 25

Estu trankvila, mia tuta ŝuldo estos [definitive] pagita al vi baldaŭ. FE 25

Kiam estis [definitive] aŭdigita la ordono de la reĝo kaj lia leĝo [...], tiam ankaŭ Ester estis [definitive] prenita en la reĝan domon[...]. Es2

29.2.2. Elekto de pasiva participo — specialaj okazoj

La bazaj principoj por participelekto (§29.2.1) sufiĉas por plene ĝuste esprimi sin, sed tamen estas eble aldoni ankoraŭ kelkajn specialajn nuancajn principojn.

Dusignifaj verboj

Iuj verboj havas du malsamajn signifojn, kaj la elekto de participo dependas de tio, kiu el la du signifoj estas celata.

Klasika ekzemplo estas la verbo okupi, kiu povas signifi aŭ "preni okupe" aŭ "teni okupe". Prenado estas ago normale momenta, kaj tial precipe la plenumiĝo estas interesa. Tenado tamen estas pli longdaŭra afero, kaj tial normale la daŭrado estas pli interesa. Post prenado tamen sekvas tenado, kaj antaŭ tenado normale okazis prenado. Tial ĉe okupi oni ofte povas uzi AT- formon aŭ IT-formon laŭplaĉe sen praktika diferenco:

Mi estas tre okupata de mia laboro. = Mia laboro nun "tenas min " (plu kajplu), ĉar ĝi antaŭe "prenis min".

Mi estas tre okupita de mia laboro. = Mia laboro (definitive) "prenis min", kaj tialĝi nun "tenas min".

Alia ekzemplo estas kovri, kiu havas du signifojn depende de tio, ĉu la aktiva subjekto estas la kaŭzanto de la kovrado, aŭ la afero, kiu troviĝas en kovra pozicio:

Li kovris la plankon per tapiŝo. ^ La planko estis kovrita (de li) per tapiŝo. Ĉi tie temas pri la definitiva rezulto de la ago "meti sur plankon".

Tapiŝo kovris la plankon. ^ La planko estis kovrata de tapiŝo. Ĉi tie temas pri iom-post-ioma daŭrado de la ago "kuŝi sur planko".

Plej ofte oni uzas IT-formon ĉe verboj kiel okupi kaj kovri, sed oni havas liberan elekton depende de la ideo, kiun oni volas esprimi.

Teoria eblo de plenumiĝo

Zamenhof ofte preferis AT-formon en frazoj, kie la ago estas nur teoria eblo, kiu ne certe efektiviĝos. Li ankaŭ preferis AT en frazoj, kie la ago estas neata, kaj en aliaj frazoj, kie la kunteksto iel forviŝas la ideon de plenumiĝo:

Kiam fariĝis mallume kaj la ĝardeno devis esti ŝlosfermata, la pordisto lin forpelis. FA1212 Verŝajne poste la ĝardeno estis efektive ŝlosfermita, sed la frazo ne celas rakonti pri tio. Kiam la forpelado okazis, la ŝlosfermado estis ankoraŭ nur dezirata.

Ĉi tiu verko devas esti eldonata nun aŭ neniam. M133 Temas pri devo de eldonado, ĉefe pri la komencado de la eldonlaboroj. Ĉu la eldonado plenumiĝos, oni ne scias.

Ili volas, ke tia aŭ alia ŝanĝo estu farata jam nun. OV 59 Ĉu la ŝanĝoj estos plenumitaj, oni ne scias.

La unueco de Esperanto neniam estos rompata. FAnt4S La rompo neniam plenumiĝos.

Eĉ vulpo plej ruza fine estas kaptata. PE 285 Temas pri principo ĉiam val- ida. La ideo de daŭreco fariĝas do pli grava ol la ideo de plenumiĝo.

Sed oni ankaŭ povas uzi IT-formon en ĉi tiaj frazoj. Oni havas liberan elekton laŭ tiu nuanco, kiun oni volas esprimi. Efektive oni trovas ĉe Zamenhof ankaŭ IT-participojn en tiaspecaj frazoj:

La artikoloj devas ĉiam esti subskribitaj per plena nomo kaj adreso. OV 98

Tiu ĉi traduko, pro manko de mono, bedaŭrinde ĝis nun ne povis esti el- donita. OV 22°

Ripetoj

Ĉe ripetaj agoj oni normale uzas AT, ĉar oni interesiĝas pri la ripetado, sed iafoje oni povas koncentriĝi je la plenumiĝo de ĉiu unuopa ripeto, kaj uzi IT. Se oni montras la precizan nombron de ripetoj, la ideo de plenumiĝo fariĝas pli grava, kaj oni tiam ordinare uzas IT-formon:

Dum la milito tiu vilaĝo estis ofte prirabata kaj bruligata.

Dum la milito tiu vilaĝo estis kvarfoje prirabita kaj bruligita.

Unu velo post la alia estis levataj. FA188 Zamenhof pensis pri la tuto: pluraj veloj estis iom post iom levataj.

Unu velo post la alia estis levita. Ĉi tie oni parolas pri ĉiu unuopa de- finitiva levo de velo.

29.2.3. Atismo

Iuj esperantistoj ne akceptas tiujn principojn pri elektado de AT kaj IT (§29.2.1), kiuj estas klarigitaj ĉi-antaŭe. Laŭ tiuj esperantistoj AT signifu anstataŭe "ĝuste tiam", kaj IT signifu laŭ ili nur "antaŭ tiam". Ili uzas frazojn kiel: *Mi estis naskata en Januaro.* *La ŝlosilo estis perdata hieraŭ.* *Subite li estis trafata de kuglo.* Tian lingvaĵon oni kutime nomas "atismo" (ankaŭ "tempismo"). En normala Esperanto oni uzas IT en tiaj frazoj, kaj tial oni ofte uzas la esprimon "itismo" (ankaŭ "aspektismo").

Pri la ĝusta maniero uzi AT kaj IT en pasivaj frazoj okazis multege da dis- kutoj. En 1967 la Akademio de Esperanto faris oficialan decidon (Aktoj de la Akademio, p. 74) por itisma uzado. En 1989 la Akademio faris rezolucion por la itismo kaj kontraŭ la atismo (Aktoj de la Akademio III, p. 75). La reguloj pri pasivo prezentataj en PMEG, estas konformaj al tiuj Akademiaj decidoj, al la uzado en la Fundamento, kaj al la maniero, en kiu Zamenhof uzis pasivajn participojn en sia tuta verkaro.

La demandon pri itismo kaj atismo definitive decidas tri modelaj frazoj en la

Fundamento:

Georgo Vaŝington estis naskita la dudek duan de Februaro de la jaro mil sepcent tridek dua. FE12

Li sentis sin tiel malfeliĉa, ke li malbenis la tagon, en kiu li estis nask- ita. FE33

Mia onklo ne mortis per natura morto, sed li tamen ne mortigis sin mem kaj ankaŭ estis mortigita de neniu; unu tagon, promenante apud la reloj de fervojo, li falis sub la radojn de veturanta vagonaro kaj mortiĝis. FE 39

La Fundamento estas la baza leĝo de Esperanto. Ĝiajn ekzemplojn oni rigardu kiel modelojn de ĝusta Esperanto, kaj ne kiel forklarigendajn pro- blemojn.

Atistoj kritikas la Zamenhofan uzadon, ĉar la IT-formoj ne ĉiam montras la saman nuancon kiel la INT-formoj. Ili pravas, aktivo kaj pasivo efektive estas malsimetriaj. Sed la atismo estas same malsimetria pri AT kaj ANT (§28.4.2).

29.3. Pasivigeblaj frazoj

Nur objektaj verboj povas pasiviĝi. Ĉu verbo estas objekta aŭ ne, estas ĉefe afero de signifo. Kelkaj verboj havas tian signifon, ke povas aperi objekto (§30.3), dum aliaj verboj ne havas tian signifon:

La knabo batas ŝtonon. ^ La ŝtono estas batata de la knabo. Bati estas objekta verbo. Tial oni povas ĝin pasivigi.

La knabo staras sur la korto. Stari ne povas havi objekton. Pasivigo de la frazo do ne estas ebla.

Iafoje pro nacilingva influo povas aperi pasivigo de tute senobjekta verbo. Tiaj frazoj estas evitendaj, ĉar ili kontraŭas al la plej baza principo de pasivo:

"Mi krakas por ĉiuj!" asertis la krakpizo. "Ĉu por junuloj, ĉu por mal- junuloj, ĉiam do *estas krakate*!" diris la kraĉujo. FA3 85 Kraki neniam povas havi objekton. La frazo estas do malbona, kvankam Zamenhofa. Oni diru ...ĉiam oni do krakas ĉiam vi do krakas... aŭ simile.

Pasivigo tamen iafoje estas ebla ĉe verboj, kiuj estas objektaj, sed kies objekto ne ĉeestas en la frazo (§29.1).

Pasivigo de I-verboj

I-verbo povas havi objekton, ekz. ami virinon, kaj I-verbo povas havi pasivan formon, ekz. esti amata. Sed I-verbo ne povas havi propran sub- jekton. La senca subjekto de tia pasivigita I-verbo devas esti subkomprenata:

"Deŝiru la floron!" diris la alia knabo, kaj la lekanto forte ektremis pro timo, ĉar esti deŝirita signifis ja perdi la vivon. FA1150 La subkomprenata senca subjekto de esti deŝirita, estas ĉio ajn, kion oni deŝiras.

Se I-verbo aperas kune kun ĉefverbo, ekz. volas deŝiri, povas bati, devas manĝi, planas viziti, oni iafoje tamen povas pasivigi la I-verbon sen tute for- igi ĝian objekton. Tio estas ebla, se la objekto povas laŭsence fariĝi subjekto de la ĉefverbo:

La knabo devas bati la ŝtonon. ^ La ŝtono devas esti batata de la knabo. Ĉi tiu pasivigo estas ebla, ĉar la ŝtono povas esti subjekto de devas. La signifo iomete ŝanĝiĝas: la devo transiras de la knabo al la ŝtono, sed tio praktike ne faras diferencon.

La knabo povas bati la ŝtonon. ^ La ŝtono povas esti batata de la knabo. La ŝtono fariĝas subjekto de povas. Tio iom ŝanĝas la signifon: la povo transiras de la knabo al la ŝtono. En la aktiva frazo povas temi pri kapablo de la knabo. En la pasiva frazo temas pri eblo.

Sed en la sekvaj ekzemploj tia pasivigo ne estas ebla, ĉar la rezultanta pasiva frazo ricevas tute malĝustan signifon:

La knabo volas bati la ŝtonon. ^ *La ŝtono volas esti batata de la knabo.* La ŝtono ja ne volas ion ajn.

Mi planis inviti ilin al la festo. ^ *lli planis esti invititaj al la festo.* Ili nenion planis.

I-verboj kiel objektoj

I-verbo povas roli kiel objekto de ĉefverbo, kaj tiajn frazon oni povas pasiv- igi. Tiam la I-verbo (kune kun ĉiuj frazpartoj, kiuj apartenas al ĝi) fariĝas subjekto de la pasiva frazo, kaj la pasiva participo ricevas E-finaĵon (§29.1):

Oni proponis al la knabo bati la ŝtonon. ^ Al la knabo estis proponite bati la ŝtonon. Bati la ŝtonon rolas kiel objekto de proponis, kaj poste kiel subjekto de estis proponite.

Rimarku en la ĉi-antaŭa ekzemplo, ke la senca subjekto de la I-verbo bati (la knabo), kaj la subjekto de la ĉefverbo proponis (oni) ne estas samaj. Se la senca subjekto de tia I-verbo estas la subjekto de la ĉefverbo, oni ĝenerale tute malemas pasivigi:

Mi povas kuri. ^ *Kuri estas povate de mi.* Kuri kaj povas havas la saman subjekton.

Li finis paroli. ^ *Paroli estis finite de li.* Paroli kaj finis havas la saman subjekton.

Iuj verboj ĉiam havas samsubjektan I-verbon kiel objekton, ekz. povi, devi kaj kuraĝi. Tiajn verbojn oni do praktike neniam pasivigas, kaj pasivaj parti- cipoj de tiaj verboj estas do praktike tute neuzataj. Oni ankaŭ ne uzas la su- fiksojn EBL (§38.2.7), IND (§38.2.7) kaj END (§38.2.7) ĉe tiaj verboj, ĉar tiuj sufiksoj ĉiam donas pasivan signifon. Oni do neniam uzas *povata*, *devote*, *kuraĝita*, *poveble*, *kuraĝenda* k.s.

Ĉe povi kaj devi oni uzas anstataŭe esprimojn kun esti eble, ebli kaj esti necese, necesi: Alie agi estis absolute ne eble. OV182 Por la lernado de ambaŭ estas necese pagi. M101 Ĉu estas eble ricevi ion por manĝi ĉi tie? Necesas atendi dum kelkaj minutoj.

Pasivigo de aliaj frazroloj

Aliaj frazpartoj ol objekto (ekz. al-komplemento) ne povas fariĝi subjekto de pasiva frazo:

Oni donis al mi trinkaĵon. ^ *Mi estis donita trinkaĵon.* Tia pasiva frazo estas klara eraro, ĉar la pasiva verbo havas objekton: trinkaĵon. Pasiva verbo ne povas havi objekton.

Mi sendos venigi kuracistojn. Rt124 ^ *Venigi kuracistojn estos sendite (de mi).* Venigi estas ĉi tie ne objekto, sedpor-komplemento: Mi sendos (iun) por venigi kuracistojn. La vera objekto de sendi estas subkompren- ata iu. Ĝusta pasiviĝo do estas: Iu estos (de mi) sendita venigi kurac- istojn.

Kiam iafoje neobjekta komplemento aperas kiel subjekto de pasiva frazo, la klarigo estas, ke ĝi povus esti vera objekto:

Dolĉa estos nia rekompenco, kiam la celo estos alvenita. OV 591 Normale oni dirus aktive: ...kiam ni alvenos al la celo. Ŝajnas do, ke Zamenhof erare pasivigis al-komplementon. Sed fakte oni ankaŭ povus diri: ...kiam ni alvenos la celon. Tio estas pli malofta dirmaniero, sed regula. Tial la pasiva frazo estas bona.

Tiu ĉi urbo estas dense loĝata. Normale oni dirus aktive: Oni loĝas dense en tiu ĉi urbo. Sed oni ankaŭ povas diri: Oni loĝas dense tiun ĉi urbon.

30. Verboj kaj frazroloj

La plej grava parto de frazo estas la ĉefverbo. Ĝi regas la gramatikon de la tuta frazo. Ĉefverbo estas kvazaŭ manuskripto de teatraĵo. Ĝi decidas, kiaj rolantoj povas aperi, kaj kiajn rolmontrilojn ili havu. Por konstrui frazojn ĝuste oni do devas por ĉiu verbo scii, kiaj rolantoj povas aŭ devas aperi. Plej grave estas scii detalojn pri subjekto, objekto kaj perverba priskribo. Tiujn rolojn oni povas nomi ĉefaj frazroloj. Ĉe iaj verboj ankaŭ al-komple- mento estas grava frazrolo. Aliaj komplementoj (tempaj, lokaj, manieraj...) kondutas pli libere. Tiajn povas havi pli-malpli ĉiu verbo.

Ĉi tie aperos nur ekzemploj de diversaj specoj de verboj, kaj ne ĉiuj detaloj estos klarigitaj. Multaj verboj havas plurajn signifojn, kaj la reguloj por fraz- roloj povas esti malsamaj por la diversaj signifoj. Bonaj vortaroj donas pli da informoj, almenaŭ per ekzemplaj frazoj.

La ĉi-postaj klarigoj traktos ĉefe aktivajn frazojn. Tio estas la normala mani- ero montri agon. Frazojn kun objekto oni povas transformi en pasivon (§29). Tiam la frazroloj ŝanĝiĝas.

30.1. Sensubjektaj verboj

La granda plejmulto de la Esperantaj verboj devas havi subjekton (§12.1.1), sed kelkaj verboj ne bezonas tian rolanton. Ili estas, aŭ povas esti, sen- subjektaj. Sensubjektaj verboj estas normale ankaŭ senobjektaj.

Tagiĝi

Sola tagiĝas (aŭ alia ĉefverba formo) sufiĉas por fari kompletan frazon:

Tagiĝis. Baldaŭ tagiĝos.

Temi

Temi ne bezonas subjekton, sed havas normale pri-komplementon, kiu montras la temon: Temas pri politiko. Verŝajne temos pri ni. Tio, kio havas temon, povas tamen aperi kiel subjekto: La kunveno temis pri la milito. Mia prelego temos pri Zamenhof. PMEG temas pri Esperanta gramatiko.

Pluvi

Pluvis hieraŭ. Baldaŭ pluvos. / Pluvas kaj pluvas kaj pluvas kaj pluvas sen- ĉese, senfine, senhalte. OV 591 Se io alia ol pluvakvo falas pluvsimile, tio aperas kiel subjekto: Ĉiuspecaj demandoj pluvis sur ŝin. Ŝtonoj pluvis sur ilin. (La falaĵo ne povas aperi kiel objekto. Sed ne diru: *Pluvis ŝtonojn sur ilin.*) Ĝenerale ĉiuj similaj veterverboj estas sensubjekte uzeblaj: neĝi, hajli, ŝtormi, frosti, fulmi, tondri k.a.

Priskribaj verboj

Ankaŭ priskribaj verboj, kiel esti kaj fariĝi povas esti sensubjektaj (§3°.5).

30.2. Senobjektaj verboj

Plej multaj verboj devas havi subjekton (§12.1.1), sed multaj el ili ne povas havi objekton (§12.2.2). Ili estas senobjektaj verboj. Kelkaj tiaj verboj povas tamen iafoje havi objekton, kiu pliklarigas la agon.

Okazi

La subjekto estas ago aŭ simila afero. Objekto ne povas aperi: En Kjoge ĉiu- jare okazadis tre vizitata foiro. FA3 56 Kio okazis? Okazis io grava. Tio, kio spertas la okazaĵon povas aperi kiel al-komplemento: La malfeliĉa infano rakontis al ŝi naive ĉion, kio okazis al ŝi. FE17

Ĝoji

La subjekto estas tiu, kiu sentas ĝojon, do normale persono. Krome ĝoji havas ofte pri-komplementon aŭ pro-komplementon, kiu montras la temon aŭ la kaŭzon de la ĝojo: Mi tre ĝojaspri via feliĉo! FA2137 Naskinto de saĝulo

ĝojos pro li. SS 23

Morti

La subjekto estas tiu, kiu perdas sian vivon: Dume en la domo de la mal-

granda Niko mortis lia maljuna avino. FA120 Ĉiun fojon, kiam mortas bona infano, anĝelo de Dio malleviĝas sur la teron. FA2 21 Iafoje la speco de morto aperas kiel objekto: La herooj mortis gloran morton.

Danci

La subjekto estas tiu, kiu sin movas dance: La gejunuloj kune dancis ĝis malffrua nokto. / En la aero dancis sennombraj kuloj. FA444 Iafoje la danco- speco aperas kiel objekto: Mi dancis valson kun li. / La maristoj dancis gajajn dancojn sur la ferdeko. FA1102

30.3. Objektaj verboj

Multaj subjektaj verboj povas krom subjekto (§12.1.1) havi ankaŭ objekton (§12.2.2). Ili estas objektaj verboj.

Vidi

La subjekto estas tiu, kiu perokule rimarkas ion. La objekto estas tio, kio estas rimarkata: La knabino vidas la domon. Ĉu vi vidis la akcidenton?

Preni

La subjekto estas tiu, kiu kaŭzas la agon kaj ekhavas la objekton. La objekto estas tio, kio pro la preno transiras al la subjekto: Ŝi prenis el la ŝranko la argilan kruĉon. M13 Ili prenis la soldaton kaj ĵetis lin en malliberejon. FA111 Se oni volas precize diri, kiu parto de la objekto estas trafata de la preno, oni uzas je-komplementon: Poste ŝi prenis Gerdan je la mano. FA2 57 (La mano apartenas al Gerda.) La korpoparto aŭ ilo uzata de la subjekto povas aperi kiel per-komplemento: Per sia terura mano li prenis min je la kolo. Per tenajlo li prenis la feron el la fajro.

Mortigi

La subjekto estas la kaŭzanto aŭ la kaŭzo de la morto. La objekto estas tiu, kiu mortas: David [...] batis la Filiŝton kaj mortigis lin. Sm117 Troa drinkado mortigas la drinkanton. Legu pli pri IG-verboj en §30.8.

Helpi

Subjekto estas la faciliganto. Tio, kies tasko aŭ laboro estas faciligata, povas esti objekto: Ĉiuj esperantistoj en la daŭro de la tuta jaro volonte helpados la organizantan komitaton per siaj konsiloj kaj laboroj. L184 Oni ankaŭ povas uzi al-komplementon anstataŭ objekto: Rakontu al mi vian mal- feliĉon, ĉar eble mi povos helpi al vi. FE 41

30.4. Verboj kun a/-komplemento

Multaj verboj povas havi al-komplementon (§12.3.5.1), sed ĉe kelkaj verboj la al-komplemento estas aparte grava. Ĉe tiaj verboj al-komplemento montras tiun, kiu profitas aŭ malprofitas de la ago. Tiaj verboj estas normale objektaj.

Doni

Subjekto estas tiu, de kiu io iras, kaj kiu normale kaŭzas tiun iron. La objekto estas tio, kio transiras al iu. La al-komplemento estas tiu, kiu ricevas la objekton: La patro donis al mi dolĉan pomon. FE10 Ŝafoj donas lanon al sia posedanto. Muziko donas plezuron al la aŭskultantoj.

Lavi

La subjekto estas normale tiu, kiu kaŭzas la lavadon. La objekto estas tio, kio fariĝas pura: Mi lavis min en mia ĉambro, kaj ŝi lavis sin en sia ĉambro. FE18 La lavisto lavis tolaĵon. Ofte la objekto estas korpoparto. La posedanto de la korpoparto iel profitas de la ago, kaj povas aperi kiel al- komplemento: Mi lavas al mi la manojn. Li lavis al la bebo la vizaĝon. Oni povas ankaŭ uzi posedan priskribon por montri la posedanton de la korpoparto: Mi lavas miajn manojn. Li lavis la vizaĝon de la bebo.

Ŝte/i

La subjekto estas tiu, kiu kontraŭleĝe ekhavas ion, kaj kiu ankaŭ kaŭzas tiun ekhavon. La objekto estas tio, kio kontraŭleĝe transiras al la subjekto. Tiu, kiu perdas la objekton, malprofitas de la ago, kaj povas aperi kiel al-komple- mento: Vi ŝtelis al mi mian filon el la brakoj. Rt50 Oni ankaŭ povas uzi de- komplementon por tiu, kiu perdas ion. Tio estas ofte pli klara esprimo- maniero, ĉar efektive temas pri demovo: Vi ŝtelis de mi karan horon. Rt35 (La radiko ŜTEL estas ankaŭ uzata prefiksece kun speciala signifo: §38.4.1.)

Aparteni

La subjekto estas havaĵo, posedaĵo aŭ simile. La al-komplemento estas tiu, kiu havas la aferon. Objekto ne aperas: La rozo apartenas al Teodoro. FE 5 La

estonteco apartenas al ni. FK 267 Legu ankaŭ pri aparteni kaj havi en §30.6.

Priskribaj verboj

Priskribaj verboj ligas priskribon al la subjekto^ aŭ la objekto. Tian pri- skribon oni nomas perverba priskribo (§25.1). Ĝi plej ofte ne havas rol- montrilon.

Esti

La subjekto estas tio, kio havas ian econ. La eco aperas kiel perverba pri- skribo de la subjekto: La domo estas granda. Mia patro estis ŝoforo. Esti povas ankaŭ esti sensubjekta: Estas varme. Estas terure. Tiu, kiu sentas aŭ spertas econ povas aperi kiel al-komplemento aŭ por-komplemento: Estas al mi malvarme kaj tiel malseke! FA155 Estas terure por mi. Legu pli pri esti en §31.1.

Fariĝi

La subjekto estas tio, kio ekhavas ian econ. La eco aperas kiel perverba pri- skribo: La etoso fariĝis bona. Ili fariĝis ŝtelistoj. Fariĝi povas ankaŭ esti sensubjekta: Fariĝis malvarme al mi. Fariĝis terure por mi.

Opinii

La subjekto estas tiu, kiu havas opinion pri la eco de io. La objekto estas tio, kio havas la econ. La eco mem aperas kiel perverba priskribo de la objekto:

Mia fratino opinias viajn klopodojn vanaj.

Bati

Normale bati estas ordinara objekta verbo. La kaŭzanto estas subjekto, kaj tio, kion la batoj trafas, estas objekto. Iafoje ĉeestas ankaŭ eco, kiun la bat- ado kaŭzas ĉe la objekto. La eco aperas kiel perverba priskribo de la objekto: Ili batis lin senkonscia.

Similsignifaj verboj

Iuj verboj montras baze la saman agon aŭ situacion. La ĉefa diferenco estas la reguloj por frazroloj. Ekzemploj de tiaj paroj estas plaĉi/ŝati, havi/aparteni kaj manki/malhavi.

Plaĉi

La subjekto estas tio, kio havas bonajn ecojn aŭ kondutas bone. Tiu, kiu sentas plezuron pro tiu boneco, aperas kiel al-komplemento: Al ĉiu besto plaĉas ĝia nesto. PE 347 Lia heroeco tre plaĉis al mi. FE 45

Ŝati

La subjekto estas tiu, kiu sentas plezuron pro la boneco de io. Tio, kio estas bona aŭ kondutas bone, aperas kiel objekto: Ĉiu besto ŝatas sian neston. Mi tre ŝatis lian heroecon.

Se oni konfuzas la frazrolojn ĉe plaĉi kaj ŝati oni riskas diri erarajn frazojn kiel: *Ĉiu besto plaĉas sian neston.* Aŭ: *Lia heroeco tre ŝatis al mi.*

Noto: Origine plaĉi kaj ŝati estis malpli similaj. Ŝati signifis "rigardi kiel valoran, gravan", kio estas iom alia afero. Poste ŝati ŝanĝiĝis kaj fariĝis preskaŭ plene samsignifa kiel plaĉi, krom pri la frazroloj. Nun oni uzas la novan verbon aprezi por la malnova signifo de ŝati. Alian similan sig- nifon havas ami.

Havi

La subjekto estas tiu, kiu ion posedas aŭ simile. La objekto estas tio, kion la subjekto posedas: Mi havas libron. Karlo havas blankajn ŝtrumpetojn. Legu pli pri havi en §31.3.

Aparteni

La subjekto estas tio, kion iu posedas aŭ simile. La posedanto aperas kiel al- komplemento: Al mi apartenas libro. Al Karlo apartenas blankaj ŝtrump- etoj.

Oni devas scii la regulojn por frazroloj por ne diri erarajn frazojn kiel: *Mi

apartenas al libro.* *Al Karlo havas blankaj ŝtrumpetoj.*

Manki

Tio, kio ne ekzistas (aŭ ekzistas en nesufiĉa kvanto), estas subjekto: Mankas al mi mono. ~ Mono ne ekzistas ĉe mi.

Malhavi

Tio, kio ne ekzistas, estas objekto: Mi malhavas monon. ~ Mi ne havas monon (kvankam mi devus havi).

Estus eraro diri: *Mi mankas monon.* Same erara estus: *Malhavas al mi mono. *

30.7. Alternativaj frazkonstruoj Alternativaj subjektoj

Ĉe iuj verboj du aŭ pli da rolantoj povas aperi kiel subjekto. Tia verbo havas pli ol unu sencon. Kio aperu kiel subjekto, dependas de la senco, kiun oni celas:

Kovri

Plej ofte kovri signifas "meti (ion) kovre". Tiam la subjekto estas tiu, kiu metas:Mi bele kovris mian liton per multkoloraj teksaĵoj el Egiptujo. SS 7 Sed iafoje kovri signifas "esti kovraĵo, esti en kovra pozicio". Tiam la subjekto estas tio, kio estas en kovra pozicio. Eventuala metinto tiam normale ne aperas en la frazo: Nigra lana tuko kovris ŝiajn harojn. M116 Tapiŝoj kovris la plankon. FA3 59 En tiu dua senco kovri montras daŭran staton. Se oni pasiv- igas aktivan frazon kun kovri, la elekto de pasiva participo (§29.2.2) de- pendas de tio, ĉu oni celas la momentan agon "meti kovre" aŭ la daŭran staton "esti en kovra pozicio".

Bati

Bati ordinare signifas "ektuŝegi (ion) per rapida movo de ia objekto". La subjekto tiam estas tiu, kiu movas la objekton: Li batis sian hundon per bastono. Fiulo pugnobatis min. Sed iafoje bati signifas "forte moviĝi kaj trafi (ion) bate". Tiam la subjekto estas tio, kio moviĝas: Forta pluvo batis la fenestran vitron. Altan arbon batas la fulmo. PE490 La pugno de la fiulo batis mian nazon.

Bati povas ankaŭ signifi "soni per batoj". Tiam la subjekto estas tio, el kio venas la sono: Pro kio batas la tamburo? H174 Se temas pri hor-montra batsono, la subjekto povas esti horloĝo: La horloĝo sur la granda preĝeja turo ĵus batis la kvinan horon. FA2 52 Sed ankaŭ la horo povas aperi kiel sub- jekto: Jam la dekdua horo batis. H 28

Alternativaj objektoj

Ĉe iuj verboj du aŭ pli da aferoj estas iel trafataj de la ago, sed en malsamaj manieroj. Iu ajn el ili povas aperi kiel objekto. (Alternativajn objektojn havas ankaŭ sciigi kaj memorigi, §30.8.)

Danki

La objekto normale estas tiu, kiu faris ion bonan kaj tial ricevas dankon: Li

tuj faris, kion mi volis, kaj mi dankis lin por la tuja plenumo de mia de- ziro. FE 31 Sed ankaŭ la kaŭzo de la danko povas esti objekto: Al lia energia laborado nia afero dankas multajn el siaj sukcesoj en Francujo. OV 247

Peti

La objekto povas esti la persono, al kiu la peto direktiĝas, aŭ la afero, kiun la subjekto iel volas: Ŝi tiel plenkore petadis Dion pri helpo. FA1169 Mi petas pardonon de vi. M183

Pardoni

La objekto povas esti la persono, kies kulpon oni nuligas, aŭ la afero, pri kiu temis la kulpo: Mi pardonis al la malamiko lian kulpon. Mi pardonis la malamikon pri lia kulpo.

Pagi

La objekto povas esti la prezo, la aĉetaĵo, la pagilo aŭ la ricevanto de la pago: Mi pagis la prezon de la manĝo. Mi pagis la manĝon per dolaroj. Mi pagis dolarojn por la manĝo. Mi pagis la kelneron per monbiletoj.

Sed oni ne povas samtempe havi plurajn objektojn kun malsamaj rilatoj al la ĉefverbo. Ne diru: *Mi dankis lin la tujan plenumon de mia deziro.* *Mi petas vin pardonon.* *Mi pardonis la malamikon lian kulpon.* *Mi pagis la kelneron monbiletojn.*

30.8. IG-verboj

Verboj faritaj per la sufikso IG (§38.2.17) estas ĉiam objektaj. Ili montras kaŭzadon de ia rezulto. La subjekto estas ĉiam la kaŭzo aŭ la kaŭzanto. La radiko aŭ radikoj antaŭ IG montras la rezulton.

Eco aŭ stato kiel rezulto

Se la rezulto de IG-verbo estas eco aŭ stato (pozicio, identeco...), la objekto estas tiu, kiu ricevas tiun econ, staton k.t.p.

Lacigi

La objekto estas tiu, kiu fariĝas laca: La tro multa parolado lacigas lin. FE 40

La vojaĝo certe vin lacigis. FA4 223 Tiu ĉi medikamento estas bona, sed ĝi lac- igas la uzanton.

Glaciigi

La objekto estas tio, kio fariĝas glacio aŭ glacia: Norda neĝo glaciigas liajn piedojn. Rt106

Edzinigi

La objekto estas tiu, kiu fariĝas edzino: Mi edzinigas mian filinon ne kun ia

simpla nobelo. Li edzinigis ŝin al si per la edziĝa ringo kontraŭ la volo de ŝia patro. ^8

Enigi

La objekto estas tiu, kiu estas movata en ion. La loko al kiu moviĝas la objekto estas montrata per en kaj N-finaĵo: Ŝi verŝajne enigis la manojn en

siajn densajn nigrajn harojn. M 56 Li enigis la glavon en la ingon.

Senobjekta ago kiel rezulto

Ĉe iaj IG-verboj la rezulto estas senobjekta ago. Oni tiam faris IG-verbon el alia verbo, kiu estas senobjekta. Ĉe tiaj IG-verboj la objekto estas la subjekto de la origina verbo.

Bruligi

La objekto estas tio, kio ekbrulas: Post infekta malsano oni ofte bruligas la vestojn de la malsanulo. FE 39 La suda suno bruligas lian nudan kapon. Rt106

Sidigi

Objekto estas tiu, kiu estas metata en sidan pozicion: Rapide ŝi prenis la inf- anon sur la brakojn kaj sidigis ĝin sur siaj genuoj. M193 La hundon li re- sidigis sur la keston. FA17

IG-verbo el IĜ-verbo

Principe oni tute rajtas aldoni IG al verbo kun IĜ-sufikso. La senco de tia IG-verbo estas kaŭzado de tiu ago, kiun esprimas la IĜ-verbo: Li [= Dio]

senkuraĝigas la ĉefojn de lapopolo de la lando [...] Kaj Li ŝanceliĝigas ilin kiel ebriuloj. lj12 = Li igas ilin ŝanceliĝi kiel ebriuloj. La ĉefoj ŝanceliĝas. Dio kaŭzas tiun ŝanceliĝadon. En la praktiko tiaj IG-verboj tamen estas ekstreme maloftaj.

Moje oni faras IG-verbon el IĜ-verbo, sed por simpligo ellasas la sufikson

IĜ: Rajdmilicanoj formovigis la publikon. = ...formoviĝigis la publikon. = ...igis la publikon formoviĝi. Ankaŭ tiaj IG-verboj estas tre maloftaj. Ili povas esti miskomprenataj, ĉar ankaŭ povas esti, ke oni aldonis IG rekte al objekta verbo, kiu tute ne havis IĜ-sufikson. Vidu tuj ĉi-poste pri la uzo de IG post objekta verbo.

Oni notu la subtilan diferencon inter formovi kaj formov(iĝ)igi. Se oni for- movas ion, oni mem rekte plenumas la movadon. Se oni formoviĝigas ion (igas ion formoviĝi), la kaŭzado estas malpli rekta. Oni iel influas ion por ke tio mem moviĝu. En la ĉi-antaŭa ekzemplo kun rajdmilicanoj, la milicanoj kredeble ne propramane movis la publikon, sed per timigado aŭ simile igis la publikon mem moviĝi for. Simile subtila estas la diferenco inter ŝanceli kaj ŝanceliĝigi en la ĉi-antaŭa Zamenhofa ekzemplo. En la praktiko oni preskaŭ ĉiam preferas uzi igi kiel memstaran verbon por esprimi tiajn sencojn: Li igas ilin ŝanceliĝi. Rajdmilicanoj igis la publikon formoviĝi. Tio estas plej ofte rekomendinda, ĉar multe pli klara.

Objekta ago kiel rezulto

Ĉe iaj IG-verboj la rezulto estas objekta ago. Oni tiam faris IG-verbon el verbo, kiu jam estas objekta. Ekzistas du manieroj uzi tiajn IG-verbojn. La objekto de la IG-verbo povas esti la subjekto de la origina verbo, aŭ la objekto de la origina verbo. (Vidu pli da ekzemploj de verboj kun alter- nativaj objektoj, §30.7.)

Sciigi

La objekto povas esti tiu, kiu ekscias ion: Mi estas devigata sciigi vin pri tre

malbela fakto, kiu okazis en nia tendaro. L2 209 La objekto povas alternative esti la sciaĵo: La heroldoj rajdadis tra la tuta urbo kaj sciigadis la fianĉ-

iĝon. FAL102

Memorigi

La objekto povas esti tiu, kiu ekmemoras ion: Tio memorigas min pri mia infanaĝo. La objekto povas alternative esti la memoraĵo: Tio memorigas al mi mian infanaĝon.

Oni ne povas uzi ambaŭ eblojn samtempe. Ne diru: *Mi sciigos vin mal- belan fakton.* Nek diru: *Tio memorigas min mian infanaĝon.*

30.9. IĜ-verboj

Verboj faritaj per la sufikso IĜ (§38.2.18) estas ĉiam senobjektaj. Ordinaraj IĜ-verboj

Ordinaraj IĜ-verboj montras transiron al nova stato. La radiko aŭ radikoj antaŭ IĜ montras la rezulton, la novan staton. La subjekto de ordinara IĜ- verbo estas tio, kio eniras en novan staton. Eventuala kaŭzanto de la transiro normale ne aperas en la frazo. Ĉe IĜ-verboj kaŭzanto ne estas interesa.

Malpuriĝi

La subjekto estas tiu, kiu fariĝas malpura: En la kota vetero mia vesto forte malpuriĝis. FE 39 Ili malpuriĝis per siaj faroj. Ps1°6

Glaciiĝi

La subjekto estas tio, kio fariĝas glacio aŭ glacia: Fariĝis vintro, kaj la akvoj glaciiĝis. FA3 62 Ĉi tie estas tiel malvarme, ke la nuboj glaciiĝas en bulojn. FA12°7

Edziniĝi

La subjekto estas tiu, kiu fariĝas edzino: Ŝi edziniĝis kun sia kuzo. FE 39 Ĉu ŝi

edziniĝos kun vi?

Sidiĝi

La subjekto estas tiu, kiu transiras en sidan pozicion. Ofte oni sub- komprenas, ke tiu mem kaŭzis la eksidon (= sidigis sin, eksidis), sed la IĜ- verbo principe nenion diras pri eventuala kaŭzanto: Ŝi fale sidiĝis sur ĝi [= la ŝtuparo]. M141 Sidigu vin (aŭ sidiĝu), sinjoro!FE39 Li sidiĝis rajde sur la kapro. FA3 96

IĜ-verboj faritaj el objektaj verboj

En IĜ-verboj faritaj el objektaj verboj ne temas pri ekesto de rezulto aŭ ŝanĝo de stato, sed pri ago, kiu okazas per si mem. Se ĉeestas statoŝanĝa sig- nifo, tiu signifo estas jam en la origina verbo.

La ago de tia ĉi IĜ-verbo estas ago, kiu sen IĜ havas kaŭzanton kiel sub- jekton. Kun Iĝ la kaŭzanto malaperas. Aŭ ne ekzistas kaŭzanto, aŭ oni ne interesiĝas pri eventuala kaŭzanto.

Ĉe IĜ-verbo farita el objekta verbo la subjekto estas la objekto de la origina verbo. Ĉe tiaj ĉi verboj IĜ do servas por inversigi la frazrolojn. Tio similas al pasivo (§29.1). Ĉe vera pasivo tamen kaŭzanto nepre ekzistas, kvankam oni eble ne mencias ĝin.

Detruiĝi

La origina verbo detrui signifas "kaŭzi kompletan difekton aŭ mal- konstruon": La milito detruis la domojn. La subjekto de detruiĝi estas tio, kio fariĝas komplete difektita aŭ malkonstruita. Ĉu iu detruis ĝin, ĉu ĝi far- iĝis tia per si mem, tion la IĜ-verbo ne montras: Se mi volus ankoraŭ esti mem leĝdonanto en la lingvo [...], tiam la afero baldaŭ tute detruiĝus. OV59 Tiu ĉi domo detruiĝis dum la milito. Ĉiuj miaj planoj disfalis kaj detruiĝis.

Ruliĝi

Ruli signifas "movi ion per turnado de ĝi aŭ ĝiaj radoj": Rulu nun al mi grandan ŝtonon. Sm114 La vendisto rulis sian ĉaron laŭ la strato. La subjekto de ruliĝi estas io, kio moviĝas turniĝante ĉirkaŭ si mem, aŭ veturilo, kiu moviĝas, ĉar ĝiaj radoj turniĝas: La vinberoj elpremite ruliĝadis sur la teron. FA4185 La amaso kuris malpli rapide ol la veturilo, kiu ruliĝis tre rap- ide. M 212 La kaleŝo ekruliĝis for. BV 28

Troviĝi

Trovi signifas "ekvidi, renkonti ion, kion oni eble serĉis": Ĉu vi jam trovis vian horloĝon? La subjekto de troviĝi estas tio, kio estas en ia loko aŭ kio simple ekzistas: En la ĉambro troviĝis spegulo tiel granda kiel pordo. FA3 59

Baldaŭ ili troviĝis sur la strato Freta. M105 En ĉiu objekto troviĝas difekto. PE345 Antaŭe oni uzis trovi sin anstataŭ troviĝi: Super la tero sin trovas aero. FE 26 Tio estas nun malofta.

Komenciĝi

Komenci signifas "kaŭzi komencon, fari la unuan parton de io": La unuan de Majo ili komencis sian vojaĝon. FA3127 Ŝi komencisparoli. M122 La subjekto de komenciĝi estas tio, pri kies unua parto temas: Kvin monatojn poste komenciĝis denove la abomena milito. Rt46 La nomoj de la leporo kaj de la limako ambaŭ komenciĝas per 'L'. FA4 64 (La malpli ofta verbo eki, farita el la prefikso EK §38.3.4, havas la saman signifon kiel komenciĝi.)

Moviĝi

Movi signifas "kaŭzi, ke io ne restu en sia loko": Ŝi movadis siajn ĉarmajn membrojn. FA1213 La maljuna saliko movis siajn branĉojn en la vento. FA2 21 La subjekto de moviĝi estas tio, kio ne restas en la sama loko: Amasoj da pas- antoj moviĝis sur la trotuaroj. M115 La balancilo moviĝas. FA2 59 Oni povas ankaŭ uzi movi sin, kiam io konscie kaŭzas, ke ĝi mem ŝanĝu lokon: Li nenion sentis de la vetero kaj ne movis sin de la loko. BV 62 Sed movi sin estas uzata ankaŭ por nekonscia moviĝado: Ĉiuj flagoj sin movadis en la aero. FA1102 Nuntempe oni uzas tamen pli ofte moviĝi en tiaj okazoj.

IĜ-verboj faritaj el senobjektaj transiraj verboj

Se verbo estas se^objekta, kaj se ĝi per si mem montras transiron al nova stato, aldono de IĜ normale estas sensenca kaj eĉ erara. Ekz. morti (§30.2) sen IĜ per si mem montras transiron de vivo al morto: Lia filo mortis kaj estas nun malviva. FE 31 Sed iafoje oni tamen trovas tiajn verbojn kun IĜ-su- fikso. Tiam Iĝ aldonas ian specialan nuancon. Tiu nuanco povas esti "sen- vole, akcidente": En la nokto subite flamanta fajra kolono frapis tra la fe- nestroj, flamoj aperis sub la tegmento, la seka pajlo ekbrulis, la tuta domo forbrulis, kaj la juna pasero mortiĝis, sed la junaj homoj feliĉe sin savis. FA2 368 La morto de la pasero okazis pro akcidento. La subjekto de mort- iĝi estas la sama kiel ĉe morti. Tia uzo de IĜ estas nuntempe malofta. Zamenhof uzis ankaŭ la verbon ĉesiĝi, kiu teorie devus signifi "iom post iom ĉesi", sed li uzis ĝin tamen por la simpla senco "ĉesi": Ili ekrajdis tra la arbaro, kie la denseco fariĝis ĉiam pli granda, la vojo ĉiam pli mallarĝa, kie la vojo fine eĉ tute *ĉesiĝis*. La prunelarbo baris al ili la vojon kiel bartrabo, kiun oni devis ĉirkaŭrajdi. FA4 42 Laŭ la kunteksto la ĉeso eĉ estis sufiĉe abrupta. Oni do uzu ĉesis ekĉesis. Por esprimi iom-post-ioman ĉeson, oni prefere uzu iom post iom ĉesi, laŭgrade ĉesi aŭ ion similan.

Nenormalaj IĜ-verboj faritaj el objektaj verboj

Iuj IĜ-verboj faritaj el objektaj verboj estas uzataj en maniero, kiu ne kon- gruas kun la ĉi-antaŭaj klarigoj:

Sciiĝi

La verbo scii estas objekta. La subjekto de sciiĝi povas esti tio, kio aperus kiel la objekto de scii: La novaĵo rapide sciiĝis en la tuta urbo. Tio estas tute regula kaj normala. Sed pli ofte, kiam oni uzas sciiĝi, oni uzas ĝin en la signifo "ekscii" (komparu kun sidiĝi = "eksidi"). La subjekto restas la sama kiel por scii dum la origina objekto fariĝas pri-komplemento: Mi sciiĝis pri tio de homoj plej kredindaj. ^6 Nuntempe oni ordinare uzas ekscii.

En la komenca tempo Zamenhof eĉ uzis verbojn kiel sciiĝi kun objekto: Tion ĉi neniu devas sciiĝi! FA1108 Nuntempe ĉiuj IĜ-verboj estas nepre sen- objektaj, kaj oni diras: Pri tio ĉi neniu devas sciiĝi! Aŭ oni uzas ekscii: Pri tio ĉi neniu devas ekscii!

Timiĝi

La verbo timi estas objekta verbo, kaj tial la formo timiĝi devus signifi pli- malpli "iĝi timata/timinda". Sed en la praktiko timiĝi estas uzata nur por la senco "ektimi", kaj la subjekto estas la timanto, kvazaŭ timiĝi estus bazita sur senobjekta verbo: La sekvantan tagon Marta timiĝis, kiam ĉe la matena lumo ŝi ekvidis la vizaĝon de sia infano. M182 Ĉiuj paseroj, eĉ granda korniko timiĝis pro tiu stranga vidaĵo. FA2125 Temas pri ĝenerala timado sen efektiva objekto. Estas rekomendinde en tiaj ĉi okazoj uzi ĉiam ektimi anstataŭ timiĝi.

30.10. Pff-verboj

La rolvorteto pri (§12.3.6.10) estas ofte uzata prefiksece. En kelkaj okazoj ĝia sola tasko estas ŝanĝi la rolon de objekto. Tiel estas ekzemple en la verbo prisemi:

Ĉe la simpla verbo semi la objekto estas la semoj. La loko, kien la semoj metiĝas, povas aperi kiel loka aŭ direkta komplemento: La terkultivisto semas tritikon en la kampo. / Kelkaj personoj komencis semi inter la esper- antistoj konfuzon kaj timon. L2 88

Ĉe prisemi la objekto anstataŭe estas la loko, kien la semoj metiĝas. La semoj povas aperi kiel per-komplemento. La terkultivisto prisemas la kampon per tritiko. / Dum ses jaroj prisemu vian kampon. Lv 25

Legu pli pri prefiksecapri en §38.4.2.

30.11. Kompleksaj verboj

Verboj kiel povi, voli, komenci, fini, ĉesi k.a. ofte aperas kune kun I-verbo. La du verboj kune formas kvazaŭ unu kompleksan verbon. Normale la I- verbo signife estas la pli grava parto, kaj ĝi decidas la frazrolojn:

Komencis neĝi. FA1142 (= Ekneĝis.) La ĉefverbo komenci per si mem normale postulas kaj subjekton kaj objekton, sed la frazkonstruon de- cidas neĝi, kiu estas sensubjekta kaj senobjekta verbo.

Baldaŭ ĉesos neĝi. La ĉefverbo ĉesi normale havas subjekton, sed neĝi estas sensubjekta verbo.

Noto: Oni normale ne diras *Baldaŭ finos neĝi*, ĉarfini montras plenumon, antaŭplanitan fin- punkton aŭ simile. Sed ĉe neĝado ordinare tute ne ekzistas plenumo aŭ finpunkto. Neĝado simple iam ĉesas.

Ili ĉesis konstrui la urbon. Gn11 La ĉefverbo ĉesi ne povas havi objekton, sed konstrui estas objekta verbo.

Li finis paroli. Jĝ15 La ĉefverbo fini normale havas kaj subjekton kaj objekton, sed paroli ne bezonas objekton. Oni povus ankaŭ diri, ke ĝuste la I-verbo paroli estas la objekto de fini.

Ne povis esti alie. FA3118 La ĉefverbo povi normale havas subjekton, sed esti povas esti sensubjekta (kun E-finaĵa perverba priskribo, §25.1.1).

31. Kelkaj gravaj verboj 31.1. Esti

La verbo esti havas plurajn signifojn kaj uzojn. Oni ofte nomas ĝin helpverbo, ĉar ĝi ne havas multe da signifo per si mem. Ĝi ĉefe helpas en frazkonstruado.

Esti estas uzata precipe por ligi priskribon al la subjekto. Tia priskribo nom- iĝas perverba priskribo (§25.1.1):

La patro estas sana. FE 5

Rozo estas floro kaj kolombo estas birdo. FE 5

Ŝteli ĉe ŝtelisto estas malfacile. PE316 La subjekto estas I-verbo (§25.1.1).

En la ĉambro [...] estas iom mallume. Rz39 La frazo estas sensubjekta (§25.1.1).

Esti estas uzata kune kun participoj por formi kunmetitajn verbojn. Principe la participo en tiaj konstruoj estas perverba priskribo de la subjekto, sed esti + participo rolas kiel unu verbo (§28.4):

Li estos dirinta al mi la veron. FE 24

Alproksimiĝis la tempo, kiam li estis fariĝonta submajstro. FA3 58

Mi estas amata. FE 25

Esti povas montri la ekziston aŭ aktualecon de la subjekto. Tiam kutime la subjekto staras post la ĉefverbo:

Sen regalo ne estas balo. PE 65

Hodiaŭ estas sabato, kaj morgaŭ estos dimanĉo. FE 20

Estas jam tempo, ke ni parolu pli klare kaj precize. OV 371

Tiujn frazpartojn, kiujn mi ĉi tie klasis kiel subjektojn, oni eventuale povas anstataŭe klasi kiel perverbajn priskribojn en sensubjektaj frazoj (§25.1.1).

Esti povas montri troviĝon en loko aŭ situacio:

Kie vi estas? - Mi estas en la ĝardeno. FE 26 = Kie vi troviĝas. - Mi trov- iĝas en la ĝardeno.

Kie estas la knaboj? - Ili estas en la ĝardeno. - Kie estas la knabinoj? - Ili ankaŭ estas en la ĝardeno. - Kie estas la tranĉiloj? - Ili kuŝas sur la tablo. FE16

La mortinta homo estas nun supre en la ĉielo. FA160 = ...troviĝas nun supre...

Ĉiam la infanoj estis kune. FA3 58 Ĉiam ili troviĝis en la sama loko, en kuneco.

Forlaso de esti

Esti ofte ne montras multe da signifo, sed servas preskaŭ nur kiel tenilo de verba finaĵo. Tial oni ofte proponis uzadon de nuda verba finaĵo anstataŭ

esti: En kastel' 'as vestiblo. Mastro 'as fore. Stelo 'as turnita. Por li la mond' 'as malfermita. Tiuj ekzemploj estas de K. Kalocsay en Lingvo Stilo Formo. Aliaj uzas simplan as (is, os...) sen apostrofo. Tiaj eksperimentoj tamen neniam fariĝis popularaj. Nur en poezio oni povas renkonti tiajn memstarajn finaĵojn. Verŝajne la risko de konfuzo estas tro granda, ĉar oni povas aŭdi la nudan finaĵon kiel parton de la antaŭa vorto. En kastel' 'as vestiblo povas soni kiel "en kastelas vestiblo". Stelo 'as turnita povas soni kiel "stelas turnita".

Noto: Iuj uzas as (is, os...) anstataŭe kiel mallongigon de ia ajn verbo. Vidu noton en la klarigoj pri fari (§31.4).

Verbigo de perverba priskribo

Alia maniero forlasi esti estas verbigi tiun priskribon, kiun esti ligas al la subjekto:

Kiu estas kuraĝa rajdi sur leono? ^ Kiu kuraĝas rajdi sur leono? FE7

La virinoj estas malsanaj fizike kaj morale. ^ La virinoj malsanas fizike kaj morale. M1

Ĉiu, kiu estas malsata, venu kaj manĝu. ^ Ĉiu, kiu malsatas, venu kaj manĝu! Rn11

Ĉu ĝi estas videbla? ^ Ĉu ĝi videblas?

Ili estus venintaj, se ili estus sciintaj pri la kunveno. ^ Ili venintus, se ili sciintus pri la kunveno. Legu pli pri tiaj mallongigoj de kunmetitaj verboj en §28.4.3.

Estas necese fari tion. ^ Necesas fari tion.

Iuj opinias, ke estas eraro ĉi tiel verbigi vorton, kiu kutime estas A-vorto (aŭ E-vorto). Sed la ĉi-antaŭa ekzemplo kun kuraĝas estas el la Fundamento, kiu ankaŭ mencias la verbojn sani FE42 kaj malsani FE42. Aliaj kutimaj verboj de tiu ĉi speco estas: avari PE16, fieri PE276, egali M177, sufiĉi LR37, praviPE882, favori to'85, utili M32, simili FA265, rapidi OV412 k.t.p. Estas absurde deklari eraraj tiajn vortojn, kiuj troviĝas en la Fundamento, kaj kiuj estas vaste uzataj.

En iaj okazoj la verba formo estas tre malkutima, kaj oni normale uzas esti + A-vorton. Tiam ofte la nekutima verba formo esprimas nuancon specialan, pli viglan, pli atentigan, pli agan. Oni ne trouzu tiajn verbojn, ĉar tiam la speciala nuanco povus malaperi, kaj la lingvo malriĉiĝus. Ekz. oni normale ne diras la ĉielo bluas, sed la ĉielo estas blua. Oni ŝparu la verban formon por specialaj efektoj. Iafoje tamen la du formoj estas pli-malpli samnuancaj. Ekz. ne estas eĉ nuanca diferenco interpravi kaj esti prava.

En multegaj okazoj la du formoj havas tute malsamajn signifojn. Radiko + verba finaĵo ne aŭtomate signifas "esti ia". Ekz. oni ne povas anstataŭ ĝi estas ora diri ĝi oras, ĉar ori signifas "kovri per oro". Kaj oni ankaŭ ne povas anstataŭ la bildo estas kolora diri la bildo koloras, ĉar kolori signifas "doni sian koloron (al io)". La signifo de ĉiu verbo dependas de la signifo de ĝia radiko: §37.2.4.

31.2. Fariĝi kaj iĝi

La du verboj fariĝi kaj iĝi estas ambaŭ faritaj el la sufikso IĜ (§38.2.18), kaj ambaŭ montras ŝanĝon de stato sen ekstera kaŭzanto. La subjekto estas tio, kio ŝanĝiĝas. La rezulto de la ŝanĝo aperas kiel perverba priskribo. Fariĝi estas pli tradicia, sed iĝi fariĝas pli kaj pli ofta, ĉar ĝi estas pli mallonga:

La juna vidvino fariĝis denove fianĉino. FE 33

Ŝi fariĝis tiel malaminda, ke ŝia propra patrino ŝin forpelis de si. FE 23

Fariĝis nigre antaŭ ŝiaj okuloj. ^18 Sensubjekta frazo.

Karlo iĝis kuracisto.

Ŝi iĝis tre kolera.

Fariĝi estas ankaŭ uzata en frazoj, kie la subjekto mem estas la rezulto de la ŝanĝo. Fariĝi tiam signifas pli-malpli "fariĝi estanta", "okazi", "ekesti". En tiaj frazoj oni uzas ankaŭ estiĝi, sed malofte iĝi. Se la signifo estas "kreiĝi" oni neniam uzas iĝi, sed nurfariĝi, estiĝi ekesti:

Fariĝis somero. FA1230

Unu vesperon fariĝis granda uragano. FA127

Kaj Dio diris: estu lumo; kaj fariĝis lumo. UL19

31.3. Havi

31.4. Fari

Estiga fari

Fari povas signifi "estigi el io". La objekto de fari estas tio, kion la subjekto estigas:

La botisto faras botojn kaj ŝuojn. FE 37

La lignaĵisto faras tablojn, seĝojn kaj aliajn lignajn objektojn. FE 37

El la diritaj vortoj ni povas ankoraŭ fari aliajn vortojn, per helpo de gramatikaj finiĝoj kaj aliaj vortoj. FE 30

Ĉemizojn, kolumojn, manumojn kaj ceterajn similajn objektojn ni nomas tolaĵo, kvankam ili ne ĉiam estas faritaj el tolo. FE 35

Fari kaj krei estas similaj. Fari emfazas, ke oni uzas ian materialon, aŭ kun- metas iajn partojn, dum krei emfazas, ke oni estigas el nenio, aŭ ke oni est- igas ion tute novspecan. Sed ne ĉiam oni zorge diferencigas fari kaj krei: Dio faris [= kreis] la du grandajn lumaĵojn. Gn1

Estiga fari povas ankaŭ montri estigon de abstrakta rezulto. Normale la re- zulto aperas kiel objekto:

Ni faris la kontrakton ne skribe, sedparole. FE31

Ni trovas bonan infanon, kiu faras ĝojon al siaj gepatroj. FA1106

Antaŭ tri tagoj mi vizitis vian kuzon kaj mia vizito faris al li plezuron. FE 20

La sorto faris, ke ni ambaŭ kuŝis sub unu tendo. Rt46 La ke-frazo estas objekto de faris.

Faru lume, varme kaj gaje. BV 53 = Faru tiel, ke fariĝu lume, varme kaj gaje. Ĉi tie la rezulto aperas kiel E-vorto, kio estas malpli kutima ĉe fari.

Estiga fari povas montri kunmeton de la subjekto aŭ subjektoj. La objekto montras la rezulton de la kunmeto:

Sesdek minutoj faras unu horon. FE12

Mil jaroj (aŭ milo da jaroj) faras miljaron. FE14

La popoloj faros en konsento unu grandan rondon familian. FK 298

Kvin kaj sep faras dek du. FE12 5 + 7 = 12

Dek kaj dek faras dudek. FE12 10 + 10 = 20

Estiga fari povas signifi "agi tiel, ke la objekto ekestas ia aŭ io". La rezulta eco aŭ identeco aperas kiel perverba priskribo de la objekto:

Vin mi volas fari mia edzo! FA3 98 = Mi volas fari tiel, ke vi ekestas mia edzo.

Tiun domon oni faris malliberejo. Jr 37

Ĝi [= la kolerego] faras vin ankoraŭ pli bela. Rt77

Nia laboro kaj pacienco la mondon faros feliĉa! FK 302

La Eternulo faris lin timata de ĉiuj nacioj. ^1114

En tiaj ĉi frazoj fari tre similas al igi (§31.5). La diferenco estas, ke la per- verba priskribo ĉe fari nur povas esti A-vorto aŭ O-vorto. Ĉe igi la rezulto normale estas I-verbo. Fari neniam aperas kun I-verba rezulto.

Aga fari

Fari povas signifi "plenumi agon". La ago mem aperas kiel objekto:

Ŝi faris facilan kapsaluton al la mastrino. M 29 = Ŝi kapsalutis facile al la mastrino.

Vi estas tiel bela, tiel bona kaj tiel honesta, ke mi devas fari al vi donacon. FE15 = ...ke mi devas donaci ion al vi.

Mi ne farus la eraron, se li antaŭe dirus al mi la veron. FE 24

Aga fari povas esti ĝenerala verbo, kiu reprezentas ĉian ajn agon. Tiam fari ofte kunlaboras kun tabelvorto:

Du homoj povas pli multe fari ol unu. FE12

Li faris ĉion per la dek fingroj de siaj manoj. FE12

Dio ĝuste faras, neniam eraras. PE133

Ho, Dio! kion vi faras! FE 26

Li tuj faris [tion], kion mi volis, kaj mi dankis lin por la tujaplenumo de mia deziro. FE 31

Grandega hundo metis sur min sian antaŭan piedegon, kaj mi de teruro ne sciis, kion fari. FE 38

La maljuna ministro atente aŭskultis, por povi diri tion saman, kiam li revenos al la reĝo; kaj tiel li ankaŭ faris. FA1109

La Izraelidoj faris, kiel diris Moseo. Er12

Mi abonas la Gazeton de Anoncoj, kiel li ankaŭ faris. FA3 40

Noto: Iafoje oni renkontas nuran verban finaĵon uzatan kiel mallongigon de ia ajn verbo: Kion vi as? = Kion vi faras? / Ili jam manĝis, sed ni nur poste os (= manĝos). Sed tia uzo aperas ordinare nur en eksperimentema aŭ ludema (parola) lingvaĵo.

Noto: Li faras nenion kvazaŭ egalas al [6]li nenias* kun la neekzistanta tabelvorto *nenii*. Li faris tiel estas kvazaŭ egala al *li tiis* kun la neekzistanta tabelverbo *tii*. Tiaj agaj tabelverboj tamen ne povus ekzisti, ĉar iliaj U-formoj kolizius kun la ordinaraj tabelvortoj je U. Anstataŭe oni uzas fari + tabelvorton je O aŭ EL.

31.5. Igi

Iafoje, tre malofte, la rezulta I-verbo estas subkomprenata:

- Mi prenis kaj dissigelis [la leteron]. - Kiel do vi...? -Mi mem ne scias. Nenatura forto min igis. ^92 = ...Nenatura forto min igis preni kaj dis- sigeli la leteron.

Klariga igi

Teorie oni povas disigi ĉiun verbon kun IG-sufikso al igi + rezulta esprimo. Tio povas esti maniero klarigi la precizan signifon de IG-verbo. En tia klar- iga uzo igi aperas ankaŭ kun A-vorta aŭ O-vorta rezulto:

Mi nigrigis ĝin. ^ Mi igis ĝin nigra.

Tio disigis ilin. ^ Tio igis ilin disaj.

La frosto glaciigis la lagon. ^ La frosto igis la lagon glacia.

Ŝia patro edzinigis ŝin. ^ Ŝia patro igis ŝin edzino.

Li enkadrigis la foton. ^ Li igis la foton enkadra (= tia, ke ĝi estis en kadro).

Mi dormigis la bebon. ^ Mi igis la bebon dormanta.

Li trinkigas sian ĉevalon. ^ Li igas sian ĉevalon trinkanta.

Li trinkigas akvon (al la ĉevalo). ^ Li igas akvon trinkata (de la ĉevalo).

Tiajn ĉi frazojn oni apenaŭ uzas en ordinara lingvaĵo, sed ĉefe por klangi la precizan signifon de IG-verbo. Kutime oni uzas igi nur kun I-verboj. Ĉe A- vorto aŭ O-vorto oni normale uzas fari (§31.4).

Igi neniam signifas "krei" aŭ "produkti". Ne diru: [7]Dio igis la mondon. * *La ŝuisto igis botojn al mi.* La objekto de igi ne povas esti la rezulto de la ago. Oni devas diri: Dio kreis la mondon. La ŝuisto faris botojn al mi.

31.6. Lasi

Mian pekon Vi ne lasos senpuna. Ij1° = Vi ne permesos, ke mia peko restu senpuna.

La preĝejajn spiritojn ni laŭ mia opinio ne devas lasi sen invito. FA2 93 = Ni devas malhelpi, ke ili restu sen invito.

Lasi kun I-verbo

Ofte lasi aperas kune kun I-verbo. Lasi tiam signifas "permesi, ke la objekto faru la agon de la I-verbo". La I-verbo tiam rolas kiel perverba priskribo de la objekto (§25.1.2):

Mi estas tre laca, lasu min nun iom dormeti. FA291 = ...lasu, ke mi nun iom dormetu.

Ŝi sidis kaj lasis la venton ludi kun ŝiaj longaj haroj. FA185 = ...lasis, ke la vento ludis...

Iafoje la objekto de lasi (la senca subjekto de la I-verbo) estas forlasita:

La devigata senlaboreco premis ŝin terure, ne lasis dormi. M 65 = ...ne lasis ŝin dormi. = ...ne lasis, ke ŝi dormu.

Iafoje oni metas la objekton de lasi post la I-verbo:

Ili perdas la kuraĝon kaj lasas fali la manojn. OV158 = ...lasas, ke la manoj falu.

Zorgu vivon vian kaj lasu vivi alian. PE922 = ...lasu, ke alia [persono] vivu.

Nur unu fojon en jaro oni povis lasi kanti la birdon, kaj eĉ tio ĉi estis granda risko. FA23° = ...lasi, ke la birdo kantu...

Se la I-verbo mem estas objekta verbo, ofte nur la kunteksto povas montri, ĉu la objekto apartenas al lasi aŭ al la I-verbo:

Se mi estus sur lia loko, mi ne lasus tenti min al tio. FA1179 Verŝajne min estas objekto de tenti: ...mi ne lasus, ke oni tentu min al tio. Tiel ankaŭ efektive estas laŭ la kunteksto, sed teorie min ankaŭ povus esti objekto de lasi, kaj do senca subjekto de tenti: ...mi ne lasus, ke mi tentu [iun] al tio.

Mi lasis min moki. ^™58 = Mi lasis, ke mi moku iun. Aŭ: Mi lasis, ke oni moku min. Ambaŭ signifoj estas eblaj. La kunteksto montras, ke la dua signifo estas ĝusta.

Mi lasis ilin tute ĉirkaŭ fermi. Rt67 = Mi lasis, ke ili tute ĉirkaŭfermu [ion]. Aŭ: Mi lasis, ke io tute ĉirkaŭfermu ilin. La efektiva kunteksto montras, ke la dua signifo validas.

Se ĉeestas du objektoj, unu devas esti objekto de lasi, kaj la alia devas esti objekto de la I-verbo. Tiam oni nepre metu la du objektojn ĉe siaj re- spektivaj verboj tiel, ke la signifo estu klara:

Mi ne povis lasi ilin detrui mian laboron. Ilin estas objekto de lasi (kaj senca subjekto de detrui). Mian laboron estas objekto de detrui.

En tiaj ĉi frazoj la senca subjekto de la I-verbo povas ankaŭ esti al-komple- mento:

Ni lasu al la amasoj, taksi la aperojn laŭ ilia ekstera brilo. OV158 = Ni lasu, ke la amasoj taksu la aperojn laŭ ilia ekstera brilo.

Kiam la senca subjekto de I-verbo ne ĉeestas en la frazo, oni ofte traktas lasi + I-verbon kiel unu kompleksan verbon. Tio povas influi la uzon de si (§11.6.2).

Aga de-komplemento ĉe lasi + I-verbo

Ĉe lasi + I-verbo oni iafoje uzas de por montri la sencan subjekton de la I- verbo. Tio estas ebla nur se la subjekto kaj la objekto de lasi estas identaj:

Ŝi tenis lian kapon super la akvo kaj lasis sin peli de la ondoj kien ili volis. FA189 = ...lasis, ke la ondoj pelu ŝin... Ŝi (subjekto de lasis) kaj sin (objekto de lasis) estas la sama persono.

En tiaj ĉi frazoj oni povas kompreni la I-verbon pasive:

Ŝi lasis sin peli de la ondoj. = Ŝi lasis sin esti pelata de la ondoj.

Mi lasis min delogi de ŝi. = Mi lasis min esti delogita de ŝi.

Karlo ofte lasas sin trompi de siaj malamikoj = Karlo ofte lasas sin esti trompata de siaj malamikoj (= la malamikoj de Karlo).

Karlo ofte lasas sin trompi de liaj malamikoj = Karlo ofte lasas sin esti trompata de liaj malamikoj (= la malamikoj de alia viro).

Tio klarigas, ke oni povas uzi de-komplementon por la aganto, ĉar de estas ĝuste tiel uzata en pasivaj frazoj (§29.1).

Rimarku, ke tia ĉi uzo de aga de-komplemento ĉe aktivforma verbo estas ebla nur ĉe lasi, kaj nur kiam la subjekto kaj objekto de lasi estas identaj.

Lasi anstataŭ igi

Lasi kaj igi havas kune kun I-verbo similetajn signifojn, sed estas diferenco: Igi + I-verbo = "agi tiel, ke iu faru ion". Lasi + I-verbo = "ne malhelpi, ke iu faru ion". Igi montras aktivan kaŭzadon de ago, dum lasi montras pasivan permeson:

Mi igis lin labori. = Mi instigis lin labori. Mi konvinkis lin, ke li laboru.

Mi lasis lin labori. = Mi permesis (ne malhelpis, ne kontraŭstaris) lian laboradon.

Zamenhof pro nacilingva influo iafoje uzis lasi + I-verbon pri aktiva kaŭz- ado: Li lasis fari al ŝi viran vestaĵon. FA199 = Li igis tajloron fari al ŝi viran vestaĵon. Ne temas pri permesado, sed pri aktiva taskado. Tia uzo de lasi estas evitinda. Diru prefere: Li farigis al ŝi viran vestaĵon.

31.7. Povi, devi kaj voli

Povi, devi kaj voli estas tre gravaj verboj. Oni ofte nomas ilin helpverboj, ĉar povi, devi voli + I-verbo (§27.3.1) estas kvazaŭ unu kompleksa verbo. La I-verbo en tia kompleksa verbo principe estas objekto de la helpverbo. La objekto de povi kaj devi estas ĉiam I-verbo. Voli ankaŭ povas havi alispecajn objektojn.

Povi

Povi montras agon aŭ staton, kiu estas ebla por la subjekto, ĉu pro kapablo, lerteco, forteco, potenco de la subjekto, ĉu pro la cirkonstancoj, ĉu pro rajto aŭ permeso. Nur la kunteksto povas montri la precizan signifon.

Tio, kio estas ebla por la subjekto, estas montrata de I-verbo. Povi kaj la I- verbo havas ĉiam la saman subjekton:

Du homoj povas pli multe fari ol unu. FE12

Ĉiu, kiu ŝin vidis, povis pensi, ke li vidas la patrinon. FE11

En malbona vetero oni povas facile malvarmumi. FE 42

Starante ekstere, li povis vidi nur la eksteran flankon de nia domo. FE 31

El la diritaj vortoj ni povas ankoraŭ fari aliajn vortojn, per helpo de gramatikaj finiĝoj kaj aliaj vortoj. FE 30

Hodiaŭ en la nokto povas ja fali hajlo kaj ĉion forbati. Rt80

Povas esti, ke oni estas maljustaj koncerne ilin. FA2 94 La ke-frazo estas subjekto de povas.

Ŝi suprenfaldis sian jupeton, por povi kuri pli rapide. FA2 60 Iafoje la I-verbo estas subkomprenata:

Mi faros ĉion, kion mi povos, por trovi por vi konforman okupon. M 36 = ...kion mipovos fari...

Kion oni volas, tion onipovas. PE299 = ...tion onipovasfari.

Li rapidis, kiel li nurpovis. FA212 = ...kiel li nurpovis rapidi.

Kiu devas, tiu povas. PE 213 Mankas tio, kion oni povas fari, ĉar temas pri povo rilate al ĉia ajn ago.

Se oni volas montri klare la kaŭzon de la eblo, oni uzu kapabli, rajti, esti eble, esti permesite k.t.p., sed plej ofte povi sufiĉas.

Noto: Multfoje oni provis enkonduki la superfluan verbon *darfi*° — "rajti", sed ĉiam vane. Ĝi neniam fariĝis Esperanta vorto. Ne uzu ĝin.

Devi

Devi montras agon aŭ staton, kiu estas (pli-malpli) neevitebla por la sub- jekto, ĉu pro eksteraj cirkonstancoj, ĉu pro volo de alia persono, ĉu pro mal- permeso, ĉu pro io alia. Nur la kunteksto povas montri la precizan signifon.

Tio, kio estas neevitebla por la subjekto, estas montrata de I-verbo. Devi kaj la I-verbo havas ĉiam la saman subjekton:

Vi estas tiel bela, tiel bona kaj tiel honesta, ke mi devas fari al vi donacon. FE15

Tiu ĉi malfeliĉa infano devis du fojojn en ĉiu tago iri ĉerpi akvon en tre malproksima loko. FE13

Homo, kiun oni devas juĝi, estas juĝoto. FE 22

La tranĉilo estis tiel malakra, ke mi ne povis tranĉi per ĝi la viandon kaj mi devis uzi mian poŝan tranĉilon. FE 34

La ŝipanoj devas obei la ŝipestron. FE 37

Ŝi ne estas tia, kia devas esti reĝino. FA1174

Prezentu al vi kiel tiuj arboj devis brili en la suna lumo! FA289 = ...kiel tiuj arboj certe brilis...

Devi kun AS-finaĵo iafoje similas al OS-formo:

Venis al mi ia dezirego vidi vin ankoraŭ unu fojon antaŭ via morto, ĉar morti iam vi ja devas. FA2136 = ...ĉar sendube vi iam ja mortos.

Li devas jam baldaŭ veni, sinjoro. BV 59 = Sendube li jam baldaŭ venos, sinjoro.

Devi kun IS-finaĵo povas iafoje montri, ke io estis intencata aŭ antaŭvidata. Tiam devis egalas pli-malpli al estis ...onta estis ...ota:

Sur la korto [...] staris nefermita ĉerko [...], ĉar en tiu antaŭtagmezo devis okazi la enterigo. FA317 ~ ...estis okazonta la enterigo.

Granda koncerto devis esti donata. FA35° ~ ...estis donota. Iafoje la I-verbo estas subkomprenata:

Mipagis, al kiu oni devis. M6 = ...al kiu oni devispagi.

Kiu devas, tiu povas. PE 213 Mankas tio, kion oni devas fari, ĉar temas pri devo rilate al ĉia ajn ago.

Se oni bezonas montri klare, ke temas pri devo pro ies volo, oni uzu esprimojn kun oni volas ke..., esti devigita k.t.p.

31.7.3. Voli

Voli montras deziron aŭ intencon de la subjekto. La dezirata afero aperas kiel objekto, kiu plej ofte estas I-verbo.

Kiam voli estas uzata kun I-verbo, voli kaj la I-verbo nepre havas la saman subjekton:

Prenu mem akvon, se vi volas trinki. FE19

Mi volis lin bati, sed li forkuris de mi. FE18

Ŝi volas danci. FE 2°

Mi volas diri al vi la veron. FE 24

Ŝi edziniĝis kun sia kuzo, kvankam ŝiaj gepatroj volis ŝin edzinigi kun alia persono. FE 39

Kiam la objekto de voli estas ke-frazo, la dezirata ago estas ago de la sub- jekto de la ke-frazo (normale malsama al la subjekto de voli):

"Mi volas ke vi tien iru, " diris la patrino, "kaj iru tuj!" FE19

Mi volas, ke tio, kion mi diris, estu vera. FE 24

Kiam la objekto de voli estas O-vorto aŭ O-vorteca vorteto, nur la kunteksto povas montri, ĉu temas pri ago de la subjekto de voli aŭ pri ago de iu alia:

Mi volas ion, sed mi ne scias kion. lon kaj kion reprezentas ian agon de- ziratan de la subjekto. Ĉu estas ago de la subjekto, aŭ de iu alia, tion oni ne scias.

Mi volas la samon, kiel vi. La objekto povas ĉi tie montri ian deziratan agon, sed ĝi ankaŭ povas montri ion, kion la subjekto volas havi (vidu ĉi-poste).

Li tuj faris, kion mi volis, kaj mi dankis lin por la tuja plenumo de mia deziro. FE 31

Ĉi tia objekto de voli povas ankaŭ esti afero, kiun la subjekto volas havi, akiri aŭ ricevi. Oni povus diri, ke havi aŭ alia verbo estas subkomprenata:

Mi ne volas tiun ĉi supon, donu al mi alian. = Mi ne volas havi (ricevi, manĝi...) tiun ĉi supon...

Se vi volas filinon, flatu la patrinon. PE 771

Kion vi volas de mi, sinjoro? M173 Ĉi tie kion montras agon aŭ aferon.

Iafoje voli aperas kun direkta esprimo, kiu montras lokon, kien la subjekto volas iri. Oni povus diri, ke ia mova verbo estas subkomprenata:

Mi volas en militon! FA2148 = Mi volas iri en militon.

Mi volas en la kaleŝon! FA2 67

Vi volas malsupren, al via knabo! FA4140

Senobjekta voli

Voli estas ankaŭ uzata memstare sen objekto. Tiam voli signifas, ke la sub- jekto ĝenerale havas (fortan) volon, deziron aŭ intencon. Povas ankaŭ esti, ke la volata ago aŭ afero estas subkomprenata:

Se "ŝi" volas, ĉu onipovas tiam ion kontraŭfari?^™52

Voli aŭ ne voli neniu malpermesas. PE 297

Ĝentila voli

Oni ofte uzas voli en ĝentilaj petoj k.s. Voli montras, ke ankaŭ la volo de la alparolato estas grava. Precipe ofta estas la kunmetaĵo bonvoli:

Aŭskultu, ĉu vi volas alporti ĉi tion de mi al la maljuna homo tie? FA2144 ~ Alportu ĉi tion...

Ĉu vi ne volas esti tiel bona kaj venigi por mi droŝkon [...]? FA1119 ^ Ven- igu por mi droŝkon.

Permesu, ke virino, kiun vi bonvolis elekti kiel objekton de via amuziĝo, ripetu al vi la vortojn de malnova fablo. M173

Bonvolu fermi la pordon!

Legu pli pri bonvolu ...i kaj aliaj manieroj fari ĝentilan peton en §26.3.

31.7.4. Neado de povi, devi kaj voli

Normale ne staras ĝuste antaŭ tio, kion ĝi neas (§21). Logike estas do dife- renco inter ne povi kaj povi ne, inter ne voli kaj voli ne, kaj inter ne devi kaj devi ne.

Povi + ne

Zamenhof zorge diferencigis ne povi (ofte uzeblan) kaj povi ne (uzeblan nur malofte).

Ne povi signifas, ke mankas povo fari ion:

Mi nepovas iri. Mankas povo iri.

Li estas tiel dika, ke li nepovas trairi tra nia mallarĝa pordo. FE 33

Fizikiston oni ne povas nomi fiziko, ĉar fiziko estas la nomo de la

FF 32

scienco mem.

La tranĉilo estis tiel malakra, ke mi nepovis tranĉi per ĝi la viandon. FE34 Povi ne signifas, ke ja ekzistas povo, nome povo eviti ion:

Mi povas ne iri. Ekzistas povo eviti iradon.

"Se la samovaro ne volas kanti," [...] "ĝi povas ne kanti." FA1202 Ĝi povas eviti kantadon. Ne estas devo kanti.

La personoj, kiuj ne komprenas la uzadon de la artikolo [...], povas en la unua tempo tute ne uzi la artikolon. FE 27 Estas al ili permesate eviti la artikolon.

Oni eĉ povas kombini la du signifojn al ne povi ne, kio signifas, ke mankas la povo eviti ion:

Mi ne povas ne iri. = Mi devas iri, ĉar mankas la povo eviti iradon.

Li tion faradis tiel lerte, ke oni nepovis ne ridi. FA2 53 Estis neeviteble ridi.

Devi + ne

Principe estas granda diferenco inter ne devi kaj devi ne. Ne devi logike sig- nifas, ke mankas devo fari ion, ke regas libereco. Devi ne logike signifas, ke ekzistas devo eviti ion, ke mankas libereco. Tamen Zamenhof uzis ne devi kaj devi ne sendistinge. Normale li uzis ne devi, iafoje devi ne. La efektiva signifo estas tamen preskaŭ ĉiam "devi ne":

Oni ne devas havi tro multe da konfido al si mem. M170 = Oni devas ne havi tro da konfido al si mem.

Ŝi surmetis la ruĝajn ŝuojn - tion ŝi ja povis fari - sed tiam ŝi iris al la balo kaj komencis danci, kaj tion ŝi ne devis fari. FA2100 = ...kaj tion ŝi devis ne fari.

Pri gustoj oni disputi ne devas. ^262 = Pri gustoj oni devas ne disputi.

Memoru bone, ke de la komenco ĝis la fino de tiu laboro, se ĝi daŭrus eĉ jarojn, vi ne devas paroli; la unua vorto, kiu eliros el viaj lipoj, frapos kiel mortiga ponardo la koron de viaj fratoj. FA1170 = ...vi devas ne paroli...

Mi ne devas agi kontraŭ mia konscienco. M 58 = Mi devas ne agi kontraŭ mia konscienco.

Lernolibron oni devas ne tralegi, sed tralerni. FE 31 La kontrasto inter tra- legi kaj sed tralerni estas pli klara kun la logika vortordo devi ne.

La logikan signifon de ne devi Zamenhof normale esprimis per ne bezoni. Oni povas ankaŭ uzi ne esti necese:

Vi ne bezonas tiel rapidi. FA111 = Ne ekzistas devo por vi tiel rapidi.

Kiu bone agas, timi ne bezonas. PE 699 = Kiu bone agas, por tiu ne ekzistas devo timi.

Ne estas necese, ke vi tien iru. = Ne ekzistas devo por vi tien iri.

Ĉion ĉi kaŭzis verŝajne, ke ne kutime staras antaŭ la ĉefverbo. Precipe influis la simileco kun ne povi, kiu estas la plej kutima nea formo de tiu verbo. Ĉe devi la inversa signifo estas la plej kutima, sed Zamenhof elektis uzi la plej kutiman formon por la plej kutima signifo.

Normale oni ankoraŭ sekvas la Zamenhofan uzadon de ne devi, sed multaj nun efektive uzas ne devi kaj devi ne laŭ iliaj logikaj signifoj. Tio povas iafoje eventuale estigi konfuzon kaj miskomprenon.

En la parolo oni ofte distingas per elparola emfazado. Se temas pri manko de devo, oni emfaze emfazas je devi. Alie oni emfazas alian vorton:

Vi ne devas iri tien. Emfazo je devas. = Ne ekzistas devo por vi iri tien.

Vi ne devas iri tien. Emfazo je iri. = Vi devas ne iri tien.

Voli + ne

La diferenco inter ne voli kaj voli ne praktike estas tiel malgranda, ke ne gravas, kiun formon oni uzas. Normale oni uzas ne voli:

Mi ne volas iri. Mankas volo iri, aŭ ekzistas volo ne iri.

Aleksandro ne volas lerni, kaj tial mi batas Aleksandron. FE9

Mi ne volas malhelpi vian ĝojon. FA173

31.7.5. Povus, devus kaj volus

La verba finaĵo US (§26.4) normale montras, ke temas pri nereala, imagata ago. Sed la verbaj formoj povus, devus kaj volus havas tamen specialan sig- nifon. Plej ofte ili esprimas realan devon, povon aŭ volon rilate al ago, kiun oni tamen ne faris, faras aŭ faros:

Mi devus labori. = Ja ekzistas por mi devo labori, sed mi tamen ne laboras.

Mi povus foriri. = Estas al mi eble foriri, sed mi tamen restos.

Mi volus helpi al vi. = Mi ja volas helpi al vi, sed tio ne estas ebla.

Ili iris, sed ĝuste en la direkto ĝuste kontraŭa al tiu, en kiu ili devus iri. FA3 89

Mi povusĵuri al vi, ke ili estas sinceraj. Rt73 Verŝajne mi tamen ne ĵuros, ĉar tio ne estas necesa.

Volus kato fiŝojn, sed la akvon ĝi timas. PE 559

Iafoje povus, devus kaj volus tamen povas aperi kun la ordinara nerealeca senco de la US-finaĵo:

En grupo respektege staris en angulo la pastraro de la ĉirkaŭaĵo, kvazaŭ devus okazi enterigo, sed tie estis gaja festo, ĝi nur ankoraŭ ne sufiĉe ek- moviĝis. FA3 49 La devo estis nur ŝajno.

Se temas pri ago, kiun oni tamen ne faris, oni ne nepre devas uzi povus, devus volus. Se la kunteksto klare montras la sencon, oni ankaŭ povas uzi IS-finaĵon:

Mi volis lin bati, sed li forkuris de mi. FE18 Mi ne sukcesis bati lin.

Nun la samovaro devis kanti, sed ĝi senkulpigis sin per malvarm- umo. FA12°2 La samovaro ne kantis.

La ĉambelanoj, kiuj devis porti la trenaĵon de la vesto, eltiris siajn manojn al la planko, kvazaŭ ili levas la trenaĵon. FA1112 La ĉambelanoj ne portis la trenaĵon, ĉar ĝi ne ekzistis. Tion la leganto jam scias.

La hundo tuj malaperis, kaj antaŭ ol la soldato povis pensi pri tio, li vidis ĝin jam returne kun la reĝidino. FA19 Li tamen ne pensis pri tio.

31.8. Komenci, fini, daŭrigi, ĉesi

Komenci kaj fini

Komenci kaj fini estas objektaj verboj. Komenci = "kaŭzi, ke io eniru en sian komencan fazon". Fini = "kaŭzi, ke io eniru en sian finan fazon, ke io atingu sian finon". Se la objekto estas I-verbo, ĝia senca subjekto estas la subjekto

de komenci aŭ fini:

Ili volas nun ankaŭ komenci kanti. FA2123 ~ Ili volas nun ankaŭ komenci la kantadon.

Salomono finis preĝi. Rĝ18 ~ Salomono finis sian preĝadon.

Ŝi komencis interparoli kun li. ~ Ŝi [...] komencis interparolon kun

li. BV 87

Kiam mi finos labori, mi serĉos mian horloĝon. ~ Kiam mi finos mian laboron, mi serĉos mian horloĝon. FE 2°

Legu pri la diferenco inter komenci kaj komenciĝi, kaj inter fini kaj finiĝi en §38.2.18.

Daŭrigi

Daŭrigi devenas de la verbo daŭri. Daŭri = "plu esti, plu okazi". Daŭrigi = "kaŭzi, ke io plu estu aŭ plu okazu". Daŭrigi estas objekta verbo. Ĝia objekto povas esti ordinara O-vorto aŭ O-vorteca vorteto, sed ĝi ankaŭ povas esti I-verbo. Se la objekto estas I-verbo, ĝia senca subjekto estas la subjekto de daŭrigi:

Ili daŭrigis sian interrompitan interparoladon. M 2°4 = Ili rekomencis interparoli post la interrompo.

Mi estis elektita por tri jaroj laŭ la volo de la nobelaro kaj mi daŭrig- adis mian oficon ĝis la nuna tempo. ^57 = ...mi plu oficis ĝis la nuna tempo.

La morto daŭrigis rigardi lin per siaj grandaj malplenaj okulkavoj. FA2 30 ~ La morto daŭrigis sian rigardadon de li...

Kial mi ne daŭrigis sonĝi? Rt43 ~ Kial mi ne daŭrigis mian sonĝadon?

"Ho, jes," ŝi respondis kun gaja rido kaj daŭrigis kudri diligente. BV 43 ~ ...kaj daŭrigis sian diligentan kudradon.

Ĉesi

Ĉesi estas senobjekta verbo. Ĝi havas du signifojn:

"komenci ne plu esti aŭ okazi"

"komenci ne plu agi (pri io)"

En la unua signifo la subjekto de ĉesi montras tion, kio komencas ne plu esti aŭ ne plu okazi. Tiam ĉesi ne estas uzata kune kun I-verbo. En tiaj ĉi frazoj ĉesi similas al finiĝi:

La muziko silentiĝis kaj la dancado ĉesis. BV 59

Ĉesis la pluvo.

En la dua signifo ĉesi estas uzebla kune kun en-komplemento, kun-komple- mento, pri-komplemento, aŭ simile, kiu montras agon. La subjekto estas tiu, kiu komencas ne plu fari tiun agon. La komplemento tamen plej ofte estas I- verbo. Tiam la rolvorteto forfalas (§27.1), kiel kutime ĉe I-verboj:

Ili jam obstine celados al ĝi ĉiam pli kaj pli kaj ne ĉesos en sia celado tiel longe, ĝis ili la aferon atingos. FK 265

Ĉesu do fine kun viaj plorkantoj! FA1139

La infano ne ĉesas petoli. FE 20 ~ La infano ne ĉesas en sia petolado.

Oni postulas, ke mi nepre ĉesu fumi. L2297 ~ ...ke mi nepre ĉesu pri fum- ado.

La patro de Antono ĉesis esti riĉa komercisto. FA3144 ~ "...ĉesis pri sia komercista estado."

Ofte oni diras, ke I-verbo post ĉesi estas objekto, sed tio ne estas ebla, ĉar ĉesi estas senobjekta verbo. Ĉesi + I-verbo similas al ekz. sukcesi, ĝoji kaj honti + I-verbo: Feliĉe mi sukcesis ekbruligi la fajron. FA3152 ~ Mi sukcesis en ekbruligado de la fajro. / Mi ĝojas vin vidi. H15 ~ ...ĝojaspri vidado de vi. / Kaj vi ne hontas fanfaroni per ĉi tio? Rt19 ~ Kaj vi ne hontas pri fanfaron- ado per ĉi tio?

El ĉesi oni povas fari la objektan verbon ĉesigi. Pro tio, ke ĉesi havas du sig- nifojn, ankaŭ ĉesigi ricevas teorie du signifojn:

"kaŭzi, ke io komencu ne plu esti aŭ okazi"

"kaŭzi, ke io komencu ne plu agi (pri io)"

Praktike oni uzas nur la unuan signifon:

Clemency fine ĉesigis sian senesperan penadon. BV 72 Ŝi agis tiel, ke la penado ĉesis.

Oni ĉesigis la dancadon. Oni agis tiel, ke la dancado ĉesis.

Io ĉesigis la pluvon. Io kaŭzis, ke la pluvado ĉesis.

Teorie oni povas uzi I-verban objekton de ĉesigi, ekz.: Nepre ĉesigu fumi. = Nepre igu vian fumadon ĉesi. En la praktiko oni tamen uzas nur ĉesi kun I- verboj, kio donas praktike la saman sencon. Atentu pri la diferenco inter li ĉesigis fumi kaj li ĉesigis la fumadon. Se oni uzas I-verbon, temas nepre pri la fumado de li, la subjekto de ĉesigis (§27.1), same kiel daŭrigi + I-verbo (vidu ĉi-antaŭe). Sed se oni uzas fumadon, povas esti la fumado de iu ajn (§27.7). Oni povas precizigi per li ĉesigis sian fumadon, li ĉesigis ilian fum- adon k.s.

La dua signifo de ĉesigi donus frazojn kiel: Ili ĉesigis lin pri lia fiagado. = Ili kaŭzis, ke li ĉesispri sia fiagado. En la praktiko tiaj frazoj ne aperas.

Malsimetrio inter daŭrigi kaj ĉesi

Ĉe I-verboj oni uzas daŭrigi kaj ĉesi, sed ne daŭri nek ĉesigi. Tio aspektas malsimetrie. La malsimetrio ekzistas jam ĉe daŭri kaj ĉesi. Ĉesi havas duan signifon, "komenci ne plu agi (pri io)", kiu estas uzebla antaŭ I-verbo, dum daŭri ne havas tian signifon. Se daŭri signifus ankaŭ "plu agi (pri io)", tiam oni povus diri ekz. *li daŭrispri fumado* kaj *li daŭris fumi*, simile al li ĉesis pri fumado kaj li ĉesis fumi. La verbo daŭrigi tamen ja havas signifon, kiu taŭgas ĉe I-verbo: Li daŭrigis la fumadon. Li daŭrigis fumi. = Li igis la fumadon plu okazi. Ankaŭ ĉesigi havas signifon, kiu taŭgas ĉe I-verbo, sed oni ne bezonas uzi ĉesigi, ĉar la pli mallonga verbo ĉesi sufiĉas. Estus eble krei simetrion, se oni ekuzus nur ĉesigi antaŭ I-verboj. Tio estus tute logika. La lingvo tiam fariĝus pli simetria (kaj ankaŭ pli peza). Sed kial ŝanĝi plene logikan lingvouzon nur por krei supraĵan simetrion?

Hezito pri daŭrigi + I-verbo

Tradicie oni hezitas uzi daŭrigi + I-verbon. Tiu hezito estas senbaza. Daŭr- igi iri = igi iradon daŭri. Komparu kun komenci iri = igi iradon komenciĝi. Se komenci povas esti uzata kun I-verba objekto, tiam ankaŭ daŭrigi povas esti tiel uzata.

Noto: Zamenhof verkis konfuzitan klarigon, kie li malkonsilis uzi daŭrigi + I-verbon (Lingvaj Re- spondoj p. 17, n-ro 21). Sed li ne obeis sian propran konsilon, kaj ja uzis daŭrigi + I-verbon. Nun oni pli-malpli tute libere uzadas daŭrigi tiel, kio estas tute logika kaj oportuna.

32. Frazospecoj

32.1. Fraztipoj kaj frazfunkcioj

Ekzistas kvar ĝeneralaj fraztipoj: deklaraj, demandaj, ordonaj kaj ekkriaj frazoj. Ili respondas principe al kvar malsamaj komunikaj celoj, sed ne ĉiam la vera celo de frazo egalas al la gramatika formo de la frazo.

Deklaraj frazoj

Deklara frazo estas la baza tipo de frazo. Per tia frazo oni transdonas informojn, sed ĝi povas ankaŭ plenumi aliajn taskojn. Deklara frazo ne havas ian specialan signon:

Leono estas besto. FE5 Simpla informo.

Li amas min, sed mi lin ne amas. FE18 La frazo povas esti klarigo de agmaniero: Tial mi evitas lin.

La rozo apartenas al Teodoro. FE5 Povas kaŝiĝi admono: Do, vi ne prenu ĝin.

La suno brilas. FE5 La frazo povas esti invito: Do, mi proponas, ke ni iru eksteren.

Baldaŭ pluvos. La frazo ŝajne estas transdono de fakta informo, sed temas vere nur pri opinio de la diranto. Ĝi eble ankaŭ estas propono iri endomen.

Mi sincere pardonpetas pro la malfruiĝo. La frazo estas informa el pure gramatika vidpunkto, sed la vera celo estas peto. La signifo do proksim- iĝas al: Pardonu min pro la malfruiĝo!

Mi promesas al vi fari tion. La frazo ne nur rakontas, ke okazas pro- mesado. Ĝi ankaŭ servas kiel promeso. La eldiro de la frazo estas la pro- meso mem. Se la frazo ne estus eldirita, la promesado ne vere okazus.

Demandaj frazoj

Demanda frazo servas baze por serĉi informon. Demanda frazo havas de- mandan vorton, kiu normale staras komence de la frazo. Jes/ne-demandoj kaj alternativ-demandoj komenciĝas per ĉu. Aliaj demandoj komenciĝas per tabelvorto je KI:

Ĉu vi jam trovis vian horloĝon? FE20

Ĉu hodiaŭ estas varme aŭ malvarme? FE 25

Kie estas la libro kaj la krajono? FE 6

Kiun daton ni havas hodiaŭ? FE12

Ĉu vi havas korktirilon, por malŝtopi la botelon? FE34 La frazo eble celas ricevi informon, sed ĝi ankaŭ povas esti peto transdoni korktirilon (se tia troviĝas). Depende de la situacio povus esti absurde simple respondi "jes". Ĝusta reago ofte estas nea respondo, transdono de korktirilo, aŭ montro, kie korktirilo troviĝas.

Kien vi iras? FE26 Povus kaŝiĝi informo, ke la demandanto eventuale volus kuniri.

Ĉu vi povus malfermi la fenestron? Temas plej verŝajne pri ĝentila peto: Bonvolu malfermi la fenestron! En tia okazo jesa respondo sen malferm- ado estus absurdaĵo aŭ ŝerco.

Kial vi ne respondas al mi? — Ĉu vi estas surda aŭ muta? FE2° La vera senco povas esti esprimo de ĉagreno.

"Ĉu mi venis tien ĉi," diris al ŝi la malĝentila kaj fiera knabino, "por doni al vi trinki?" FE19 Temas pri protesto. La demandanto ne volas re- spondon.

Legu pli pri demandoj kaj respondoj en §22. Ordonaj frazoj

Ordona frazo servas por influi la agadon de la alparolato per ordono, peto, admono, malpermeso, invito aŭ propono. Ordona frazo havas ĉefverbon kun U-finaĵo (§26.3), vola modo. Ordona frazo preskaŭ ĉiam havas la subjekton vi. Tial vi normale estas subkomprenata:

Iru for! FE2° Ordono.

Nu, iru pli rapide! FE 26 Ordono.

Infano, ne tuŝu la spegulon! FE2° Malpermeso.

Karaj infanoj, estu ĉiam honestaj! FE 20 Admono.

Ludoviko, donu al mi panon. FE-8 Peto.

Via reĝa moŝto, pardonu min! FE 42 Petego.

Sidigu vin (aŭ sidiĝu), sinjoro! FE 39 Invito al sidado.

Al leono ne donu la manon.FE 7 Generala informo pri prudenta agmani- ero.

Hej, ni forkuru tuj! Admono.

Ni estu gajaj, ni uzu bone la vivon, ĉar la vivo ne estas longa. FE2° Kon- silo.

Li venu, kaj mi pardonos al li. FE2° Nerekta admono ne al la persono, kiu venu, sed al alia. Efektive la frazo estas pli informa ol ordona: Se li

venos (kaj mi volas, ke li venu), mi pardonos al li.

Legu ankaŭ pri uzado de I-verbo anstataŭ U-verbo en §27.6. Ekkriaj frazoj

Ekkria frazo montras fortan senton pri io ekstrema. Ekkria frazo enhavas unu el la vortetoj kia (§15.3), kiel (§14.3.2) aŭ kiom (§14.3.3). La KI-vorto en ekkria frazo tute ne montras demandon. La KI-vorto normale staras komence de la frazo, ofte tamen post alia ekkria vorto:

Kia ĝoja festo! FE10 = Vere estas bonega ĝoja festo!

Kia demando! kompreneble, ke mi lin amas. FE41 Kia montras surprizon pro stranga demando.

Ha, kiel bele! FE 26

Fi, kiel abomene! FE 26

Kia granda brulo! kiobrulas? FE31 Kia montras fortan senton pri la grandeco de la bruo. Kio tamen estas pure demanda. Estas do du frazoj, unu ekkria, kaj unu demanda.

"Kiom multe vi scias!" [...] "kiel vi povoscias rakonti!"FA1232 Kiom kaj kiel esprimas miron pri la scioj kaj rakontokapabloj de rakontanto.

Ho, kia okazaĵo! Kia esprimas miron pri la ekstremeco de la okazaĵo. Ĉu la okazaĵo estis ekstreme plaĉa aŭ ekstreme malplaĉa, dependas de la situacio.

Iafoje kio povas montri kaj demandon kaj surprizon. Tiaj frazoj estas do duone demandaj, duone ekkriaj:

Ho, Dio! kion vi faras! FE 26 Kio esprimas miron pri io stranga, sed estas samtempe ankaŭ demanda.

32.2. Kompleksaj frazoj

Kunmetitaj ĉeffrazoj

Pluraj ĉeffrazoj povas esti kunmetitaj per kunligaj vortetoj (§16). Ĉiu tia ĉef- frazo havas tiam sian propran ĉefverbon, kaj ĉiu tia ĉeffrazo funkcias grama- tike tute aparte:

La libro estas sur la tablo, kaj la krajono kuŝas sur la fenestro. FE 6 La du frazoj estas ligitaj per kaj.

La patro ne legas libron, sed li skribas leteron. FE 9 La du frazoj estas lig- itaj per sed.

Komentofrazoj

Iafoje oni aldonas al frazo komenton, kiu estas aparta frazo. Tia komento- frazo ofte estas proksime ligita al la alia frazo, kaj povas eĉ troviĝi ene de la alia frazo:

Unu granda knabo - nur pro malboneco li tion faris - formanĝis la rompiĝintan fraŭlinon. FA3 58 Estas du frazoj, kiuj funkcias tute aparte, sed la dua estas enmetita en la unuan.

De ok jaroj, tio estas de la tempo, kiam mi fariĝis estrino de ĉi tiu institucio, konstante venadas ĉi tien virinoj de diversaj aĝoj. M 34 La inter- metita komento klarigas la tempan komplementon de ok jaroj, sed estas aparta ĉeffrazo. La esprimo tio estas ofte enkondukas ĉi tiajn komento- frazojn.

Tiaj ĉi interplektitaj frazoj estas oftaj en literaturo. En parolo oni iafoje uzas similajn frazojn, sed en spontana parolo oni ofte post la komento anstataŭe rediras la unuan frazon de la komenco, ekz.: Unu granda knabo - nur pro malboneco li tion faris - li formanĝis... De ok jaroj, tio estas de la tempo kiam mi fariĝis estrino de ĉi tiu institucio, de tiam konstante venadas...

Se la unua frazo estas citaĵo (§36), kaj la komentofrazo havas verbon kiel diri, demandi aŭ simile, tiam la citaĵo rolas kiel objekto en la komentofrazo:

"Ĉu estaspermesate demandi, kun kiu mi havas laplezuron paroli?" de- mandis la jura konsilisto. FA112°

"Anjo tre ĝojos, kiam ŝi vidos vin!" diris la patro. FA3 59

Mi akompanos vin al la nova loĝejo, - rediris la knabino, - mi tuj vokos veturilon. M 6 La intermetita komento klarigas, kiu diris la aferon.

Post unu horo, - ŝi diris, - mi venos al vi, Karonjo... M147

Tiajn citaĵojn oni povas transformi en subfrazojn. Tio nomiĝas nerekta parolo (§33.8).

Iafoje rilata subfrazo kun kio rolas simile kiel komentofrazo (§33.4.1.2). Subfrazoj

Subfrazo estas frazo, kiu partoprenas kiel frazparto de alia frazo: §33. 32.3. Mallongigitaj frazoj

En praktika lingvouzo oni ofte mallongigas frazojn ellasante multajn aferojn, kiuj estas kompreneblaj pro la kunteksto. Mallongigita frazo estas ofte pli klara ol kompleta frazo. Se iu demandas ekz. Ĉu vi jam invitis Karlon al via festo?, estas plej efike respondi ekz. Ankoraŭ ne! Estus tre malefike uzi la kompletan frazon: Ne, mi ankoraŭ ne invitis Karlon al mia festo!

Forlaso de ĉefverbo

Precipe en parola lingvaĵo oni ofte forlasas la ĉefverbon kaj samtempe ankaŭ multajn aliajn frazpartojn. Tiaj mallongigoj estas eblaj, kiam antaŭe diritaj frazoj aŭ la situacio klarigas, kia estus la kompleta frazo:

- Kiu alvenis? - Karlo! (= Alvenis Karlo!)

- Kiujn vi renkontis tie? - Viajn gepatrojn! (= Mi renkontis viajn ge- patrojn tie!)

- Kiel vi veturis tien? - Per vagonaro! (= Mi veturis tien per vagonaro!)

- Kien ili iris? - Dekstren! (= Ili iris dekstren.)

- Per kio vi riparis ĝin? - Gluo! (= Mi riparis ĝin per gluo!)

- Mi aŭdis, ke li vizitis Eŭropon. - Francujon kaj Germanujon fakte! (= Li vizitis Francujon kaj Germanujon fakte.)

- Mi preferas viandon kaj fiŝon. - Mi, legomojn! (= Mi preferas legomojn. )

- Ĉu tio estis vi, kiu tusis, Janjo? - Mi, panjo! M193 (= Tio estis mi, kiu tusis, panjo!)

Singarde! M167 (= Vi agu singarde!)

En proverboj kaj simile oni ofte forlasas la ĉefverbon:

Kia drapo, tia vesto. PE 48 (= Kia estas la drapo, tia estas ankaŭ la vesto.)

Aŭ ĉio, aŭ nenio. PE576 (= Aŭ estu ĉio, aŭ estu nenio. )

Vidu ankaŭ la klarigojn pri E-vorto kiel perverba priskribo (§25.1.1).

Tradiciaj esprimoj

Ĝentilecaj kaj aliaj tradiciaj esprimoj ofte konsistas el sola frazparto. La kompleta frazo preskaŭ neniam estas uzata. Tiaj esprimoj malpli dependas de la parola situacio, ĉar ilia signifo estas difinita de la tradicio:

Bonan matenon! FE10 (= Mi deziras al vi bonan matenon!)

Ĝojan feston! FE10 (= Mi deziras al vi ĝojan feston!)

Saluton! (= Mi donas al vi saluton!)

Dankon! (= Mi donas al vi dankon!)

Ĉion bonan al vi kaj via familio! (= Mi deziras ĉion bonan al vi kaj via familio!)

Fajron! (= Atentu la fajron!)

Kia ĝoja festo! FE10 (= Kia ĝoja festo estas hodiaŭ /estis tiam.)

Ĉu ne? (= Ĉu ne estas tiel?)

Multaj tiaj ĉi esprimoj havas N-finaĵon. Uzo de N-finaĵo fariĝis kutima maniero konstrui tiajn ĉi esprimojn, kvankam ofte estas tute eble elpensi kompletan frazon, kiu donus formon sen N-finaĵo.

Alvoko

La frazrolo alvoko (§12.1.2) estas tre ofte uzata sen ĉefverbo aŭ aliaj fraz- partoj. Ofte nenia subkomprenata frazo ekzistas, la alvoko estas kiel kompl- eta frazo en si mem:

Adamo! - eksonis en tiu momento la voĉo de la loĝejmastrino. M 73

Marta! Marta! - ekkriis la dua voĉo, virina. M144

Forlaso de subjekto

Oni normale ne forlasas la subjekton de ĉefverbo, se la ĉefverbo mem ĉeestas en la frazo. Tio estas baza principo en Esperanto.

Oni tamen normale forlasas la subjekton de U-verbo en ĉeffrazo, se ĝi estas la plej kutima en tiaj frazoj, nome vi. Oni povas reteni la subjekton por emfazo, sed en tiaj frazoj ĝi normale forestas:

Venu al mi hodiaŭ vespere. FE18 = Vi venu al mi hodiaŭ vespere.

Prenu mem akvon, se vi volas trinki. FE19 = Viprenu mem akvon...

Helpu! = Vi helpu! Vi = "ĉiu ajn, kiu aŭdas tiun ĉi krion".

Restu ĉiam tia(j). = Vi restu ĉiam tia(j).

Mi jam havas mian ĉapelon; nun serĉu vi vian. FE18 Ĉi tie la subjekto vi restas por emfazo, sed oni povus ĝin forlasi.

En subfrazo oni ne povas forlasi la subjekton eĉ ĉe U-verbo, ĉar en subfrazoj kun U-verbo la subjekto estas tre ofte alia ol vi:

Mi diris, ke vi venu al mi hodiaŭ vespere. Ne: *Mi diris, ke venu al mi...*

Mi volas, ke vi helpu min. Ne: *Mi volas, ke helpu min.*

Jen tasko, kiun vi faru ĝis morgaŭ. Ne: *Jen tasko, kiun faru ĝis morgaŭ.*

Iafoje ankaŭ ĉe U-verbo en ĉeffrazo ne estas eble forlasi la subjekton vi:

Tion faru vi, ne li. Tion faru ne li, sed vi. Ĉi tie oni akcente kontrastigas la intencitan subjekton vi kun alia neintencita subjekto, li. Tial oni ne povas forlasi la pronomon vi.

Kiam mi [...] ekblovos per trumpeto, tiam ankaŭ vi blovu per la trum- petoj ĉirkaŭ la tuta tendaro [...]! Jĝ7 Ĉi tie la vorteto ankaŭ rilatas ĝuste al la subjekto vi, kaj tial vi devas resti. Se oni forlasus la subjekton vi, la senco de ankaŭ ŝanĝiĝus.

En proverboj kaj simila lingvaĵo, kie oni deziras ekstreme densan esprim- adon, forlaso de subjekto okazas ofte: Atendis, meditis, ĝis en tombon engl- itis. PE 525

Alispecaj forlasoj de subjekto okazas nur en rapida ĉiutageca parolo, nur en ĉeffrazoj, kaj nur kiam la kunteksto plene klarigas, kiu estas la subjekto:

- Kion li faris? - Iris al la urbo! = Li iris al la urbo!

- Ĉu ŝi estas hejme? [...] - Eliris, sed baldaŭ revenos, - oni respondis de supre. M 78 = Ŝi eliris, sed baldaŭ revenos...

Legu ankoraŭ ĉi-poste pri aliaj okazoj, en kiuj oni forlasas subjekton. Forlaso de komunaj frazpartoj

Kiam pluraj ĉeffrazoj estas kunligitaj, oni povas mencii nur unu fojon tion, kio aperas en ĉiuj ligitaj frazoj en la sama rolo:

Mi vekiĝis je la sepa horo. Mi preparis matenmanĝon. Mi manĝis ĝin. Mi ekiris al la laborejo je la oka. ^ Mi vekiĝis je la sepa horo, preparis matenmanĝon, manĝis ĝin, kaj ekiris al la laborejo je la oka. Sufiĉas mencii la komunan subjekton mi nur unu fojon.

Li vekis la infanon. Ŝi vestis ĝin. Ili kune manĝigis ĝin. ^ Li vekis, ŝi vestis kaj ili kune manĝigis la infanon. La komuna objekto estas menci- ita nur unu fojon.

Je la tria horo ni rigardis la horloĝon. Je la tria horo mia kolego diris, ke estas tempo por kafopaŭzo. ^ Je la tria horo ni rigardis la horloĝon, kaj mia kolego konstatis, ke estas tempo por kafopaŭzo. La komuna je- komplemento povas esti menciita nur unu fojon.

Li faris al li solidan moralinstruon. Li klarigis al li, kian teruran mal- noblaĵon li faris. Li klarigis al li, kia malbona homo li estas. Li klarigis al li, kiel forte li meritas punon. ^ Li faris al li solidan moralinstruon, klarigis al li, kian teruran malnoblaĵon li faris, kia malbona homo li estas kaj kiel forte li meritas punon. FA122 La komuna subjekto li estas menciita nur unu fojon. La ĉefverbo klarigis estas komuna al ĉiuj frazoj krom la unua.

Ĉu vi akceptas sinjorinon Swicka en vian laborejon ne? M109 Ĉi tie ne estas la sola restaĵo de la kompleta frazo: Ĉu vi ne akceptas ŝin en vian laborejon? Kombinante la du frazojn al unu, oni forstrekis el la dua ĉion, kio estis komuna kun la unua.

Se oni forlasas la ĉefverbon en ĉi tia frazo, tiam oni forlasas ankaŭ la sub- jekton, se ĝi estas la sama kiel antaŭe:

Petro manĝis la rizon, kaj poste li manĝis la viandon. ^ *Petro manĝis la rizon, kajposte li la viandon. * Petro kaj li estas la sama persono. Oni devas diri ...kaj poste la viandon. Aŭ ...kaj poste manĝis la viandon. Aŭ oni forlasas kaj la ĉefverbon kaj la subjekton, aŭ nur la subjekton.

Sed se la subjekto estas alia ol antaŭe, oni devas ĝin konservi: Petro iris per buso, kaj Karlo per vagonaro. = ...kaj Karlo irisper vagonaro.

Ne estas eble forlasi la subjekton el subfrazo, kiu estas enkondukita per sub- fraza enkondukilo (§33.1) kiel ke, ĉar, se, ĉu, Kl-vorto k.t.p.:

Ŝi rakontis al mi, ke ŝi estis en Eŭropo. ^ *Ŝi rakontis al mi, ke estis en Eŭropo. * Oni devas konservi la subjekton de la subfrazo.

Ŝi rakontis, ke ŝi estis en Eŭropo, kaj ke ŝi poste iris al Afriko. ^ *Ŝi rakontis, ke ŝi estis en Eŭropo, kaj ke poste iris al Afriko.* Se oni for- lasas la duan ke, oni povas forlasi ankaŭ la komunan subjekton: Ŝi rak- ontis al mi, ke ŝi estis en Eŭropo, kaj poste iris al Afriko.

Hodiaŭ mi vidis denove tiun knabinon, kiun mi renkontis hieraŭ. ^ *Hodiaŭ mi vidis denove tiun knabinon, kiun renkontis hieraŭ.* Oni devas konservi mi en la kiu-frazo.

Ankaŭ ne estas eble forlasi la subjekton el demanda ĉeffrazo kun ĉu aŭ de- manda Kl-vorto:

Ĉu vi estis en la urbo, kaj ĉu vi aĉetis ĉion, kion mi petis? ^ *Ĉu vi estis en la urbo, kaj ĉu aĉetis ĉion, kion mi petis?* Forlaso de la komuna sub- jekto estas ebla nur se oni forlasas la duan ĉu: Ĉu vi estis en la urbo kaj aĉetis ĉion, kion mi petis?

Ĉu vi vojaĝis bone, kaj kiam vi alvenis? ^ *Ĉu vi vojaĝis bone, kaj kiam alvenis?* Oni devas konservi la subjekton vi.

Mallongigo de O-vorta frazparto

Rektajn priskribojn de O-vorto oni povas ĉiam libere forlasi, kiam ili ne estas bezonataj.

Iafoje oni povas forlasi la ĉefvorton, la O-vorton mem, se ĝi estas kompren- ebla el la kunteksto. Ordinare devas resti almenaŭ unu antaŭmetita priskribo:

Amaso da fianĉoj, sed la ĝusta ne venas. PE899 = ...la ĝusta fianĉo...

Ĝi havis sufiĉe da floroj kaj kreskaĵoj por konsiderado. Tie staris riĉaj kaj malriĉaj, kelkaj tro malriĉaj. FA319 = ...riĉaj floroj kaj kreskaĵoj

kaj malriĉaj floroj kaj kreskaĵoj, eĉ kelkaj tro malriĉaj floroj kaj kresk- aĵoj.

En lapalaco ŝi estis la plej bela el ĉiuj. FA198 = ...la plej bela knabino el ĉiuj. Ĉi tie restas kaj antaŭpriskribo (la plej bela), kaj postpriskribo (el ĉiuj).

La filo de la najbaro alportis al li ankaŭ kampajn florojn, inter kiuj hazarde troviĝis ankaŭ unu kun sia radiko. FA223 = ...ankaŭ unu floro kun sia radiko. Restas la antaŭpriskribo unu, kaj la postpriskribo kun sia radiko.

Legu ankaŭ pri O-vorteca uzo de A-vortoj en §5.2.

Sola antaŭmetita la ne sufiĉas por forlasi O-vorton. Ne estas ĝuste diri:

*Estas du domoj. Li loĝas en la el ŝtono.[8] Oni diru: Li loĝas en la domo el ŝtono. Aŭ: Li loĝas en tiu el ŝtono / Li loĝas en la ŝtona.

Se post forlaso de O-vorto restas nur postmetita priskribo, kiu konsistas el rolvorteto kaj O-vorto, la rezulto ofte estas tro malklara: *Li ŝatas filmojn el Britujo, dum mi preferas el Barato.* Estas rekomendinde konservi la O- vorton: ...dum mi preferas filmojn el Barato. (Se oni anstataŭe uzas A- vortan priskribon, ne estas problemo: ...dum mi preferas Baratajn.) Se oni povas ellasi ne nur la O-vorton, sed ankaŭ la ĉefverbon de la frazo, tia mal- longigo tamen estas pli akceptebla. Do, se ambaŭ ĉefverboj estas ŝatas, tia mallongigo povas funkcii: Li ŝatas filmojn el Britujo, dum mi el Barato.

Se la O-vorto estas difinita (per la aŭ alia difinilo), oni povas anstataŭigi ĝin per tiu(j): La reĝo malfermis malgrandan ĉambron tute apude de tiu, en kiu ŝi estis dormonta. FA1172 = ...tute apude de la ĉambro, en kiu... Legu pli pri tiu anstataŭ O-vorto en §15.1.

33. Subfrazoj

33.1. Kio estas subfrazo?

Ofte subfrazo enhavas alian subfrazon, kiu rolas kiel frazparto en la unua subfrazo:

Mi sciis, ke li ne faros, kion li promesis. La frazo kion li promesis estas subfrazo de la ke-frazo.

Oni ofte faras frazojn kun pluraj niveloj de subfrazoj. La strukturo povas esti surprize komplikita, ankaŭ en kutimaj frazoj.

Li diris, ke li jam faris tion, kion mipetis, ke li faru, kiam li revenos. Tiu sufiĉe ordinara frazo havas la jenan surprize malsimplan strukturon:

La unua subfrazo estas: ...ke li jam faris tion... Ĝi estas subfrazo de la ĉeffrazo.

La dua subfrazo estas: ...mi petis... Ĝi estas subfrazo de la unua sub- frazo. La duan subfrazon enkondukas la la vorto kion, kiu vere apartenas al la tria subfrazo.

La tria subfrazo estas disigita: ...kion ...ke li faru... (~ ...ke li faru tion...). Ĝi estas subfrazo de la dua subfrazo.

La kvara subfrazo estas: ...kiam li revenos. Ĝi estas subfrazo de la tria subfrazo.

Enkondukiloj de subfrazoj

Subfrazo normale komenciĝas per ia enkonduka vorteto (frazenkondukilo):

Ke (§33.2) estas la plej grava frazenkondukilo.

Ĉu (§33.3) enkondukas demandajn subfrazojn.

KI-vortoj enkondukas demandajn subfrazojn (§33.3) kaj rilatajn sub- frazojn (§33.4).

Se (§33.5) enkondukas kondiĉajn subfrazojn.

Ĉar (§33.6) enkondukas subfrazojn de kaŭzo kaj motivo.

Aliaj frazenkondukiloj estas apenaŭ (§33.7), dum (§33.7), ĝis (§33.7), kvankam (§33.7), kvazaŭ (§33.7) kaj ol (§33.7).

33.2. Ke-frazoj

La vorteto ke ne vere montras ian signifon. Ĝi nur montras la komencon de subfrazo, kiu ne havas alian frazenkondukilon. Ke-frazo povas roli en multaj diversaj frazroloj.

33.2.1. Ke-frazoj kiel subjekto

Subfrazo, kiu komenciĝas per ke, povas roli kiel subjekto. Tia ke-frazo kutime staras en fina pozicio:

Okazis, ke la reĝino mortis. ^ Tio okazis.

Ŝajnas, ke pluvos. ^ Tio ŝajnas.

Estas vero, ke ŝi havis sur sipantoflojn. FA2112 ^ Tio estas vero.

Ŝajnas al mi, ke el ŝia buŝo elsaltas perloj kaj diamantoj. FE17 ^ Tio

ŝajnas al mi.

Al li eĉ ne venos en la kapon, ke la vorto estas kunmetita. LR33 ^ Tio eĉ ne venos al li en la kapon.

Kompreneble, ke mi lin amas. FE41 La ĉefverbo estas subkomprenata: Estas kompreneble, ke mi lin amas. ^ Tio estas komprenebla.

Helpa tio

Kelkfoje oni uzas la vorteton tio kaj ke-frazon kunlabore:

Ĉu tio estas vera, ke li mortigis sin?

Okazis tio, ke la ŝtelinto for fuĝis.

En ĉi tiaj frazoj tio kaj la ke-frazo reprezentas la saman aferon. Oni povas nomi tion helpa tio, ĉar la vorto tio gramatike estas senbezona. Gi nur helpas al la klareco. Se oni uzas helpan tio kune kun subjekta ke-frazo, la ke- frazo iom emfaziĝas. El gramatika vidpunkto la ke-frazo rolas kiel klariga priskribo de tio (§33.2.4). Helpa tio estas uzata ankaŭ ĉe aliaj specoj de sub- frazoj, ekzemple demandaj subfrazoj (§33.3).

Zamenhof iafoje uzis ĝi anstataŭ tio (§11.5), ankaŭ en ĉi tia helpa rolo. Nun oni uzas nur tio.

33.2.2. Ke-frazoj kiel objekto

Ke-frazo ofte rolas kiel objekto, sed ke-frazo ne povas akcepti la finaĵon N. Se oni anstataŭigas la subfrazon per O-vorto aŭ tabelvorto je O, tiu devas havi N:

Diru al la patro, ke mi estas diligenta. FE 8 ^ Diru tion al la patro.

Oni diras, ke la vero ĉiam venkas. FE16 ^ Oni diras tion.

"Pardonu al mi, patrino," [...] "ke mi restis tiel longe". FE17 ^ Pardonu mian malfruiĝon al mi, patrino.

"Mi volas ke vi tien iru [...]!" FE19 ^ Mi volas tion.

Se li scius, ke mi estas tie ĉi, li tuj venus al mi. FE20 ^ Se li scius tion...

Subite li aŭdis, ke iu alrajdas de la vojo al la domo. FA115 ^ Subite li aŭdis tion.

Pri talento mi neniam aŭdis, ke vi ian havas. M156 ^ Pri talento mi neniam aŭdis tion.

Vi efektive pensas, ke ne? BV 45 ^ Vi efektive pensas tion? La subfrazo estas draste mallongigita, = ...ke tiel ne estas, aŭ simile.

Klare li sentis en sia animo, ke li kore amas Anjon kaj ke ŝi devas fariĝi lia kara edzineto. FA3 58 = Klare li sentis en sia animo tion kaj tion.

Ĉe objekta ke-frazo oni malofte uzas helpan tio. Sed tio ja estas ebla:

Vi kaŭzis tion, ke mi devas vin malestimi! FA219

Ĉu povas esti, ke mi bedaŭris tion, ke mi ne faris malhonestaĵon? M 62

Ŝajne du rektaj objektoj

En frazoj, kiuj havas ke-frazon kiel objekton, aperas ofte alia frazparto kun N-finaĵo. Tiam povas ofte ŝajni, ke estas du rektaj objektoj kun malsama ri- lato al la ĉefverbo. Tio normale estus eraro.

Se la alia objekto aperas ene de la ke-frazo, ĝi estas objekto de la ke-fraza ĉefverbo, ekz.: Mi vidis, ke ili manĝas fiŝon. La tuta ke-frazo estas objekto de vidis. Fiŝon estas objekto de manĝas.

Se la alia objekto ne troviĝas en la ke-frazo, la klarigo povas esti, ke la ke- frazo ne vere estas objekto, sed ekz. komplemento (§33.2.3). Alternative povas esti, ke la alia objekto fakte ne estas objekto, sed N-komplemento (§12.2.1).

33.2.3. Ke-frazoj kiel komplemento

Ke-frazo povas roli kiel komplemento kun rolvorteto. Normale oni metas la rolvorteton antaŭ helpa tio:

Li vekiĝisper tio, ke iu lin skuis. FA1217

La esperantismo celas nur al tio, ke ia taŭga kaj vivipova komprenilo inter la popoloj ekzistu. OV 382

La esenco de mia malfeliĉo konsistas en tio, ke mi povis malmulte, ke mi nenion sufiĉe kapablis. M126

Via patro neniam povis ekrigardi vin sen tio, ke li batus sin en la bruston kaj ĝemus. Rt40

Anstataŭ tio, ke vi estis forlasita kaj malamata [...], Mi faros vin fierind- aĵo de la mondo. Jes 6°

Li ŝprucigas al la infanoj en la okulojn dolĉan lakton, [...] kiu tamen tute sufiĉas por tio, ke ili plu ne povas teni la okulojn nefermitaj. FA2 2

Ne por tio mi estas ĉi tie, ke mi alportadu manĝon al la loĝantoj. M10

Tiam ŝi ekploris pro tio, ke ŝi estas tiel malbela. FA144

Se la rolvorteto estaspri, oni normale forlasas ĝin (kaj la helpan tio):

La kontraŭuloj de tiuj ĉi ennovaĵoj denove nin kulpigus, ke ni agas arbitre. OV165 = ...kulpigus nin pri tio, ke...

Petu ŝin, ke ŝi sendu al mi kandelon. FE20 = Petu ŝinpri tio, ke... Okaze oni forlasas ankaŭ por tio antaŭ ke-frazo:

Ŝi bone lin kovris, ke li ne malvarmumu denove. FA283 = ...kovris por ke li ne malvarmumu denove.

Tie estis unu riĉa virino, kiu retenis lin, ke li manĝu ĉe ŝi. Rĝ24 = ...por ke li manĝu ĉe ŝi.

Rimarku, ke la ĉefverbo ĉiam havas U-finaĵon en tiaj subfrazoj (§33.2.7).

Rolvorteto rekte antaŭ kc-frazo

La rolvorteton por oni normale metas rekte antaŭ ke-frazo sen helpa tio. La plenan esprimon por tio ke oni tre malofte uzas. Oni uzas ankaŭ anstataŭ rekte antaŭ ke, kaj kelkfoje malgraŭ, krom kaj sen:

Jen prenu ankoraŭ du panojn kaj unu ŝinkon, por ke vi ne bezonu mal-

sati! FA2-7°

Por ke la malfeliĉo nin ne postkuru, mi ĵetis al ĝi por repaciĝo la last- aĵon el mia havo, la arĝentan pelvon. ^15

Ŝi tuj lavis sian kruĉon kaj ĉerpis akvon en la plej pura loko de la fonto kaj alportis al la virino, ĉiam subtenante la kruĉon, por ke la virino povu trinki pli oportune. FE15

Anstataŭ ke ĉiu lernas diversajn lingvojn, ĉiuj ellernadu unu saman lingvon. FK 263

Li klopodis daŭrigi, malgraŭ ke li estis tre laca. Malgraŭ (tio) ke = kvankam (§33.7).

Mi, mi konfesas, nenion pli postulus, krom ke oni montru al mi sindon- econ kaj estimon. ^34

Vi ne povas ĝin tuŝi, sen ke ĝi rompiĝus.

Nur por ke, malgraŭ ke, anstataŭ ke, krom ke kaj sen ke estas ĝenerale akceptitaj. Sed nur malkutimeco estas argumento kontraŭ frazoj kiel: Ni parolis, pri ke la prezoj ĉiam altiĝas. Oni argumentis, kontraŭ ke ili ekloĝu en la urbo. Li sukcesis eskapi, pro ke vi dormis. Tio okazis, antaŭ ke mi naskiĝis. Malkutimeco estas tamen forta argumento. Oni ne senbezone esprimu sin en maniero tiel nekutima, ke oni eble ne estas komprenata. Pre- fere oni do uzu helpan tio: pri tio ke, kontraŭ tio ke k.t.p. Anstataŭ antaŭ (tio) ke kaj post (tio) ke oni uzas antaŭ ol kaj post kiam (§33.7). Anstataŭ pro ke oni uzupro tio ke, tial ke ĉar (§33.6).

Komparu kun la uzo kaj neuzo de rolvortetoj antaŭ I-verboj: §27.5. 33.2.4. Kc-frazoj kiel priskribo

Ofte ke-frazo rolas kiel rekta priskribo. La priskribanta ke-frazo staras ĉiam post la priskribata vorto, kaj iel pliklarigas ties enhavon.

Priskribo de O-vorto

De s-ro Bourlet mi ricevis la sciigon, ke li ne volas publikigi la pro- jekton en la "Revuo". L132°

Ŝi estis plena de timo, ke la infano mortos. FA31

Li metis la kondiĉon, ke oni ne instruu al ŝi la Kristanan religion. FA31°2

Kie mi havas la garantion, ke mia granda laboro ne estosperdita? OV 272

"Mi faras al vi donacon," [...] "ke ĉe ĉiu vorto, kiun vi diros, el via buŝo eliros aŭ floro aŭ multekosta ŝtono." FE15

Tio ĉi estis la unua fojo, ke ŝi nomis ŝin sia filino. FE17 Multaj uzas kiam anstataŭ ke en ĉi tiaj frazoj. Plej ofte ke estas pli taŭga, ĉar tia ĉi ke-frazo ordinare ne montras, kiam okazis la fojo, sed klarigas la enhavon de la fojo.

Priskribo de tio, tia, tiel kaj tiom

La tuta respondo de la virino konsistis nur en tio, ke ŝi pli forte alpremis al la genuoj la kapon de la ploranta infano. M 5

Interne de ĝi [= la kaverno] flamis fajro tia, ke oni povus rosti sur ĝi tutan bovon. FA1180

Estis tia ventego, ke la tegoloj deflugis de la tegmentoj. FA177

Ili ambaŭ estis tiel malagrablaj kaj tiel fieraj, ke oni ne povis vivi kun ili. FE11

Vi estas tiel bela, tiel bona kaj tiel honesta, ke mi devas fari al vi

donacon~15 — J — J

Ŝi fariĝis tiel malaminda, ke ŝia propra patrino ŝin forpelis de si. FE 23

Li estas tiel dika, ke li nepovas trairi tra nia mallarĝa pordo. FE 33

Oni tiel malhelpis al mi, ke mi malbonigis mian tutan laboron. FE 33

Ili trovis ĉe ili multe da havaĵo, vestoj, kaj multekostaj objektoj, kaj prenis al si tiom, ke ili ne povis porti. &2-20

Li rakontis al ni tiom multe, ke dum la tuta nokto mi sonĝis pri tio. FA1227

Priskribo de A-vorto aŭ E-vorto

Vi ne estas kulpa, ke vi fariĝis tio, kio vi estas. FA319 = ...kulpa pri tio, ke...

Mi estas feliĉa, ke mi vin akceptos. LR98 = ...feliĉapri tio, ke...

Ŝi estis tute certa, ke tio estosplenumita. FA3125 = ...certapri tio ke...

Ili estis aŭdintaj, ke la reĝo venos viziti. Principe la ke-frazo priskribas aŭdintaj, sed estas pli nature rigardi estis aŭdintaj kiel unu kunmetitan verbon. La ke-frazo estas objekto de tiu kunmetita verbo.

Kiel feliĉa mi estas, ke mi ĝin scias! BV 52 Ĉi tie la ke-frazo montras kaŭzon. Oni povus do anstataŭ ke uzi ĉar (§33.6).

Vidante, ke ŝi estas tiel bela, li demandis ŝin, kion ŝi faras tie ĉi tute sola. FE21 = Vidante tion, ke ŝi estas tiel bela...

Dirante, ke via traduko ne estas sen certaj bonaj flankoj, mi diris la veron. M135 = Dirante tion, ke via traduko...

Ĉion mi permesis al vi escepte, ke vi faru tion ĉi. = ...kun la escepto, ke vi faru tion ĉi.

Li faris tion spite ke oni malpermesis. La esprimo spite ke estas simila al

kvankam kaj malgraŭ (tio) ke (§33.7).

Perverba priskribo

Ke-frazo povas esti perverba priskribo de O-vorto aŭ simile:

La vero estas, ke mi amas vin.

La esenco [de la sciigoj] estis, ke al Kristino estas bone. FA3 91 Kelkfoje oni uzas helpan tio:

La dua kulpigo, kiun ni ofte devas aŭdi, estas tio, ke ni esperantistoj estas malbonaj patriotoj. OV 382

Motivantaj kaj rezultaj fce-frazoj

Speciala Zamenhofa frazturno estas ke-frazo, kiu montras la kaŭzon por diri la ĉeffrazon. La ĉeffrazo estas normale demanda aŭ ekkria frazo:

Kio do estas al vi, ke vi tielploras [...]? FA1227 = Kio do estas al vi? Mi demandas tion, ĉar vi tiel ploras.

Kien vi volas iri, ke vi metis sur vin la festan surtuton ? FA3 96 = Kien vi volas iri? Mi demandas tion, ĉar vi metis sur vin la festan surtuton.

Kia malsaĝulo mi estis, ke mi volis reiri en la kaĝon! Rt3° = Kia mal- saĝulo mi estis! Mi nomas min tiel, ĉar mi volis reiri en la kaĝon.

Alia speciala Zamenhofa frazturno estas ke-frazo, kiu montras sekvon aŭ re- zulton. Ke tiam signifas "tiel ke, kun la rezulto ke, kio kaŭzis ke" aŭ simile:

Clemency Newcome puŝiĝis nun je la tablo, ke ĉiuj teleroj kaj tasoj ek- krakis. BV18

Jen io min alforĝis al la loko, ke mi nepovas forkuri! Rt105

Oni povus enŝovi tiel en la ĉeffrazon, sed la pli simpla Zamenhofa dir- maniero estas tre eleganta, kaj meritas plian uzadon.

Forlaso de ke

Kelkfoje oni forlasas ke antaŭ subfrazo:

Mi diras al vi, ŝi ricevos. H143 = Mi diras al vi, ke ŝi ricevos.

Li volas iri hejmen, li diris. = Li diris, ke li volas iri hejmen.

La vetero baldaŭ malboniĝos, ŝajnas. = Ŝajnas, ke la vetero baldaŭ mal- boniĝos.

Forlaso de ke okazas preskaŭ nur en nerekta parolo (§33.8). Komparu ankaŭ kun komentofrazoj kaj citaĵoj (§32.2).

Verboformoj en ke-frazoj

En subfrazoj kun ke povas esti malfacile elekti verboformon, ĉar ofte la ke- fraza verbo ne memstare esprimas ion. La signifo dependas de la ĉeffrazo. Ne estas eble doni absolutajn regulojn, ĉar la signifovariantoj estas tro multaj. La ĉi-postaj principoj estas do nur ĝeneralaj konsiloj. Oni ĉiam memoru, ke plej grava estas la efektiva ideo, kiun oni volas esprimi.

Memstarigo de frazo

Por vidi, kian verboformon oni uzu en ke-frazo, oni povas provi memstarigi la ke-frazon. Oni disigu ĝin de ĝia ĉeffrazo kreante du memstarajn frazojn. Se tia disigo estas facile farebla, oni simple elektu por la ke-frazo la saman verboformon, kiun ĝi havus, se ĝi aperus memstare.

Ke-frazo povas ekz. esti redonado de ies diro, penso, demando, ordono aŭ simile. Tio nomiĝas nerekta parolo (§33.8). La memstarigita frazo estas tiam la originaj vortoj:

Mi diris, ke li venos. ^ "Li venos." Tion mi diris.

Mi diris, ke li venu. ^ "Li venu!" Tion mi diris.

Baldaŭ ni vidis, ke ni trompiĝis. FE 40 ^ "Ni trompiĝis." Tion ni baldaŭ vidis.

Ankaŭ se ne temas pri nerekta parolo, oni uzu la saman verboformon, kiun havus memstara frazo:

Mi estas feliĉa, ke mi vin akceptos. LR 98 ^ Mi vin akceptos. Mi estas feliĉa pro tio.

Tio ĉi estis la unua fojo, ke ŝi nomis ŝin sia filino. FE17 ^ Ŝi nomis ŝin sia filino. Estis la unua fojo de tio.

Vi estas tiel bela, tiel bona kaj tiel honesta, ke mi devas fari al vi donacon. FE15 ^ Mi devas fari al vi donacon. La kialo estas, ke vi estas tiel bela...

Li metis la kondiĉon, ke oni ne instruu al ŝi la kristanan religion. FA3102 ^ Oni ne instruu al ŝi la kristanan religion. Tiun kondiĉon li metis.

Sed ofte ke-frazo ne povas facile memstariĝi, ĉar la ligo al la ĉeffrazo estas tro forta. Se oni disigas la frazojn, la senco malaperas aŭ aliiĝas. Tiam oni devas sekvi la ĉi-postajn principojn.

Ke-frazoj por celo, opinio aŭ eblo

La signifo de ke-frazo ofte dependas de la rilato al la ĉeffraza verbo. La ke- frazo povas montri ekz. celon, opinion aŭ eblon rilate al la ĉeffrazo. Tiam oni ofte uzu volan modon, U-modon, en la ke-frazo, sed ne ĉiam.

Celo

Ke-frazo povas montri celon de la ĉeffraza ago. Normale temas pri io, kion oni volas atingi, sed povas ankaŭ esti io, kion oni volas eviti. En tiaj ke- frazoj oni uzas preskaŭ ĉiam U-formon de la verbo. Oni ofte ankaŭ povas uzi I-verbon anstataŭ ke-frazo. Ĉe multaj el la sekvontaj verboj tio estas eĉ la pli kutima esprimomaniero.

Ke-frazoj estas normale celaj, kiam la ĉeffrazo enhavas verbon kiel: voli, de- ziri, ordoni, admoni, postuli, peti, proponi kaj konsili. Similan signifon havas frazoj kun bezoni kaj esti necese:

Mi volas ke vi tien iru. FE19

Mi volas, ke tio, kion mi diris, estu vera. FE 24

Nia plejmoŝta kaj plej favorkora imperiestro deziras, ke vi kantu antaŭ

li! FA226

Mi deziris, ke [...] mi neniam estu fariĝinta direktoro. FA42°° La parolanto antaŭe deziris, ke li fariĝu direktoro, kaj tiel ja okazis. Sed nun li pentas, kaj volas, ke tio ne estu okazinta.

Ordonu al li, ke li ne babilu. FE 2°

Oni admonas min, ke mi ne miksu min en la aferojn. L2 317

Oni postulas, ke mi nepre ĉesu fumi. L2 297

Petu ŝin, ke ŝi sendu al mi kandelon. FE 2°

Oni afable proponis al ŝi, ke ŝi restu en la palaco kaj vivu en lukso kaj ĝojoj. FA2 66

Mi konsilus al tiuj sinjoroj, ke anstataŭ silko kaj puntoj ili prenu en siajn manojn plugilon, hakilon, martelon, trulon aŭ ion similan. M 87

Estas necese, ke la esperantistoj antaŭe unuiĝu kaj organiziĝu. L1129

Ĉu Vi bezonas, ke mi resendu al Vi la protokolaron de s-ro Schneeberger? L1213

Multaj el tiuj ĉi subfrazoj estas ankaŭ klarigeblaj kiel nerekta parolo (§33.8).

Ke-frazoj estas ofte celaj ankaŭ post devigi, trudi, lasi, (mal)permesi, (mal) ebligi, (mal)helpi, zorgi, eviti, atenti, gardi (sin) k.s. Tiel estas ankaŭ ĉe por ke, kaj ofte ĉe tiel ke. En tiaj okazoj la ke-frazo montras rezulton, kiun la ĉefverba ago celas kaŭzi:

Vi devigis ilin, ke ili estu por vi sklavoj kaj sklavinoj. Jr 34

Li trudis al mi, ke mi faru tion.

Ĉu vi pensas, ke ŝi volus naĝi aŭ lasi, ke la akvo fermiĝu super ŝi? FA2 39 Post lasi oni uzas preskaŭ ĉiam I-verbon anstataŭ subfrazo: ...lasi la akvon fermiĝi...

Lia helpo ebligos, ke ni partoprenu en la kongreso.

La soldatoj malebligis, ke li flegu sian fraton. Li do ne povis flegi la fraton. Rimarku, ke oni ne uzas ne en la subfrazo. Se oni dirus ...mal- ebligis, ke li ne flegu sian fraton, tio signifus, ke li ja flegis la fraton, ĉar la soldatoj devigis lin fari tion.

Helpu al mi, ke oni min ne pendigu! FA112

Nenio malhelpas, ke mi povu plenumi la deziron de persono, kiu en alia tempo estis afabla por ni. M 96 Mi do ja povas tion plenumi. Rimarku, ke oni ne uzas ne en la subfrazo. Vidu la ĉi-antaŭan ekzemplon kun mal- ebligi.

Ĉu vipermesas, sinjorino, ke mi vin akompanu?M167

Se ĝi estas malbona, kiu do malpermesas, ke la esperantistoj mem ĝin re- organizu? L2147 Efektive neniu tion malpermesas. Ili do ja rajtas ĝin re- organizi. Rimarku, ke oni ne uzas ne en la subfrazo. Vidu la ĉi-antaŭan ekzemplon kun malebligi.

Tien ĉi alnaĝis la virineto de maro kun la bela princo, kuŝigis lin sur la sablo kaj zorgis, ke lia kapo kuŝu alte en la varma lumo de la suno. FA190

Li sukcesis eviti, ke ni estu kaptitaj.

Atentu, ke vi ne falu!

Gardu vin, ke vi ne ekdormu!

Por ke la malfeliĉo nin ne postkuru, mi ĵetis al ĝi por repaciĝo la last- aĵon el mia havo, la arĝentan pelvon. ^15

Fariĝis vespero, kaj estis tro malproksime, por ke oni povu antaŭ plena noktiĝo atingi la urbon aŭ veni returne hejmen. FA114

Ĝi [= la domo] estis tro kaduka, por ke oni povu lasi ĝin stari. FA3 23 Sed se ke-frazo montras efektivan faktan rezulton, oni uzu la realan modon:

Oni tiel malhelpis al mi, ke mi malbonigis mian tutan laboron. FE33 La malbonigado estis efektiva rezulto de la malhelpado. Ĉu tio estis ankaŭ celo aŭ volo de la malhelpantoj, tion la frazo ne montras.

Li atentis tiel zorge, ke li povis kapti ĉiujn el ili.

Li ŝprucigas al la infanoj en la okulojn dolĉan lakton, [...] kiu tamen tute sufiĉas por tio, ke ili plu ne povas teni la okulojn nefermitaj. FA2 2 Estas jam reala fakto, ke ili ne povas teni la okulojn nefermitaj.

Se temas samtempe pri celo aŭ volo, kaj pri la fakto ke la rezulto realiĝis, oni uzu aŭ volan modon, aŭ realan modon, depende de tio, kiu nuanco ŝajnas pli grava:

Tio ebligis, ke mi ĉeestas/ĉeestu. Mi efektive ĉeestas pro tio. Ĉe kaŭzi kaj fari neniam temas pri celo, sed ĉiam pri fakta rezulto:

Vi kaŭzis tion, ke mi devas vin malestimi! FA219

La sorto faris, ke ni ambaŭ kuŝis sub unu tendo. Rt 46

Opinio

Iafoje la ĉeffrazo montras ies opinion aŭ sintenon rilate al la ke-frazo. En tiaj frazoj oni uzu realan modon, se estas opinio nur pri reala afero. Oni uzu volan modon, se temas pri nerealaĵo, kiun oni deziras aŭ ne deziras, aŭ se temas pri ĝenerala principo:

Ĉu vi, kara Mario, trovas ĝin konvena, ke juna virino [...] restu la tutan tagon ĉe la sama tablo kun kelke da junaj viroj? M 88 ~ Ĉu vi volas, ke tiel estu?

Estis ne dece, ke mi ridis. FA2147 La ridado fakte okazis, kaj tio estis ned- eca.

Estas pli bone, ke ni tie ĉi manĝu kaj iru en la urbon vespere. BV 75

Ĝi [= la letero] certe meritis, ke oni ĝin rigardu. FA4130

Mi konsentas, ke vi estas prava. = Mi konsentas pri la fakto, ke vi estas prava.

Ĉu vi konsentas, ke ni vojaĝu kune? FA164 ~ Ĉu vi volas, ke ni vojaĝu kune.

Ĉu Vi preferus, ke mi kaŝu antaŭ Vi mian opinion? L2 222

Mi esperas ke vi plenumos mian peton kiel eble plej baldaŭ. OV 487 ~ Mi atendas kun fido, ke vi efektive plenumos mian peton... Normale oni uzu la realan modon post esperi, sed oni povus eble uzi U-modon, se oni volas aldoni nuancon de volo: Mi esperas, ke vi venu. = Mi esperas kaj volas, ke vi venu.

Mi timas, ke mi ĝin jam ne trovos. FE 20 = Mi timas, ke estas fakto, ke mi ĝin jam ne trovos.

Zamenhof iafoje uzis nean U-verbon post timi en stranga maniero: Ŝi tamen ne ellasis la manon de Marta el siaj manoj, kvazaŭ ŝi timus, ke tiu virino ne foriru de ŝi sen ricevo de konsilo kaj helpo. M59 = ...kvazaŭ ŝi timus pens- ante, ke tiu virino ne foriru... Tia dirmaniero estas evitinda, ĉar mis- komprenebla. Diru ekz.: ...kvazaŭ ŝi timus, ke tiu virino forirus...

Eblo

Iafoje la ĉeffrazo montras, ke la ke-frazo estas ebla aŭ neebla. Se temas pri simpla konstato de fakta eblo, oni uzu la realan modon:

Estas eble, ke li alvenos morgaŭ.

Neeble estas, ke ni denove amos tiun, kiun ni vere ĉesis ami.

Se temas pri subkomprenata ago, kiu iel kreis la eblon, oni uzu volan modon. Tiam estas eble signifas "estas ebligite": Fine estas eble, ke mi iom ripozu.

Imagaj ke-frazoj

Iafoje ke-frazo dependas de ia kondiĉo. Se tia ke-frazo montras ion fantazian, la verbo estu en imaga modo, US-modo. Se la afero eble estas reala, oni uzu la realan modon. La kondiĉo povas iafoje esti subkomprenata:

Mi estas certa, ke li venus, se li povus. Li ne povas.

Mi estas certa, ke li venos, se li povos. Eble li povos.

Flamis fajro tia, ke oni povus rosti sur ĝi tutan bovon [se oni havus tutan bovon por rosti]. FA1180

Ankaŭ senkondiĉaj ke-frazoj povas montri ion pure imagan:

Ne ekzistas eĉ la plej malgranda kaŭzo por timi, ke aperus ia nova lingvo, kiu elpuŝus Esperanton. FK 290

33.3. Demandaj subfrazoj

Se subfrazo estas demando, ĝi ne komenciĝas per ke, sed per ĉu (§22.2) aŭ per KI-vorto (§13.1). Demandaj subfrazoj povas roli en la samaj frazroloj kiel ke-frazoj (§33.2) (subjekto, objekto, priskribo kaj komplemento), kaj ĝenerale validas la samaj reguloj. Oni povas ofte uzi helpan tio (§33.2.1), sed ordinare tio ne estas necesa.

Al li fariĝis dube, ĉu la fera stango estas ŝovita antaŭ la pordon. FA3140 La ĉu-demando estas subjekto de fariĝis. (Al li tio fariĝis duba.) Oni uzas E-finaĵon en dube, ĉar la subjekto estas subfrazo. Oni povus uzi helpan tio: Al li tio, ĉu la fera stango estas ŝovita antaŭ la pordon, far- iĝis duba.

Kion ni nun faru, estas demando tre malfacila. La Kl-demando rolas kiel subjekto de estas.

Li [...] provis, ĉu la pordo estas nefermita. BV60 La ĉu-demando estas objekto de provis. Oni povus uzi helpan tio: Li provis tion, ĉu la pordo estas nefermita.

Diri jam nun kun plena certeco, ĉu mi povos veni, nun estas ankoraŭ ne eble. L2 236 La ĉu-demando estas objekto de diri.

Ŝi ne sciis, ĉu ŝi nur sonĝis ĉu tio estis efektivaĵo. FA1163 Estas du objektaj ĉu-demandoj ligitaj per aŭ.

Ĉu tio estas roso aŭ larmoj, tion neniu povis vidi. FA1164 La ĉu-demando estas objekto kun helpa tio.

Mi montris al la infano, kie kuŝas ĝia pupo. FE18 La demando estas objekto de montris. Oni povus aldoni helpan tio: Mi montris al la la inf- ano tion, kie kuŝas ĝia pupo.

Ŝi pripensis, kiom kostos al ŝi la nokta restado. FA4115 La demando estas objekto de pripensis.

Ĉu vi ne scias, [...] kiom estis da mortigitoj?Rt64 La subfraza demando estas objekto de scias.

Mi ne scias, ĝis kiam ili restos ĉi tie. La demando estas objekto de scias.

Li preferis antaŭe sendi alian personon, por vidi, kiel la afero staras. FA1108 La demando estas objekto de vidi.

Kiel longe ni estis en la malliberejo, tion mi ne scias. FA1229 La demando estas objekto kun helpa tio.

El tio povas elveni, la diablo scias, kio. ^9 La subfrazo estas disigita, sed rolas kiel objekto. = La diablo scias, kio el tiopovas elveni.

Mia sola demando al vi estas, ĉu vi amas min. La demando estas per- verba priskribo de la subjekto.

La demando estas, kiel longe ni restu ĉi tie? La demando estas perverba priskribo de la subjekto.

Oni proponis al ŝi la elekton, ĉu ŝi preferas vidi min morti aŭ fariĝi amaĵistino de la princo. Rt 88 La demando estas rekta priskribo de la vorto elekton.

Li faris al mi la demandon, ĉu mi bone fartas. La demando estas rekta priskribo de la vorto demandon.

Demandaj subfrazoj en rolo, kiu bezonas rolvorteton

Demanda subfrazo ankaŭ povas havi tian frazrolon, kiu principe bezonas rolvorteton, ekz. pri. Tradicie oni en tiaj okazoj uzas helpan tio post la rol- vorteto. Sed se la bezonata rolvorteto estas pri, oni ofte anstataŭe simple for- lasas (subkomprenas) la vorteton pri, se la frazo ne fariĝas tro malklara:

Mi transiros al la klarigo de tio, kiel mi solvis la supre diritajn pro- blemojn. FK 232 La demando estas rekta priskribo de la klarigo pere de helpa tio.

La akrido [...] meditis pri tio, kiel strange iras la aferoj en la mondo. FA21°4 La demando rolas kiel pri-komplemento kun helpa tio.

La demando pri tio, kia estos la formo de tiu lingvo, estas por mi afero negrava. L1321 La demando estas rekta priskribo de la demando pere de helpa tio.

Mi dubas, ĉu vi estas feliĉa. FE 26 La demando rolas kiel pri-komple- mento. = Mi dubaspri tio, ĉu... Sed pri tio estas forlasita.

Nun mi venis, por informi vin, kio estos kun via popolo en la estonta tempo. Dn1° La demando estas pri-komplemento, sed pri tio estas for- lasita: ...por informi vinpri tio, kio estos...

Tradicie krom kaj anstataŭ eĉ povas aperi rekte antaŭ demanda subfrazo sen helpa tio, kvankam praktike tiaj frazoj praktike estas maloftaj:

Li demandis al mi ĉion imageblan krom (tio), ĉu mi amas lin.

Ŝi demandis pri mia nomo anstataŭ (tio), kial mi estas tie.

Uzo de sola pri sen helpa tio antaŭ demanda subfrazo, kiu komenciĝas per kiel, estas netradicia, sed nuntempe tamen relative ofta. Tia uzo ne kaŭzas problemojn. Simile akceptebla estas tia uzo antaŭ aliaj E-vortecaj KI-vortoj: pri kiam..., pri kiom...,pri kial..., pri kie(n)...:

Jen klarigoj pri (tio), kiel oni povas aliĝi al la kongreso. Tradicie oni ĉiam uzis helpan tio en tiaj ĉi frazoj.

Temas nun pri (tio), kiel ni solvu la problemon plej bone.

Mi interesiĝas pri (tio), kial vi venis al la kongreso.

Ni ricevis informojn pri (tio), kie estas la akceptejo kaj la ĉefaj salonoj.

Sed tia uzo de pri estas multe malpli ofta ĉe demandaj subfrazoj, kiuj uzas O-vortecan aŭ A-vortecan KI-vorton (kio, kiu, kia kaj kies), kredeble ĉar en tiaj okazoj pri ankaŭ povas rekte rilati al la KI-vorto (ne nur al la tuta de- manda subfrazo), kio povas kaŭzi momentan konfuzon pri la celita senco. Simile malofta estas tia uzo de pri rekte antaŭ ĉu-demanda subfrazo. Ordin- are oni tiam uzas helpan tio: Mi interesiĝas pri tio, ĉu vi jam aliĝis al la kongreso.

La nuntempe pli kaj pli ofta uzo de pri rekte antaŭ (iaj) demandaj subfrazoj estas parto de la lingva evoluo menciita en la sekcio pri I-verboj (§27.5). Vidu ankaŭ la klarigojn pri rolvortetoj antaŭ ke-frazoj (§33.2.3).

Demandaj kaj rilataj Kl-subfrazoj

Subfrazo, kiu komenciĝas per KI-vorto, povas esti demanda aŭ rilata (§33.4). Iafoje la sama formo povas esti dusenca: Ŝi sciigis al li, kion la libro enhavas. Se la subfrazo estas demanda, ŝi diris al li la respondon al la demando: Kion la libro enhavas? Eble ŝi tiam diris responde simple: Ĝi en- havas lecionojn pri matematiko. Se anstataŭe la subfrazo estas rilata (kun

subkomprenata tion, §33.4.3), tiam ŝi instruis al li tiujn regulojn de mate- matiko, kiujn la libro enhavas, sed ŝi eble ne diris, ke tiu libro enhavas tiujn regulojn.

Se la ĉeffrazo enhavas helpan tio, demanda subfrazo povas esti eĉ pli simila al rilata subfrazo, kaj ofte la senca diferenco povas esti malgranda kaj sub- tila: Mi parolas pri tio, kion mi sentas. La subfrazo povas esti rilata. Tiam la tuta frazo signifas pli-malpli: Mi parolas pri tiuj sentoj, kiujn mi havas. En tia okazo tio reprezentas la saman sencon, kiun havas la sekva rilata vorto kion. Sed tiu sama frazo ankaŭ povas signifi: Mi parolas pri la jena de- mando: Kion mi sentas? Tiam la subfrazo estas demanda. La helpa vorto tio reprezentas la tutan postan demandan subfrazon. La vorto kion ne aparte ri- latas al la antaŭa tio. Oni vidas tion plej klare, se oni enmetas alian de- mandon: Mi parolas pri tio, ĉu mi havas sentojn. (= Mi parolas pri la jena demando: Ĉu mi havas sentojn?) Aŭ: Mi parolas pri tio, kial mi havas tiom da sentoj. La demanda subfrazo povas komenciĝi per ĉu aŭ per iu ajn KI- vorto, ne nur per la vorto kio(n).

Ĉu kaj se

En iuj lingvoj oni uzas en subfrazoj la saman vorton por ĉu kaj por se. En Esperanto oni devas distingi. Ĉu montras demandon. Se montras kondiĉon (§33.5). La signifodiferenco estas tre granda:

Morgaŭ li diros, ĉu li venos. ~ Morgaŭ li diros "jes, mi venos" aŭ "ne, mi ne venos". La ĉu-demando estas objekto de diros. = Morgaŭ li diros la respondon al la demando, ĉu li venos.

Morgaŭ li diros, se li venos. = Morgaŭ li diros (ion), sed tio okazos nur se li venos. La se-frazo estas kondiĉa komplemento.

33.4. Rilataj subfrazoj

Tabelvorto je KI povas enkonduki subfrazon sen demanda signifo. Normale tia Kl-vorto reprezentas ion en la ĉeffrazo. Tiajn Kl-vortojn oni nomas ri- lataj, ĉar ili montras rilaton inter la subfrazo kaj la ĉeffrazo, kaj sekve tiajn subfrazojn oni nomas rilataj. Rilata Kl-vorto staras (normale) komence de la rilata subfrazo kiel frazenkondukilo.

La plej grava rilata Kl-vorto estas kiu. Tial multaj detaloj pri rilataj subfrazoj estas klarigataj nur en la klarigoj pri kiu (§33.4.1.1).

Legu ankaŭ pri la diferenco inter demandaj kaj rilataj subfrazoj en §33.3.

33.4.1. Rilataj kiu, kio kaj kies

Subfrazo povas roli kiel rekta priskribo de O-vorto aŭ O-vorteca vorteto. Se la priskribata afero mem rolas ankaŭ en la subfrazo, tiam oni uzas rilatan kiu (§33.4.1.1), kio (§33.4.1.2) aŭ kies (§33.4.1.3) por enkonduki la subfrazon. Kiu, kio kies reprezentas la priskribatan aferon en la subfrazo. La sub- frazo staras plej ofte tuj post tio, kion ĝi priskribas.

33.4.1.1. Rilata kiu

La fera bastono, kiu kuŝis en la forno, estas nun brule varmega. FE 31 La kiu-frazo estas rekta priskribo de la vorto bastono. La tuto estas kunigo de du frazoj: La fera bastono, estas nun brule varmega. + La fera bastono kuŝis en la forno. La sama bastono rolas en ambaŭ frazoj. En la subfrazo oni uzas rilatan kiu por reprezenti la bastonon. Oni povas ansta- taŭe uzi participan priskribon: La fera bastono kuŝinta en la forno estas nun brule varmega.

En unu vilaĝo loĝis du viroj, kiuj ambaŭ havis la saman nomon. FA113En unu vilaĝo loĝis du viroj. + La du viroj havis la saman nomon. Oni uzas kiuj, ĉar ĝi reprezentas multe-nombran vorton.

Ili prenis la monon, kiun Johano donis al ili. FA163 = Ili prenis la monon. + Johano donis al ili la monon. (= Ili prenis la monon donitan al ili de Johano.) Oni uzas kiun kun N-finaĵo, ĉar ĝi rolas kiel objekto en la sub- frazo.

Ŝi estis ja la plej bela knabino, kiun li iam vidis. FA153 La frazparto la plej bela knabino rolas kiel perverba priskribo (sen N-finaĵo) en la ĉeffrazo. En la rilata subfrazo oni tamen uzas kiun kun N-finaĵo, ĉar ĝi tie rolas kiel objekto.

Ekzistas ankoraŭ aliaj, pri kiuj ni ne parolos. FK 278 Ekzistas ankoraŭ aliaj. Pri ili ni ne parolos. Oni uzas pri antaŭ kiuj, ĉar ĝi rolas kiel pri- komplemento en la subfrazo.

Li estis rigardata kiel vigla maljuna sinjoro, ĉe kiu servi estas afero nur honora kajprofita. FA4177 = Li estas rigardata kiel vigla maljuna sinjoro. + Servi ĉe la vigla maljuna sinjoro estas afero nur honora kaj profita. Kiu estas ĉe-komplemento de servi.

De tie oni iris en ĉambron, la muroj de kiu estis kovritajper porka ledo. = De tie oni iris en ĉambron. + La muroj de la ĉambro estis kovritaj per porka ledo.^De kiu estas poseda priskribo de la muroj kaj devas stari post la muroj. Ĉi tiaj subfrazoj estas tre maloportunaj, ĉar de kiu staras tro longe for de la komenco de la subfrazo. La subfrazo do ne havas klaran frazenkondukilon. Por eviti tion oni plej ofte uzas kies (§33.4.1.3) anstataŭ de kiu(j): De tie oni iris en ĉambron, kies muroj estis kovritaj per porka ledo. FA2145

Kiu rilate al alia tabelvorto

Ofte la priskribata vorto en la ĉeffrazo estas tiu aŭ alia tabelvortoj je U:

Riĉa estas tiu, kiu ŝuldas al neniu. PE 734

La de longe pasintaj tempoj ĉiam havas grandan ĉarmon por tiuj, al kiuj la novaj tempoj alportis nenion krom larmoj kaj doloro. M147

Mi nun havas tie ĉi preskaŭ neniun, al kiu mi povus konfidi! BV 48

Ĉiun, kiu eniros en la domon, oni mortigu. Kr2 23

Ofte O-vorto, kiu estas priskribata de rilata kiu-frazo, havas tiu kiel difinilon

antaŭ si. Tiu emfazas la rilaton al la kiu-frazo:

Ŝi kisis tiun manon, kiu ankoraŭ antaŭ nelonge kruele batis ŝian inf- anon. M198 = Ŝi kisis tiun manon. + Tiu mano ankoraŭ antaŭ nelonge kruele batis ŝian infanon.

Ŝi [...] kantadis tiujn kantojn, kiujn ŝi en aliaj cirkonstancoj neniam kantis. FA1226 = Ŝi kantadis tiujn kantojn. + Tiujn kantojn ŝi en aliaj cirkonstancoj neniam kantis.

Post duonhoro [...] ŝi ankaŭ malsuprenirosper tiu ŝtuparo, per kiu nun ŝi supreniras. M19

Kiu-frazo povas ankaŭ priskribi tabelvorton je A, kiu rolas O-vortece:

Unuj servas por ornamo, kaj aliaj por manĝo, ekzistas ankaŭ tiaj, kiuj estas tute superfluaj. FA319 Oni povus diri, ke O-vorto estas subkompren- ata: ...ekzistas ankaŭ tiaj kreskaĵoj, kiuj estas... (en la kunteksto estas evidente, ke temas pri diversaj kreskaĵoj).

Oni povas ankaŭ uzi rilatan kia (§33.4.2) por priskribi tia, se temas klare pri

eco.

Kiu rilate al persona pronomo

Rilataj kiu-frazoj ankaŭ povas priskribi personan pronomon:

Ŝi hontis, ke ŝi kiu estas tiel elegante vestita, havas kiel patrinon tian almozulan virinon, kiu kolektas lignon. FA4 92

Sed vin kiuj forlasis la Eternulon, forgesis Mian sanktan monton, aranĝas tablon por la Feliĉo, kaj faras verŝon por la Destino - vin Mi destinos por la glavo. Jr 21

Al Vi, kiu kreas, al Vi, kiu reĝas, hodiaŭ ni preĝas. OV 589

Malfacile disigeblaj frazoj

Ofte estas malfacile disigi rilatan kiu-frazon de la ĉeffrazo, ĉar la signifo de-

pendas de ambaŭ frazoj kune:

Ŝi prenis la plej belan arĝentan vazon, kiu estis en la loĝejo. FE19 = Ŝi prenis la plej belan arĝentan vazon. + La arĝenta vazo estis en la loĝejo. La du apartigitaj frazoj tre malbone esprimas la celitan sencon. La kiu- frazo estas bezonata por limigi la signifon de la frazparto la plej belan arĝentan vazon.

Ĉiu, kiu ŝin vidis, povis pensi, ke li vidas la patrinon. FE11 Se oni disigas, la senco perdiĝas: Ĉiu povis pensi, ke li vidas la patrinon. + Ĉiu ŝin vidis. Ne ĉiu tiel pensis. Ne ĉiu ŝin vidis.

Iuj ne metas komojn antaŭ (kaj post) kiu-frazo necesa por la signifo de la tuta frazo. Pri tio tamen ne ekzistas reguloj. Oni povas ĉiam meti komojn.

Malproksimaj kiu-frazoj

Rilata kiu-frazo normale staras tuj post la priskribata vorto, sed iafoje en alia pozicio, ekz. en la komenco de la tuta frazo. Tiam la priskribata vorto ordin- are estas tiu aŭ havas tiu antaŭ si:

Kiun malĝojo ne turmentis, tiu ĝojon ne sentas. PE 497 = Tiu, kiun malĝojo ne turmentis, ne sentas ĝojon.

Kiu mem sin laŭdas, tiun neniu aplaŭdas. PE1216 = Neniu aplaŭdas tiun, kiu mem sin laŭdas.

Kiu volas perfektiĝi en Esperanto, al tiu mi rekomendas la diversajn lernolibrojn kaj vortarojn. FAnt46 = Al tiu, kiu volas perfektiĝi en Esper- anto, mi rekomendas...

Nur tiujn vi povas manĝi el ĉiuj moviĝantoj, kiuj havasflugilojn kaj iras kvarpiede. Lv11 = El ĉiuj moviĝantoj vi povas manĝi nur tiujn, kiuj havas flugilojn...

La franca lingvo videble estis tiu [scio] el ŝiaj scioj, de kiu ŝi esperis plej multe. M 24

Sola tiu estas tamen iafoje subkomprenata (§33.4.3) en ĉi tiaj frazoj.

Tiu antaŭ O-vorto povas helpi montri, al kiu vorto la kiu-frazo rilatas, se la kiu-frazo ial ne troviĝas tuj post la priskribata vorto:

Tiu bela domo ĉe la maro, kiun ni vizitis pasintsomere, bedaŭrinde estis bruligita. Tiu helpas montri, ke la kiu-frazo priskribas la vorton domo, ne maro.

Se tiu ial ne konvenas, oni povas anstataŭe ripeti post kiu O-vorton, kiu montras klare pri kio temas. Kiu tiam rolas kiel difinilo de tiu O-vorto:

La sola infano de mia amiko, kiun infanon vi vidis ĉe mi antaŭ nelonge, mortis hieraŭ. Se oni ne aldonus la vorton infanon post kiun, oni pensus, ke vi vidis la amikon, ĉar la kiu-frazo staras tuj post amiko. Oni malemas diri tiu sola infano, ĉar tiam sonus kvazaŭ ekzistus pli ol unu sola infano. Eble pli bona elturniĝo estas ekz.: La sola infano de mia amiko, tiu inf- ano, kiun vi vidis ĉe mi antaŭ nelonge, mortis hieraŭ.

Kiam rilata kiu-frazo troviĝas frazkomence, oni iafoje metas la priskribatan O-vorton post kiu en la subfrazo. En la ĉeffrazo restas nur tiu. Tio estas tre speciala frazturno uzata preskaŭ nur en skriba lingvo, kaj eĉ tie nur tre mal- ofte: Kiu hundo bojas, tiu ne mordas. = Tiu hundo, kiu bojas, ne mordas.

Iafoje frazkomenca kiu-frazo povas rilati al ties en la ĉeffrazo:

Kiu eĉ nur gratetos al li la haŭton aŭ difektos al li eĉ unu haron, ties karnon mi disŝiros je pecoj kaj donos ĝin kiel manĝon al malsataj vulturoj! Rt121

Sed oni ne uzas kiu-frazon post ties. Oni ne diras ekz.: *Ties hejmo, kiu helpis nin, estis detruita de la soldatoj.* Sed: La hejmo de tiu, kiu helpis nin, estis detruita de la soldatoj. Oni ankaŭ ne diras: *Ĉi tiu domo estas ties, kiu helpis nin.* Sed: Ĉi tiu domo apartenas al tiu, kiu helpis nin.

Pli ol unu rilata k/u-frazo

Iafoje unu ĉefvorto estas priskribata de pli ol unu rilata kiu-frazo. Normale oni por klareco almetas kunligan vorteton (§16), ekz. kaj sed:

Hieraŭ mi vidis viron, kiu promenis sur la strato, kaj kiu portis grandan valizon. Ambaŭ kiu -frazoj priskribas la vorton viron.

Dum la trarigardado mi trovis diversajn esprimojn, kiuj siatempe ŝajnis al mi bonaj, sed kiuj nun al mi ne plaĉas kaj kiujn mi volonte ŝanĝus. LR116 Tri kiu-frazoj priskribas la frazparton diversajn esprimojn.

Glaso de vino estas glaso, en kiu antaŭe sin trovis vino, aŭ kiun oni uzas por vino. FE 32

Se estas pli ol du rilataj kiu-frazoj, sufiĉas meti kunligilon antaŭ la lasta kiu- frazo:

Jen estas afero, kiu estas tre utila, kiu helpos vin en multaj okazoj, kaj kiun vi tre zorge gardu. Ĉiuj tri kiu-frazoj priskribas la vorton afero.

Ne forlasu rilatan kiu

Ne forlasu rilatan kiu (§33.4.3). En iuj lingvoj tio estas ebla, sed en Esper- anto ne.

Plurakontaj k/u-frazoj

Rilata kiu-frazo rolas kiel rekta priskribo. Ordinare ĝi iel helpas identigi la priskribatan aferon, aŭ montras ian karakterizon de ĝi. Sed iuj rilataj kiu- frazoj estas pli malforte ligitaj al la priskribata vorto. Tia kiu-frazo simple daŭrigas la rakontadon. Oni same bone povas uzi apartan ĉeffrazon:

Ŝi kun ĝentila rideto transdonis la leteron al la anglino, kiu leviĝis, faris saluton kaj eliris el la ĉambro. M 22 = Ŝi kun ĝentila rideto transdonis la leteron al la anglino, kaj tiu (poste) leviĝis...

La patro ŝovis sin sub la felon, per kiu li sin kovris. FA4 83 = La patro ŝovis sin sub la felon, kaj li kovris sin per ĝi.

Venis al ŝi malriĉa virino, kiu petis ŝin, ke ŝi donu al ŝi trinki. FE15 = Venis al ŝi malriĉa virino. Ŝi petis ŝin, ke...

Kelkaj estimataj scienculoj per sugestio falis en kaptilon, el kiu ili tamen baldaŭ retiriĝis. L2218 = ...falis en kaptilon, sed ili tamen baldaŭ retiriĝis el ĝi.

En plurakontaj kiu-frazoj oni iafoje aldonas O-vorton post kiu, por iel klarigi la priskribatan aferon. Kiu tiam rolas kiel difinilo de la aldonita O-vorto. Tian aldonan O-vorton oni uzas nur malofte, sed se la priskribata vorto estas propra nomo, tio okazas iom malpli malofte. Alternative oni povas meti la klarigan O-vorton kiel apudmeton (§25.3) post la priskribata vorto:

Li ŝuldas al mi mil eŭrojn, kiun sumon li ne repagis malgraŭ plurfoja rememorigo. = Li ŝuldas al mi mil eŭrojn. Tiun sumon li ne repagis... Sen la klariga vorto sumon la frazo fariĝus: ...mil eŭrojn, kiujn li ne re- pagis... (kun J-finaĵo). Alia alternativo estas: ...mil eŭrojn, sumon, kiun li ne... Tiam sumon rolas kiel apudmeto de mil eŭrojn.

Mi iris ankaŭ al Kioto, kiu urbo tre plaĉis al mi. = Mi iris ankaŭ al Kioto. Tiu urbo treplaĉis al mi. Oni povas ankaŭ diri: ...al Kioto, kiu tre plaĉis al mi. Aŭ: ...al Kioto, urbo, kiu tre plaĉis al mi. La aldono de urbo povas esti utila, se la aŭskultanto eble ne scias, kio estas Kioto.

Mi tre ŝatas Ĉadon kaj Kenjon, kiujn landojn mi vizitis plurfoje. Aŭ: Mi

tre ŝatas Ĉadon kaj Kenjon, landojn, kiujn mi vizitis plurfoje.

Emfazaj frazturnoj

Ekzistas speciala emfaza frazturno, en kiu oni uzas prezenton per la verbo esti plus rilatan subfrazon kun kiu:

Li decidas pri ĉi tiaj aferoj. ^ Estas li kiu decidas pri ĉi tiaj aferoj. La ĉeffrazo estas li prezentas la subjekton emfaze. La kiu-frazo rakontas ion pri li.

Ne, Pjotr Ivanoviĉ, estis mi kiu diris "he!"^14

Tiajn frazturnojn oni ne trouzu. Ofte oni povas emfazi pli facile per la vortordo: Pri ĉi tiaj aferoj decidas li. Legu pli pri vortordo kaj emfazado en §34.1.

Oni simile uzas ankaŭ rilatan kio en emfazaj frazturnoj (§33.4.1.2). 33.4.1.2. Rilata kio

Rilata kio povas esti uzata kiel frazenkondukilo simile al rilata kiu (§33.4.1.1).

Rilata kio reprezentas alian tabelvorton je O

Oni uzas rilatan kio anstataŭ rilata kiu, se la subfrazo priskribas tabelvorton je O:

Mi volas, ke tio, kion mi diris, estu vera. FE 24 = Mi volas, ke tio estu vera. + Mi diris tion.

Mi faros ĉion, kion mi povos, por trovi por vi konforman okupon. M 36

La juvelista laboro enhavas en si nenion, kio superus miajn fortojn. M188

Vi rakontis al mi ion, kion mi neniam forgesis. FA1232

El tiuj infanoj [...] neniu faris ion eminentan, kio meritus mencion. FA4124 Tie ĉi post ion sekvas A-vorto, kiu estas rekta priskribo de ĝi. Tiam oni

povas uzi rilatan kiu: ...neniu faris ion eminentan, kiu meritus mencion. Zamenhof pli ofte uzis kio en tiaj frazoj, sed iafoje kiu: Ĝi estas la sono de io granda, kiu nun naskiĝas. OV 361

Ofte la priskribata tabelvorto estas subkomprenata:

Oni ricevas, kion oni bezonas. FA3149 = Oni ricevas tion, kion oni bezonas.

Post du aŭ tri tagoj mi jam ne havosper kio hejti la ĉambron. M182 = ...ne havos ion, per kio mi povus hejti la ĉambron.

Estas makaronioj [tio], kion ni manĝas. Emfaza frazturno (§33.4.1.1) kun subkomprenata tio: Ni manĝas makaroniojn. ^ Tio, kion ni manĝas, estas makaronioj.

Legu pli pri rilataj subfrazoj kaj forlaso de TI-vortoj: §33.4.3. Kvazaŭ subkomprenata io

Oni uzas rilatan kio anstataŭ kiu, se la subfrazo priskribas O-vortecan A- vorton kun tre ĝenerala signifo. Oni povus diri, ke la vorto io estas sub- komprenata post la A-vorto. Sed efektive oni neniam uzas tian plenan esprimon kun io:

La sola, kion mi deziras, estas: ke la mondo havu lingvon inter- nacian. L1321 (~ *La sola io, kion mi deziras...*)

La unua, kion li faris vespere, estis tio, ke li elprenis la nukson. FA3 89

La plej bonan, kion vi posedas, mi volas ricevi por mia kara trink- aĵo! FA196

La juna grafino en la kaleŝo diris, ke la pomarbo estas la plej ĉarma, kion oni povas vidi. FA318 Ŝi opiniis, ke la pomarbo estas la plej ĉarma vidaĵo entute ebla. Se ŝi nur volus diri, ke ĝi estas la plej ĉarma arbo el ĉiuj arboj, tiam ŝi dirus: ...laplej ĉarma (arbo), kiun oni povas vidi...

Se oni ja enmetas O-vorton, ekz. afero, oni devas ĉiam uzi rilatan kiu: La sola afero, kiun mi deziras... La unua afero, kiun li faris vespere...

Se la signifo de O-vorteca A-vorto estas malpli abstrakta, kaj oni sub- komprenas ian veran O-vorton, tiam oni uzu kiu. Vidu ankaŭ la ĉi-antaŭan ekzemplon pri pomarbo:

Vi ne estas la unua [persono], kiu parolas al mi en tia maniero. M 34

Ĉiu [el la fratinoj] estis ravata de la nova kaj bela [afero], kiun ŝi vidis. FA186

class="book">

Rilata kio en plurakontaj subfrazoj

Kiam rilata subfrazo estas plurakonta (§33.4.1.1), oni ofte devas uzi kio anstataŭ kiu kiel rilatan vorton.

Plurakontaj kio-subfrazoj estas ofte laŭ sia senco pli komentaj ol plur- akontaj, sed same kiel plurakontaj kiu-frazoj, oni povas facile ŝanĝi ilin en memstarajn frazojn. Se en la memstara formo oni povas uzi tiu aŭ personan pronomon por la rilataĵo, tiam en la subfraza formo oni uzu kiu kiel rilatan vorton. En aliaj okazoj oni uzu kio kiel subfrazan enkondukilon. En la mem- stara formo oni tiam plej ofte devas uzi tio.

Kio rilate al tuta frazo aŭ fraza ideo

Plej ofte, kiam oni uzas rilatan kio en plurakonta subfrazo, la rilataĵo estas tuta frazo aŭ io frazeca:

Ĝi havis verdan koloron. Tio estis agrabla por la okuloj. ^ Ĝi havis verdan koloron, kio estis agrabla por la okuloj. FA3129 = Estis agrable por la okuloj, ke ĝi havis verdan koloron. Komparu: Ĝi havis verdan koloron, kiu estis agrabla por la okuloj. = La verda koloro, kiun ĝi havis, estis agrabla por la okuloj.

Ĉiuj floroj kisis sin reciproke. Tio aspektis tre ĉarme. ^ Ĉiuj floroj kisis sin reciproke, kio aspektis tre ĉarme. FA138 = Aspektis tre ĉarme, ke ĉiuj floroj kisis sin reciproke.

Ili estis forte lacaj, pri kio certe neniu miros. FA21°7

La ombro moviĝadis, kio cetere povis esti kaŭzata ankaŭ de la neregula moviĝado de la kandela flamo. FA2111

"Mi cetere ne scias," diris sinjoro Britain, "ĉu oni povus ĝin nomi vera filozofio. Mi iom dubas tion ĉi; sed ĝi bone eltenas kaj ŝparas multe da ĉagreno, kion la ĝusta filozofio ne ĉiam faras. " BV 46

La frazeca rilataĵo povas esti I-verbo:

Mi ne volas ĉi tie analizi la kaŭzon de ĉi tiu fakto, ĉar tiu devigus min eniri en regionon politikan, kion mi deziras eviti; mi nur konstatas la fakton. OV 4°2 Mi deziras eviti eniri en la regionon politikan.

Iafoje en tia uzo kio rilatas sence nur al parto de la priskribata frazo:

Antaŭ nelonge ŝi sidis sur la trono, kio [...] tute ne estas interesa. FA262 La rilata vorto kio ne reprezentas la tutan antaŭan frazon. Ĝia senco estas la pli ĝenerala ideo sidi sur (la) trono. Tio tute ne estas interesa.

Li ekvivis tre gaje, iradis tre ofte en la teatron, veturadis en la ĝardenon de la reĝo kaj donadis multe da mono al la malriĉuloj, kio estis tre laŭd- inda. FA18 Kio reprezentas la ideon: Li donadis multe da mono al la mal- riĉuloj. La ceteraj menciitaj agadoj kredeble ne estis aparte laŭdindaj.

La floroj supre sur la tero odoras, kion ne faras la floroj sur la fundo de la maro. FA183

Iafoje rilata kio ne reprezentas ĝuste la priskribatan frazon, sed ian alian frazan aŭ frazecan ideon:

Oni proponis al li oficon de kuriero, kio promesis esti tre enspeziga afero. FA3 58 Ĉi tie kio ne reprezentas la ideon oni proponis al li oficon de kuriero, sed la ideon ke li eble havos oficon de kuriero, aŭ havi oficon de kuriero.

Iafoje oni povas anstataŭ rilata kio uzi kiu + ĝeneralsignifan O-vorton (ekz. afero okazo) por reprezenti tutan frazon. Tio tamen okazas tre malofte:

Eble ili ne venos, por kiu okazo ni devas esti preparitaj. = Eble ili ne venos, por kio ni devas esti preparitaj.

Iafoje plurakonta kio-frazo estas enmetita kiel komentofrazo (§32.2) ene de frazo aŭ antaŭ tiu frazo, kiun ĝi priskribas:

La hospitalo estas apartigita de la strato per sufiĉe alta krado, en kiu la dikaj feraj stangoj estas tiel malproksimaj unu de la alia, ke, kio estas publika sekreto, multaj maldikaj loĝantoj de tiu institucio sin trapremas kaj faras ekstere siajn malgrandajn vizitojn. FA1128 Kio reprezentas la ke- frazon ke multaj maldikaj..., sed la kio-frazo estas enmetita en la ke- frazon tuj post ke. Tia ĉi frazkonstruo eble ne estas rekomendinda, ĉar efektive iom malfacile komprenebla.

En la brakoj ili tenis partojn de ŝipoj kaj kestojn, ostarojn de bestoj sur- teraj kaj, kio ŝajnis al la reĝidino la plej terura - virineton de maro, kiun ili estis kaptintaj kaj sufokintaj. FA194 Kio reprezentas la frazan ideon: Ili tenis en la brakoj virineton de maro, kiun ili estis kaptintaj kaj sufokintaj. Tio ŝajnis al ŝi la plej terura.

Kio rilate al ordinara O-vorto

Iafoje rilata kio en plurakonta subfrazo rilatas al ordinara O-vorto. En tiaj okazoj ne temas denove pri la sama aŭ la samaj, sed pri io ajn de tiu speco. Se oni memstarigas la subfrazon, oni uzas tio aŭ la saman O-vorton (sen la tiu).

La dua [elfa filino] povosciis iradi flanke de si mem, kvazaŭ ŝi havus ombron, kion [...] la elfoj ne havas. FA295 = ...kvazaŭ ŝi havus ombron. Tion la elfoj ne havas. / Ombron la elfoj ne havas. La elfoj ne havas (ian ajn) ombron.

Tie staris ansopoto kun ardantaj karboj, kion ili tie nomas "mar- ito". FA1216 Ĉiun ajn ansopoton kun ardantaj karboj ili tie nomas "marito" (en la itala lingvo). Se oni uzus anstataŭ kiun, la senco estus, ke ili nomas "marito" ĝuste tiun ansopoton, kiu staris tie, sed eble ne ĉiujn tiajn ansopotojn. En tiaj ĉi frazoj oni ofte povas anstataŭe uzi kia kiel rilatan vorton (§33.4.2), sed tiam ordinare kune kun tia: Tie staris tia ansopoto kun ardantaj karboj, kian ili tie nomas "marito ".

Ili alvenis per aŭto, kion mi ankoraŭ ne havas, sed ja planas aĉeti. Mi ankoraŭ ne havas aŭton, sed mi ja planas aĉeti aŭton. (Se oni tie uzus kiun, la senco tute ŝanĝiĝus: Mi ankoraŭ ne havas tiun aŭton per kiu ili alvenis, sed mi ja planas aĉeti ĝin.)

Ili devis pagi dek mil dolarojn, kio estas tre granda sumo. Dek mil dol- aroj estas granda sumo. Tio estas granda sumo.

Aliaj ekzemploj de rilata kio en plurakonta subfrazo

Jen pliaj ekzemploj de plurakontaj subfrazoj, en kiuj oni preferas uzi rilatan kio, ĉar en memstara frazo oni uzus tio:

Sur la papero li skribis "918273645", kio poste montriĝis esti lia telefonnumero. = ... skribis "918273645". Tio poste montriĝis... Se oni aldonas helpan O-vorton antaŭ la telefonnumero, oni ordinare preferas rilatan kiu: Sur la papero li skribis la numeron "918273645", kiu poste montriĝis esti lia telefonnumero. Tiu numero poste montriĝis esti lia telefonnumero.

La limo leviĝas al la valo de la filo de Hinom, ĉe la suda flanko de la Jebusidoj, kio estas Jerusalem. Js15 (La Jebusidoj tie konstruis urbon, kiu poste fariĝis Jerusalem.) La subfrazo estas tia parentezeca aldonaĵo, kian oni kutime enkondukas per tio estas: ...la suda flanko de la Jebusidoj. Tio estas Jerusalem.

33.4.1.3. Rilata kies

Kies = "de kiu". De (§12.3.2) havas tamen multajn diversajn signifojn. Kies havas nur tri el tiuj signifoj: posedo/aparteno, senca objekto kaj senca subjekto. Se temas pri iu alia el la signifoj, kiujn havas de, oni devas uzi de kiu.

Poseda kies

Rilata kies plej ofte montras posedon aŭ apartenon:

Jen estas viro, kies nomo estas Markoto. Zfi 6 = Jen estas viro. + Lia nomo estas Markoto.

La ĉambro, kies pordon la pordisto malfermis, estis sufiĉe vasta. M 7 = La ĉambro estis sufiĉe vasta. + La pordisto malfermis la pordon de la ĉambro.

Objekta kies

Rilata kies povas montri la sencan objekton de aga O-vorto:

Ĝi estas ia ennovaĵo, pri kies akceptado aŭ neakceptado oni devas kon- siliĝi. OV102 = Ĝi estas ia ennovaĵo. + Oni devas konsiliĝi pri la akcept- ado aŭ neakceptado de tiu ennovaĵo. La priskribo de tiu ennovaĵo montras la sencan objekton de (ne) akceptado: Oni devas konsiliĝi, ĉu oni akceptu aŭ ne akceptu tiun ennovaĵon.

Subjekta kies

Rilata kies povas montri la sencan subjekton de aga O-vorto:

La serpento, de kies mordo mortis via patro, nun portas lian kronon. H 33 = La serpento nun portas lian kronon. + Via patro mortis de la mordo de la serpento. De la serpento montras la sencan subjekton de mordo: Via patro mortis, ĉar la serpento mordis lin.

Eraraj uzoj de kies

En iuj lingvoj ekzistas vorto, kiu similas al kies, sed kiu havas pli da sig- nifoj. La Esperanta kies povas signifi nur de kiu, kaj nur kiam temas pri posedo/aparteno, senca objekto aŭ senca subjekto. Kies ne povas signifi el

kiu, al kiu, pri kiu aŭ simile.

Por kontroli, ĉu rilata kies estas ĝusta, oni memstarigu la subfrazon. Se oni tiam uzus de, kaj se de montras posedon/apartenon, objekton aŭ subjekton, tiam oni povas uzi kies en la subfrazo:

La asocio, kies unu el la delegitoj li estas, nomiĝas UEA. Se oni mem- starigas la subfrazon, ĝi fariĝas: Li estas unu el la delegitoj de la asocio. De montras apartenon. Kies estas do ĝusta. Sed la frazo estas tre mal- simpla kaj malfacile komprenebla. Pli facila (sed ne tute samsignifa) estas la jeno: La asocio, kies delegito li estas, nomiĝas UEA.

Kies ne signifas el kiu

El (§12.3.5.2) povas interalie montri elekton, apartigon aŭ distingon de unu aŭ pluraj individuo(j) el grupo de individuoj: El ŝiaj multaj infanoj unuj estas bonaj kaj aliaj estas malbonaj. FE12 Tio iom similas al apartena de, sed ankaŭ tiam ne estas eble uzi kies. Oni devas uzi el kiuj:

En la ĉambro estis tri personoj, el kiuj unu leviĝis renkonte al Marta. M20 Ne estas ĝuste diri: *...tri personoj, kies unu leviĝis...* Mem- starigita frazo estas: Unu el la personoj leviĝis renkonte al Marta. Temas pri apartigo de individuo el grupo. Oni devas diri el la personoj/el ili, ne de la personoj/de ili. Tial kies ne estas ebla.

La reĝo de Egiptujo parolis al la Hebreaj akuŝistinoj, el kiuj unu estis nomata Ŝifra kaj la dua estis nomata Pua. Er1 Ne estas eble diri: *...akuŝistinoj, kies unu estis nomata...*

Kies ne signifas al kiu

Rilate al la verbo aparteni oni ne povas uzi kies, sed devas uzi al kiu:

Nia asocio, al kiu ne apartenas tiuj personoj, ne havas ian ajn respond- econ pri iliaj agoj. Ne diru: *Nia asocio, kies ne apartenas... * La mem- stara frazo estas: Tiuj personoj ne apartenas al nia asocio. Oni neniam diras *aparteni de *.

33.4.2. Aliaj rilataj Kl-vortoj

Rilata kiam

Rilata kiam povas enkonduki tempan subfrazon. Tia subfrazo povas roli kiel priskribo de tempa esprimo en la ĉeffrazo:

Antaŭhieraŭ, kiam mi estis en la urbo, mi aĉetis novan robon. = Antaŭhieraŭ mi aĉetis novan robon. + Tiam mi estis en la urbo.

En tiu tempo, kiam li loĝis en Parizo, li ofte vizitis min.

Kiam Nikodemo batas Jozefon, tiam Nikodemo estas la batanto kaj Jozefo estas la batato. FE 22

Plej ofte tamen mankas tempa esprimo en la ĉeffrazo. Oni povas diri, ke la kiam-frazo estas priskribo de subkomprenata tiam en la ĉeffrazo:

Ili svenas [tiam], kiam ili vidas sangantan anseron. Rt16

Kiam mi venis al li, [tiam] li dormis. FE 20

Kiam oni estas riĉa [...], [tiam] oni havas multajn amikojn. FE16 = Oni havas multajn amikojn tiam, kiam oni estas riĉa.

Ĝuste [tiam] kiam mi eliris el la preĝejo, mi renkontis la gantiston

Erik. FA3 77

Rilata kiam-frazo povas havi tempan rolvorteton antaŭ si. La rolvorteto montras la rolon de la tuta kiam-frazo, ne de la vorto kiam:

Post kiam ŝi estis ma l longan tempon en la arb aro, fariĝis nokto. FA1161 = Post mallonga estado en la arbaro fariĝis nokto.

De kiam naskiĝis mia filino, mi estas kiel alia homo. = De la naskiĝo de mia filino mi estas kiel alia homo.

La kverelo komenciĝis, post kiam li foriris. = La kverelo komenciĝis post lia foriro.

Adam vivis, post kiam naskiĝis al li Set, okcent jarojn. Gn5 = ...post la naskiĝo de Sel...

Se oni enmetas tiam en tiajn frazojn, la rolvorteto staru antaŭ tiam: Adam vivis, post tiam, kiam naskiĝis al li Set, 800jarojn.

Ĉe demanda kiam estas alie. Rolvorteto antaŭ demanda kiam montras la rolon de kiam, ne de la tuta demanda frazo: Ŝi demandis, ĝis kiam mi restos hejme. = Ŝi demandis, ĝis kiu tempo mi restos hejme.

Se oni erare pensus, ke rolvorteto antaŭ rilata kiam montras la rolon de kiam (anstataŭ de la tuta subfrazo), tiam la signifo draste ŝanĝiĝus, ekz.: Ŝi edzin- iĝis, post kiam ŝi naskis infanon. La ĝusta signifo estas: Ŝi edziniĝis post la nasko. Ŝi edziniĝis post tiam, kiam ŝi naskis infanon. Se oni erare rilatigus post al kiam, la signifo fariĝus: Ŝi edziniĝis. Post tiam [= post la edziniĝo] ŝi naskis infanon.

Logike oni povus uzi antaŭ ĉe subfrazo kun rilata kiam: Li rifuzis foriri, antaŭ kiam mi alvenis. Sed oni kutime uzas antaŭ ol (§33.7) en tiaj okazoj.

Iafoje rilata kiam-frazo montras ne tempon, sed okazon aŭ kondiĉon (§14.2.1).

Aliaj enkondukiloj de tempaj subfrazoj estas dum (§33.7), ĝis (§33.7) kaj apenaŭ (§33.7).

Rilata kie

Rilata kie povas enkonduki lokan subfrazon. Tia subfrazo povas roli kiel pri- skribo de loka esprimo en la ĉeffrazo:

Mi volis resti tie, kie mi estis. FA3135 = Mi volis resti tie. + Mi estis tie. La esprimo tie, kie mi estis estas loka komplemento, kiu montras la lokon de la restado.

Kie fumo leviĝas, tie fajro troviĝas. PE 399

Ĝi troviĝis en granda ĝardeno, kie la pomarboj staris tute kovritaj de

floraĵo. FA241 = ...en kiu lapomarboj staris...

La malgranda Niko grimpis sur la stalon, kie li sin kuŝigis. FA115 = Li grimpis sur la stalon. + Li sin kuŝigis sur la stalo. Ĉi tie la kie-subfrazo estas plurakonta (§33.4.1.1). Oni povas same bone uzi du apartajn frazojn: Li grimpis sur la stalon, kaj tie li sin kuŝigis.

Iafoje mankas loka esprimo en la ĉeffrazo. Tiam la kie-frazo mem rolas kiel loka komplemento en la ĉeffrazo. Oni povus ankaŭ diri, ke tie estas sub- komprenata en la ĉeffrazo (§33.4.3):

Kie estas sufero, [tie] estas ankaŭ espero. PE 542

Elizabeto nun laboras [tie], kie mi antaŭe laboris.

Rilata kie povas havi direktan rolvorteton aŭ direktan N-finaĵon:

Jen la loko, de kie venis la bruo. = Jen (estas) la loko. + De tiu loko venis la bruo.

Finfine ni alvenis, ĝis kie antaŭe neniu homo venis.

Ĉie, kien mi venas, troviĝas ia malbonaĵo, kiu premas la koron. FA1144

Anstataŭ rilata kie oni povas ofte uzi en kiu(j), ĉe kiu(j), sur kio aŭ simile, precipe se la subfrazo priskribas O-vorton, kiu ne rolas kiel loka komple- mento en la ĉeffrazo. Sed kie estas ofte pli eleganta:

La mallarĝa strato, kie li loĝis, estis ankoraŭ tiel konstruita, ke [...] oni havis tie la tutan varmegon de la suno. FA2134 La frazparto la mallarĝa strato ne estas loka komplemento, sed subjekto.

Marta venis el la hejma bieno, kie floris rozoj kaj kantis najtingaloj. M 31 = ...el la hejma bieno, ĉe kiu floris...

Ne troviĝas, kie sidi. = Ne troviĝas io, sur kio oni povus sidi.

Rilata kia

Rilata kia povas enkonduki ecan subfrazon. Rilata kia-frazo povas roli kiel priskribo de tia, tiaspeca tiuspeca en la ĉeffrazo:

Ŝi ne estas tia, kia devas esti reĝino. FA1174 = Ŝi ne estas tia. + Reĝino devas esti tia.

Ĝi [= la grajno] ne estas tiaspeca, kia kreskas sur kampo de kampulo,

per kia oni nutras kokinojn. FA141 = Ĝi ne estas tiaspeca. + Tia [grajno] kreskas sur kampo de kampulo. + Per tia [grajno] oni nutras kokinojn.

Kia oni vin vidas, tia_ oni vin taksas. PE 340 = Tia oni vin taksas. + Tia oni vin vidas.

Rilata kia-frazo povas ankaŭ roli kiel priskribo de O-vorto, kiu havas tia kiel difinilon:

Regis tia frosto, kian ni ĉe ni ne havas eĉ en la plej kruela vintro. FA3 83

Regis tia frosto. + Tian froston ni ĉe ni ne havas eĉ en la plej kruela vintro.

Se vi tamen volas havi oron, vi povas ĝin ankaŭ ricevi en tia granda kvanto, kian vi povos porti. FA16

En ĉi tiaj frazoj tia ofte staras post la O-vorto, kvankam ĝi estas difinilo: La

arbo de la suno estis belega arbo tia, kian ni neniam vidis. FA3114

Se rilata Kl-frazo priskribas O-vorton kun tia, oni povas ankaŭ uzi rilatan

kiu: Vi havas plenan rajton uzi la monon en tia maniero, kiu ŝajnas al Vi la plej bona. L2126

Rilata kiu montras certan individuon, dum rilata kia montras specon:

Mi uzis tiun aŭton, kiu povas veturi tre rapide. Oni parolas pri certa individua aŭto. Ĝi povas veturi tre rapide.

Mi uzis tian aŭton, kia povas veturi tre rapide. Oni parolas pri speco de aŭto. Ĉiuj aŭtoj de tiu speco povas veturi tre rapide.

Sed en tiuj ĉi ekzemploj jam tiun kaj tian sufiĉe klare montras la distingon inter individuo kaj speco. Oni povas do uzi kiu en ambaŭ subfrazoj. Pli ofte oni preferas kiu, sed kia pli akcentas, ke temas pri speco.

Uzu rilatan kia nur antaŭ frazo kun verbo. Antaŭ sola frazparto, aŭ grupo de frazpartoj sen verbo, oni uzu komparan kiel (§20.1): Li vizitis (tiajn) urbojn kielParizo. Ne diru: *...urbojn kia Parizo.*

Rilata kiel

Rilata kiel povas enkonduki manieran aŭ gradan subfrazon. Rilata kiel-frazo priskribas tiel aŭ frazparton kun tiel en la ĉeffrazo, sed ofte tiel estas for- lasita (§33.4.3). Tiam la kiel-frazo mem rolas kiel maniera aŭ grada komple- mento en la ĉeffrazo:

Oni ludas sur fortepiano, tamen tre mallaŭte kaj tiel bele, kiel ŝi neniam antaŭe aŭdis. FA134

Li komprenas predikon [tiel], kiel bovo [komprenas] muzikon. PE 8

Ĉiu penis sin savi [tiel], kiel li povis. FA189

Rilata kiel-frazo iafoje priskribas tutan frazon. Tiam kiel reprezentas la ideon de la tuta frazo, simile al rilata kio (§33.4.1.2):

Ŝia beleco, kiel oni diris, estas la deloga beleco de la malbono. FA3142 = Ŝia beleco estas la deloga beleco de la malbono. + Tiel oni diris. = Oni diris, ke ŝia beleco estas...

Kiel estas ankaŭ ĝenerala kompara vorto (§20.1). Tiam kiel normale en- kondukas ne frazon, sed solan frazparton aŭ grupon de frazpartoj sen verbo.

Rilata kiom

Rilata kiom povas enkonduki kvantan aŭ mezuran subfrazon. Rilata kiom- frazo rolas kiel priskribo de tiom aŭ frazparto kun tiom en la ĉeffrazo, sed ofte tiom estas forlasita (§33.4.3):

Ŝi elpaŝis antaŭen tiom multe, kiom ŝi povis. FA3 65 = Ŝi elpaŝis antaŭen tiom multe. + Tiom ŝi povis.

Nun vi ricevos tiom multe da mono, kiom vi volas havi. FA15

Ĉiuj donas al mi prunte [tiom], kiom mi volas. Rz 93

Al mia festo povas veni tiom el viaj amikoj, kiom volas. Subfrazo kun rilata kiom ofte montras ian limigon:

La kompatinda stana soldato tenis sin, kiom li povis, tute rekte. FA1156 Liaj fortoj estis limigitaj.

Unu el la plej kuraĝaj knaboj kaj iom post iom ankaŭ ĉiuj aliaj ekkantis strofon el malnova kanto pri cikonioj, kiom ili tion memoris. FA1205 Estis limoj de ilia memoro. Ili ne povis kanti pli ol la memoro permesis.

Kiom mi vidas, vi havas nur unu filon. Rt 51 Mi ne povas vidi pli.

Rilata kial

Ankaŭ kial estas uzata kiel rilata vorto, sed nur por rekte priskribi O-vorton kiel kaŭzo motivo, kaj eĉ tiam nur tre malofte:

La efektiva kaŭzo, kial ili ne aliĝas al ni, estas tio, ke ili timas. OV123 = La efektiva kaŭzo estas tio, ke ili timas. + Tial ili ne aliĝas al ni. Oni povas ankaŭ diri ...la kaŭzo, pro kiu ili ne aliĝas al ni... Pli ofte oni tamen uzas ke-frazon: ...la kaŭzo, ke ili ne aliĝas al ni...

Oni do ne uzas frazojn kiel: *Ili foriris tial, kial mi foriris.* Sed oni diras:

Ili foriris pro la sama kaŭzo, kial mi foriris. Aŭ pli ofte: ...pro la sama kaŭzo, pro kiu mi foriris.

Por reprezenti tutan frazon, kiu montras kialon, oni povas uzi pro kio: Mi ne ricevis vian leteron, pro kio mi ne respondis. Oni ankaŭ povas renversi la frazokonstruon, uzante ĉar (§33.6): Ĉar mi ne ricevis vian leteron, mi ne re- spondis.

Rilata kial-frazo ne montras mem kaŭzon aŭ motivon. La kaŭzon montras la vorto, kiun la kial-frazo priskribas. Kial reprezentas tiun kaŭzon en la sub- frazo. Por enkonduki subfrazon, kiu mem montras kaŭzon aŭ motivon, oni uzas precipe ĉar (§33.6): Ili foriris, ĉar mi foriris. (Mia foriro estas la kaŭzo de ilia foriro.).

33.4.3. Rilataj subfrazoj — forlaso de Tl-vorto

Rilata KI-vorto ofte kunlaboras kun samspeca TI-vorto en la ĉeffrazo: Tie staras tiu kiu demandis pri vi hieraŭ. Iafoje oni povas forlasi la TI-vorton: Kiu dormas longe, vivas mallonge. PE 729 = Tiu, kiu dormas longe, vivas mal- longe. Li tuj faris, kion mi volis. FE 31 = Li tuj faris tion, kion mi volis.

Sed ofte tia forlaso tute ne estas ebla. La baza regulo estas, ke la rilata KI- vorto kaj la responda TI-vorto devas havi la saman formon: Ili estu de la sama tabelvorta grupo (tiu - kiu, tio - kio, tiel - kiel k.t.p.), kaj ili havu la saman rolmontrilon, aŭ ili estu ambaŭ sen rolmontrilo. Krome oni ne povas ellasi TI-vorton, kiu havas antaŭ si rolvorteton, lasante la rolvorteton sola, ĉar rolvorteto ĉiam bezonas ion, kies frazrolon ĝi montras. Entute estas pre- ferinde neniam forlasi TI-vorton, kiu havas rolvorteton antaŭ si: Marta ren- kontiĝis [...] kun tio, kun kio renkontiĝas milionoj da homoj. M16 Prefere ne: *Marta renkontiĝis, kun kio renkontiĝas...*

Por eviti miskomprenojn oni ellasu TI-vorton nur malofte, kaj nur en tiaj okazoj, en kiuj tia forlaso estas kutima. Alie la rezulta frazo povas fariĝi malfacile komprenebla.

Tiu kiu

Tiu, kiu havas forton, havas rajton. ^ Kiu havas forton, havas rajton. PE517

Plej bone ridas tiu, kiu laste ridas. ^ Plej bone ridas, kiu laste ridas. PE242

Kiu okupas sin je mehaniko, estas mehanikisto, kaj kiu okupas sin je hemio, estas hemiisto. FE 32 = Tiu, kiu okupas sin...

Mi pagis al tiu, al kiu oni devis [pagi]. ^ Mi pagis, al kiu oni devis. M 6 Ĉi tie Zamenhof ellasis TI-vorton, kiu havas rolvorteton. Tio estas nekutima kaj neimitinda.

Oni normale ne ellasas solan tiun tiujn:

Mi finfine provis tiujn, kiujn vi tiom laŭdis. Ne diru: *Mi finfine provis, kiujn vi tiom laŭdis.*

Se tiu staras antaŭ O-vorto kiel difinilo de ĝi, oni ne povas forlasi tiu sen ŝanĝi la signifon. Sed oni ofte povas ŝanĝi tiu al la sen grava signifoŝanĝo:

Li ankoraŭ ne redonis tiun libron, kiun li pruntis de mi. ^ Li ankoraŭ ne redonis la libron, kiun li pruntis de mi. Se oni dirus: Li ankoraŭ ne redonis libron, kiun..., temus pri unu el tiuj libroj, kiujn li pruntis de mi. La signifo ŝanĝiĝus.

Tio kio

Tio, kio pasis, ne revenos. ^ Kio pasis, ne revenos. PE 73

Sorto ofte alsendas tion, kion oni ne atendas. ^ Sorto ofte alsendas, kion oni ne atendas. PE 554

Mi neniel povas kompreni tion, kion vi parolas. ^ Mi neniel povas kom- preni, kion vi parolas. FE 28

Tiam kiam

Se rilata kiam-frazo rilatas al tiam, oni plej ofte forlasas tiam. Oni retenas tiam nur se oni volas emfazi:

Kiam oni estas riĉa [...], [tiam] oni havas multajn amikojn. FE16

Kiam via domo estis konstruata, [tiam] mia domo estis jam longe kon- struita. FE 25

Kiam li estis ĉe mi, [tiam] li staris tutan horon apud la fenestro. FE 26

Anstataŭ post tiam kiam, de tiam kiam k.t.p., oni normale uzas nur post kiam, de kiam k.t.p. Oni do forlasas tiam, sed konservas la rolvorteton. En tiaj okazoj la rolvorteto rilatas ne al la vorto kiam, sed al la tuta kiam-frazo:

Post tiam, kiam ŝi estis mallongan tempon en la arbaro, fariĝis nokto. ^ Post kiam ŝi estis mallongan tempon en la arbaro, fariĝis nokto. FA1161

De tiam, kiam mortis lia edzino, li vivas tute sola. ^ De kiam mortis lia edzino, li vivas tute sola.

Anstataŭ ĝis (tiam) kiam oni diru simple ĝis. Oni ankaŭ ne uzu dum (tiam) kiam, sed simple dum. Ĝis (§33.7) kaj dum (§33.7) estas mem fraz- enkondukiloj, kaj tute ne bezonas helpon de kiam. Anstataŭ antaŭ tiam kiam oni normale uzas antaŭ ol (§33.7).

Tie kie

Se rilata kie-frazo rilatas al sola tie, oni ofte forlasas tie, sed oni povas kon- servi tie por emfazo:

Kie estas pano, [tie] ne mankas panpecetoj. PE 273

Kie lumo ekzistas, [tie] ankaŭ ombro troviĝas. PE 410

Ŝi povis iri [tien], kien ŝi volis. FA144

Tia kia

Rilata kia-frazo ĉiam rilatas al tia en la ĉeffrazo. Plej ofte oni konservas tia, sed se la frazo restas klara, oni povas ĝin ellasi.

Li havas [tian] kapon, kian vi ne trovos en la tuta mondo. Gm 53

Li ĵuris ekbruligi por li funebran torĉon [tian], kian ankoraŭ neniu reĝo iam havis. Rt6°

Tiel kiel

Rilata kiel-frazo ĉiam rilatas al tiel en la ĉeffrazo, sed ofte oni povas sub- kompreni tiel:

Ne vivu [tiel] kiel vi volas, vivu [tiel] kiel vi povas. PE 51

Bojas hundido [tiel], kiel ĝi aŭdas de hundoj. PE 691

Ĉiu iras [tiel], kiel saĝ' al li diras. PE 355

Tiom kiom

Rilata kiom-frazo ĉiam rilatas al tiom en la ĉeffrazo, sed ofte oni povas sub- kompreni tiom:

Da pulvo ni havas [tiom] kiom vi volas. Rt66

Mi penos [tiom], kiom mipovos, plenumi la deziron de la komitato. L1168

Se antaŭ tiom staras ol, oni plej ofte ellasas tiom, kaj metas ol rekte antaŭ la kiom-frazo:

Pli granda estas mia puno, ol tiom, kiom mi povos elporti. ^ Pli granda estas mia puno, ol kiom mi povos elporti. Gn 4

Se vi scias pentri, tio povas iom utili al vi, tamen multe malpli, ol tiom kiom utilus lerteco en muziko. ^ Se vi scias pentri, tio povas iom utili al vi, tamen multe malpli, ol kiom utilus lerteco en muziko. M 33

En tiaj frazoj oni povas eĉ ellasi kiom, ĉar ol (§33.7) sufiĉas kiel fraz- enkondukilo: Pli granda estas miapuno, ol mipovos elporti. ...multe malpli, ol utilus lerteco en muziko.

Ties kies

Rilata kies-frazo treege malofte rilatas al ties en la ĉeffrazo. Kiam tiel tamen iafoje estas, oni apenaŭ povas forlasi ties:

Kies ĝi estas, ties ĝi restu.

Tial kial

Rilata kial-frazo neniam rilatas al tial en la ĉeffrazo (§33.4.2). Malsamaj rolmontriloj

Ellaso de la Tl-vorto ĉe tiaj ĉi rilataj subfrazoj normale ne estas ebla, se la Tl-vorto kaj la rilata Kl-vorto havas malsamajn rolmontrilojn, aŭ se unu el ili havas kaj la alia ne havas rolmontrilon.

Tial ne diru: *Mi konas, kiu venis.* Diru: Mi konas tiun, kiu venis. Ne diru:

*Ĝi estas besto, kian vi timas.* Sed: Ĝi estas tia besto, kian vi timas.

Ne diru: *Ili loĝas, de kie mi venas.* Oni devas diri: Ili loĝas tie, de kie mi venas. Ankaŭ ne uzu: *Li devenas, kien mi iros.* Diru: Li devenas de tie, kien mi iros. Oni ankaŭ ne povas forlasi tie, sed konservi rolvorteton, kiu starus antaŭ tie. Ne diru: *Li venas de kie mi loĝas.* Diru: Li venas de tie, kie mi loĝas.

Sed en prezentaj esprimoj kiel jen tio, kion ..., jen estas tio, kion ... kaj tio estas tio, kion ... oni iafoje forlasas tio kontraŭe al la ĉi-antaŭa regulo:

Jen [tio] kion diris Ahitofel. Sm217

Kaj jen estas [tio], kion la Izraelidoj ekposedis en la lando Kanaana. Js14

Tio estas [tio], kion diris al ili ilia patro. Gn 49

Ne forlasu rilatan Kl-vorton

En kelkaj lingvoj oni povas iafoje forlasi rilatan Kl-vorton. Tio ne estas ebla en Esperanto. Ne diru: *La viro, mi vidis, portis valizon.* Diru: La viro, kiun mi vidis, portis valizon. Ne diru: *Nun estas la horo, ŝi normale alvenas.* Diru: Nun estas la horo, kiam ŝi normale alvenas.

En iuj lingvoj oni povas iafoje forlasi la rilatan KI-vorton, sed konservi eventualan rolvorteton, kiu tiam staras sola ie en la subfrazo (eĉ en la fino). Tio estas absolute neebla en Esperanto. Rolvorteto devas stari antaŭ tiu fraz- parto, kies rolon ĝi montras. Ne diru: *Mi vidis tiun knabinon, vi parolis pri.* Nepre diru: Mi vidis tiun knabinon, pri kiu vi parolis.

33.5. Se-frazoj

Se = "sub la kondiĉo ke, kun la supozo ke, en la okazo ke". Se enkondukas

subfrazon, kiu montras kondiĉon, supozon aŭ okazon:

Se li scius, ke mi estas tie ĉi, li tuj venus al mi. FE 20 = En la okazo, ke li scius... Oni uzas US-verbojn, ĉar temas pri nura fantazio.

Se mi estus sana, mi estus feliĉa. FE19 = Sub la kondiĉo, ke mi estus sana...

Se mi havus multe da mono, mi aĉetus aŭton. La US-formoj montras, ke temas pri fantazio. La parolanto scias, ke li ne havas multe da mono.

Se li havas multe da mono, li verŝajne aĉetos aŭton. La AS-formo kaj OS-formo (reala modo) montras, ke povas esti realeco. Povas esti, ke li vere havas multe da mono, sed oni ne scias certe.

Se iu havas multe da mono, tiu havas ankaŭ multe da problemoj. La AS-formoj montras, ke temas pri ĉiam valida principo.

Se li jam venis, petu lin al mi. FE 26 Povas esti, ke li jam venis. Tial reala modo, IS-formo.

Mia opinio estas: prenu mem akvon, se vi volas trinki. FE19

Mi ne farus la eraron, se li antaŭe dirus al mi la veron (aŭ se li estus dirinta al mi la veron). FE 24 Oni povas uzi simplan US-formon, eĉ kiam temas pri fantazio pri pasinta tempo. US-verboj estas tempe neŭtralaj.

Mia ora ringo ne estus nun tiel longe serĉata, se ĝi ne estus tiel lerte kaŝita de vi. FE 25

Tiu ĉi libro havas sesdek paĝojn; tial, se mi legos en ĉiu tago po dek kvin paĝoj, mi finos la tutan libron en kvar tagoj. FE14 Oni ankaŭ povas uzi US-formojn en ĉi tiaj frazoj. Ĉe estonta tempo ne estas ĉiam eble fari klaran distingon inter fantazio kaj fakto, ĉar la estonteco ĉiam estas necerta.

Helpa tiam

Kiam se-frazo troviĝas frazkomence, oni ofte uzas tiam en la ĉeffrazo por

helpi al klareco. Tiam reprezentas la ideon de la se-frazo. Oni povas ankaŭ

uzi tiuokaze, tiaokaze aŭ simile:

Se ĉiu balaos antaŭ sia pordo, tiam en la tuta urbo estos ordo. PE 353

Se ni konscios bone la esencon kaj celon de niaj kongresoj, tiam ni ven- ados al ili kun ĉiam freŝa kaj neniam malfortiĝanta entuziasmo. OV 377

Se-frazo + tio

Iafoje tio en la ĉeffrazo reprezentas la ideon de antaŭa se-frazo:

Se ŝi havas multe da mono, tio_ ne nepre signifas, ke ŝi estas feliĉa. = Se ŝi havas multe da mono, la fakto, ke ŝi havas multe da mono, ne nepre signifas...

Se malgraŭ ĉiuj ventoj kaj puŝoj ĝi [= Esperanto] dum dudek kvin jaroj vivis kaj kreskis regule kaj rekte, [...] ni povas pri tio sincere nin grat- uli. OV4°7 = ...nipovaspri la vivo kaj kreskado sincere nin gratuli.

Deziraj se-frazoj

Se estas uzata ankaŭ en ĉeffrazo por esprimi fortan deziron. Ofte oni tiam aldonas nur (§14.3.14) por akcenti la deziran sencon. Se la deziro estas nerealigebla, oni uzas US-modon (§26.4). Alie oni uzas OS-formon (§26.2.3) (normale ĉiam kun nur):

Ho, se mi estus sola!... - ŝi pensis. - Se mi ne havus infanon! M 61 = Mi deziregas, ke mi estu sola, ke mi ne havu infanon (sed tio ne estas ebla).

Ha, kia agrablaĵo estus nun unu alumeto! Se ŝi nur povus kuraĝi elpreni unu el la skatoleto, ekfroti ĝin je la muro kaj varmigi al si sur ĝi la fingrojn! FA2113

Se oni nur ne refandos min! FA2119

Oni povas diri, ke vera ĉeffrazo estas subkomprenata: Ho, se mi estus sola,

tiam mi estus feliĉa!

Se antaŭ I-verbo

Iafoje oni mallongigas se-frazon, en kiu la ĉefverbo havas U-finaĵon, anstataŭigante la ĉefverbon per I-verbo kaj forlasante la subjekton. Vidu ek- zemplojn en la klarigoj pri I-verboj uzataj kvazaŭ ĉefverboj (§27.6).

33.6. Ĉar-frazoj

Ĉar = "pro tio ke". Ĉar enkondukas subfrazon, kiu montras kaŭzon aŭ motivon:

La tranĉilo tranĉas bone, ĉar ĝi estas akra. FE16 = La fakto, ke la tranĉilo estas akra, estas la kaŭzo, ke ĝi tranĉas bone.

La infano ploras, ĉar ĝi volas manĝi. FE16 = La fakto, ke la infano volas manĝi, estas la kaŭzo, ke ĝi ploras.

Ĉar vi estas tiel servema, mi faras al vi donacon. FE19

Venigu la kuraciston, ĉar mi estas malsana. FE 39

La hirundo flugis trans la riveron, ĉar trans la rivero sin trovis aliaj hirundoj. fe

Donu al la birdoj akvon, ĉar ili volas trinki. FE 9

Li estas mia onklo, ĉar mia patro estas lia frato. FE18 La fakto, ke mia patro estas lia frato, estas la motivo por nomi lin mia onklo.

Helpa tial

Se ĉar-frazo troviĝas frazkomence, oni ofte uzas tial (§14.3.1) en la ĉef- frazo. Tial reprezentas la ideon de la ĉar-frazo:

Ĉar la aŭtoro de la lingvo Esperanto tuj en la komenco rifuzis unu fojon por ĉiam ĉiujn personajn rajtojn kaj privilegiojn rilate tiun lingvon, tial Esperanto estas "nenies propraĵo". OV 238 En la fino de la longa ĉar--frazo oni eble forgesis, ke ĝi komenciĝis per ĉar. Tial en- kondukas la sekvon de la kaŭzo, kaj memorigas, ke temas pri kaŭzo.

Ĉar ĉiu amas ordinare personon, kiu estas simila al li, tial tiu ĉi patr- ino varmege amis sian pli maljunan filinon. FE13

Kelkfoje oni uzas tial rekte antaŭ ĉar por emfazi:

Mi petas tion ĉi tial, ĉar mi scias la inklinon de la plimulto da homoj. FK 232 Oni povas forlasi tial.

Post tial oni uzas tamen normale ke-frazon. Tial ke = pro tio ke = ĉar: Tio ĉi estas nur tial, ke la ideo mem de lingvo "tutmonda" estas tiel alta kaj alloga. FK 230 La varianton *pro tio ĉar* oni tamen ne uzu.

Ĉar en ĉeffrazo

Ĉar-frazo estas iafoje ne subfrazo, sed memstara ĉeffrazo, kiu klarigas antaŭan frazon:

"Vi estas tiel bela, tiel bona kaj tiel honesta, ke mi devas fari al vi donacon" (ĉar tio ĉi estis feino, kiu prenis sur sin la formon de malriĉa vilaĝa virino, por vidi, kiel granda estos la ĝentileco de tiu ĉi juna knabino). FE15 = Tion ŝi diris, ĉar tio ĉi estis feino...

Ruben diris al ili: Ne verŝu sangon; [...] manon ne metu sur lin. Ĉar li intencis savi lin el iliaj manoj. ^37 = Tion li diris, ĉar li intencis...

33.7. Aliaj subfrazoj — apenaŭ, dum, ĝis, kvankam, kvazaŭ, ol Apenaŭ

Apenaŭ (§14.3.7) plej ofte estas E-vorteca vorteto, sed ĝi ankaŭ povas esti enkondukilo de tempa subfrazo. Tiam apenaŭ signifas "tuj post kiam" aŭ "preskaŭ samtempe kiam". Tiaj apenaŭ-frazoj staras ĉiam antaŭ la ĉeffrazo:

Apenaŭ ŝia patrino ŝin rimarkis, ŝi kriis al ŝi: "Nu, mia filino?"FE21 = Tujpost kiam ŝiapatrino ŝin rimarkis (preskaŭ samtempe), ŝi kriis...

Apenaŭ ŝi venis al la fonto, ŝi vidis unu sinjorinon, tre riĉe vestitan, kiu eliris el la arbaro kaj petis de ŝi trinki. FE19

Apenaŭ ŝi ektuŝis ŝian brakon, el la buŝo de Janjo elsaltis krieto de doloro. M128

Alternative oni povas uzi apenaŭ kiel E-vortecan vorteton en ĉeffrazo: Apenaŭ ŝi ektuŝis ŝian brakon, kiam el la buŝo... La frazo kiam el la buŝo... estas nun tempa subfrazo.

Dum

Dum enkondukas tempan subfrazon. Dum-frazo montras ion, kio daŭras samtempe kun la ĉeffrazo. Oni uzas dum, se kaj la subfrazo kaj la ĉeffrazo estas pli-malpli daŭraj, kaj daŭras dum pli-malpli la sama tempo:

Unu el la vojaĝantoj gardodeĵoris, dum la aliaj dormis. FA1143 La gardodeĵorado daŭris samtempe kiel la dormado.

Dum ŝiparolis, elfalis el ŝia buŝo multego da diamantoj. FE17

Restu apud mi, dum mi kun li ekstere parolos. BV 49

Ofte dum-frazo montras ion, kio kontrastas al la ĉeffrazo. Tiam la tempodaŭra signifo povas malfortiĝi kaj iafoje preskaŭ malaperi:

Dum interne ĉio kantadis kaj ĝojadis, ŝi sidis malgaja en sia ĝarden- eto. FA193 La du agoj, kiuj ja estis samtempaj kaj daŭraj, estis forte kon- trastaj unu al la alia.

Li estas nur unufoja mensoginto dum vi estas ankoraŭ nun ĉiam mensoganto. FE 22 La du statoj estas ja samtempaj (kvankam la ago de la unufoja mensoginto okazis antaŭe), sed grava estas la kontrasto inter la unufoja mensogo kaj la ĉiama mensogado.

Dum la vizaĝo estis juna, freŝa, bela, la frunto sola estis velkinta kaj duone maljuniĝinta. M150 Gravas nur la kontrasto.

Dum estis komence nur frazenkondukilo. En la Fundamento ĝi estas uzata nur tiel. Poste dum fariĝis ankaŭ rolvorteto (§12.3.6.2): Dum la manĝado venas apetito. PE 612 Iuj volas uzi dum nur kiel rolvorteton, kaj ekuzas *dum (tio) ke* antaŭ subfrazo. Tiamaniere ili forprenas de dum ĝian originan rolon. Kial oni faru ion tian, estas nekompreneble.

Se ne estas tiel, ke ambaŭ agoj estas daŭraj, aŭ se oni ne volas aparte montri daŭrecon, oni uzas rilatan kiam (§33.4.2). Tiam la du agoj eble estas sam- tempaj nur momente: Kiam mi venis al li, li dormis. FE 20 Kiam oni estas riĉa

[...], oni havas multajn amikojn. FE16 Dum kaj kiam montras malsamajn nuancojn. Oni do ne uzu ambaŭ samtempe. Ne diru: *Tio okazis, dum kiam mi loĝis en Romo.* Diru ...dum mi loĝis en Romo ...kiam mi loĝis en Romo, depende de la celita senco.

Ĝis

Ĝis enkondukas subfrazon, kiu montras la tempan finpunkton de la ĉeffrazo. Kiam la ago de la ĝis-frazo komenciĝas, la ago de la ĉeffrazo finiĝas:

Ili persekutos vin, ĝis vi pereos. Re 28 Kiam vi pereos, finiĝos la persekut- ado.

Malĝoje ŝi eliris el la palaco kaj iris dum la tuta tago tra kampoj kaj marĉoj, ĝis ŝi venis al la granda arbaro. FA1161 Kiam ŝi venis al la granda arbaro, ĉesis la irado.

Mi ne donos al vi manĝi, ĝis vi pagos por la antaŭa. = Mi donos manĝi nur post kiam vi pagos por la antaŭa. La ne-donado de manĝo ĉesos, kiam okazos la pago.

Ĝi simile al birdo flugis alte en la aeron, ĝis ĝi fine tute malaperis for de la okuloj. FA2 33 La flugado ne vere ĉesis, sed nur ŝajnis ĉesi.

Ĝis-frazo estas iafoje helpata de tiel longe en la ĉeffrazo:

Ili jam obstine celados al ĝi ĉiam pli kaj pli kaj ne ĉesos en sia celado tiel longe, ĝis ili la aferon atingos. FK 265

Gis-frazo ĉiam montru ion pli-malpli momentan. Ne diru: *Mi restis, ĝis li dormis.* Diru: Mi restis, ĝis li ekdormis. Aŭ: Mi restis, ĝis mi vidis, ke li dormas. Aŭ simile.

En tempa subfrazo estas superflue, eĉ evitinde, aldoni kiam post ĝis. Ne diru: *Mi daŭrigos demandadi, ĝis kiam vi respondos.* Diru simple: Mi daŭrigos demandadi, ĝis vi respondos. Ĝis estas mem frazenkondukilo, kaj ne bezonas helpon de kiam. Sed se temas pri demanda subfrazo, ĝis kiam estas tute normala: Mi demandis, ĝis kiam ili restos tie.

Povas ŝajni strange, ke oni uzu ĝis kiam nur ĉe demandoj. La klarigo estas, ke nedemanda ĝis kiam estas tute alia frazkonstruo ol demanda ĝis kiam. La simileco estas nur ŝajna. Antaŭ nedemanda subfrazo ĝis rilatas al la tuta sub- frazo: Mi daŭrigos demandadi, ĝis *kiam * vi re spondos. = Mi daŭrigos de- mandadi ĝis la tempo de via respondo. En demanda subfrazo tamen ĝis ri- latas nur al kiam: Mi demandis, ĝis kiam ili restos tie. = Mi demandis: "Gis kiu tempo ili restos tie?" Ĉe ĉi tia demanda subfrazo, kaj ĝis kaj kiam estas nepre bezonataj por la signifo. Ĉe tempa ĝis-frazo kiam estas tamen tute superflua. Aldono de tia superflua kiam povus iafoje eĉ kredigi, ke temas pri demando, kvankam tiel tute ne estas.

Iuj erare aldonas ne en ĝis-frazo (pro nacilingva influo), kio donas tute mal- ĝustan sencon. Oni diras ekz.: *Mi rifuzos kredi al viaj vortoj, ĝis vi ne donos pruvojn. * La intencita senco estas, ke la ago "rifuzi kredi al viaj vortoj" ĉesos en la momento, kiam pruvoj ja estos donitaj. Oni do devas diri: Mi rifuzos kredi al viaj vortoj, ĝis vi donos pruvojn. Se oni uzas dum anstataŭ ĝis, oni tamen uzu ne: Mi rifuzos kredi al viaj vortoj, dum vi ne donos pruvojn. La ago "rifuzi kredi al viaj vortoj" daŭros dum tiu tempo, kiam vi ne donos pruvojn (ĝis la momento, kiam vi ja donos pruvojn).

Ĝis estas dekomence ne nur frazenkondukilo, sed ankaŭ rolvorteto (§12.3.5.3): Post la vespermanĝo niaj fratoj eliris kun la gastoj el sia domo kaj akompanis ilin ĝis ilia domo. FE18 Komparu kun dum, kiu komence estis nur frazenkondukilo.

Kvankam

Kvankam enkondukas subfrazon, kiu montras nesufiĉan kaŭzon aŭ nesufiĉan malhelpaĵon. Kvankam-frazo montras ion, kio ne sukcesas malhelpi la ĉef- frazan ideon:

Ŝi edziniĝis kun sia kuzo, kvankam ŝiaj gepatroj volis ŝin edzinigi kun alia persono. FE 39 Ŝi ja edziniĝis kun sia kuzo. La volo de la gepatroj ne povis malhelpi tion.

Ĉemizojn, kolumojn, manumojn kaj ceterajn similajn objektojn ni nomas tolaĵo, kvankam ili ne ĉiam estas faritaj el tolo. FE35 Ni ja nomas ilin tol- aĵo. La fakto, ke ili ne ĉiam estas el tolo, ne malhelpas tion.

Se kvankam-frazo staras komence, oni ofte por klareco uzas tamen (§14.3.17) en la ĉeffrazo:

Kvankam la pasintaj tagoj povis ŝin prepari al tia sorto, ĝi tamen estis surprizo. M111

Jes, iele tiel fariĝis, ke, kvankam ŝi estis bone edukita kaj bela, ŝi ne edziniĝis. M1°2 Ŝi ne edziniĝis. Ŝia edukiteco kaj beleco ne povis malhelpi tion.

Neniam uzu sed (nek kaj) por helpi kvankam -frazon. Ne diru: *Kvankam mi ne volis tion, sed mi faris.* Diru: Kvankam mi ne volis tion, mi tamen faris. Aŭ: Mi ne volis tion, sed mi tamen faris.

Oni ofte uzas mallongigitajn kvankam--frazojn, en kiuj la ĉefverbo kaj ankaŭ aliaj aferoj mankas. Iafoje tiaj kvankam--frazoj apenaŭ ŝajnas esti subfrazoj plu:

Kvankam blinda kaj maljuna, li en la daŭro de tre mallonga tempo per- fekte ellernis Esperanton. OV 247 = Kvankam li estis blinda kaj maljuna...

La virino faris malkontentan mienon, kvankam ne tiel koleran kiel antaŭe. M198 = ...kvankam ŝi ne faris tiel koleran mienon kiel antaŭe.

Nun nia urbo jam trankviliĝis, kvankam ankoraŭ ne tute. L11°2 = ...kvankam ĝi ankoraŭ ne tute trankviliĝis. La urbo ankoraŭ ne vere tute trankviliĝis, sed tio ne malhelpas, ke ni tamen diru, ke ĝi trankvil- iĝis.

Per la larmoj, kiuj antaŭ momento forte, kvankam silente fluis el ŝiaj okuloj, ŝi videble elploris parton de tiuj mordantaj sentoj. M143 = ...kvankam ili fluis silente... La mallongigita kvankam-frazo staras en pozicio, en kiu la plena kvankam-frazo apenaŭ povas troviĝi.

La larĝaj pupiloj rigardis kun profunda, kvankam muta plendo. M194 = ...kun plendo profunda, kvankam ĝi estis muta.

Ĝi [= la desegnaĵo] prezentis belan, kvankam malgrandan artaĵon M 68 = Ĝi prezentis artaĵon, kiu estis bela, kvankam ĝi estis malgranda.

Kvankam tre similas al malgraŭ (§12.3.6.6). La diferenco estas, ke kvankam enkondukas subfrazon, dum malgraŭ estas rolmontrilo, kiu staras antaŭ O- vorta aŭ O-vorteca frazparto: Ili rifuzis helpi, kvankam mi petegis. = Ili rifuzis helpi malgraŭ mia petego.

Sed ankaŭ malgraŭ povas enkonduki subfrazon kun helpo de ke tio ke: Ili rifuzis helpi malgraŭ (tio), ke mi petegis. La esprimo malgraŭ (tio) ke (§12.3.6.6) estas malpli kutima, kaj tial pli emfaza ol kvankam.

Ekzistas ankaŭ la eĉ pli forta esprimo spite ke, kiu montras intencan kon- traŭstaron: Ili rifuzis spite ke mi petegis. Vidu ankaŭ la rolvortaĵon spite al (§12.3.7). Ankaŭ + se (§33.5) povas iafoje havi similan signifon. + se montras, ke estus surprize, se la afero ne povus malhelpi: Ili rifuzus, eĉ se mi petegus.

Noto: En la frua tempo Zamenhof uzis kvankam kiel E-vortecan vorteton en ĉeffrazo: Li estis kvankam konvinkita, ke li pro si ne devas timi, tamen li preferis antaŭe sendi alian personon, por vidi, kiel la afero staras. FA11°8 = Kvankam li estis konvinkita, ke... Tiu stranga uzo nun tute mal- aperis.

Kvazaŭ

Kvazaŭ = "tiel kiel estus se". Kvazaŭ povas enkonduki subfrazon, kiu montras fantazian komparon:

Tie ili sidis kune, kvazaŭ ili estus gefianĉoj. FA3 50 = Ili sidis kune tiel, kiel estus, se ili estus gefianĉoj. Ili ne estis gefianĉoj, sed ŝajnis tiel.

Li estis ankaŭ bona homo, sed tiel koleriĝema, kvazaŭ li havus en si pipron kaj tabakon. FA121 Li ne havis en si pipron kaj tabakon. Nur ŝajnis tiel.

Ŝi kuris al li renkonte, kvazaŭ ŝi volus lin kisi. Ŝi tion ne faris, sed ŝi preskaŭ jam estis faronta tion. FA3 59

La ĉielo aspektis, kvazaŭ ĝi estus balaita. FA3 26

Estas al mi kvazaŭ mi sonĝus. BV 75

Kvazaŭ-frazo estas ofte helpata de tia, tiel, tiamaniere tiumaniere en la ĉeffrazo:

Mi havas tian senton kvazaŭ mi kisus mian patrinon! FA2 26 = Mi havas tian senton, kian mi havus, se mi kisus mian patrinon.

Li rakontis tion tiel klarbilde, kvazaŭ tio okazus nun antaŭ iliaj okuloj. FA2149

Dum momento ŝi iris tiamaniere, kvazaŭ ŝi ne scius bone, kien ŝi iras. M-184

En ĉi tiaj kvazaŭ-frazoj Zamenhof ofte uzis la realan modon (verbon kun AS, IS aŭ OS): De li iras tia odoro, kvazaŭ li ĵus eliris el brandfarejo. ^8 Tio ne estas erara, ĉar jam kvazaŭ montras la imagecon sufiĉe klare. Oni uzu tamen normale la imagan modon, US-formon. Sed, se kvazaŭ-frazo iel re- donas ies penson, tiam oni plej ofte ja uzu la realan modon. Tiam temas pri nerekta parolo, en kiu oni ĉiam uzu la verboformon de la iama penso aŭ diro (§33.8.1): Ŝi havis la senton, kvazaŭ tio estas ŝia arbo. FA3 46

Kvazaŭ (§14.3.12) ofte rolas kiel E-vorteca vorteto (kiu tute ne enkondukas subfrazon). Tiam oni normale uzas nur la realan modon.

La vorteto kvazaŭ aperis nur en 1889. Tial en la unua tempo (kaj ankoraŭ iafoje post 1889) oni uzis kiel se (iafoje solan kiel) por enkonduki nereal- ecajn subfrazojn:

Estis al ŝi, kiel se ambaŭakra glavo trairus tra ŝia delikata korpo. FA197

= ...kvazaŭ ambaŭakra glavo trairus...

Ŝi rigardadis la vizaĝon de la fratino, kiel se ĝi estus la vizaĝo de ĉiela anĝelo. BV27 = ...kvazaŭ ĝi estus la vizaĝo...

Tia uzo de kiel (se) nun malaperis. Oni uzas ĉiam kvazaŭ. Sed oni ja povas iafoje uzi kiel antaŭ se-frazo, kiu montras ion eblan, ion teorian. Tio estas alia signifo, por kiu oni ne povas uzi kvazaŭ: Li sentis tian doloron, kiel se iu estas pikata de najlo. Oni komparas kun afero, kiu ja iafoje okazas. Oni uzas la realan modon (AS-finaĵon). Kvazaŭ ne estas ebla. En tiaj frazoj oni povas ankaŭ uzi kiam anstataŭ se. Komparu kun: Li sentis tian doloron, kvazaŭ li estus pikata de najlo. La komparo estas fantazia, neniu lin pikas per najlo. Tial oni uzas kvazaŭ kun imaga modo (US-finaĵo).

Ol

Ol povas enkonduki tempan subfrazon, se antaŭ la subfrazo staras la vorteto

antaŭ:

Antaŭ ol li atingis sian celon, la suno subiris. FA212 = Pli frue ol tiam, kiam li atingis...

Antaŭ ol vi venos al mi, li diros al mi la veron. FE 24 = Pli frue ol tiam, kiam vi venos al mi...

Mi ne manĝos, antaŭ ol mi diros mian aferon. ^24 = Mi ne manĝos pli frue ol tiam, kiam mi diros mian aferon.

Ol plej ofte montras komparojn (§20.1) kunlabore kunpli alia. Ankaŭ en antaŭ ol temas pri komparo. Oni komparas du tempojn. Unu el tiuj tempoj estas pli frua, do antaŭa.

Logike oni povus ankaŭ uzi antaŭ kiam, same kiel oni uzas post kiam (§33.4.2). Alternative oni povus same logike uzi post ol anstataŭ post kiam. Sed jam delonge estas kutimo uzi antaŭ ol kaj post kiam. Ambaŭ estas logikaj. Logikaj estus ankaŭ antaŭ ke (= antaŭ tio ke), kaj post ke (= post tio ke), sed tiuj esprimoj ne estas praktike uzataj. Estas rekomendinde uzi antaŭ ol kaj post kiam, ĉar ili estas plej facile komprenataj ĝuste pro sia kutimeco.

Se la ĉeffrazo kaj la subfrazo havas la saman subjekton, oni povas anstataŭ subfrazo uzi antaŭ ol + I-verbon (§27.5).

Ol ankaŭ povas enkonduki subfrazon, en kiu kiom estas subkomprenata (§33.4.3).

33.8. Nerekta parolo

Nerekta parolo estas subfrazo, kiu rerakontas ies diron, penson, opinion, de- cidon, demandon, rimarkon k.s. Ofte oni devas iom ŝanĝi la formon de la origina diro aŭ penso. Nerekta parolo diferencas de rekta parolo, t.e. sen- ŝanĝa citaĵo, kiu ne estas subfrazo, kaj kiu do ne havas frazenkondukilon. Rekta parolo ofte aperas inter citiloj kaj post dupunkto.

Rekta parolo: Petro diris: "Mi volas doni ion al vi."

Nerekta parolo: Petro diris, ke li volas doni ion al mi.

Rekta parolo: Karlo demandis: "Ĉu vi volas iri kun mi?"

Nerekta parolo: Karlo demandis, ĉu mi volas iri kun li.

Nerekta parolo ordinare estas ke-frazo aŭ demanda subfrazo. Tia subfrazo plej ofte rolas kiel objekto de verbo kiel diri, krii, pensi, scii, decidi, skribi, kompreni, rimarki, vidi, demandi, voli, aŭdi k.t.p.: Li diris, ke li estas feliĉa. Ŝi pensis, ke ŝi estas feliĉa.

Nerekta parolo ankaŭ aperas kiel priskribo de vortoj kiel penso, decido, de- mando, timo k.t.p.: Li havis la penson, ke li estas feliĉa. La decido estis, ke Petro estu prezidanto. Ili faris la demandon, ĉu ilipovas partopreni.

Nerekta parolo ankaŭ aperas kiel subjekto de ŝajni, esti evidente, esti klare, esti (ne)eble, esti verŝajne k.s.: Ŝajnis, ke pluvas. Estis evidente, ke li ne estas feliĉa.

Iafoje alispeca subfrazo aŭ eĉ I-verbo povas esti nerekta parolo. En nerekta parolo oni povas heziti pri:

Verboformo (§33.8.1)

Tempaj kaj lokaj esprimoj (§33.8.2)

Pronomoj (§33.8.3)

33.8.1. Verboformoj en nerekta parolo

En iuj lingvoj oni devas ĉe nerekta parolo iafoje ŝanĝi la verboformon. En Esperanto oni ĉiam konservas la originan verboformon:

Li diris: "Mi volas manĝi". ^ Li diris, ke li volas manĝi. La AS de volas estas la nuno de la origina dirado. Ne ŝanĝu al IS.

Ĉu vi diris: "Mi estas feliĉa." ^ Ĉu vi diris, ke vi estas feliĉa? La AS de estas montras la nunon de la origina dirado.

Li diris: "Mi tiam loĝis en Ĉinio. " ^ Li diris, ke li tiam loĝis en Ĉinio. La IS de loĝis montras tempon pli fruan ol la origina dirado. Estus eraro ŝanĝi al estis loĝinta.

Ĉu vi diris: "Mi estis feliĉa antaŭe." ^ Ĉu vi diris, ke vi estis feliĉa antaŭe? La IS de estis montras tempon antaŭ la origina dirado.

Ŝi demandis: "Ĉu vi iros kun mi al kinejo?" ^ Ŝi demandis, ĉu mi iros kun ŝi al kinejo. La OS de iros montras tempon postan al la origina de- mando. Estus eraro ŝanĝi al estis ironta aŭ volis iri. Se la origina de- mando estus "Ĉu vi volas iri kun mi?", oni dirus: Ŝi demandis, ĉu mi volas iri kun ŝi.

Li demandis: "Kion vi faros lunde?" ^ Li demandis, kion mi faros lunde. La OS de faros montras tempon post la origina demandado. Eble la lundo nun jam pasis, eble ĝi ankoraŭ ne alvenis.

Mi sciis la respondon al la demando: "Kiam li venos?" ^ Mi sciis, kiam li venos. La OS de venos montras tempon post la origina demando.

Li ne komprenis: "Kial ŝi ne volaspartopreni?" ^ Li ne komprenis, kial ŝi ne volas partopreni. La AS de volas montras la tempon de la origina demando.

Ili ordonis: "Paku tuj vian valizon!" ^ Ili ordonis, ke mi tuj paku mian valizon.

Ŝi esperis, ke ŝi ilin trovos. FA1161 La origina penso estis: "Mi ilin trovos."

Mi volas ke vi tien iru. FE19 Mi volas diri: "Iru tien!"

Ke li estas malsana, ŝi tuj rimarkis. FA1119 Ŝi pensis: "Li estas malsana."

Oni vidis, ke la junaj homoj donas al si reciproke la manojn. M139 Oni vidis la aferon kaj konstatis: "La junaj homoj donas. . . "

Subite li aŭdis, ke iu alrajdas de la vojo al la domo. FA115 Li aŭdis la sonon, kaj pensis: "Iu alrajdas... "

Mi antaŭsentis, ke vi hodiaŭ vespere venos. FA3 61 Ŝi pensis: "Hodiaŭ ves- pere li venos."

Ŝi estis plena de timo, ke la infano mortos. FA31 Ŝi timis kaj pensis: "La infano mortos!"

Li metis la kondiĉon, ke oni ne instruu al ŝi la Kristanan religion. FA31°2 Li diris: "Ne instruu al ŝi..."

Ŝajnis al ŝi, ke ŝin ĉirkaŭas unu sola densa barilo el traboj. FA1163 Ŝi pensis: "Min ĉirkaŭas... ", ĉar tiel ŝajnis al ŝi.

Ŝajnas, ke ĉio havos bonan finon. ^39 La parolanto opiniis: "Ĉio havos bonan finon", ĉar tiel ŝajnis al li.

En lia animo estis tute klare, ke Kristino devas fariĝi lia edzino. FA3 91 Li pensis klare: "Kristino devas fariĝi mia edzino."

Rilataj Kl-frazoj

Rilataj subfrazoj (subfrazoj kun rilata KI-vorto) normale ne rerakontas diron

aŭ penson. En tiaj subfrazoj la verbotempoj do rilatas al la absoluta nuno:

Mi ne konis tiun, kiu venis. Konis kaj venis ambaŭ montras tempon antaŭ la nuno. Verŝajne ili montras la saman tempon.

Mi ne konis tiun, kiu estis veninta. Kaj konis kaj estis montras tempon antaŭ la nuno. Veninta montras tempon ankoraŭ pli fruan.

Mi ne konis la personon, kiu estis baldaŭ venonta tra la pordo. Kaj konis kaj estis montras tempon antaŭ la nuno. Venonta montras tempon post tiu pasinta tempo.

Nerekta parolo en alispecaj subfrazoj

Normale nerekta parolo aperas en ke-frazoj aŭ demandaj subfrazoj, sed

iafoje ankaŭ alispeca subfrazo povas esti rerakontado de diro aŭ penso:

Jam en Kjoge li volis aĉeti por ŝi oran ringon, sed post pripenso li tion ne faris, ĉar en Kopenhago oni ja certe ricevos multe pli belan. FA3 59 Li pensis: "En Kopenhago oni ja certe ricevos multe pli belan." La ĉar- frazo estas nerekta parolo. La OS-formo montras tempon post lia penso.

Kiel-frazo kelkfoje estas rerakontado de ies penso:

Li konfesis al ŝi, kiel kore li ŝin amas. FA3 61 Li diris pli-malpli: "Mi vin tiel kore amas!"

Ili sidis antaŭ li kaj vidis, kiel li per la fingroj glatigas kaj formas la molan argilon. FA415° Ili vidis kaj pensis: "Tiel li glatigas kaj formas la molan argilon." Komparu kun: Mi vidis, kiel rozujo ricevis burĝonon. FA1232 Ĉi tie oni ne volis rerakonti ian penson, sed nur rakonti, kio okazis. Tial estas IS-formo, kiu rilatas al la absoluta nuno.

Kvazaŭ-frazo povas redoni ies penson aŭ impreson. Kvazaŭ montras, ke la penso aŭ impreso estas malvera, ŝajna. En aliaj kvazaŭ-frazoj oni normale uzas US-verbon (§33.7), sed se estas nerekta parolo, oni ĉiam uzu la ori- ginan verboformon, kiu plej ofte estas en reala modo (AS, IS aŭ OS):

Li havis la impreson, kvazaŭ la luno lumas en la ĉambron, sed la luno tute ne lumis. FA314 Li pensis: "La luno lumas en la ĉambron."

Li havis la senton, kvazaŭ la rimeno de lia tornistro lin premas. FA3 64 Li pensis: "La rimeno de mia tornistro minpremas." Sed tiel ne estis.

Ili [...] faris mienojn kvazaŭ ili laboras, sed havis nenion sur la teks- iloj. FA1108 Per siaj mienoj ili ŝajnigis: "Ni laboras " La homoj pensis: "Ili laboras."

Ŝajnis, kvazaŭ li dormas. FA159 Li ne dormis, sed estis morta. Al tiu, kiu lin vidis, tamen venis en la kapon la ideo Li dormas, kvankam li sciis, ke tio ne estas vero. La frazo redonas tiun penson kun la sama verboformo.

Sonis kvazaŭ ranoj kvakas. FA2133 Oni pensis: "Ranoj kvakas." Sed estis io alia.

Tiaj ĉi kvazaŭ-frazoj estis oftaj ĉe Zamenhof. Nuntempe oni uzas plej ofte ke-frazojn, eble kune kun kvazaŭ kiel E-vorteca vorteto: Li havis la impreson, ke la luno kvazaŭ lumas... Ili faris mienojn, ke ili kvazaŭ laboras... Ŝajnis, ke li kvazaŭ dormas.

I-verbo kiel nerekta parolo

Iafoje I-verba frazparto (I-verbo kune kun diversaj frazetoj) povas reprezenti ke-frazon, kiu rerakontas ies penson:

La maljuna ministro atente aŭskultis, por povi diri tion saman, kiam li revenos al la reĝo; kaj tiel li ankaŭ faris. FA1109 = ...por ke li povu diri tion saman, kiam li revenos al la reĝo... La ministro pensis: "Mi povu diri tion saman, kiam mi revenos al la reĝo." Oni uzas revenos kun OS- finaĵo, kvankam fakte temas pri tempo antaŭ la absoluta nuno. Tio estas ebla, ĉar estas nerekta parolo.

33.8.2. Tempaj kaj lokaj vortoj en nerekta parolo

Se en citata frazo estas tempomontra esprimo, ĝi ofte povas resti senŝanĝe en nerekta parolo. Kelkaj tempaj vortetoj tamen dependas de la absoluta nuno, kaj devas tial iafoje ŝanĝiĝi por eviti konfuzon. Tiaj vortoj estas hodiaŭ, hieraŭ, antaŭhieraŭ, morgaŭ kaj postmorgaŭ (§14.2.4). Frazoj, en kiuj oni devas ŝanĝi tian tempovorton, estas tamen sufiĉe maloftaj:

Pasintan lundon li diris: "Mi ne laboros hodiaŭ!" ^ Pasintan lundon li diris, ke li ne laboros tiun tagon. Se oni konservus hodiaŭ en la sub- frazo, temus pri tiu tago, en kiu estis dirita la tuta frazo.

Morgaŭ li verŝajne diros: "Mi estis malsana hieraŭ!" ^ Morgaŭ li verŝajne diros, ke li estis malsana hodiaŭ. Se oni uzus hieraŭ en la nerekta parolo, temus pri la tago antaŭ ol estis dirita la tuta frazo. Li efektive parolos pri la hodiaŭa tago, kaj oni do ŝanĝu al hodiaŭ.

Antaŭ unu semajno li demandis al mi: "Ĉu vi venos al mi morgaŭ?" ^ Antaŭ unu semajno li demandis al mi, ĉu mi venos al li la postan tagon.

Antaŭhieraŭ li demandis: "Ĉu vi venos morgaŭ?" ^ Antaŭhieraŭ li de- mandis, ĉu mi venos la postan tagon. Teorie oni povus diri: *Antaŭhieraŭ li demandis, ĉu mi venos hieraŭ.* Temas ja pri tiu tago, kiu estis antaŭ la nuna, do pri hieraŭ, sed la kontrasto inter OS-verbo kaj hieraŭ estas tro stranga.

Postmorgaŭ li diros: "Mi faris tion hieraŭ!" ^ Postmorgaŭ li diros, ke li faris tion la antaŭan tagon. Teorie oni povus diri: *Postmorgaŭ li diros, ke li faris tion morgaŭ.* Sed la kontrasto inter IS-verbo kaj morgaŭ estas tro nekutima.

Iafoje en rakontoj oni tamen konservas hodiaŭ, hieraŭ kaj morgaŭ senŝanĝe: Li renkontis konaton, junan poeton, kiu rakontis al li, ke morgaŭ [= la postan tagon] li komencos sian someran vojaĝon. FA1133 Ĉi tiu frazo aperas en fabelo, kaj apenaŭ povus estiĝi konfuzo kun la vera morgaŭo. Formoj kiel hieraŭo, hieraŭa tago, morgaŭo, morgaŭa tago (§14.2.4) estas ofte uzataj sendepende de la absoluta nuno.

La tempovorton nun oni povas iafoje por klareco ŝanĝi en nerekta parolo, sed plej ofte tio ne estas bezonata: Hieraŭ li diris: "Mi volas fari tion nun kaj ne poste!" ^ Hieraŭ li diris, ke li volas fari tion nun kaj ne poste. Oni povus ŝanĝi al tiam, tiumomente aŭ eble tuj, sed ankaŭ nun taŭgas. En rak- ontoj nun (§14.2.7) estas sufiĉe ofte uzata pri pasinta tempo.

Loka esprimo en citata frazo devas iafoje ŝanĝiĝi en nerekta parolo, se oni rerakontas la aferon en alia loko. Alifoje tia ŝanĝo povas esti natura, sed ne nepra.

Karlo kaj Eva estas en Parizo. Karlo parolas pri Pekino, kaj diras al Eva: Mi iros tien.

Eva poste estas kun Petro en Pekino, kaj rerakontas al Petro: Karlo diris, ke li iros ĉi tien. (Aŭ eble pli bone: ...ke li venos ĉi tien.)

Petro kaj Eva estas en Tokio, kaj Petro diras al ŝi: Mi iam estis en Ber- lino.

Eva kaj Karlo poste estas en Berlino, kaj ŝi rerakontas al li: Petro diris, ke li iam estis ĉi tie. Aŭ: Petro diris, ke li iam estis en Berlino.

class="book">33.8.3. Pronomoj en nerekta parolo

En nerekta parolo personaj kaj posedaj pronomoj ofte devas ŝanĝiĝi, se la parolanto aŭ la alparolato ŝanĝiĝis:

Karlo diras: Mi estas tre feliĉa.

Petro rakontas al Eva: Karlo diris, ke li estas tre feliĉa. Mi ^ li.

Karlo diras: Mi iros al miaj gepatroj.

Petro rakontas al Eva: Karlo diris, ke li iros al siaj gepatroj. Mi ^ li, miaj ^ siaj.

Karlo demandas al Petro pri Eva: Ĉu ŝi volas kuniri kun mi?

Petro redemandas al Karlo: Ĉu vi demandis, ĉu ŝi volas kuniri kun vi? Ŝi restas, mi ^ vi.

Petro rakontas al Eva: Li demandis, ĉu vi volas kuniri kun li. Ŝi ^ vi, mi ^ li.

Karlo diras al Eva: Mi amas vin.

Petro demandas al Eva: Ĉu li vere diris, ke li amas vin? Mi ^ li, vin restas.

Petro demandas al Karlo: Ĉu vi vere diris, ke vi amas ŝin? Mi ^ vi, vin ^ ŝin.

Petro rakontas al Elizabeto: Li fakte diris al ŝi, ke li amas ŝin. Mi ^ li, vin ^ ŝin.

Karlo diras al Petro pri Eva: Mi amas ŝin.

Petro rakontas al Eva: Li diris, ke li amas vin. Mi ^ li, ŝin ^ vin.

Karlo diras al Petro pri si mem kaj Eva: Ni geedziĝos.

Petro demandas al Karlo: Ĉu vi diris, ke vi geedziĝos? Ni ^ vi. (La unua vi estas Karlo. La dua vi estas Karlo kaj Eva.)

Petro rakontas al Elizabeto: Li diris, ke ili geedziĝos. Ni ^ ili.

Iafoje ni inkluzivas la alparolaton, alifoje ne. Ofte la kunteksto montras la ĝustan signifon, sed je bezono oni uzu pli klaran esprimon:

Karlo diras al Petro pri si mem, Petro kaj Eva: Ĉu ni iru al la urbo? Ni inkluzivas la alparolaton, kiu estas Petro.

Petro redemandas al Karlo: Ĉu vi demandis, ĉu ni iru al la urbo? Ni restas kaj ankoraŭ inkluzivas la alparolaton, sed nun la alparolato estas Karlo.

Petro rerakontas al Elizabeto: Li demandis, ĉu ni iru al la urbo. Ni ankoraŭ restas, sed ne plu inkluzivas la alparolaton, kiu nun estas Elizab- eto. Por klareco Petro povus anstataŭe diri ekz.: Li demandis, ĉu mi, li kaj ŝi iru al la urbo.

Karlo diras al Petro kaj Eva: Venu kun mi al kinejo.

Petro rerakontas al Eva kaj Elizabeto: Li proponis, ke ni venu kun li al kinejo. La antaŭe subkomprenata vi fariĝis ni. Ni inkluzivas unu el la alparolatoj, Evan, sed ne la alian, Elizabeton. Ankaŭ estas eble diri pli klare: Li proponis al mi kaj Eva, ke ni venu kun li al kinejo.

Noto: En PAG, §234, oni skribis, ke oni ĉiam devas ŝanĝi ĉiujn pronomojn de la unua kaj dua per- sonoj, mi, ni, vi, en la trian personon, li, ŝi, ĝi, ili. Tio ne estas vera. Iafoje estus erarego tiel ŝanĝi. Iafoje oni eĉ devas ŝanĝi en la kontraŭa direkto. Vidu la diversajn ekzemplojn ĉi tie.

34. Vortordo

En Esperanto la ĉefa regulo de vortordo estas komprenebleco. Oni metu la vortojn en tia ordo, ke la senco estas klara. La diversaj finaĵoj, precipe N, ebligas grandan liberecon, sed la libereco ne estas absoluta. En tiu ĉi paragrafo temos ĉefe pri la ordo de frazpartoj.

Aliaj reguloj pri vortordo

Multaj E-vortecaj vortetoj ordinare staru por klareco ĝuste antaŭ tio, al kio ili rilatas, ekz. ankaŭ (§14.3.6), (§14.3.9), tre (§14.3.18), nur (§14.3.14). Ankaŭ ne (§21) staru antaŭ tio, kion ĝi neas.

Rolvorteto (§12.3) staru ĉiam antaŭ tio, kies rolon ĝi montras.

Kunliga vorteto (§16) staru antaŭ tio, kion ĝi ligas al io.

Ajn (§14.3.4) staru tuj post tiu tabelvorto, kiun ĝi nuancas.

Legu ankaŭ pri la ordo de rektaj priskriboj de O-vortoj, A-vortoj kaj E- vortoj en §7.

34.1. Ordo de frazpartoj

Ĉasas la hundo katon. Atentigo, ke ĝi ĉasas katon, ne ekz. rigardas.

Katon la hundo ĉasas. Atentigo, ke ĝi ĉasas ĝuste katon, ne ekz. raton.

Rizon Karlo manĝas per manĝbastonetoj. Atentigo, kiamaniere Karlo manĝas ĝuste rizon.

Arkitekto la virino estas. Atentigo, ke ŝi estas ĝuste arkitekto.

Stranga ĉiuj opinias lin. Atentigo, ke ili opinias lin ĝuste stranga.

Ĉe perverba priskribo (§25.1) oni tamen ne povas ĉiam tute libere ŝanĝi la vortordon, ĉar perverba priskribo plej ofte ne havas rolmontrilon. Tial iafoje oni povus konfuzi perverban priskribon kun subjekto. Estas diferenco inter leono estas besto (vero) kaj besto estas leono (malvero, ĉar ekzistas ankaŭ aliaj bestoj). En frazo kiel lernanto fariĝis instruisto la ordo estas tre grava, ĉar instruisto fariĝis lernanto estas tute alia afero. En plej multaj realaj frazoj kun perverba priskribo la kunteksto tamen forigas la eblojn de mis- komprenoj, eĉ se oni uzas nekutiman vortordon. Sed frazo kiel [9]instruisto lernanto fariĝas* estas apenaŭ komprenebla, kaj tial evitenda.

Oni povas emfazi kaj nuanci ankaŭ alimaniere. Ekz. per la vorto ja (§14.3.10), kiu aldonas emfazon. Iafoje oni povas uzi prezentan ĉeffrazon plus rilatan subfrazon (§33.4.1.1). Parole oni povas aldoni elparolan emfazon al gravaj vortoj.

34.2. Antaŭmetado de frazparto

34.2.1. Normala antaŭmetado

Frazparton, kiu kutime ne aperas unue en frazo, oni povas emfazi per tio, ke oni ĝin metas ĝuste en tian komencan pozicion:

Terure gajaj ŝajnis al ili iliaj propraj ŝercoj. FA2 6 Normala vortordo estus: Iliaj propraj ŝercoj ŝajnis al ili terure gajaj.

La sonorilon mi volas kaj devas trovi! FA2 89 Normale: Mi volas kaj devas trovi la sonorilon.

Kl-vortoj

Frazparto, kies ĉefvorto estas Kl-vorto (§13.1), staras normale komence de sia ĉeffrazo aŭ subfrazo. Tia pozicio ne estas do aparte emfaza ĉe Kl-vortoj. Antaŭ la Kl-vorto povas tamen stari rolvorteto, kiu montras ĝian frazrolon:

Kion vi volas?

Mi volas tion, kion vi volas.

De kio tio ĉi venas, mia filino? FE17

Mi ankaŭ ne scias, per kio oni povas klarigi tiun fakton. M 85

Ŝi ne sciis, en kiu flanko oni devas serĉi butiketon kun manĝeblaĵoj. M11

El la kaldrono, en kiu sin trovas bolanta akvo, eliras vaporo. FE 25

Principe ankaŭ aliaj vortoj, kiuj kunlaboras kun la Kl-vorto, povas stari antaŭ ĝi, sed oni ĝenerale malemas havi antaŭ Kl-vorto ion, kio ne estas rol- vorteto:

Tuj kiam la suno leviĝis, la cignoj kun Elizo forflugis de la insul- eto. FA1168

Sume kiom mi ŝuldas? ^34 Oni povus meti sume aliloke en la frazo.

Kune kun kiu vi venis? Oni normale forlasus kune.

La virino, flanke de kiu staras mia frato, estas mia edzino. Pli nature estas diri apud kiu, aŭ eble ĉe kies flanko.

La kunligaj vortetoj kaj (§16.1), (§16.2) kaj sed (§16.3) povas senprobl- eme aperi antaŭ Kl-vorto, ĉar tiaj vortetoj ne vere apartenas al la posta frazo, sed nur ligas ĝin al la antaŭa:

Dum la trarigardado mi trovis diversajn esprimojn, kiuj siatempe ŝajnis al mi bonaj, sed kiuj nun al mi ne plaĉas kaj kiujn mi volonte ŝanĝus. LR116

Legu ankaŭ pri Kl-demandoj en §22.1, pri Kl-demandoj kiel subfrazoj en §33.3, kaj pri rilataj subfrazoj en §33.4.

34.2.2. Antaŭmetado el subfrazo

Iafoje oni povas meti frazparton, kiu vere apartenas al subfrazo, en la komencon de la tuta frazo. Tio kreas tre fortan emfazon pro la malkutimeco de la vortordo:

Tiun laboron mi diris, ke mi faros. = Mi diris, ke mi faros tiun laboron. La frazparto tiun laboron estas objekto de faros, kaj apartenas plene al la ke-frazo. Por emfazo ĝi tamen staras komence de la tuta frazo.

En salono Zamenhof mi pensas, ke okazas nun la solena inaŭguro. = Mi pensas, ke okazas nun en salono Zamenhof la solena inaŭguro. La loka komplemento ne montras la lokon de la pensado, ĉar ĝi vere apartenas al la subfrazo.

El tio povas elveni, la diablo scias, kio. ^9 En tiu ĉi tre nekutima frazo, ĉio el la subfraza demando, krom la demanda vorto kio, estas antaŭ- metita. Normala vortordo estas: La diablo scias, kio el tio povas elveni.

Ofte povas estiĝi konfuzo, al kiu parto de la frazo vere apartenas antaŭ- metitaj vortoj. Povas ŝajni, ke ili apartenas al la ĉeffraza verbo, ĉar ili ja staras pli proksime al ĝi. Tial tia ĉi vortordo estas tre malofte uzata (sed vidu ĉi-poste pri Kl-vortoj). Se la frazparto, kiun oni volas emfazi, rolas kiel sub- jekto en sia subfrazo, oni nepre ne povas formovi ĝin, ĉar subjekto devas ĉeesti ĉe sia ĉefverbo. Nepre ne uzu: *Tiu laboro mi pensas, ke estas mal- facila.* Oni devas diri: Mi pensas, ke tiu laboro estas malfacila.

Pri-solvo

Iafoje, se la senco permesas, oni povas emfazi frazparton en subfrazo per uzo de antaŭmetita pri-komplemento. Tiun frazparton, kiun oni volas emfazi, oni lasas en ĝia loko en la subfrazo en la formo de pronomo aŭ tabelvorto, kaj en la komenco de la tuta frazo oni metas ĝin en la formo de pri-komplemento. La emfazata afero aperas do dufoje, unu fojon kiel pri- komplemento en la ĉeffrazo, kaj unu fojon pronome en sia vera frazrolo en la subfrazo:

Pri tiu laboro mi diris, ke mi faros ĝin. = Mi diris, ke mi faros tiun laboron.

Pri tiu laboro mi pensas, ke ĝi estas malfacila.

Pri talento mi neniam aŭdis, ke vi ian havas. M156 = Mi neniam aŭdis, ke vi havas ian talenton.

Antaŭmetado de Kl-vorto el subfrazo

Kiam oni faras KI-demandon, oni movas la pridemandatan aferon de sia normala loko al la komenco de la frazo:

Vi volas ion. ^ Kion vi volas?

Li nomiĝas Karlo. ^ Kiel li nomiĝas?

Se la tuta frazo enhavas en si subfrazon, kaj la pridemandota afero troviĝas en tiu subfrazo, oni devas, kiam oni formas demandan frazon, movi tiun aferon al la komenco de la tuta demanda frazo, kvankam ĝi ankoraŭ sence apartenas al la subfrazo. Tiaj frazoj povas fariĝi malfacile kompreneblaj:

Vi konsilas, ke ni respondu ion al ĉi tiu popolo. ^ Kion vi konsilas, ke ni respondu al ĉi tiu popolo [...]? &112 Kion estas objekto de la ĉefverbo respondu, kvankam ĝi staras pli proksime al konsilas. La frazo sonas tamen sufiĉe nature, ĉar kion ankaŭ povus rilati al la ĉeffraza verbo kon- silas.

Petro diris, ke lia amiko nomiĝas Karlo. ^ Kiel Petro diris, ke lia amiko nomiĝas? Estas risko, ke oni pensas, ke kiel rilatas al diris, kio donus tre strangan signifon. Pli komprenebla alternativo estas: Kiel laŭ Petro nom- iĝas lia amiko?

Vi deziras, ke mi agu iel. ^ Kiel vi deziras, ke mi agu? Pli normala de- mando estas: Kiel mi agu? Sed tio ne signifas precize la samon.

Vi aŭdis, ke oni vendas ion. ^ Kion vi aŭdis, ke oni vendas? Pli volonte oni dirus simple: Kion oni vendas? Sed tio ne estas precize la sama de- mando.

Vi volas, ke mi vendu ion al vi. ^ Kion vi volas, ke mi vendu al vi? Pli simpla (sed ne tute samsenca) estas: Kion mi vendu al vi?

Oni plene evitu ĉi tiajn frazojn, se la subfrazo mem estas demando, ĉar tia konstruo fariĝas tro komplikita:

Ŝi demandis, ĉu mi ŝatas muzikon. ^ *Kion ŝi demandis, ĉu mi ŝatas?* Oni devas diri nur Kion ŝi demandis? kvankam tio estas malpli preciza, aŭ uzi la pri-solvon montrotan ĉi-poste.

Petro demandis, kiam mi iros al la urbo. ^ *Kien Petro demandis, kiam mi iros?* Eble oni devas kontentiĝi per Kion Petro demandis?

La sama problemo ekzistas ĉe rilataj (nedemandaj) KI-vortoj. Ankaŭ tiaj KI- vortoj estu en la komenco de la subfrazo. Se la rilata KI-vorto vere apartenas al subfrazo de la subfrazo, konfuzo povas estiĝi:

Vi asertis, ke vi vidis homon. ^ La homo, kiun vi asertis, ke vi vidis, estas jam delonge mortinta. Evitinda frazo, ĉar kiun ŝajnas esti objekto de asertis, kvankam ĝi vere estas objekto de vidis. (Ĉi tie oni povas uzi la elturniĝon La homo, kiun vi asertis esti vidinta...)

Ŝi scius, kio estas kuirita sur ĉiu fajrejo. ^ Ekzistis neniu fajrejo, kie ŝi ne scius, kio estas kuirita. Evitinda frazo, ĉar kie ŝajnas montri la lokon de la sciado, dum ĝi fakte montras la lokon de la kuirado. Vidu Zamen- hofan solvon ĉi-poste.

Pn-solvo ĉe Kl-vortoj

Ofte oni povas elturniĝi per antaŭmetita pri-komplemento. Oni lasas la KI- aferon en ĝia loko en la formo de pronomo, kaj uzas pri-komplementon kiel demandesprimon aŭ frazenkondukilon:

Ŝi demandis, ĉu mi ŝatas muzikon. ^ Pri kio ŝi demandis, ĉu mi ŝatas ĝin?

Vi asertis, ke vi vidis homon. ^ La homo, pri kiu vi asertis, ke vi vidis lin, estas jam delonge mortinta.

Ŝi scius, kio estas kuirita sur ĉiu fajrejo. ^ Ekzistis neniu fajrejo, pri kiu ŝi ne scius, kio estas kuirita sur ĝi. FA218

Ŝajnis al mi, ke mi havas prudenton. ^ Mia prudento, pri kiu ŝajnis al mi, ke mi ĝin havas, protestas. M 34

Sed pri-solvo ne ĉiam funkcias:

Karlo renkontis tiun viron, kiu vendis domon al Elizabeto. ^ *Elizabeto baldaŭ ekloĝos en la domo, kiun Karlo renkontis tiun viron, kiu vendis al ŝi.* La frazo estas tute nekomprenebla, sed pri-solvo ne helpas: *El- izabeto baldaŭ ekloĝos en la domo, pri kiu Karlo renkontis tiun viron, kiu vendis ĝin al ŝi.* La pri-solvo ne funkcias, ĉar pri kiu (= pri la domo) ĉi tie ne donas sencon. En tiu ĉi okazo oni povas anstataŭe elturniĝi per kompleta renverso de la origina frazo: La domon vendis al Elizabeto tiu viro, kiun Karlo renkontis. ^ Elizabeto baldaŭ ekloĝos en la domo, kiun vendis al ŝi tiu viro, kiun Karlo renkontis.

Vi deziras, ke aliaj agu kun vi iel. ^ *Agu kun aliaj en tia maniero, pri kiu vi deziras, ke aliaj agu kun vi en ĝi.* La pri-solvo estas tro komplik- ita. Efektive kiel bone povas rilati ankaŭ al deziras, kaj tial simpla kaj rekta KI-frazo bone funkcias: Agu kun aliaj tiel, kiel vi deziras ke aliaj agu kun vi. °V-320

Ne movu subjekton for de ĝia verbo

Se la Kl-afero rolas kiel subjekto, oni ne povas movi ĝin for el la subfrazo. La subjekto de verbo devas ĉeesti en sia frazo:

Karlo diris, ke lia frato edziĝis. ^ *Kiu Karlo diris, ke edziĝis?* Diris ŝajnas havi du subjektojn, dum edziĝis ŝajnas tute ne havi subjekton. Uzu la pri-solvon: Pri kiu Karlo diris, ke li edziĝis?

Vi pensas, ke tiu knabino amas min. ^ *Ŝi estas tiu knabino, kiu vi pensas, ke amas min.* Ĉi tie pensas ŝajnas havi du subjektojn (kiu kaj vi), kaj amas ŝajnas havi neniun subjekton. Diru: Ŝi estas tiu knabino, pri kiu vi pensas, ke ŝi amas min.

Mi diris, ke Karlo prenis la aŭton. ^ *Jen estas Karlo, kiu mi diris, ke prenis la aŭton.* Diru: Jen estas Karlo, pri kiu mi diris, ke li prenis la aŭton.

Disigo en plurajn frazojn

La plej bona maniero esprimi ĉi tiel malsimplajn aferojn ofte estas uzado de pluraj memstaraj frazoj, ekz.: Vi asertis, ke vi vidis certan homon, sed tiu homo estas jam delonge mortinta. / Elizabeto baldaŭ ekloĝos en la domo. Karlo vidis tiun viron, kiu vendis ĝin al ŝi. / Karlo diris, ke iu edziĝis. Kiu estas tiu persono? / Vi pensas, ke iu knabino amas min. Ŝi estas tiu knabino. / Jen estas Karlo, kiu prenis la aŭton. Tion mi diris antaŭe.

35. Propraj nomoj

Nomspecoj Normalaj propraj nomoj

Normala propra nomo estas O-vorto, kiu per si mem estas propra nomo:

Karlo, Petro, Berlino, Atlantiko, Japanujo, Nilo, Olimpo. Kelkfoje tia nomo havas A-vorton aŭ alispecan priskribon, kiu estas parto de la nomo: Nova Zelando, Norda Ameriko, Sankta Petro, la Sankta Biblio, la Nobla Korano, Nilo Blanka, Bulonjo-ĉe-Maro (aŭ Bulonjo ĉe maro). Ĉe tiaj nomoj oni plej ofte ne uzas la (§9.1.6).

Ordinaraj O-vortoj kiel propraj nomoj

Propra nomo ankaŭ povas esti ordinara O-vorto (kun aŭ sen priskriboj), kiu fariĝis propra nomo de io: la Suno, la Ruĝa Maro, la Sankta Virgulino, la Eternulo, la Fortuno. Tia nomo povas ankaŭ esti O-vortece uzata A-vorto: la Ĉiopova (= Dio). Ĉe tiaj nomoj oni normale ja uzas la (§9.1.6).

Citaĵaj propraj nomoj

Iafoje propra nomo ne estas O-vorto, sed alispeca vorto aŭ eĉ tuta frazo: Amplifiki (muzikensemblo), Ajn (poemaro), Ĉu vi kuiras ĉine? (romano). Oni povas nomi ilin citaĵaj propraj nomoj, ĉar ili estas normale traktataj kiel citaĵoj (§36). Al tiu ĉi grupo oni ankaŭ povas kalkuli ne-esperantigitajn nomojn sen O-finaĵo (§35.2): Beijing, Shakespeare, Waringhien.

Multe-nombraj nomoj

Propraj nomoj normale estas unu-nombraj. Kelkaj nomoj, kiuj montras grupon de pluraj aferoj, estas tamen multe-nombraj: Filipinoj (insularo), Andoj (montaro), Karolidoj (familio). Legu ankaŭ pri la ĉe multe-nombraj propraj nomoj en §9.1.6.

Ĉu esperantigi?

Propraj nomoj povas reteni sian originan, ne-Esperantan formon (§35.2), eventuale transskribitan per Esperantaj literoj, aŭ ili povas esti tute esperantigitaj (§35.3) kun Esperantaj finaĵoj. Ĉiu metodo havas siajn uzokampojn. Neniu el ili povas esti universale uzata.

Ne-esperantigitaj nomoj

Ne-esperantigitaj propraj nomoj estas utilaj en tiaj okazoj, kiam gravas re- kono de la origina skriba formo. Tiaj originaj nomformoj povas tamen esti malfacilaj por elparolado, ĉar ne ĉiu homo povas scii la nacilingvan el- parolon. Ofte estas do utile iel montri, kiel oni povas elparoli la nomon. Aŭ oni montru la originan elparolon (precize aŭ proksimume), aŭ oni montru esperantecan elparolon (§2.3).

Iafoje oni preferas konservi nomon senŝanĝe pro tute specialaj motivoj. Ekz. la vorton Allah por Dio oni nur transskribis per latinaj literoj en la Esperanta traduko de Korano, ĉar tiu vorto estas konsiderebla kiel memprezento de Dio, kaj tial neŝanĝenda. Aliaj tradukantoj elektus traduki per la vorto Dio, ĉar la araba Allah signifas ĝuste "(la) Dio". Tiaj elektoj estas afero de per- sona opinio, kaj ili ne koncernas la Esperantan gramatikon.

Ne-latinaj skriboj

Se la origina nomformo estas skribata per alia alfabeto ol la latina, oni normale transskribas la nomon per latinaj literoj. Tiam oni povas uzi ofi- cialan (aŭ ofte uzatan) manieron transskribi el la origina lingvo, aŭ oni povas transskribi laŭ la Esperanta alfabeto. Oni elektu transskribon taŭgan laŭ la cirkonstancoj. Se la eblo elparoli estas tre grava, skribo laŭ la Esper- anta alfabeto (aŭ eĉ plena esperantigo) povas esti preferinda. Se rekono de la skriba formo estas grava, verŝajne ia transskribo laŭ oficiala sistemo estas pli bona, kaj tiam en iaj specialaj okazoj eĉ povas esti inde reteni la originan nelatinliteran skribon (se tio estas ebla), sed tiam ordinare oni uzu apude ankaŭ latinliteran formon.

Finaĵoj

Ne-esperantigitaj nomoj povas aperi O-vortece sen O-finaĵo. Ĉe tiaj nomoj oni ankaŭ povas forlasi N-finaĵon, eĉ se la frazrolo principe postulas tian finaĵon. Eventualajn rolvortetojn oni tamen ĉiam devas uzi, se la frazrolo tion postulas:

Zminska meditis momenton. M 3° Pola nomo rolas kiel subjekto.

Zamenhof estis la iniciatinto de Esperanto.

Marta komencis ludi. Ŝi ludis la Priere d'une vierge. M 27 Franca nomo de muzikpeco rolas kiel objekto, sed ne havas N-finaĵon.

Ni trinku glason pro la memoro pri Bartel Thorwaldsen! FA2112 Dana nomo rolas kiel pri-komplemento.

Li admiras Zamenhof. La nomo Zamenhof rolas kiel objekto sen N-fin- aĵo.

Se la nomo povas akcepti N-finaĵon (se ĝi finiĝas per vokalo), tiam oni ja kompreneble povas aldoni tian finaĵon. Oni ankaŭ povas almeti O-finaĵon al fremda nomo. Se oni uzas O-finaĵon, oni ankaŭ devas uzi N-finaĵon, se la frazrolo tion postulas. Oni ankaŭ povas antaŭmeti titolon aŭ similan esprimon, kiu povas ricevi N-finaĵon:

Ĉu vi konas Anna? La nomo Anna rolas objekte sen N-finaĵo.

Ĉu vi konas Annan? La nomo Anna rolas objekte kun N-finaĵo.

Ĉu vi konas mian amikinon Anna? Anna estas identiga priskribo (§25.2) de mian amikinon, kaj nepre ne havu N-finaĵon ĉi tie.

Li renkontis Vigd^s Finnbogadottir. La islanda nomo Vigd^s Finnbogadottir rolas objekte sen Esperantaj finaĵoj.

Li renkontis Vigdison Finnbogadottir. La antaŭnomo havas O-finaĵon kaj N-finaĵon. Oni ankaŭ povas skribi Vigd^s-on kun dividostreko.

Li renkontis prezidanton Vigd^s Finnbogadottir.

Rakontas Christen Pedersen. Ĉu vi konas Christenon Pedersen? FA3114 Unue la nomo aperas kiel subjekto, sen Esperantaj finaĵoj. Poste ĝi aperas kiel objekto. Tiam Zamenhof aldonis O al la antaŭnomo por povi uzi ankaŭ N-finaĵon.

Li surĉevale rajdis tra la profunda vala vojo, por veni en Weimaron kaj viziti Molly'n. FA3143 Oni ankaŭ povus skribi Weimar kaj Molly sen fin- aĵoj, sed kun N-finaĵoj la frazroloj estas ja pli klaraj.

Ofte oni esperantigas nur la antaŭnomon de persono, aŭ aldonas O-finaĵon al la ne-esperantigita formo de la antaŭnomo, sed lasas eventualan postan nomon en origina formo sen Esperanta finaĵo. N-finaĵon oni tiam uzas nur ĉe la antaŭnomo. Tio tamen ne estas regulo, nur kutimo: Christenon Pedersen (normale ne: Christenon Pedersenon).

Kiam fremda nomo estas uzata en frazrolo, kiu bezonas A-finaĵon aŭ E-fin- aĵon (aŭ eĉ verban finaĵon), oni devas aldoni tian finaĵon:

La malnova Wartburga kastelo ĉiam ankoraŭ staris senŝanĝe alte supre sur sia roka altaĵo. FA3145

Tio estas Zamenhofa esprimo.

Ofte oni povas anstataŭe elturniĝi per rolvorteto: La malnova kastelo de Wartburg...

Nur originaj formoj

Kiam oni uzas ne-Esperantan nomformon en Esperanto, oni ne uzu formon el ne-origina lingvo. Parolante pri ekz. la dana ĉefurbo, oni ne uzu *Kopenhagen* (la germanan formon), nek *Copenhague* (la francan formon). Uzu la danan formon K^benhavn, aŭ la Esperantan formon Kopenhago. Parolante pri la ĉina filozofo Kongzi oni ne nomu lin *Confucius* (la latina formo). Uzu la ĉinan formon Kongzi, aŭ la Esperantan formon Konfuceo. Aliflanke, se oni scias nur neoriginan formon de nomo, kaj ne havas eblon trovi la originan formon aŭ esperantigitan formon, tiam oni ja nur povas uzi tiun formon, kiun oni scias.

Elparolo

Kiam oni uzas nacilingvan nomon en Esperanta parolo, oni ne elparolu ĝin laŭ la maniero de alia nacia lingvo. Aŭ oni uzu la originan elparolon, almenaŭ proksimume, aŭ oni elparolu esperantece. Parolante pri ekz. la angla urbo Winchester oni elparolu aŭ anglece "ŭinĉestr", aŭ esperantece ("vinĉester"), aŭ oni plene esperantigu (ekz. Vinĉestro°). Legu pli detale pri elparolado de ne-Esperantaj vortoj en §2.3.

35.3. Esperantigitaj nomoj

Kiam oni esperantigas propran nomon, oni povas fari tion parte aŭ plene. Oni povas ekz. transskribi la nomon per Esperantaj literoj konservante laŭ- eble la originan elparolon. Oni ankaŭ povas transskribi uzante nur tipe Esperantajn kombinojn de literoj kaj sonoj. Aŭ oni povas plene esperantigi kun nur Esperantaj sonkombinoj kaj kun Esperantaj finaĵoj. Ĉi tie estos klar- igoj ĉefe pri plene esperantigitaj nomoj.

Plene Esperantajn formojn povas elparoli ĉiu, kiu lernis Esperanton. Oni ne bezonas sciojn de aliaj lingvoj. Tiaj nomoj estas ankaŭ senprobleme uzeblaj kun ĉiaj Esperantaj finaĵoj. Plene esperantigitaj nomoj estas do utilaj en tiaj okazoj, kiam gravas la eblo elparoli la nomon, kaj la eblo uzi ĝin libere en ĉiaj frazoj. Sed se nomo ne estas tre konata, tiam plene esperantigita formo ne estas ĉiam rekonebla.

Legu ankaŭ pri la uzo de la ĉe propraj nomoj en §9.1.6. Kutimaj esperantigoj

Oni kutimas plene esperantigi ĉiujn nomojn de landoj (§35.4), nomojn de monde aŭ Esperante konataj urboj kaj montoj, nomojn de historiaj personoj, kaj nomojn de internaciaj aferoj, ekz. maroj kaj riveroj, kiuj fluas tra pluraj landoj. Uzi ne-esperantigitajn formojn por tiaj aferoj estas iafoje preskaŭ eraro, alifoje nur malrekomendinde:

Mogambique (afrika lando) ^ Mozambiko

New York (usona urbo) ^ Nov-Jorko

Beijing (ĉefurbo de Ĉinio) ^ Pekino

Boulogne-sur-Mer (grava urbo por Esperanto) ^ Bulonjo-ĉe-Maro

Caesar (imperiestro de la roma regno) ^ Cezaro

Kongzi (ĉina filozofo) ^ Konfuceo

Ofte eĉ ne ekzistas alternativo al la Esperanta formo, ĉar la afero ne apartenas al certa lando aŭ lingvo, ekz.: Afriko (kontinento), Pacifiko (oce- ano), Gango (rivero).

N-finaĵo ĉe esperantigitaj nomoj

Plene esperantigitaj nomoj kun O-finaĵo ricevas N-finaĵon laŭ la ordinaraj reguloj:

Mi konas Johanon. FE8 La propra nomo Johano rolas kiel objekto (§12.2.2).

Mi vojaĝas en Hispanujon. FE 26 La landnomo Hispanujo ricevas N-fin- aĵon por direkto (§12.2.5).

Se plene esperantigita nomo konsistas el pluraj sinsekvaj O-vortoj, ekzemple persona nomo plus familia nomo, kaj se la nomo devas havi N-finaĵon, tiam oni aldonas N-finaĵon al ĉiu el la O-vortoj:

Al s-ro D. ŝajnis, ke la homaranoj metas Hillelon pli alta ol Jesuon Kriston. OV 329 La duvorta nomo Jesuo Kristo rolas kiel objekto.

Tiu konsilistoĵus ĉe la Patriarha mortigis Miĉjon Berliozon.

Se parto de nomo estas ne-esperantigita, ne estas necese aldoni N-finaĵon al tiu nomparto: Poste la morto rabis al ni Jozefon Wasniewski. OV 365 La tuta nomo Jozefo Wasniewski rolas kiel objekto, sed la fina parto, la ne- esperantigita familia nomo, aperas sen N-finaĵo.

Sur kio bazi esperantigon?

Multaj nomoj havas diversajn formojn en diversaj lingvoj, precipe nomoj de lokoj. Kiam oni kreas Esperantan formon, estas rekomendinde deiri de la plej internacie konata formo, aŭ almenaŭ de formo tre konata internacie. Uzi nur loke konatan formon kiel bazon, ne estas eraro, sed povas esti strange en internacia lingvo.

Ekz. estas preferinde uzi la formon Kazablanko° por la granda havenurbo en Maroko, ĉar ĝi estas tutmonde konata kiel "Casablanca". Surbaze de la araba nomo "ad-Dar al-Bayda" oni kreis la alternativan formon *Daralbajdo*°, kiu estas malrekomendinda, ĉar internacie malpli rekonebla.

Alia ekzemplo estas la lando Finnlando. En la tuta mondo ĝi estas konata sub diversaj variantoj de tiu nomo. Nur en Finnlando mem kaj en kelkaj najbaraj landoj ĝi havas alian nomon. Tiu nomo donis la alternativon *Suomio*, kiu estas tute maltaŭga en internacia lingvo. (Cetere la finnaj esperantistoj mem preferas la nomon Finnlando.) Simile evitinda estas *Nipono * anstataŭ la normala Japanujo (aŭ Japanio).

Tamen ne ekzistas devigaj reguloj, kiel elekti bazon de esperantigo. En ĉiu okazo oni elturniĝu en oportuna maniero. Ne ekzistas ĝenerala principo, kiu povas decidi en ĉiu okazo.

Se jam ekzistas tradicia Esperanta formo, oni nepre ne provu ŝanĝi ĝin sen tre forta motivo. Ekz. la ĉefurbo de Pollando nomiĝas en Esperanto de- komence Varsovio. Tio eble ne estas la plej internacia formo, sed ŝanĝo al ekz. *Varŝavo*° estus tute senutila rompo kun la tradicio. La lando Kimrujo havas en Esperanto nomon, kiu baziĝas sur tute neinternacia formo, sed oni ne provu ĝin ŝanĝi, ĉar ĝi estas firma parto de la Esperanta tradicio.

Virinaj nomoj

Multaj pensas, ke virinaj nomoj sonas strange kun O-finaĵo pro influo de diversaj lingvoj, en kiuj O estas vira finaĵo, kaj A estas ina. Tial oni ofte uzas virinajn nomojn kun A-finaĵo, kvankam ili estas O-vortoj. Tio estas tute bona, se la nacilingva formo finiĝas per A, ĉar oni povas rigardi la nomon kiel ne-esperantigitan. Sed uzi Esperantan A-finaĵon en vorto, kiu el ĉiuj vidpunktoj estas O-vorto, estas stranga rompo de la simpla Esperanta grama- tiko.

La Fundamento uzas virinajn nomojn kun O-finaĵo. Tion oni rigardu kiel modelon. Sed uzado de A-finaĵoj en virinaj nomoj estas tamen tre disvastiĝ- inta, kaj pluraj gravaj libroj instruas tion. Tial oni devas tian uzadon almenaŭ toleri, kvankam ĝi estas fremda al Esperanto.

Iuj volas ĉiam uzi la sufikson IN (§38.2.29) en esperantigitaj virinaj nomoj, sed tio normale ne estas necesa. La Fundamento enhavas interalie la virinajn nomojn Mario, Klaro, Sofio FE38 kaj Anno FE36, kiuj ne havas sufikson. Sed oni ja povas uzi IN por fari Esperantajn virinajn nomojn. Ekz., se nacilingva nomo ekzistas en du variantoj, unu vira kaj unu ina, oni povas uzi IN en la virina formo, sed oni ankaŭ povas fari tute apartan virinan nomon sen su- fikso, aŭ oni povas lasi la nomon en origina formo. Jen kelkaj ekzemploj de virinaj nomoj:

Anna ^ Anno FE 36, aŭ ne-esperantigite Anna.

Maria ^ Mario FE38, aŭ Mariino (ĉar ekzistas ankaŭ vira nomo Mario), aŭ ne-esperantigite Maria.

Elisabeth ^ Elizabeto FE 36, sed multaj diras Elizabeta.

Myriam ^ Miriamo, sed prefere ne *Miriama*, ĉar en neniu lingvo tiu nomo havas finan A.

Yosiko ^ Joŝiko. Ne *Joŝika*. Kiam jam la nacilingva formo finiĝas per O, estus vere strange ŝanĝi al A.

35.4. Landoj, popoloj kaj lingvoj

Nomoj de landoj kaj landanoj estas normale ĉiam esperantigitaj. Tie ĉi sekvos klarigoj de la bazaj principoj, kiujn ĉiuj nomoj de landoj kaj landanoj sekvas, kaj ankaŭ klarigoj pri nomoj de lingvoj.

Ĉi-poste gentovortoj kaj landanovortoj estas plejparte skribataj kun komenca minusklo: francoj, birmanoj k.t.p. Ankaŭ skribo majuskla estas ebla, sed multe malpli ofta (§35.5).

La landonomoj en Esperanto apartenas al du kategorioj: landobazaj nomoj kaj gentobazaj nomoj.

Landobazaj nomoj

Plej multaj landonomoj estas landobazaj. Tiaj nomoj ne havas sufikson. La baza radiko ordinare estas per si mem nomo de lando. El tia nomo oni kreas vorton por landano per la sufikso AN (§38.2.4):

Kanado (Ameriko) ^ kanadanoj = loĝantoj de Kanado, homoj el Kan- ado k.s.

Burkino (Afriko) ^ burkinanoj = loĝantoj de Burkino k.s.

Peruo (Ameriko) ^ peruanoj

Sudano (Afriko) ^ sudananoj

Alĝerio (Afriko) ^ alĝerianoj

Irano (Azio) ^ irananoj

Pakistano (Azio) ^ pakistananoj

Usono (Ameriko) ^ usonanoj

Aŭstralio (Oceanio) ^ aŭstralianoj

Iuj landobazaj nomoj estas kunmetaĵoj aŭ plurvortaĵoj. La baza radiko tamen ne nomas genton:

Sud-Afriko (Afriko) ^ sud-afrikanoj

Dominika Respubliko (Ameriko) ^ dominik-respublikanoj

Papuo-Nov-Gvineo (Oceanio) ^ papuo-nov-gvineanoj, papuanoj, nov- gvineanoj

Se lando havas plurvortan nomon, ofte estas pli oportune uzi la vorton ano aŭ la vorton loĝanto aŭ ion similan anstataŭ la sufikso AN:

Trinidado kaj Tobago (Ameriko) ^ anoj/loĝantoj de Trinidado kaj Tobago

Iafoje oni povas uzi mallongigon de longa nomo, sed oni ne faru proprajn nekompreneblajn mallongigojn:

Unuiĝintaj Arabaj Emirlandoj (Azio) ^ anoj de Unuiĝintaj Arabaj Emirlandoj, anoj de UAE, UAE-anoj

Kelkaj landobazaj nomoj finiĝas per ...lando. Tiam ordinare land estas parto de la radiko:

Irlando (Eŭropo) ^ irlandanoj (la radiko estas IRLAND)

Nov-Zelando (Oceanio) ^ nov-zelandanoj (la baza radiko estas ZELAND)

Sed ekzistas ankaŭ landobazaj nomoj, en kiuj LAND estas efektiva Esper- anta radiko. La elemento antaŭ LAND tamen ne estas nomo de gento: Sar- lando (germana federacia lando ĉe la rivero Saro), Unuiĝintaj Arabaj Emir- landoj (emiroj ne estas gento, sed speco de regantoj).

Gentobazaj nomoj

Gentobazaj landonomoj estas faritaj el nomo de popolo (gento). Tiaj landonomoj troviĝas precipe en Eŭropo, sed ankaŭ en Azio kaj Afriko. Oni formas tiajn nomojn el gentonomo per aldono de sufikso. La origina landonoma sufikso estas UJ (§38.2.29):

francoj ^ Francujo (la lando de la francoj, Eŭropo)

germanoj ^ Germanujo (la lando de la germanoj, Eŭropo)

japanoj ^ Japanujo (Azio)

somaloj° ^ Somalujo (Afriko)

Multaj uzas anstataŭ UJ la neoficialan sufikson I (§39.1.12) en gentobazaj landonomoj: Francio = Francujo, Germanio = Germanujo, Japanio = Japanujo, Somalio = Somalujo, k.t.p.

Noto: Pri la du landonomaj sufiksoj UJ kaj I oni multe diskutis, sed ili estas ambaŭ bone uzeblaj. Ambaŭ estas komprenataj de ĉiuj esperantistoj. Duoblaĵoj kiel ekz. Francujo kaj Francio, ne estas pli strangaj ol duoblaĵoj kiel dormejo kaj dormoĉambro, policisto kaj policano. Iuj gramatikistoj preferas diri, ke gentobazaj landonomoj kiel Japanio, Germanio kaj Rusio estas faritaj el apartaj radikoj, ne per sufikso. Laŭ tiu teorio ekz. la popolnomo germanoj kaj la landonomo Germanio estas faritaj el du malsamaj radikoj, GERMAN kaj GERMANI. En la praktiko la teoria analizo tute ne gravas, ĉar la efektivaj vortoj restas la samaj. Germanujo kaj Germanio ĉiuokaze estas tute sam- signifaj, kaj la loĝantoj nomiĝas germanoj, germanujanoj germanianoj, ĉu oni rigardas la formon Germanio kiel kunmetitan, ĉu kiel nekunmetitan.

Oni ankaŭ povas uzi la radikon LAND sufiksece anstataŭ UJ aŭ I en ge- ntobazaj nomoj. Oni uzu LAND prefere nur kiam tio donas tre internacian nomformon aŭ kiam tia nomformo estas tradicia en Esperanto:

finnoj ^ Finnlando (la lando de la finnoj, Eŭropo)

svazioj° ^ Svazilando (Afriko)

poloj ^ Pollando (Eŭropo)

Ankaŭ ĉe gentobazaj landonomoj oni povas uzi AN por fari nomon de land- ano, kvankam tio estas malofta:

Rusujo ^ rusujanoj (= anoj de Rusujo)

Japanujo ^ japanujanoj (= anoj de Japanujo)

Somalujo ^ somalujanoj (= anoj de Somalujo)

Finnlando ^ finnlandanoj (= anoj de Finnlando)

Rimarku, ke oni ne aldonu AN al popolvorto. Ne diru *francanoj*. Tio sig- nifus anoj de franco (= ano de homo). Oni aldonu AN al landonomo: Franc- ujo (aŭ Francio) ^ francujanoj (aŭ francianoj). Aŭ oni diru simple francoj.

Teorie estas diferenco inter ekz. germanujano kaj germano. Germanujano estas ano de la lando Germanujo, dum germano estas ano de la germana gento. Sed ordinare oni ignoras tiun teorian diferencon. Nur kiam oni parolas aparte pri diversaj gentoj, oni bezonas fari tiajn distingojn, ekz.:

Germanoj kaj francoj, kiuj loĝas en Rusujo, estas Rusujanoj, kvankam ili ne estas rusoj. FE 37

Ĉe kelkaj tre specialaj landonomoj oni ne povas uzi la simplan popolvorton por nomi anojn de tiu lando. Loĝantojn de ekz. Interna Mongolujo (parto de Ĉinujo) oni ne povas simple nomi mongoloj, ĉar tio kompreniĝas kiel anoj de Mongolujo (alia lando). Loĝantojn de Nova Sud-Kimrujo (parto de Aŭstralio) oni ne povas nomi kimroj, ĉar tio estus anoj de Kimrujo (parto de Britujo). Loĝantojn de Saksujo-Anhalto (parto de Germanujo) oni ne povas simple nomi saksoj, ĉar saksoj troviĝas ankaŭ en Saksujo (alia parto de Ge- rmanujo). En tiaj specialaj okazoj oni devas uzi esprimojn kiel anoj de Interna Mongolujo, intern-mongolujanoj, anoj de Nova Sud-Kimrujo, nov- sud-kimrujanoj, anoj de Saksujo-Anhalto, saksujo-anhaltanoj k.t.p.

Kelkaj popolnomoj estas komuna nomo por pluraj gentoj. Ekz. belgoj ne estas gento en si mem, sed komuna nomo de flandroj kaj valonoj, la du ĉefaj gentoj de Belgujo. Britoj estas komuna nomo de angloj, kimroj kaj skotoj, la tri ĉefaj gentoj de Britujo. Baltoj estas komuna nomo de la tri gentoj estonoj, latvoj kaj litovoj en la landoj Estonujo, Latvujo kaj Litovujo, kiuj kune formas la regionon Baltujo. Etiopoj estas komuna vorto por ĉiuj ĉirkaŭ 80 diversaj gentoj en Etiopujo (oromoj°, amharoj°, tigrajoj° k.a.). Homo povas do esti samtempe belgo kaj flandro, samtempe brito kaj skoto, samtempe balto kaj estono k.t.p.

Noto: La radiko BALT estas en Esperanto nomo de homo, ne de maro. La regiono do nomiĝas Baltujo, Baltio la Baltaj ŝtatoj/landoj, ne *Ĉebaltio* aŭ simile. La apuda maro nomiĝas la Balta Maro FA1 200.

Kiel scii, ĉu nomo estas landobaza aŭ gentobaza?

Se oni renkontas landonomon, kiu finiĝas per ...ujo, oni ĉiam scias certe, ke ĝi estas gentobaza, kaj oni povas uzi la simplan gentovorton por paroli pri la loĝantoj de la lando.

Se oni aŭdas landonomon, kiu finiĝas per ...io, oni ne povas esti certa, ĉar multaj landobazaj nomoj (hazarde) finiĝas tiel, kvankam ili ne havas Esper- antan sufikson, ekz. Aŭstralio, Namibio kaj Ĉilio. En tiuj landoj ne loĝas *aŭstraloj*, *namiboj* *ĉiloj*. Tio signifas ankaŭ, ke oni ne povas uzi la sufikson UJ en tiaj nomoj, ĉar la nomoj ne estas gentobazaj. La vokalo i estas parto de la radiko en tiuj kaj en multaj aliaj landonomoj.

Ankaŭ kiam oni renkontas landonomon, kiu finiĝas per ...lando, oni ne povas esti certa. Iuj tiaj nomoj estas landobazaj, ekz. Nederlando kaj Islando, dum aliaj estas gentobazaj, ekz. Pollando kaj Svislando. La popolon de Pollando oni povas nomi poloj, sed la loĝantoj de Nederlando ne estas

*nederoj *.

Se oni scias certe, ke landonomo estas farita el nomo de gento, oni povas uzi la simplan popolnomon. Sed se oni ne scias, aŭ se oni hezitas, oni povas ĉiam uzi kunmetaĵon kun la sufikso AN: francianoj, ĉinianoj, pollandanoj k.t.p. Tia uzado neniam povas esti erara.

"Istanoj"

Pluraj landonomoj finiĝas per ...istano (§39.1.19): Pakistano, Afganistano, Uzbekistano k.a. En iaj okazoj por tia lando ekzistas gentovorto similforma: afganoj, uzbekoj k.a. En tiaj okazoj estas pli bone uzi gentobazajn nomojn por la landoj: Afganujo (aŭ Afganio), Uzbekujo (aŭ Uzbekio) k.t.p. Sed ne ĉiuj "istan"-landoj havas tian respondan gentovorton. En ekz. Pakistano ne loĝas *pakoj*, sed pakistananoj (kaj sekve oni ne povas la landon nomi *Pakujo* *Pakio*).

Arbitra divido

Plej multaj landonomoj estas landobazaj, sed kelkaj, precipe en Eŭropo kaj Azio, estas gentobazaj. La kategoria divido, kiu esence estas^ arbitra, diras absolute nenion pri la landoj aŭ pri la popoloj de tiuj landoj. Ĉu ekzistas aŭ ne ekzistas aparta vorto por grupo de homoj, neniel montras, ĉu tiuj homoj estas unueca gento aŭ ne. En multaj landoj kun landobazaj nomoj loĝas pli- malpli unuecaj gentoj, ekz. Irano, Kamboĝo, Nederlando, Islando k.a. Tia dukategorieco estas tute normala en Esperanto. Oni komparu kun ekz. instrumentoj: broso, aŭto, gitaro (sensufiksaj), kombilo, aviadilo, tajpilo (sufiksaj). Tio estas same arbitra kiel la divido de landonomoj. Same estas pri istoj, uloj kaj multaj aliaj grupoj de vortoj.

Zamenhof kaj aliaj parolis pri distingo inter malnova mondo (Eŭropo, Azio kaj partoj de Afriko), kie ĉiu lando apartenas al unu ĉefa gento, kaj kie oni uzu (precipe) gentobazajn nomojn, kaj nova mondo, kie ĉiuj gentoj estas egalaj, kaj kie oni uzu landobazajn nomojn. Tio estis nura teorio, kiu neniam vere realiĝis en la lingvo. Estas prave, ke gentobazaj nomoj troviĝas precipe en la tiel nomata malnova mondo, sed ekzistas tiom da esceptoj, ke la teorio estas praktike neuzebla.

Diverseca uzo

La praktika uzo de landonomoj kaj popolnomoj estas sufiĉe varia. Tio kaŭzas iom da ĝeno kaj problemoj, sed ĉiuj diversaj variantoj estas tamen uzeblaj laŭ la ĉi-antaŭaj principoj. Se ekz. oni preferas la landobazan nomon Koreo (nuntempe tre maloftan), oni nomu la landanojn koreanoj. Se oni pre- feras la gentobazan kaj hodiaŭ plej oftan formon Koreujo/Koreio por la sama lando, oni nomu la loĝantojn koreoj aŭ eventuale koreujanoj/korei- anoj. Sed oni nepre ne miksu. Oni ne parolu pri *koreanoj en Koreujo*. La du sistemoj estas egale logikaj. Ĉu oni preferas paroli pri koreanoj, ĉu oni volas nomi ilin koreoj, oni parolas pri la sama popolo. En ĝuste tiu ĉi okazo la gentobazaj formoj estas tamen superregaj, kaj ankaŭ rekomendataj de la Akademio de Esperanto.

Pri kelkaj popolvortoj oni havas malsamajn opiniojn, ĉu ili estu uzataj aŭ ne. Multaj ekz. uzas la popolvorton aŭstroj kaj la gentobazan landonomon Aŭstrujo/Aŭstrio, dum aliaj parolas ĉiam nur pri aŭstrianoj (kun la landobaza nomo Aŭstrio). Iuj uzas la vorton jugoslavoj kiel komunan nomon por la diversaj gentoj de la iama Jugoslavujo, dum aliaj volas paroli nur pri jugoslavianoj en Jugoslavio. Normale ne multe gravas, kiun uzon oni sekvas. Oni nur ne elpensu novajn variantojn senbezone.

Jam en la unuaj jaroj de la historio de Esperanto ekzistis tiaj hezitoj pri la kategorio de iuj landonomoj. En tre fruaj tekstoj oni povas trovi nomojn kiel *Alĝerujo* (gentobaza formo anstataŭ la nuna landobaza nomo Alĝerio) kaj *Kanadujo* (nun ĉiam Kanado). Sed jam dekomence ekzistas landonomoj de ambaŭ kategorioj, kaj ĝenerale la uzado de landonomoj kaj vortoj por landandoj sekvas la samajn principojn hodiaŭ kiel en la unuaj jaroj.

Noto: Ie kaj tie oni povas legi asertojn, ke en la unua tempo ĉiuj landonomoj estis gentobazaj. Tiuj asertoj tamen estas malpravaj. Jam en la unua Esperanta periodaĵo La Esperantisto (1889 - 1895) kaj ĝenerale en la skribaĵoj publikaj kaj privataj de Zamenhof en la plej fruaj jaroj, oni trovas ambaŭ kategoriojn de landonomoj.

A-finaĵo

A-vorto farita el landobaza landonomo signifas "rilata al la lando, tia kiel (en) la lando, rilata al la homoj en la lando" k.t.p.:

Usono ^ usona = rilata al Usono aŭ usonanoj, tia kiel (en) Usono, tia kiel usonanoj, k.s.

Peruo ^ perua = rilata al Peruo aŭ peruanoj, tia kiel (en) Peruo, tia kiel peruanoj, k.s.

Oni ankaŭ povas fari A-vortojn el popolnomoj kun AN-sufikso. Tia A-vorto signifas nur "rilata al la popolo, tia kiel la popolo", sed tiaj A-vortoj estas tre maloftaj: usonano ^ usonana (malofta vorto) = "rilata al usonanoj, tia kiel usonanoj", peruano ^ peruana (malofta vorto) = "rilata al peruanoj, tia kiel peruanoj".

Ĉe gentobazaj landonomoj oni kutimas uzi A-vorton sen sufikso, do A- vorton faritan el la gentonomo: franca, japana, etiopa k.t.p. Tiaj vortoj devus teorie signifi nur "rilata al la popolo, tia kiel la popolo". Sed en la praktiko oni uzas ilin ankaŭ por la senco "rilata al la lando":

franco ^ franca = rilata al francoj aŭ al Francujo

japano ^ japana = rilata al japanoj aŭ al Japanujo

finno ^ finna = rilata al finnoj aŭ al Finnlando

Kompreneble oni ankaŭ povas uzi A-vortojn faritajn el plena gentobaza landonomo, sed tio estas pli malofta:

Francujo ^ francuja (malofta vorto) = rilata al Francujo

Japanujo ^ japanuja (malofta vorto) = rilata al Japanujo

Finnlando ^ finnlanda (malofta vorto) = rilata al Finnlando

Se oni celas la sencon "rilata al la lando", kaj se estas tre grave, ke neniu mise komprenu "rilata al la gento/landanoj", tiam oni ja uzu tiajn vortojn kiel Francuja. Sed en la praktiko plej ofte tute bone taŭgas kaj funkcias la pli kutima formo franca, ankaŭ kiam vere temas pri "rilata al Francujo".

En iuj landoj, ekz. Rusujo, oni ĝenerale emas tre zorge distingi gentecon. En tiaj okazoj A-vortoj kiel rusuja estas pli oftaj (ĉar oni opinias, ke rusa sig- nifu nur "rilata al rusoj"). En tiaj okazoj oni ankaŭ pli ofte rezervas gento- vortojn, ekz. rusoj, por la efektiva gento, preferante kunmetaĵojn kiel rusuj- anoj, kiam oni parolas pri ĉiuj anoj de la lando (ankaŭ tiuj, kiuj ne estas rusoj en genta senco).

Gentoj sen gentonomo

En multaj landoj, kiuj havas landobazan nomon, tamen ekzistas efektiva gento kun propra lingvo k.t.p., ekz. Nederlando, Islando, Birmo k.a. Se oni volas paroli pri tiuj gentoj, oni devas uzi kunmetaĵon kun AN-sufikso: nederlandanoj, islandanoj, birmanoj k.t.p. Tiaj AN-vortoj do estas plur- signifaj. Ili povas esprimi puran landanecon aŭ civitanecon, sed ili ankaŭ povas esti uzataj kun genta signifo. Tio signifas, ke nekunmetitaj popolnomoj kiel francoj kaj japanoj tute similas al AN-sufiksaj popolnomoj kiel nederlandanoj kaj birmanoj. En ambaŭ okazoj la vortoj estas plur- signifaj. AN-vorto kiel irlandanoj baze havas la signifon de landanovorto, sed ĝi povas uziĝi laŭbezone ankaŭ kiel gentovorto, dum gentovortoj kiel svedoj kaj koreoj baze estas gentaj vortoj, sed uziĝas tre ofte ankaŭ por land- ana kaj eĉ civitana senco. La diferenco estas do ĉefe gramatika. Tio, ke en iaj okazoj ekzistas simpla gentovorto, dum aliokaze ne, estas esence hazardo. Oni ne provu kompreni tion kiel iaspecan indikon pri genta pureco aŭ simile.

Lingvonomoj

El landobazaj landonomoj kaj el simplaj popolnomoj oni povas fari nomojn de lingvoj. Oni faras A-vorton kaj aldonas la vorton lingvo. Oni preskaŭ ĉiam uzas la kun tiaj lingvonomoj (§9.1.5). Tre ofte oni ellasas (sub- komprenas) la vorton lingvo:

anglo ^ la angla (lingvo) = la lingvo de la angla popolo (kaj de multaj aliaj)

ĉino ^ la ĉina (lingvo) = la lingvo de la ĉina popolo

arabo ^ la araba (lingvo) = la lingvo de la araboj

zuluo ^ la zulua (lingvo) = la lingvo de la zuluoj

Nederlando ^ la nederlanda (lingvo) = la lingvo de Nederlando

Birmo ^ la birma (lingvo) = la lingvo de Birmo

Indonezio ^ la indonezia (lingvo) = la lingvo de Indonezio

La franca lingvo videble estis tiu el ŝiaj scioj, de kiu ŝi esperis plej multe. M 24

Tia lingvo konkurados en la mondo antaŭ ĉio kun la lingvo angla, kiu celas fariĝi internacia. OV-374

Mi ne scias la lingvon hispanan. FE 34

Ĉu vi parolas la anglan (lingvon) ?

Mi volas lerni la ĉinan (lingvon).

Ŝi parolas la japanan (lingvon), la korean (lingvon) kaj la vjetnaman (lingvon).

Ŝi parolas la japanan, korean kaj vjetnaman (lingvojn).

El tiaj lingvonomoj oni povas fari diversajn kunmetitajn vortojn, plej ofte subkomprenante la elementon lingvo, ekz.: angligi = "traduki en la anglan lingvon", elarabigi = "traduki el la araba lingvo", hispanparolanto = "parol- anto de la hispana lingvo", japanlingva = "en la japana lingvo, scianta la japanan lingvon, k.s.".

Oni atentu, ke por multaj popoloj kaj lingvoj ne ekzistas responda landonomo, ekz. la hebrea lingvo = "la lingvo de la hebreoj (judoj)", kiu estas parolata ĉefe en Israelo; la persa, kiun parolas la persoj, la plej granda gento en Irano (antaŭe oni nomis la landon Persujo, sed nun ĝi estas Irano); la malagasa nomata laŭ la malagasoj en Madagaskaro (antaŭe nomata Mal- agasujo); kaj la svahila, kiu estas parolata en pluraj afrikaj landoj.

Ekzistas ankaŭ lingvoj, kiuj havas tute propran nomon kun O-finaĵo, ekz.:

Esperanto, Sanskrito, Latino, Urduo, Ido, Volapuko, Lingvafrankao°, Fanagalo°, Papiamento, Tokpisino°. Antaŭ tiaj lingvonomoj oni ne uzu la (§9.1.5):

Oni parolas Esperanton. OV 401

En la lernejo mi studis Latinon, sed ne la grekan.

Urduo estas tre simila al la hinda lingvo.

O-vortajn lingvonomojn oni principe ankaŭ povas uzi en A-vorta formo. Tiam oni ja uzu artikolon: la Esperanta (lingvo), la sanskrita (lingvo), la urdua (lingvo), la Ida (lingvo). Sed normale oni uzu la simplan O-formon sen la. Se oni vidas tian esprimon kiel ekz. la urdua (lingvo), oni spontane supozas, ke ekzistas aŭ popolo *urduoj* aŭ lando *Urduo*, sed tia popolo aŭ lando tute ne ekzistas, kaj tial estas misgvide paroli pri la urdua. Pli klaras la normala formo Urduo.

Ĉiuj planlingvoj havas propran nomon, sed ial oni malemas esperantigi tiajn nomojn. Oni preferas paroli per fremdaj nomoj pri Volapuk, Solresol, Idiom Neutral, Latino sine flexione, Novial, Occidental, Interlingue, Interlingua, Basic English, Interglossa, Loglan, Bliss k.t.p. Nur Esperanto, Volapuko kaj Ido estas ofte uzataj Esperantaj nomoj de planlingvoj. Kial ne esperantigi, kiom eble, ĉiujn tiajn nomojn? Oni ja esperantigas la nomojn de pli-malpli ĉiuj aliaj lingvoj en la mondo. La jenaj esperantigitaj nomoj povas do esti uzindaj: Solresolo°, Idiomo Neŭtrala, Latino sen fleksio, Novialo°, Okcidentalo°, Interlingveo°, Interlingvao°, Baza Angla, Intergloso°, Logl- ano°, Loĵbano°, Bliso°, Tokipono°k.t.p.

35.5. Majuskloj kaj minuskloj ĉe propraj nomoj

Pri majuskloj kaj minuskloj (§1.1) ne ekzistas devigaj reguloj en Esperanto. Majusklado povas helpi al klareco, sed estas cetere sufiĉe malgrava afero.

Ekzistas diversaj sistemoj kaj konvencioj pri uzado de majuskloj ĉe propraj nomoj kaj vortoj kreitaj el propraj nomoj. Gazetoj ofte havas propran re- gularon, kaj unuopuloj havas proprajn kutimojn. Ĝenerale ekzistas du tendencoj, minusklema skribo (oni uzas majusklojn nur ĉe efektivaj propraj nomoj) kaj majusklema skribo (oni uzas majusklojn ankaŭ en vortoj, kiuj estas similaj al propraj nomoj, kaj en vortoj faritaj el propraj nomoj). Minusklema skribo estas klare pli ofta, sed kelkaj malmultaj uzas majuskl- eman skribon. Sed ofte en minusklema skribo oni faras kelkajn esceptojn en apartaj okazoj, kiuj estos klarigitaj ĉi-poste.

Noto: Antaŭe PMEG uzis plejparte tre majuskleman skribon, sed nun en PMEG aperas precipe minusklema skribo, krom en ekzemploj, en kiuj la skribo de la origina teksto estas konservita.

Oni skribas ĉiujn proprajn nomojn kun komenca majusklo: Elizabeto, Parizo, Ĉinujo, Nov-Zelando, Esperanto. Tio estas ĝenerala regulo, kiun sekvas pli-malpli ĉiuj.

Se nomo konsistas el pluraj vortoj, oni plej ofte krom la unua vorto majuskl- igas ankaŭ ĉiun gravan vorton de la nomo (precipe O-vortojn kaj A-vortojn):

Nigra Maro, Sankta Petro, Dominika Respubliko. Sed malgravajn partojn de tiaj nomoj (precipe vortetojn) oni ofte skribas minuskle (krom se temas pri la unua vorto de la nomo): Departemento pri Eksterlandaj Aferoj, Bulonjo ĉe Maro. Iafoje komenca la estas efektiva parto de la nomo: La Nobla Kor- ano, La Kancerkliniko (nomo de gazeto). Legu cetere pri la ĉe propraj nomoj en §9.1.6.

Se oni faras el propra nomo alian vorton, kiu mem ne estas propra nomo, plej multaj uzas minusklan skribon, ĉar la nova vorto mem ne estas propra nomo.

Eŭropo ^ eŭropa: laplej gravaj eŭropaj lingvoj AD1°

Ameriko ^ amerika: la teron amerikan OV 4°°

Esperanto ^ esperantisto: la unua kongreso de la esperantistojOV363

Voltero (nomo de filozofo) ^ volterano: La volteranoj vane kontraŭ tio ĉi parolas. ^8

En la februara numero ni legis raporton pri nia lando, kaj certe ni ĝojas, ĉar de ĉiam la brazilaj kaj argentinaj esperantistoj kunagadis por la komuna celo. Februaro estas propra nomo de monato. Brazilo kaj Argentino estas landonomoj. Esperanto estas lingvonomo. Legu pli ĉi- poste pri tiaj nomoj.

Sed iuj tamen uzas komencan majusklon en tiaj vortoj, ĉar la propranoma parto de la vorto restas propra nomo: Eŭropa, Amerika, Volterano kaj iafoje eĉ Esperantisto. Tia skribo estas nuntempe malofta, sed ĉe Zamenhof oni povas trovi multajn ekzemplojn de tia skribmaniero:

La Volapŭkistoj havis por sia agitado grandajn rimedojn kaj agadis per la plej vasta, pure Amerika reklamo, kaj la Esperantistoj agadis la tutan tempon preskaŭ tute sen iaj materialaj rimedoj. FK284 Ameriko estas propra nomo de kontinento. Volapuk kaj Esperanto estas propraj nomoj de lingvoj. Minuskla skribo de la vorto esperantisto estas tamen multe pli ofta, precipe nuntempe.

La Bremena vaporŝipo "Lloyd" staras en la haveno. FK2°2 Bremeno estas germana urbo.

Germanoj kaj francoj, kiuj loĝas en Rusujo, estas Rusujanoj. FE 37

Tiaj formoj [...] estas nek kontraŭ-Esperantaj, nek novaj. LR34 Oni normale ne skribas *kontraŭEsperantaj*, kiam oni uzas majusklan E, sed uzas dividostrekon, ĉar estas iom strange skribi majusklon tuj post minusklo. Se oni preferas minusklan skribon, oni povas skribi kon- traŭesperantaj kontraŭ-esperantaj laŭplaĉe.

En iaj okazoj eĉ tre minusklemaj gazetoj tamen uzas majusklan skribon de tiaj vortoj. Tre oftaj estas la skriboj Esperanta kaj Esperante (rilata/rilate al la lingvo Esperanto) por eviti konfuzon kun la participoj esperanta kaj esperante (el la verbo esperi), kvankam tiuj participaj formoj aperas nur tre malofte en la praktiko. Aliaj oftaj majusklaj skriboj estas Fundamenta (rilata al la verko Fundamento de Esperanto) kaj Zamenhofa (rilata al Zamenhof) kaj Akademia (rilata al la Akademio de Esperanto). Entute A-vortoj faritaj el nomoj de personoj estas relative ofte skribataj majuskle por klareco: Ŝekspira, Hitlera, Konfucea k.s. Tio estas aparte ofta, kiam la propra nomo ne estas esperantigita (§35.2): Einstein-a, Keynes-a k.s.

Monatoj

Monatonomoj (Januaro, Februaro, Marto, Muharamo°, Ramadano k.a.) estas normalaj propraj nomoj. Tradicie, Fundamente kaj Zamenhofe ili estas do skribataj kun komenca majusklo. Tio estas rekomendinda:

Januaro estas la unua monato de la jaro, Aprilo estas la kvara, Nov- embro estas la dek-unua, Decembro estas la dek-dua. FE12

Nuntempe tamen multaj skribas monatonomojn minuskle, kvankam oni ankoraŭ ĉiam traktas ilin kiel proprajn nomojn (ĉiam sen la, §9.1.6). Kvankam tia minuskla skribo estas tre ofta, ĝi ne estas rekomendinda.

Festoj

Nomoj de festoj estas normalaj propraj nomoj kun komenca majusklo: Kristnasko, Pasko, Advento, Aŝuro° k.t.p. Sufiĉe ofte oni tamen uzas la antaŭ tiaj nomoj, kaj iafoje oni eĉ vidas ilin kun komenca minusklo (kun aŭ sen la), sed tio ne estas imitinda:

Ho, se estus jam Kristnasko! FA2 44 En la Universala Vortaro de la Fun- damento la vorto kristnasko estas tamen minuskle skribita. Sed normale ĝi estas uzata propranome sen la.

Ĝi estas ofero de Pasko al la Eternulo. Er12

Semajntagoj

La nomoj de la semajntagoj (lundo, mardo, merkredo k.t.p.) ne estas propraj nomoj, kaj estas tial skribataj minuskle. Ili estas tamen ofte uzataj pro- pranomece (§9.1.6).

Landoj, popoloj kaj lingvoj

Landonomojn oni ĉiam skribas kun komenca majusklo, ĉar ili estas veraj propraj nomoj: Nederlando, Usono, Koreujo, Azerbajĝano k.t.p.

Popolnomojn faritajn el landonomo oni plej ofte skribas minuskle: nederlandanoj, usonanoj k.t.p. Sed ankaŭ majuskla skribo estas ebla: Nederlandanoj, Usonanoj k.t.p. Simplaj popolnomoj ne estas propraj nomoj, kaj oni ordinare skribas ilin minuskle: norvegoj, araboj k.t.p. Sed ili estas tamen tre similaj al propraj nomoj, kaj iuj uzas komencan majusklon, kio eble povas helpi al klareco: Norvegoj, Araboj k.t.p.

Lingvonomojn faritajn el popolnomo aŭ landonomo (§35.4) oni ordinare skribas minuskle: la nederlanda, la islanda, la hinda, la araba, paroli ĉine k.s. Sed ĉar ili devenas de vortoj, kiujn oni povas skribi majuskle, oni povas uzi majusklan skribon ankaŭ de tiaj lingvonomoj: la Nederlanda, la Islanda, la Hinda, la Araba, paroli Ĉine k.t.p.

Verajn lingvonomojn kun O-finaĵo (§35.4) oni ĉiam skribu majuskle: Esper- anto, Sanskrito, Volapuko k.a. Se ili ne estus propraj nomoj, oni devus preskaŭ ĉiam uzi la antaŭ ili, sed tion oni ne faras. Multaj tamen skribas tiajn nomojn minuskle.

Majuskloj en la Fundamento

Iafoje oni legas asertojn, ke tia aŭ alia uzo de majuskloj ĉe popolnomoj k.s. estas "kontraŭ-Fundamenta". La uzo en la Fundamento estas tamen varia, kaj troviĝas en ĝi ekzemploj de diversspecaj uzoj de majuskloj kaj minuskloj ĉe tiaj ĉi vortoj. La Fundamento simple ne instruas ion definitivan pri maj- uskloj ĉe tiaj ĉi vortoj.

36. Citaĵoj

Kiam vortoj estas citataj, ili povas roli tiel, kiel ili laŭ finaĵoj kaj ordinaraj reguloj normale ne povus roli. Citataj vortoj ofte ne estas uzataj en normala maniero por reprezenti ian signifon. Ili reprezentas nur sin mem. Ĉiaj ajn vortoj, vortetoj, frazoj, frazpartoj aŭ aliaj esprimoj povas aperi kiel citaĵo. Eĉ alilingvaj esprimoj povas tiel aperi.

Citaĵoj ĉiam rolas O-vortece. Ili povas havi tiajn priskribojn, kiajn povas havi O-vorto. Ili povas havi la artikolon la aŭ alian difinilon. Ili povas havi rolvorteton, sed ne N-finaĵon (krom se la N-finaĵo mem estas parto de la cit- aĵo).

Citaĵoj ofte aperas inter citiloj aŭ alimaniere apartigite de la ordinaraj vortoj (ekz. per specialaj litertipoj), sed iafoje oni ne uzas tian apartigan rimedon.

Ofte oni uzas anoncesprimon (la vorto, la ideo, la nomo) antaŭ citaĵo. Se aperas anoncesprimo, ĝi transprenas ĉiujn eventualajn priskribojn, difinilojn kaj rolmontrilojn. La citaĵo mem tiam estas identiga priskribo de la anonc- esprimo. Oni povus eĉ diri, ke citaĵo ĉiam rilatas al anoncesprimo, kiu tamen povas esti subkomprenata:

La "tuj" de sinjoroj estas multe da horoj. PE 879 = La ideo "tuj" signifas por sinjoroj multe da horoj.

Inter voli kaj fari estas grandega, grandega paŝo. OV 422 = Inter la ago voli kaj la ago fari...

Legu la klarigon sub fari. = ...sub la vorto fari [en vortaro].

Kontraŭ la uzado de "li" en tiaj okazoj oni nenion povus havi. LR78 Ne temas pri iu viro, sed pri la vorto li.

Anstataŭ "la" oni povas ankaŭ diri "l'". FE27 = Anstataŭ la vorto "la" onipovas ankaŭ diri la vorton "l'". La vorto "l'" rolas kiel objekto.

Anstataŭ "ci" oni uzas ordinare "vi". FE16 = Anstataŭ la vorto "ci"... La citaĵo "vi" rolas kiel objekto sed sen N-finaĵo.

Estu kiel vi volas, se mi nur kunprenos kun mi mian "mi". Rt114 La citaĵa objekto "mi" ne havas N-finaĵon.

La franco diras pri infano "il", la germano diras "es". LR79 Fremd- lingvaj vortoj aperas kiel objektoj, sed ne havas N-finaĵon. Oni povus enŝovi anoncesprimon, kiu tiam havus N-finaĵon: ...diras pri infano la vorton "il"...

Mi ne scias, sinjorino, kiel oni skribas bateau. E-a-u aŭ a-u? M 50 Franca vorto rolas kiel objekto, sed ne havas N-finaĵon.

"Tabloj" estas O-vorto. La vorto O-vorto restas unu-nombra, ĉar tabloj estas nur unu vorto. Ĝia J-finaĵo estas nur parto de la citaĵo.

Pli bona estas malgranda "jenprenu" olgranda "morgaŭ venu". PE1202

"Prenez garde aux enfants!" diris la strigo-patro. FA3 37 Franca frazo rolas kiel objekto.

"Bonan tagon!" sonis subite tra la pordo. Citata salutfrazo rolas kiel subjekto. La N-finaĵoj devas resti sendepende de la frazrolo.

Signifi

La objekto de la verbo signifi estas ofte citaĵo, kiu montras la signifon. Tiam oni normale ne uzu N-finaĵon:

La angla vorto "house" signifas "domo". = ...signifas la ideon "domo". Se oni dirus ...signifas "domon", oni povus kompreni, ke la angla vorto iel enhavus en si ankaŭ la signifon de la N-finaĵo.

La vorto "estonto" povas signifi nur "estonta persono", sedĝi ne povas signifi "estonta tempo" "estonta afero". LR95

Oni ankaŭ povas uzi N-finaĵon, se konfuzo ne povus estiĝi, sed tio estas nuntempe tre malofta: Metro de drapo signifus metron, kiu kuŝis sur drapo, aŭ kiu estas uzata por drapo. FE 32

Se la objekto de signifi ne mem montras la signifon, sed nur reprezentas ĝin, tiam oni nepre uzu N-finaĵon: Tiu vorto signifas ion, sed mi ne scias, kion ĝi signifas. Kion signifas "house"? "House" signifas "domo"! La vortetoj io kaj kio ne estas mem la signifoj de la priparolitaj vortoj. Ili neniel estas cit- aĵoj. Sed en la jena frazo kio ja estas citaĵo: La angla vorto "what" signifas "kio".

Rekta parolo

Citaĵo povas esti frazo, kiun iu diris, pensis aŭ simile. Tian citaĵon oni nomas rekta parolo:

La kato diris: "Ĉu vi povoscias ĝibiĝi, ĉu vi povoscias ŝpini, ĉu vi povoscias aperigi fajrerojn ?" FA2 39

"Lasu ĝin trankvila!" diris la patrino, "ĝi ja al neniu ion faras!" FA2 36

Rektan parolon oni povas ofte transformi en subfrazon. Tion oni nomas nerekta parolo (§33.8): La kato demandis, ĉu ĝipovoscias ĝibiĝi. Lapatrino diris, ke ili lasu ĝin trankvila.

Titoloj de libroj k.s.

Titoloj de libroj, gazetoj k.s. povas esti traktataj kiel citaĵoj. Se la titolo estas alilingva, tio estas eĉ nepra. Iaj Esperant-lingvaj titoloj povas esti uzataj kiel ordinaraj vortoj, aliaj devas esti traktataj kiel citaĵoj. Precizaj reguloj ne ek- zistas:

Ĉu vi legis (la libron) Pan Tadeusz? La pollingva nomo ne povas akcepti N-finaĵon. Oni povas enmeti la anoncvorton libro, kiu tiam ricevas la finaĵon.

Ĉu vi legis la Parnasan Gvidlibron? La Esperant-lingva titolo facile akceptas N-finaĵon. Uzi ĝin kiel citaĵon sen N-finaĵo estus strange.

Ĉu vi legis Sinjoron Tadeo? Ĉu vi legis (la libron) Sinjoro Tadeo? La Esperant-lingva titolo povas akcepti N-finaĵon, sed tio povas ŝajni stranga. Oni ja ne legis sinjoron, sed libron. Oni povas alternative uzi la titolon kiel citaĵon, eventuale kun anoncesprimo.

Ĉu vi legis "Ĉu vi kuiras ĉine?"? Tiu ĉi Esperant-lingva titolo devas esti traktata kiel citaĵo, ĉar ĝi estas tuta frazo.

Nun la ludiloj komencis ludi, jen "Ni ricevas gastojn", jen "Rabistoj kaj urbaj soldatoj", jen "Kaŝiĝo". FA1154 Nomoj de infanludoj aperas kiel objektoj, sed sen N-finaĵo, ĉar ili estas citaĵoj.

Vortfarado

37. Vortfaraj principoj

La reguloj kaj principoj de vortfarado estas ĉi tie klarigitaj en maniero speci- ala por PMEg. Aliaj lernolibroj uzas aliajn manierojn klarigi la samajn aferojn.

La Akademio de Esperanto klarigas la vortfaradon surbaze de teorio pri "tri ĉefaj signifo-kategorioj" (Aktoj de la Akademio, p. 69 - 70). Ankaŭ PAG uzas tian teorion. La klarigoj en PMEG principe esprimas la samon, sed per aliaj vortoj.

La vortfarado baziĝas sur vortelementoj kaj signifoj (§37.1). Farante vortojn oni sekvas tri bazajn principojn:

Uzo de vortklasaj finaĵoj (§37.2)

Uzo de precizigaj antaŭelementoj (§37.3)

Vortigo de frazetoj (§37.4)

Legu ankaŭ pri streĉitaj formoj en §37.5, kaj pri ŝajnaj kunmetaĵoj en §37.6.

Krome oni uzas afiksojn (§38) por fari kunmetaĵojn. Multaj afiksoj sekvas baze la ordinarajn principojn, sed iuj afiksoj sekvas tute proprajn regulojn. Atentu, ke kunskriboj (§25.3) kiel membroj-abonantoj, nigra-blanka, vole- ne-vole, pli-malpli k.s., ne estas rigardataj kiel kunmetaĵoj en PMEG.

37.1. Vortelementoj kaj signifoj

Ĉiu vortelemento havas per si mem ian signifon. Ĝi estas simbolo de ia ideo. Vortklasaj finaĵoj

La vortelementoj O, A, E kaj I (kaj ankaŭ AS, IS, OS, US kaj U) estas vort- klasaj finaĵoj (§37.2). Ili estas tre gravaj en la vortfarado. (Ekzistas ankaŭ la gramatikaj finaĵoj J §8 kaj N §12.2, kiuj ne estas same gravaj en vortfarado, ĉar uzo de tiuj du finaĵoj ne ŝanĝas la bazan signifon de vorto.)

Vortetoj

Vortetoj (§3.1) estas jam per si mem vortoj: por, mi, jam, eĉ, tiam, anstataŭ, je, jes k.a.

Radikoj

La plej multaj vortelementoj estas radikoj. Ĉiu radiko havas jam per si mem signifon, sed radiko ne povas aperi memstare kiel vorto. Ĝi bezonas vort- klasan finaĵon.

Kelkaj radikoj montras homojn, personojn, ekz.: AMIK, TAJLOR, INFAN, PATR, SINJOR, VIR...

Aliaj radikoj montras bestojn, ekz.: ĈEVAL, AZEN, HUND, BOV, FIŜ, KOK, PORK...

Aliaj estas kreskaĵoj, ekz.: ARB, FLOR, ROZ, HERB, ABI, TRITIK...

Iuj radikoj estas iloj, ekz.: KRAJON, BROS, FORK, MAŜIN, PINGL, TELEFON...

Multaj radikoj estas nomoj de agoj, ekz.: DIR, FAR, LABOR, MOV, VEN, FRAP, LUD...

Aliaj radikoj estas nomoj de ecoj kvalitoj, ekz.: BEL, BON, GRAV, RUG, VARM, ĜUST, PRET...

Ekzistas multaj diversaj grupoj kaj kategorioj, ne nur la ĉi-antaŭaj. Kelkaj radikoj estas malfacile klaseblaj, iuj havas plurajn signifojn, aliajhavas tre specialan signifon, sed ĉiuj havas ian signifon.

Kiel eltrovi la propran signifon de radiko?

Ofte la propra signifo de radiko estas pli-malpli evidenta per si mem, sed por certeco necesas zorga komparo de la diversaj uzoj de la radiko kun diversaj finaĵoj, en diversaj kunmetaĵoj k.t.p. Decida estas la O-formo de radiko, ĉar la signifo de la O-formo estas ĉiam identa al la signifo de la radiko mem. Por eltrovi la propran signifon de radiko oni do kontrolu la signifon de ĝia O-formo (se tia estas uzata). Multaj radikoj havas pli ol unu signifon. Tiam ankaŭ la O-formo havas plurajn signifojn. Unu diferenco inter radiko kaj O- vorto estas tamen, ke radikoj estas neŭtralaj pri nombro (§8.2.1).

La graveco de la radikosignifo

Por ĝuste uzi radikon kun diversaj finaĵoj oni devas koni la propran signifon de la radiko. La gravecon de la radikosignifo bone montras la klasika ek- zemplo de la radikoj KOMB kaj BROS.

La du verboj kombi kaj brosi havas tre similajn signifojn. Ili ambaŭ montras agon, kaj la du agoj estas eĉ tre similaj. Sed se oni ŝanĝas ilin en O-vortojn, ili subite komplete malsimilas:

kombo = la ago kombi

broso = ilo, per kiu oni brosas

La klarigo de tiu ĉi drasta ŝanĝiĝo estas la fakto, ke jam la radikoj havas sig- nifojn. KOMB estas nomo de certa ago, dum BROS estas nomo de certa ilo. Kun O-finaĵo ili estas do nomoj de ago kaj ilo respektive - tre malsimilaj aferoj. Sed kun verba finaĵo ili ambaŭ ricevas agan signifon. KOMB tiam apenaŭ ŝanĝiĝas, ĉar ĝi estas jam aga per si mem. BROS tamen ŝanĝiĝas, kaj montras tiun agon, kiun oni kutime faras per broso.

Se oni deziras O-vorton por tiu ago, kiun oni faras per broso, oni devas fari kunmetaĵon: bros-ad-o. Same, se oni deziras vorton por tiu ilo, per kiu oni kombas, oni ankaŭ devas fari kunmetaĵon: komb-il-o.

Troviĝas multegaj ĉi tiaj radikparoj, kie la signifo de la verbaj formoj estas similaj, dum la O-formoj estas malsimilaj. La klarigo estas ĉiam, ke la radikosignifoj estas malsamaj. Jen kelkaj ekzemploj: bati - marteli, haki - pioĉi, servi - sklavi, kudri - tajlori, regi - reĝi, kaperi - pirati, viziti - gasti. Same oni povas trovi parojn, kie la A-formoj similas, sed la O-formoj mal- similas, ekz.: eleganta - danda, nobla - nobela, lerta - majstra, kuraĝa - heroa, proksima - najbara, dolĉa - miela. Kontrolu mem la signifon de la respondaj O-formoj en vortaro.

Multaj preferas diri, ke temas pri diversaj bazaj vortoj, de kiuj oni deiras en la vortfarado. Ili preferas diri, ke ĉe BROS oni deiras de la baza vorto broso, kiu estas nomo de ilo, kaj formas el ĝi la verbon brosi (per anstataŭigo de O per I). Ĉe KOMB tamen, laŭ tia klarigomaniero, la baza vorto estas kombi (kiu kompreneble nomas agon). El kombi oni povas fari la agan O-vorton kombo (per anstataŭigo de I per O), kaj la vorton por la ilo, kiun oni normale uzas por kombi, kombilo (per aldono de la sufikso IL kaj O-finaĵo). Pro tio, ke la baza formo en unu okazo estas O-vorto, sed en la alia okazo estas verbo, la vortfarado rezultigas diversspecajn vortojn. Tia klarigomaniero estas tute bona, kaj verŝajne por multaj pli natura. Tia parolo pri bazformoj esence estas la sama afero, kiel parolado pri propra signifo de radikoj. Se radiko estas laŭ sia signifo aga, tiam oni nature vidas por ĝi la verban formon kiel bazan. Se radiko estas eca, tiam oni nature vidas la A-finaĵan formon kiel bazan. Se radiko signife estas nek aga, nek eca, tiam oni nature rigardas ĝian O-formon kiel bazan. Ankaŭ ĉi-poste en PMEG multaj vort- faraj fenomenoj estas prezentataj tiel, ke oni faras unu vorton el alia vorto ekz. per anstataŭigo de la finaĵo.

Radikoj en vortaroj

Agaj radikoj estas ofte nomataj verbaj verbkarakteraj, ĉar ĉe ili oni nature vidas la verbon kiel bazan formon. Tial agaj radikoj normale aperas en vortaroj en verba formo aŭ en artikolo kun verba kapvorto.

Ecaj radikoj estas ofte nomataj A-vortaj A-karakteraj, ĉar ĉe ili oni vidas la A-finaĵan formon kiel bazan. Tial ecaj radikoj estas do normale pre- zentataj kiel A-vortoj en vortaroj. Ankaŭ radikoj, kiuj plej ofte aperas kun E- finaĵo, estas tradicie nomataj A-karakteraj.

Radikoj nek ecaj, nek agaj estas ofte nomataj O-vortaj aŭ O-karakteraj.

Ili estas normale prezentataj kiel O-vortoj en vortaroj.

Bedaŭrinde multaj vortaristoj ne vere kontrolis la signifon de ĉiuj radikoj. Tial oni iafoje erare prezentas ekz. agan radikon kiel O-vorton, aŭ aĵan radikon kiel verbon.

Noto: Ankaŭ la grava vortaro PIV prezentas iujn radikojn nekonsekvence. Jen ekzemploj: DEMONSTRACI aperas kiel O-vorto, sed DEMONSTR kiel verbo, kvankam demonstracio kaj de- monstro ambaŭ estas agaj kaj preskaŭ samsignifaj. KONKURENC aperas kiel O-vorto, sed KONKUR kiel verbo, kvankam ambaŭ estas agaj.

PMEG tamen ne uzas tian dividon en verbaj, A-vortaj kaj O-vortaj radikoj, sed preferas paroli pri la propra signifo de radiko.

Mito pri unusignifaj vortelementoj

Multaj pensas, ke vortelementoj havas (aŭ havu) en Esperanto nur po unu signifon. Tiel neniam estis, kaj tiel neniam povus esti. Sufiĉas malfermi vortaron por nuligi tiun ideon.

Ekzistas eĉ homonimoj (samformaj vortelementoj kun tute senrilataj sig- nifoj). La homonimoj en Esperanto estas malmultaj kompare kun aliaj lingvoj, sed ili ja ekzistas, ekz.: AKT (parto de teatraĵo; dokumento), ARTI- KOL (la; skribaĵo en gazeto), DEVIZ (principfrazo; pagilo), KUB (sesflanka objekto; lando), METR (unuo de longo; poezia ritmo). Ĉiuj ekzemploj estas oficialaj radikoj. Kompreneble oni evitu enkonduki novajn homonimojn, se ili povus kaŭzi konfuzon, sed tute ne ekzistas ia malpermeso de homonimoj en Esperanto.

37.2. Vortklasaj finaĵoj

O-finaĵo

La finaĵo O (§4) aldonas nenion al la propra signifo de radiko. O-vorto estas simple nomo de la afero:

amiko, tajloro = nomoj de diversaj homoj

ĉevalo, azeno = nomoj de diversaj bestoj

krajono, broso = nomoj de diversaj iloj

diro, faro = nomoj de diversaj agoj

belo, bono = nomoj de diversaj ecoj

Se radiko havas plurajn signifojn, ankaŭ la O-formo havas plurajn signifojn. Ekz. KONSTRU estas ago, rezulto de ago, kaj maniero de ago. La vorto konstruo havas la samajn tri signifojn.

O-finaĵon oni povas forlasi (se ne sekvas J-finaĵo aŭ N-finaĵo). Skribe oni tiam uzas apostrofon (§10.1) anstataŭ la O-finaĵo:

amiko = amik' = AMIK

belo = bel' = BEL

diro = dir' = DIR

Tia forlasado de O-finaĵo okazas ordinare nur en poezio.

Kvankam O-finaĵo ne aldonas ian signifon, ĝi ja estas grava el gramatika vidpunkto. O montras, kiel oni povas uzi la vorton en frazo, kaj la aldono de O enkondukas la distingon inter unu-nombro kaj multe-nombro (§8.2).

Participoj kun O-finaĵo (§28.3) sekvas apartajn regulojn.

A-finaĵo

La finaĵo A (§5) montras, ke oni priskribas ion. A = "rilata al la afero, tia kiel la afero" k.s.:

amika = tia kiel amiko, rilata al amiko...

ĉevala = tia kiel ĉevalo, rilata al ĉevalo

dira = rilata al la ago diro, farata per diro...

bela = havanta la econ belo

A-vortoj el ecaj radikoj

Kiam la radiko de A-vorto havas ecan signifon, la A-vorto normale montras econ. Tiaj A-vortoj ne multe varias laŭ la kunteksto:

bona manĝo = "manĝo karakterizata de boneco"

rapida aŭto = "aŭto karakterizata de rapideco"

okazaĵo stranga = "okazaĵo karakterizata de strangeco"

ruĝa domo = "domo kiu havas ruĝon kiel econ (kiel koloron)"

En maloftaj okazoj A-vorto kun eca radiko povas ricevi iom specialan sig- nifon:

stulta demando ~ "demando farita pro stulteco". La demando ne estas stulta en normala senco. Ĝi montras stultecon de la demandanto.

laŭta ĉambro = "ĉambro plena je laŭtaj sonoj". La ĉambro ne estas laŭta en ordinara senco, sed ĝi enhavas laŭtecon.

ruĝa koloro = "koloro kiu estas ruĝo". Ĝi ne havas ruĝon kiel koloron, sed estas mem la koloro ruĝo. Ruĝa ĉi tie ne montras econ, sed ident- econ.

A-vortoj el ne-ecaj radikoj

Kiam la radiko de A-vorto ne havas ecan signifon, la A-vorto povas montri diversspecajn priskribojn. Ĝenerale la signifo de tia A-vorto multe varias laŭ la kunteksto:

reĝa konduto = "konduto en maniero karakteriza por reĝo, konduto kun la ecoj de reĝo"

reĝa persono = "persono kiu estas reĝo, persono de reĝa familio" k.s.

reĝa palaco = "palaco kiu apartenas al reĝo"

muzika instrumento = "instrumento uzata por fari muzikon"

muzika klereco = "klereco pri muziko"

muzika prezento = "prezento de muziko"

Kiam la radiko de A-vorto havas agan signifon, la A-vorto povas signifi "ri- lata al la ago", sed ĝi ankaŭ povas esti simila al ANT-participo aŭ INT-parti- cipo (§28.1) kun A-finaĵo:

nutra problemo = "problemo pri nutrado"

nutra manĝaĵo = "manĝaĵo kiu povas nutri, kiu havas nutrajn ecojn, nutranta manĝaĵo"

tima homo = "homo kiu ofte timas, homo karakterizata de timo, timema homo"

tima krio = "krio pro timo"

zorga esploro = "esploro farita kun zorgo"

zorga patrino = "patrino kiu zorgas, zorganta/zorgema patrino"

morta besto = "ne plu vivanta besto, mortinta besto"

morta kondamno = "kondamno al morto"

morta vundo = "vundo kiu povus kaŭzi morton"

Aga radiko sed eca signifo

A-vorto kun aga radiko normale havas ian signifon laŭ la ĉi-antaŭaj klarigoj, sed iuj tiaj A-vortoj estas uzataj kun signifo pure eca, en kiu la aga signifo de la radiko plene malaperis. Tia uzo ekzistas de la unuaj tempoj, iaokaze eĉ ĉe Zamenhof, sed nur ĉe limigita grupo de radikoj. Ne temas pri vortfara principo ĝenerale uzebla. Tia uzo estas do esence neregula. Gi povas kaŭzi problemojn kaj miskomprenojn, kaj estas tial evitinda:

korekti = "senerarigi" ^ korekta

(bona sed malofta uzo) = "rilata al korektado, senerariga": korektaj principoj = "principoj pri korektado", korekta edukado = "edukado, kiu korektas (kiu forigas erarojn)".

(evitinda sed ofta uzo) = "senerara": *korekta teksto* = "senerara teksto". Ĝi ne estas sufiĉe *korekta*. M75

kompliki = "ĝene malsimpligi" ^ komplika

(bona uzo) "rilata al komplikado, komplikanta": komplika faktoro = "faktoro, kiu kaŭzas (ĝenan) malsimplecon".

(evitinda sed ofta uzo) = "ĝene malsimpla": *komplika rezonado* = "(ĝene) malsimpla rezonado", *komplikaj reguloj* = "malsimplaj reguloj".

konfuz/i = "malordigi, malklarigi, perpleksigi, intermiksi" ^ konfuza

(bona uzo) = "rilata al konfuzado, tia ke ĝi kaŭzas malordon, malklar- econ aŭ perpleksecon": konfuzaj demandoj = "demandoj, kiuj konfuzas (kiuj kaŭzas perpleksecon)", konfuzaj vortojOV319 = "vortoj, kiuj kon- fuzas (kiuj kaŭzas miskomprenojn)".

(evitinda sed ofta uzo) = "malorda, malklara, perpleksa": *konfuzaj pensoj* = "malordaj pensoj", *konfuza impreso* = "malorda (konfuzita) impreso". La distingo inter la bonaj kaj malbonaj uzoj de konfuza povas esti iom subtila, ĉar tio, kio mem estas malorda ofte pro tio ankaŭ kaŭzas malordon.

fuŝi = "malbone fari" ^ fuŝa

1. (bona uzo) = "rilata al fuŝado, malboniga": fuŝa agado = "agado, kiu fuŝas (ion)".

2 (evitinda uzo) = "malbone farita, fuŝita": *fuŝa rezulto* = "malbona rezulto, fuŝita rezulto".

veki = "interrompi ies dormon" ^ veka

(bona uzo) = "rilata al vekado, vekanta": veka signalo = "signalo, kiu vekas".

(evitinda uzo) = "ne (plu) dormanta": *Mi estas veka jam de du horoj.*

fermi, malfermi = "igi netrairebla/nealirebla", "igi trairebla/alirebla" ^ ferma, malferma

(bona uzo) = "rilata al (mal)fermado, (mal)fermanta": (mal)ferma horo = "horo de (mal)fermado".

(evitinda uzo) = "(mal)fermita": *Hodiaŭ la vendejoj estas (mal)fermaj.*

Noto: La esprimo malferma tago povas ŝajni erara, sed estas tute regula. Malferma tago de oficejo estas tago, en kiu oni aparte malfermas la oficejon al la publiko. Ĝi estas tago de (speciala) malfermado. Ne temas pri malfermita tago.

suspekti = "sen pruvo pensi, ke io estas malbona aŭ ke iu estas kulpa" ^ suspekta

(bona uzo) ="rilata al suspektado, suspektanta": suspekta mieno = "mieno, kiu esprimas suspektadon (mieno de suspektanta persono)".

(evitinda uzo) = "tia ke ĝi vekas suspekton, suspektinda": Mi ne volis trinki la vinon, ĉar ĝi enhavis en si ian suspektan malklaraĵon. FE 35 Jam delonge apenaŭ iu uzas la vorton suspekta en tiu stranga maniero. Ansta- taŭe oni uzas la tute logikan formon suspektinda (ankaŭ eblas suspekt- iga). Tiun unikan kaj izolitan ekzemplon en la Fundamento oni do rigardu kiel evitindan arĥaikaĵon.

Ofte tia evitinda A-vorto similas sence al pasiva participo kun AT aŭ IT (§28.1): *komplika* ("malorda") ~ komplikita, *korekta* ("senerara") ~ korektita. Sed la sencoj ne estas egalaj. Ĉe la neparticipaj simplaj (kaj evit- indaj) formoj temas nur pri la eco (la ago eble tute ne okazis). La respondaj participaj formoj tamen ĉiam montras, ke la ago okazis aŭ okazas.

Evitinda uzo

Se oni uzas tiajn A-vortojn kun nure eca (ne-aga) senco, oni povas doni la impreson, ke la radikoj mem estas ecaj. Tio povas kaŭzi, ke oni erare aldonas IG-sufikson (§38.2.17) al la verbaj formoj uzante kaŝigi anstataŭ kaŝi, vekigi anstataŭ veki, komplikigi anstataŭ kompliki, korektigi anstataŭ korekti, k.t.p. Tiaj IG-formoj tamen havas aliajn tre specialajn signifojn: kaŝ- igi = "igi iun kaŝi ion", vekigi = "igi iun veki iun", komplikigi = "igi iun kompliki ion" k.t.p. Tio ankaŭ povas kaŭzi, ke la simplaj verbaj formoj mise uziĝas kun la signifo "esti tia". Korekti ne signifas "esti senerara", sed "igi senerara". Kompliki ne signifas "esti malsimpla", sed "malsimpligi". Oni do prefere ne plu uzu tiajn vortojn kiel korekta, komplika k.t.p. en tia nenormala maniero. Oni uzu korekta nur kun la senco "rilata al korektado", komplika nur por "rilata al komplikado" k.t.p. Se oni volas esprimi la ideon "sen- erara", oni uzu senerara ĝusta. Se oni volas esprimi la ideon "mal- simpla", oni diru "malsimpla", k.t.p.

Noto: En la komencaj tempoj la principoj por fari A-vortojn el ne-ecaj radikoj ne estis klare vort- umitaj. Tial oni iafoje kreis tiajn vortojn intuicie kaj improvize, kaj ne malofte sub influo de similaj formoj en naciaj lingvoj. Pro tio enkondukiĝis en la lingvon tiaj ĉi A-vortoj kun neregulaj sencoj. Kvankam oni povas trovi tian uzon ĉe Zamenhof kaj ĉe multaj aliaj gravaj esperantistoj, kaj en unu okazo eĉ en la Fundamento, temas klare pri neregulaĵoj. La grava gramatiko PAG mem uzadis korekta kun la signifo "senerara", kaj tute ne avertis kontraŭ tia uzo. Kaj la unuaj versioj de PMEG eĉ provis defendi tian uzon. Sed multaj firme opinias, ke tia uzo estas malbona kaj evitinda, kaj fakte ili pravas.

Falsi kaj falsa

Iom speciala okazo de A-vorto el aga radiko estas la vorto falsa:

falsi = 1. "trompe ŝanĝi ion farante ĝin malaŭtentika": falsi dokumenton, falsi historion, 2. "trompe krei ion malaŭtentikan kiel imiton de io valora": falsi monon, falsi subskribon.

falsa = 1. "karakterizata de falsado": falsa interpreto, falsa atesto, 2. "malaŭtentika, falsita": falsa dokumento, falsa mono, falsa subskribo, falsaj dentoj. La dua signifo estas pli ofta.

Principe tio estas simila al la ĉi-antaŭe montritaj ekzemploj korekti/korekta, kompliki/komplika k.t.p. Sed la uzo de falsa por "malaŭtentika" kaj "falsita" estas tre ofta kaj firme enradikiĝinta (kaj ankaŭ Zamenhofa), kaj la rilato inter falsi kaj falsa estas sufiĉe kompleksa. Tial ŝajnas, ke oni devas akcepti (aŭ almenaŭ toleri), ke la vorto falsa estas tiamaniere uzata. Oni tamen atentu, ke falsa ne signifas simple "malĝusta/malvera". Falsa respondo ne estas nur malĝusta respondo, sed respondo, kiu intence prezentas malveron por trompi. La respondalternativoj en kvizo do ne estas korektaj kaj falsaj, sed ĝustaj kaj malĝustaj pravaj kaj malpravaj.

En la Baza Radikaro Oficiala la Akademio de Esperanto en 1974 akceptis kaj aprobis tian tradician ecan uzon de falsa, deklarante, ke la radiko FALS havas du apartajn signifojn, unu agan kaj unu ecan.

Sed tamen oni kompreneble povas kaj rajtas uzi malaŭtentika kaj falsita anstataŭ falsa, se oni tion preferas.

37.2.3. E-finaĵo

La vortfara uzo de la finaĵo E (§6) tre similas al la uzo de A-finaĵo (§37.2.2). E = "rilate al la afero, tiel kiel la afero" k.s.:

tajlore = tiel kiel tajloro, rilate al tajloro

krajone = tiel kiel krajono, simile al krajono, per krajono

labore = rilate al laboro, per laboro

blanke = tiel kiel la koloro blanko

E-vortoj el ecaj radikoj

Kiam la radiko de E-vorto havas ecan signifon, la E-vorto normale montras manieron. Tiaj E-vortoj ne multe varias laŭ la kunteksto:

veturi rapide = "veturi kun alta rapideco"

strange granda = "granda en stranga maniero"

ruĝe farbita = "farbita per ruĝo"

E-vortoj el ne-ecaj radikoj

Kiam la radiko de E-vorto ne havas ecan signifon, la E-vorto montras diversajn signifojn depende de la radiko kaj depende de la kunteksto:

reĝe konduti = "konduti en maniero karakteriza por reĝo"

reĝe riĉa = "tiel riĉa kiel reĝo, riĉa en reĝa maniero"

loĝi urbe = "loĝi en urbo"

okazi tage = "okazi en tago"

Se la radiko havas agan signifon, la E-formo povas signifi "rilate al la ago, karakterizate de la ago" k.s. La signifo ofte estas simila al ANT-participo aŭ INT-participo kun E-finaĵo (§28.2):

konduti time = "konduti kun timo, karakterizate de timo, montrante timon, timante"

zorge esplori = "esplori kun zorgo, zorgante, zorgeme"

morte danĝera = "tiel danĝera ke estas risko de morto"

morte malami = "malami ĝis la morto"

Aga radiko sed eca signifo

Ĉe iuj E-vortoj, la signifo iafoje estas maniera, kvankam la radiko estas aga:

Mi parolas en ĝi [= la franca lingvo] sufiĉe *korekte* kaj facile. M 57 = ...sufiĉe senerare...

Tia uzo estas evitinda. Legu pli detalajn klarigojn pri tiaj vortoj kun A-fin- aĵo en §37.2.2.

37.2.4. Verbaj finaĵoj

I = "fari certan agon (aŭ esti en certa stato), kiu proksime rilatas al la signifo de la radiko".

La finaĵo I reprezentas ĉi tie ĉiujn verbajn finaĵojn (§26): I, AS, IS, OS, US kaj U.

Verboj el agaj radikoj

Aga radiko kun verba finaĵo havas ĉiam sian propran signifon:

KUR ^ kuri = fari la agon "kuro"

KONSTRU ^ konstrui = fari la agon "konstruo"

Se unu el la signifoj de plursignifa radiko estas ago, tiu ago estas kompren- eble la ago de la verba formo. Ekz. KONSTRU havas plurajn signifojn. Unu el tiuj signifoj estas ago. La verbo konstrui havas tial ĝuste tiun agan sig- nifon.

Verboj el ne-agaj radikoj

Verbo farita el ne-aga radiko montras agon, kiu iel estas proksima al la radikosignifo. Ofte estas tute evidente, kiu estas tiu ago, sed iafoje oni povas heziti. Ĉe multaj ne-agaj radikoj la tradicio jam fiksis, kiun agan signifon ili ricevas kun verba finaĵo, sed iuj radikoj neniam estas uzataj en verba formo, kaj oni ankoraŭ ne decidis, kiun agan signifon ili havu. Farante verbon el tia radiko oni devas do mem trovi taŭgan agon. Se estas eble, oni komparu kun aliaj similaj radikoj. Iafoje nenia ago vere proksime rilatas al la radiko. Tiam oni eble ne faru verbon el la radiko, ĉar la verbo fariĝus tro malfacile komprenebla.

Se radiko per si mem montras econ staton, la verba formo normale sig- nifas "esti tia" aŭ "agi kun tia eco":

RAPID ^ rapidi = agi rapide

AKTIV ^ aktivi = agi aktive, esti aktiva

PRET ^ preti = esti preta

KURAĜ ^ kuraĝi = esti kuraĝa, agi kuraĝe

Legu ankaŭ pri verbigo de perverba priskribo en §31.1.

Normale ĉi tia verbo ne signifas "iĝi tia" aŭ "igi tia". Ĉe ecaj kaj stataj radikoj oni uzas la sufiksojn IĜ (§38.2.18) kaj IG (§38.2.17) por krei tiajn signifojn.

Se la radiko montras ilon, aparaton aŭ simile, la verbo normale signifas "uzi tian ilon en ĝia kutima maniero":

BROS ^ brosi = uzi broson (en normala maniero)

TAMBUR ^ tamburi = ludi per tamburo, bati tamburon

FINGR ^ fingri = tuŝi per fingro

AŬT ^ aŭti = iri per aŭto

Se la radiko montras substancon, la verbo normale signifas "provizi per tia substanco":

AKV ^ akvi = provizi per akvo, verŝi akvon (sur ion)

OR ^ ori = kovri per oro

AER ^ aeri = plenigi per aero

En ĉi tiaj verboj oni iafoje uzas la sufikson UM (§38.2.31), ofte senbezone, aŭ la neoficialan sufikson IZ (§39.1.22), plej ofte same senbezone.

Se la radiko montras personon, homon, la radiko normale signifas "agi kiel tia persono", "roli kiel tia homo":

TAJLOR ^ tajlori = labori kiel tajloro, kudri kiel tajloro

GAST ^ gasti = esti gasto (ĉe iu), loĝi kiel gasto

REĜ ^ reĝi = regi kiel reĝo, esti reĝo (super io)

Bestaj radikoj kaj diversaj fenomenaj radikoj signifas en verba formo "agi kiel tia besto aŭ fenomeno":

HUND ^ hundi = agi kiel hundo, vivi kiel hundo

SERPENT ^ serpenti = iri kiel serpento

OND ^ ondi = fari ondajn movojn

Multaj diversaj radikoj ricevas verban signifon, kiu ne estas klarigebla per alia regulo ol la tute ĝenerala, ke ili ricevas verban signifon, kiu iel proksime rilatas al la signifo de la radiko:

FIŜ ^ fiŝi = provi kapti fiŝojn, fiŝkapti

POŜT ^ poŝti = transdoni (ekz. leteron) al la poŝto

FIN ^ fini = meti finon, kaŭzi finon

ORIENT ^ orienti = decidi aŭ fiksi la pozicion (de io) rilate al oriento

REGUL ^ reguli = gvidi la funkciadon de maŝino k.s. laŭ iaj reguloj

Objektaj kaj senobjektaj verboj

Se la radiko mem montras agon, tiu aga signifo estas jam per si mem laŭsence tia, ke ĝi povas aŭ ne povas esti direktita al rekta objekto: SID = sido (estado en certa pozicio, ago laŭsence senobjekta) ^ sidi (senobjekta verbo), KUR = kuro (moviĝo, ago laŭsence senobjekta) ^ kuri (senobjekta verbo), PAF = pafo (ago laŭsence objekta) ^pafi (objekta verbo), POSTUL = postulo (ago laŭsence objekta) ^postuli (objekta verbo).

Kiam oni elektas verban signifon por ne-aga radiko, tiam oni elektas ankaŭ, ĉu ĝi estu objekta aŭ senobjekta. Nenia regulo decidas pri tio. Legu ankaŭ pri verboj kun kaj sen IG en §38.2.17, kaj pri objektaj kaj senobjektaj verboj en §30.

37.3. Precizigaj antaŭelementoj

Partaj kombinoj

Plej ofte antaŭelementoj distingas diversajn specojn. Iafoje tamen temas ne pri speco, sed pri parto de la ĉefelemento, ekz.: antaŭbrako = "tiu parto de brako, kiu troviĝas plej antaŭ la korpo"; Orient-Eŭropo = "la orienta parto de Eŭropo".

Kvazaŭ propraj radikoj

Kombino kondutas kiel simpla radiko. Ĝi povas akcepti ĉiun ajn finaĵon:

vaporŝipo, vaporŝipa, vaporŝipe, vaporŝipi; rondiro, rondira, rondire, rondiri; piediro, piedira, piedire, piediri; helruĝo, helruĝa, helruĝe, helruĝi. Aldonante finaĵon al kombino oni sekvas la samajn principojn kiel por simplaj radikoj (§37.2).

Kombinoj el kombinoj

Oni povas el kombinoj fari novajn kombinojn:

vaporŝipasocio = "asocio, kiu okupiĝas pri vaporŝipoj". Ĉefelemento estas la radiko ASOCI. Preciziga antaŭelemento estas la kombino VAPORŜIP.

vaporŝipasociano = "ano de vaporŝipasocio". Ĉefelemento estas la radiko AN. Antaŭelemento estas la kombino VAPORŜIPASOCI.

ŝarĝvaporŝipo = "vaporŝipo uzata por transporti ŝarĝojn". Ĉefelemento estas la kombino VAPORŜIP. Antaŭelemento estas la radiko ŜARĜ.

Kombino el pluraj radikoj povas teorie esti plursignifa. Neniu gramatika regulo klarigas, ke ekz. ŝarĝvaporŝipo estas ŝarĝ-vaporŝipo kaj ne ŝarĝvapor-ŝipo ("ŝipo, kiu iel rilatas al ŝarĝvaporo", sensencaĵo). Oni devas simple mem kompreni, kiu el pluraj teorie eblaj analizoj kaj signifoj estas la ĝusta. Konfuzoj nur malofte okazas en la praktiko. Skribe oni je bezono povas uzi dividostrekojn por klareco, kiel en ŝarĝ-vaporŝipo. Ĝenerale kom- binoj kun pli ol tri aŭ kvar radikoj povas esti tro malfacilaj. Anstataŭ *vaporŝipasocimembrokunvenejo[10] oni prefere diru ekz. kunvenejo por membroj de vaporŝipasocio.

Interligaj finaĵoj

Post preciziga antaŭelemento oni povas meti interligan O-finaĵon por faciligi la elparolon aŭ komprenon de la kombino: puŝoŝipo, aeroŝipo, sangoruĝo k.t.p. En kelkaj vortoj oni emas uzi tian O-finaĵon ne pro ia vera bezono en Esperanto, sed ĉar la antaŭelemento finiĝas per O en aliaj lingvoj. Oni uzas plej ofte ekz. radioelsendo anstataŭ la simpla radielsendo pro tio, ke la vorto radio ĉiam havas finan "o" en aliaj lingvoj. Kompreneble oni povas ellasi O, ĉar en Esperanto ĝi ne estas parto de la radiko, sed nura finaĵo.

Oni ne uzas ligfinaĵon en tiaj kombinoj, kie la antaŭelemento plej nature far- iĝas A-vorto, se oni disigas la kombinon, ekz.: dikfingro Jĝ1 = "fingrospeco, kiu kutime estas pli dika ol la aliaj fingroj". Apenaŭ eblas la signifon klarigi en natura maniero uzante la vorton diko. Tial oni ne diras *dikofingro*, nek *dikafingro*, sed je bezono dika fingro. La alternativo al grandmagazeno estas granda magazeno (ne *grandomagazeno* *grandamagazeno*), ĉar la signifo estas "magazenspeco aparte granda". Anstataŭ Nov-Zelando oni povas diri Nova Zelando (ne *Novo-Zelando* *Nova-Zelando*). Simile estas ĉe agaj vortoj, kie la preciziga antaŭelemento montras econ, kiu re- zultas el la ago: ruĝfarbi ^ farbi ruĝa, farbi tiel ke io fariĝas ruĝa; plenŝtopi ^ ŝtopi plena; satmanĝi ^ manĝi ĝis oni estas sata. Ankaŭ en tiaj kombinoj oni ne uzas ligfinaĵon. Same en agaj kombinoj, kie la antaŭ- elemento montras la manieron de la ago, oni kutime ne uzas ligfinaĵon, sed preferas je bezono disigi la kombinon: laŭtlegi ^ legi laŭte.

Formoj kiel nigra-blanka ne estas kombinoj, sed du apartaj vortoj kunskrib- itaj por speciala nuanco (§25.3).

Se la antaŭelemento estas vorteto (tia vorto, kiu ne bezonas finaĵon), oni normale ne uzas ligan finaĵon. Je bezono oni tamen povas uzi ligan E-fin- aĵon: postsigno ^ postesigno (faciligas la elparolon), postulo ^ posteulo (faciligas la komprenon). Tio tamen okazas nur tre malofte.

Aliaj finaĵoj ol E povas aperi post vorteta antaŭelemento nur kiam tio aldonas necesan signifon: unuaeco = "la eco esti unua" (unueco = "la eco esti kiel unu"), antaŭeniri = "iri antaŭen" (antaŭiri = "iri antaŭ io"). La ligon EN (E + N) oni uzas iafoje ankaŭ post radikaj antaŭelementoj: supreniro, ĉieleniro (aŭ ĉieliro), hejmenvojaĝo (aŭ hejmvojaĝo).

E kiel ligfinaĵo aperas iafoje, kiam la antaŭelemento estas la radiko MULT: multe-nombro. La E-vorto multe estas ofte uzata kvazaŭ ĝi estus O-vorto (§24.3).

En kombinoj el aga radiko plus POV, VOL aŭ DEV, oni normale uzas I kiel ligfinaĵon: pagipova, vivivola, pagideva. Estas pli bone klarigi tiajn formojn kiel frazetvortojn (§37.4). Oni povas ankaŭ uzi O en tiaj vortoj: pagopova, vivovola, pagodeva. Tiam ili estas kombinoj, sed O en tiaj vortoj estas malpli kutima. Oni povus principe ankaŭ uzi ilin tute sen ligfinaĵo: pagpova, vivvola, pagdeva, sed tiajn formojn oni apenaŭ uzas en la praktiko.

Se la ĉefelemento estas sufikso, aŭ se la antaŭelemento estas prefikso, tiam oni ne uzas ligfinaĵon (§38.1).

En alia speco de kunmetaĵo, frazetvortoj (§37.4), oni uzas ligfinaĵojn laŭ aliaj reguloj.

Vortetoj en kombinoj

Iuj vortetoj estas ofte uzataj kun finaĵoj. Ankaŭ al tiaj vortoj oni povas alm- eti precizigan antaŭelementon:

mil ^ milo ^ jarmilo = milo da jaroj, tia milo kiu konsistas el jaroj (ek- zistas ankaŭ la samsignifa frazetvorto miljaro, §37.4)

jes ^ jeso ^ kapjeso = jeso per la kapo (per kapoklino)

ekster ^ ekstero ^ domekstero = ekstero de domo

Iafoje oni uzas antaŭelementon antaŭ vorteto sen finaĵo. Tiam la tuta kom- bino restas vorteto. La antaŭelemento de tia kunmetaĵo estas preskaŭ ĉiam prefikso: maltro, malantaŭ, ekde, disde. Tiaj kunmetaĵoj ne ĉiam estas veraj kombinoj (§38.1). La kunmetaĵoj antaŭhieraŭ kaj postmorgaŭ (§14.2.4) estas iasence kombinoj, sed havas iom specialajn signifojn.

Iafoje oni uzas ordinaran radikon, ekz. KELK (§38.4.1), kiel precizigan antaŭelementon de vorteto sen finaĵo: kelkdekM199, kelkiom, aliiam, aliiuj. Tia vortfarado estas tamen tre malofta.

Kunmetado de nombraj vortetoj sekvas specialajn regulojn (§23.1.1): dudek, tridek, ducent, tricent.

Precizigo de tuta radikvorto

Iafoje preciziga antaŭelemento precizigas jam pretan radikvorton. Ofte tia kunmetaĵo fariĝus sensenca, aŭ ekhavus tute alian signifon, se oni ŝanĝus finaĵon. Tiaj kombinoj estas tamen tre maloftaj:

RAPID ^ rapidi ^ forrapidi = moviĝi for rapide. *Forrapido*, *for- rapida* *forrapide* ne havas sencon. La preciziga antaŭelemento fOr havas sencon nur rilate al la aga signifo de rapidi. Se oni forprenas la verban finaĵon, la aga senco malaperas. Oni povas alternative aldoni for al la kunmetaĵo RAPID-AD ^ forrapidado, forrapidadi, forrapid- ada, forrapidade. Tiam ne estas problemo, ĉar AD ĉiam montras la agan signifon.

GLU ^ glui ^ alglui = fiksi al io per gluo. *Algluo* devus esti speco de gluo, kiu iel estas karakterizata de la ideo al, sed tio ne donas sencon. En alglui la elemento al rilatas al la ago fiksi, sed sen verba finaĵo la ideo "fiksi" malaperas.

ORANĜ ^ oranĝa ^ heloranĝa = oranĝkolora en hela maniero. *Heloranĝo* devus esti speco de oranĝo, iel karakterizata de heleco. Tia oranĝospeco ne ekzistas (sed povus ekzisti). En heloranĝa HEL karak- terizas la oranĝkoloron. En *heloranĝo* HEL karakterizas la oranĝon.

Tio ĉi estas pli ofta ĉe prefiksoj (§38.3). Se la prefikso havas sencon nur ri- late al la tuta origina vorto, oni ne povas libere ŝanĝi finaĵon: malgrasa, mal- para, malbutoni, ekflori, respeguli, distrumpeti k.a.

Iafoje oni tamen provas uzi ĉi tiajn vortojn kun alia finaĵo (§37.5). Klarigado de kombinoj

Ofte oni povas klarigi la signifon de kombino per rolvorteto:

aerŝipo = "ŝipo por aero"

lignotablo = "tablo el ligno"

skribtablo = "tablo por skribo"

lumradio = "radio de lumo"

piediro = "iro per piedoj"

ŝlosilo = "ilo por ŝlosi"

pordŝlosilo = "ŝlosilo por pordo(j)"

arbaropromenado = "promenado en/tra arbaro"

Sed ne ĉiuj kombinoj estas tiel klarigeblaj. Iuj bezonas pli ampleksan klar- igon:

vaporŝipo = "ŝipo, kiu sin movas per vaporo" ("ŝipo de/per... vaporo" ne donas sencon).

dikfingro Jĝ1 = "fingro de tiu speco, kiu estas kutime pli dika ol la aliaj fingroj" ("fingro de diko" estas sensencaĵo).

novluno = "tiu aspekto, kiun la luno havas, kiam ĝi estas kvazaŭ nova (en la unua fazo)".

sovaĝbesto = "tia besto, kiu estas karakterizata de sia sovaĝeco".

Iuj kredas, ke kombinoj, kiuj ne estas klarigeblaj per rolvorteto, estas eraraj. Tio estas miskompreno. La vorto vaporŝipo FG55 estas la ĉefa instruekzemplo de vortkunmetado en la Fundamento (§40), kaj ĝi ne estas tiel klarigebla. Multegaj tradiciaj, Fundamentaj kaj Zamenhofaj vortoj ne estas klarigeblaj per rolvortetoj, sed estas memkompreneble ĝustaj.

Kombinoj ne estas difinoj

En kunmetita vorto povas kaŝiĝi multaj neesprimitaj ideoj. Kombino kon- sistas el ĉefelemento, kiu donas la bazan signifon, kaj antaŭelemento, kiu montras ian karakterizaĵon, sed kombino ne estas plena difino de la signifo. La efektiva signifo de kombino dependas ne nur de la signifo de ĝiaj partoj, sed ankaŭ de la lingva tradicio:

Terkulturisto estas "tia isto, kiu okupiĝas ĉefe pri terkulturado". Kutime li okupiĝas ankaŭ pri aliaj aferoj, ekz. bestobredado.

Orfiŝo estas "tia fiŝo, kiu aspektas kvazaŭ ĝi estus el oro". Sed orfiŝo ne vere estas el oro.

Ladskatolo povas teorie esti "skatolo farita el lado" aŭ "skatolo, en kiu oni havas ladon". La tradicio decidis tamen, ke ĝi havas nur la unuan sig- nifon. Ĝi eĉ decidis, ke ladskatolo estas ĝuste tia hermetike fermita skatolo el lado, en kiu oni konservas manĝaĵon aŭ trinkaĵon.

Falŝirmilo povas teorie signifi "paraŝuto", "bastono" aŭ "balustrado" (kaj eble ankoraŭ ion alian). La tradicio decidis, ke ĝi estas nur paraŝuto. Tamen pro la dubsenceco de falŝirmilo oni emas pli ofte diri paraŝuto nuntempe. Tio povas kaŭzi, ke falŝirmilo perdos sian limigitan signifon, kaj eksignifos "ia ajn ilo por ŝirmi kontraŭ falo".

Por multaj ideoj ekzistas pluraj teorie same eblaj nomoj. Ofte la tradicio elektis unu, kiun oni normale uzas, dum la aliaj ne aperas. Ekz. poŝtmarko povus same bone nomiĝipoŝtosigno, letermarko, afrankmarko aŭ simile, sed la tradicio elektis ĝuste poŝtmarko.

Noto: Efektive Zamenhof komence uzis marko de poŝto, poŝta signo, signo de poŝto kaj poŝta marko antaŭ ol li fine elektis poŝtmarko.

Kombino aŭ priskribo?

Ofte oni hezitas inter ekz. lada skatolo kaj ladskatolo, sovaĝa besto kaj sovaĝbesto, dikfingro kaj dika fingro. Ofte oni povas sendistinge uzi ambaŭ formojn, sed tamen estas esenca diferenco inter kombinoj kaj tiaj duvortaĵoj kun A-vorto kaj O-vorto:

Kiam oni faras kombinon, oni kreas vorton por speciala ideo, por certa speco. Oni nomas ian ideon, kiu ial estas rigardata kiel aparta, kaj kiu do bezonas propran vorton.

Kiam oni uzas rektan priskribon, oni normale nur montras "okazan" aŭ "hazardan" econ.

Lada skatolo estas skatolo de ĉia ajn speco. Tiu skatolo "hazarde" iel ri- latas al lado. Kiamaniere ĝi rilatas al lado, povas montri nur la kunteksto. Eble ĝi estas farita el lado, eble ĝi enhavas ladon k.t.p. Ladskatolo tamen estas certa skatolspeco. La preciza signifo de ladskatolo estas decidita de la lingva tradicio: "hermetike fermita skatolo el lado, en kiu oni kon- servas manĝaĵon aŭ trinkaĵon".

Sovaĝa besto estas (unuopa) besto, kiu "hazarde" estas sovaĝa. Ĉu tio estas ĝia normala stato, oni ne scias. Sovaĝbesto estas certa bestospeco, kiun karakterizas sovaĝeco.

Alta forno estas ia ajn forno, kiu estas alta. Altforno estas speciala forno, en kiu oni produktas feron, kaj kies plej grava parto estas tre alta.

Dikfingro estas certa fingrospeco tiel nomata, ĉar ĝi normale estas pli dika ol la aliaj fingroj. Dika fingro estas ĉia ajn fingro (dikfingro, montrofingro, mezfingro, ringfingro aŭ etfingro), kiu "hazarde" estas dika. Unuopa dikfingro povas esti ĉu dika, ĉu maldika, sed restas dikfingro.

Preciziga antaŭelemento do montras, kia estas la speco, ne kia estas la individuo. Priskribo montras normale, kia estas la individuo, sed ĝi povas ankaŭ montri, kia estas la speco, laŭ la kunteksto. Tial oni povas uzi ankaŭ priskribojn por nomi specojn. Oni povas diri dika fingro anstataŭ dikfingro. Oni povas diri vapora ŝipo anstataŭ vaporŝipo. Eblas diri sovaĝa besto anstataŭ sovaĝbesto. Sed ne eblas fari male, ĉar ne ĉiu dika fingro estas dikfingro, ne ĉiu vapora ŝipo estas vaporŝipo, kaj ne ĉiu sovaĝa besto estas sovaĝbesto.

Eca radiko kiel antaŭelemento

Estas ofta miskompreno, ke oni ne povus fari kombinojn, en kiuj la antaŭ- elemento estas eca radiko. Fakte oni regule faradas tiajn vortojn, ekz. altlernejo, altforno, dikfingro Jĝ1, sekvinberoj FA179, solinfano M14, sovaĝbesto, sanktoleo, kaj multajn aliajn. Ili estas tute regulaj. Sed oni ne povas simple kunŝovi O-vorton kun A-vorta priskribo, se oni ne celas ion pli specialan. Oni ne diru belfloro, se oni simple volas diri bela floro. Oni ne diru bluok- ulo se oni simple celas blua okulo. Same kiel balenŝipo ne estas ĉia ajn balena ŝipo (ekz. balensimila ŝipo), ankaŭ altlernejo ne estas simple alta lernejo, sed certa speciala speco de lernejo, kiun karakterizas alta nivelo.

Dikfingro ne estas ia ajn dika fingro, sed fingrospeco, kiu estas kutime pli dika ol la aliaj fingroj. Sekvinbero ne estas ia ajn seka vinbero, sed vinbero speciale preparita per sekigo.

Ekz. belfloro devas do esti certa florspeco, kiun iel karakterizas beleco. Se ekzistus tia speciala florspeco, ĝi povus nomiĝi belfloro. Bluokulo devas esti speciala speco de okulo iel karakterizata de bluo (efektive bluokulo povus bone esti nomo de okulo batita tiel, ke ĉirkaŭ ĝi estas blue nigra kontuzo

= bluringa okulo).

Objekto kiel antaŭelemento

Multaj pensas, ke oni ne povas fari kombinojn, kies ĉefelemento montras agon, kaj kies antaŭelemento montras objekton de tiu ago, ekz.: leterskribi, voĉdoni, domkonstrui. Tio tamen ne estas prava. En tiaj kombinoj la antaŭ- elemento ne estas ordinara objekto, sed montras karakterizaĵon de agospeco. Tiaj kombinoj signife diferencas de la duvortaĵoj skribi letero(j)n, doni voĉo(j)n k.t.p. En skribi leteron la objekto montras konkretan objekton de la skribado, dum en leterskribi LETER nur karakterizas la specon de skribado. En iuj okazoj simpla unuradika verbo havas ĝuste tian signifon (leteri, voĉi), sed ankaŭ la kombinaj formoj estas tute ĝustaj.

Iaj similaj verboj havas signifonuancon de provado: fiŝkapti = "provi kapti fiŝojn". Tiajn verbojn oni devas klarigi kiel frazetvortojn (§37.4).

37.4. Vortigo de frazetoj

Frazeto (ia grupo de kunapartenantaj vortoj) povas kunŝoviĝi en kunmetaĵon per aldono de ia posta elemento. Tio nomiĝas vortigo de frazeto. La rezulto estas frazetvorto. En tia vortfarado ne validas la principo de preciziga antaŭelemento (§37.3).

El la origina frazeto oni retenas nur la plej gravajn elementojn. Finaĵoj kaj aliaj malpli gravaj elementoj normale forfalas. Por plifaciligi la elparolon aŭ komprenon oni povas tamen konservi vortklasan finaĵon de la origina fraz- eto, sed J-finaĵojn kaj N-finaĵojn oni ne konservas.

Ĉe vortigo de citaĵoj (vidu ĉi-poste) oni tamen ja konservas J-finaĵojn kaj N- finaĵojn, kaj ĉe kunmetaĵoj kun sin (§38.4.3) oni konservas N-finaĵon.

Vortigo per A-finaĵo aŭ E-finaĵo

Ofte oni vortigas frazparton, kiu havas rolvorteton. Tiaj frazetoj povas roli A-vortece aŭ E-vortece. Estas do logike, ke oni povas ilin transformi en A- vortojn aŭ E-vortojn. La rolvorteto restas, se ĝi estas necesa por la signifo. Alie ĝi povas forfali:

sur tablo ^ [sur tablo]-A ^ surtabla

sen fortoj ^ [sen fortoj]-E ^ senforte

inter (la) nacioj ^ [inter nacioj]-A ^ internacia

dum unu tago ^ [unu tago]-A ^ unutaga

en la unua tago ^ [unua tago]-A ^ unuataga

kun blanka ĉapelo ^ [blanka ĉapelo]-A ^ blankĉapela

de la nova jaro ^ [nova jaro]-A ^ novjara

kun sia vizaĝo al la tero ^ [vizaĝo al tero]-E ^ vizaĝaltere

kun multaj branĉoj ^ [multaj branĉoj]-A ^ multbranĉa, multabranĉa (nepre ne *multajbranĉa*, ĉar J-finaĵoj ĉiam forfalas ene de frazetvortoj)

sur tiu flanko ^ [tiu flanko]-E ^ tiuflanke

sur tiu ĉi flanko ^ [ĉi flanko]-E ^ ĉi-flanke (ĉi ofte uziĝas prefiksece, §38.4.3)

de/dum/en... du monatoj ^ [du monatoj]-a ^ dumonata = ekzistanta jam du monatojn (ekz. dumonata bebo), ekzistanta nur du monatojn (ekz. dumonata festivalo), aperanta ĉiun duan monaton (ekz. dumonata gazeto)

en/de... la dua monato ^ [dua monato]-A ^ duamonata = rilata al la dua monato

en tiu maniero ^ [tiu maniero]-E ^ tiumaniere

en tiu ĉi maniero ^ [ĉi maniero]-E ^ ĉi-maniere

en tia maniero ^ [tia maniero]-E ^ tiamaniere

Iafoje oni aŭdas formojn kiel *tielmaniere*. Ili estas eraraj. Se oni restarigas la plenan frazeton, oni vidas, ke nur tiu tia eblas: en tiu maniero, en tia maniero, sed ne *en tiel maniero*. Simile oni diru tiutage (= "en tiu tago"), ne *tiamtage*.

Ankaŭ frazparto kun N-finaĵo povas vortiĝi, se ĝi rolas E-vortece:

Li staris tutan horon apud la fenestro. FE 26 ^ Li staris tut(a)hore apud la fenestro.

Ili alvenispasintan vendredon. ^ Ili alvenis pasintvendrede.

Okaze oni uzas A-finaĵon aŭ E-finaĵon por vortigi frazeton kun kvanta vorto kaj da-esprimo:

kun multe da kosto ^ [multe (da) kosto]-A ^ multkosta, multekosta

kun multe da branĉoj ^ [multe (da) branĉoj]-A ^ multbranĉa, multe- branĉa

Rimarku, ke multbranĉa estas klarigita en du manieroj. Unu maniero (kun multaj branĉoj) donas la alternativon multabranĉa, la alia maniero (kun multe da branĉoj) donas la alternativon multebranĉa. La ligfinaĵo dependas de la origina frazeto.

Iafoje oni vortigas kompleksan verbon. Tiam la ĉefverba radiko staru en la fino:

povas pagi ^ pagi povas ^ [pagi povas]-A ^ pagipova = tia, ke oni povas pagi

volas scii ^ scii volas ^ [scii volas]-A ^ scivola = tia, ke oni volas scii

povas ĉion (fari) ^ ĉion povas ^ [ĉion povas]-A ^ ĉiopova = tia, ke oni povas ĉion fari (ne *ĉionpova*, N-finaĵoj forfalas ene de fraz- etvortoj)

Iafoje oni ĉi tiel vortigas du vortojn, kiuj kune montras unu ideon:

nigra kaj blanka ^ [nigra (kaj) blanka]-A ^ nigrablanka = tia, ke ĝi havas nur la kolorojn nigro kaj blanko

J-finaĵon kaj N-finaĵon oni metas nur fine de tia frazetvorto: nigrablankaj fotoj, nigrablankan foton, nigrablankajn fotojn. Sed ofte oni uzas en tiaj ĉi okazoj anstataŭe kunskribadon (§25.3): nigra-blanka. Tiam oni traktas la du A-vortojn kiel du memstarajn vortojn, kaj almetas finaĵojn al ambaŭ vortoj:

nigraj-blankaj fotoj, nigran-blankan foton, nigrajn-blankajn fotojn.

Vortigo per verba finaĵo

Oni ankaŭ povas vortigi frazeton per verba finaĵo. Tiam la verba finaĵo re- prezentas ian kaŝitan agon. Kion la verba finaĵo reprezentas, oni devas lerni aparte por ĉiu tia vorto:

per laboro ^ [per laboro]-(akiri)-I ^ perlabori = akiri per laboro. En perlabori la verba finaĵo reprezentas la kaŝitan ideon "akiri". Perlabori neniel devenas de la verbo labori, sed de la frazeto per laboro. En labori la aga signifo estas simple LABOR. Enperlabori la ago estas "akiri".

fiŝojn kapti ^ [fiŝojn kapti]-(provi)-I ^ fiŝkapti = provi kapti fiŝojn, fiŝi. En fiŝkapti la verba finaĵo reprezentas la ideon "provi". Efektive oni povas longe fiŝkapti sen kapti eĉ unu fiŝon. Ankaŭ la simpla verbo fiŝi havas tian signifon. Fiŝkapti diferencas de ekz. leterskribi kaj voĉdoni (§37.3), kiuj estas kombinoj sen kaŝita ago.

Vortigo per O-finaĵo

Oni povas vortigi frazeton ankaŭ per O-finaĵo. Tiam la O-finaĵo reprezentas ian kaŝitan ideon. Precize kion la O-finaĵo reprezentas, oni devas lerni aparte por ĉiu tia vorto. En ordinara O-vorto la O-finaĵo nenion signifas. Ordinara O-vorto havas simple la signifon de sia radiko (§37.2.1). En frazetvortigo tamen la O-finaĵo ĉiam reprezentas ian kaŝitan signifon:

tri anguloj ^ [tri anguloj]-(figuro)-O ^ triangulo = figuro kun tri ang- uloj

sub tegmento ^ [sub tegmento]-(ĉambro/loko)-O ^ subtegmento = ĉambro aŭ loko sub la tegmento (ne *subtegmentejo*, ĉar tio, kio aperas antaŭ la sufikso EJ, §38.2.10, devas montri ion, kio troviĝas aŭ okazas en la ejo)

ĉirkaŭ kolo ^ [ĉirkaŭ kolo]-(ĉeno)-O ^ ĉirkaŭkolo = kolĉeno

sur vangon ^ [sur vangon]-(frapo)-O ^ survango = frapo sur vangon

per fortoj ^ [per fortoj]-(trudo)-O ^ perforto = trudado de la propra volo per fortoj

unu tago kaj unu nokto ^ [unu tago (kaj) unu nokto]-(periodo)-O ^ tagnokto = 24-hora periodo, diurno

kontraŭ veneno ^ [kontraŭ veneno]-(rimedo)-O ^ kontraŭveneno = rimedo kontraŭ veneno, antidoto

la pli multaj ^ [pli multaj]-(grupo)-O ^ plimulto = grupo, kiu estas pli multnombra (ol alia)

oni diras ^ [oni diras]-(afero)-O ^ onidiro = afero, kion "oni" diras, famo, klaĉo

nova jaro ^ [nova jaro]-(tago)-O ^ novjaro = tago, en kiu komenciĝas nova jaro

mil jaroj ^ [mil jaroj]-(periodo)-O ^ miljaro = periodo de mil jaroj. La kombino jarmilo (§37.3) kaj la frazetvorto miljaro havas la saman sig- nifon. Ambaŭ vortoj estas ĝuste konstruitaj. Ili estas faritaj laŭ du mal- samaj principoj, sed ambaŭ principoj apartenas al la Esperanta vort- farado. Kombinoj estas tamen ĝenerale pli oftaj kaj pli bazaj, kaj tial fine la kombino jarmilo fariĝis pli populara. Sed miljaro estas tute bona alter- nativo, kiu eĉ troviĝas en la Fundamento: Mil jaroj (aŭ milo da jaroj) faras miljaron. FE14

Finaĵoj post vortetoj

Aldono de finaĵo post vorteto ofte povas esti rigardata kiel frazetvortigo.

Vorteto povas ja aperi senfinaĵe en frazo, kaj estas do kiel tuta frazeto en si

mem:

hodiaŭ ^ hodiaŭa = okazanta hodiaŭ, apartena al hodiaŭ, tia kiel hodiaŭ...

tuj ^ tuje = tiel kiel tuj, en tuja maniero...

anstataŭ ^ anstataŭi = esti anstataŭ io, roli anstataŭ iu

Ankaŭ en tiaj ĉi frazetvortoj finaĵo povas reprezenti kaŝitan ideon:

tro ^ [tro]-(kvanto)-O ^ troo = kvanto, kiu estas tro granda

hodiaŭ ^ [hodiaŭ]-(tago)-O ^ hodiaŭo = hodiaŭa tago

kaŭzo, kial io okazis/estas... ^ [kial]-(kaŭzo)-O ^ kialo = motivo, kaŭzo

loko, kie io estas ^ [kie]-(loko)-O ^ kieo = troviĝloko

Frazetvortigoj kiel antaŭelementoj en kombinoj

Oni ankaŭ uzas "vortigitajn" frazetojn kiel antaŭelementojn de kombinoj.

Plej ofte la ĉefelemento estas sufikso:

la sama ideo ^ [sama ideo]-AN-O ^ samideano = speco de ano, nome ano de la sama ideo

surda kaj muta ^ [surda (kaj) muta]-UL-O ^ surd(a) mutulo = speco de ulo, nome ulo, kiu estas kaj surda kaj muta

altaj montoj ^ [altaj montoj]-AR-O ^ altmontaro = aro de altaj montoj

sub (la) maro ^ [sub maro]-ŜIP-O ^ submarŝipo = ŝipo, kiu povas iri sub la mara supraĵo

en liton ^ [en liton]-IG-I ^ enlitigi = "igi en liton", meti en liton

volas scii ^ scii volas ^ [scii volas]-EM-A ^ scivolema = tia, ke oni emas voli scii

arte fari ^ [arte fari]-IT-A ^ artefaritaFA2 65 = kreita per arto, mal- natura

Rimarku, ke la kunmetaĵo artefarita ne devenas de *artefari*. Tia verbo eĉ ne ekzistas (neniam uziĝas). Artefarita devenas de la duvortaĵo arte fari. Ĉefelemento estas IT. Preciziga antaŭelemento estas arte fari. Similaj vortoj estas la Zamenhofaj desegnekovrita M 97 (de desegne kovri), larmelacigita M16 (de larme lacigi) kaj plejamato FA2105 (de plej ami).

Dusignifaj formoj

Iafoje apud frazetvorto, kiu komenciĝas per rolvorteto, ekzistas samforma kombino kun tute alia signifo. Tia kolizio okazas normale nur kiam temas pri A-vorto aŭ E-vorto:

antaŭĝardena (frazetvorto) = "tia, ke ĝi troviĝas antaŭ ĝardeno"

antaŭĝardena (kombino) = "rilata al antaŭĝardeno (tia ĝardeno, kiu trov- iĝas antaŭ io)"

antaŭpage (frazetvorto) = "antaŭ (la) pago"

antaŭpage (kombino) = "per antaŭpago"

suboficira (frazetvorto) = "(troviĝanta) sub oficiro"

suboficira (kombino) = "rilata al suboficiro(j)"

Legu pli pri rolvortetoj en frazetvortoj kaj kombinoj en §38.4.2.

Vortigo de citaĵoj

Pli ekstrema kaj pli malofta formo de kunmetado estas vortigo de citaĵoj. En tia vortfarado, kiu estas speco de frazetvortigo, oni faras vorton el tuta eldiro (efektiva aŭ imaga). Oni tiam konservas ĉiam la plenajn vortojn de la origina citaĵo kune kun ĉiuj finaĵoj:

"Vivu!" ^ [vivu]-(krii)-I ^ vivui = krii "vivu!", saluti iun per la krio "vivu!". Rimarku, ke la U-finaĵo restas. Ordinaraj vortoj ne povas havi du vortklasajn finaĵojn unu post la alia. Sed vivui ne estas ordinara vorto. Ĝi estas vortigo de citaĵo, kaj la U-finaĵo estas nepre necesa por la sig- nifo. Oni ankaŭ povas formi vivuo (salutkrio per "vivu!"), vivua (rilata al vivu-kriado), k.t.p.

"Ne forgesu min!" ^ [ne forgesu min]-(floro)-O ^ neforgesumino = la florspeco miozoto (la nomon kaŭzis la blua koloro de la miozotoj, kiu estas simbolo de ama fideleco)

"Kiel vi fartas?" ^ [kiel vi fartas]-UL-O ^ kiel-vi-fartas-ulo = tia esperantisto, kiu neniam lernis diri pli ol "kiel vi fartas?" (= eterna komencanto)

Streĉitaj formoj

Streĉitaj formoj estas kunmetaĵoj, al kiuj oni donas signifon, kiu principe ne devus esti ebla, ĉar mankas la plej grava elemento. Oni streĉis la eblojn de vortfarado.

Frazetvortigo (§37.4) per verba finaĵo aŭ per O-finaĵo estas la ĉefa speco de streĉita vortfarado. Ordinare oni devas lerni tiajn vortojn aparte: triangulo, subtegmento, survango, perforto, perlabori, vivui.

Iafoje preciziga antaŭelemento (§37.3) rilatas al tuta vorto kun finaĵo, kaj povas esti neeble ŝanĝi finaĵon. Tio okazas ofte kiam la antaŭelemento estas prefikso. Iafoje oni provas tamen ŝanĝi finaĵon:

FORM ^ formi ^ reformi ^ reformo = la ago reformi. Nenio en la vorto reformo esprimas agon. Principe reformo devus esti speco de formo iel karakterizata de RE, sed tio ne havas sencon. La prefikso RE estas tamen ĉiam uzata nur antaŭ agaj vortoj, kaj tial la vorto malgraŭ ĉio kompreniĝas age.

FLOR ^ flori ^ ekflori ^ ekfloro = ekflorado. Ekfloro devus esti "speco de floro karakterizata de EK", sed tio ne havas sencon. Ekfloro fariĝas komprenebla kun aga signifo pro la ĉeesto de la prefikso EK. Tiu prefikso havas sencon nur rilate al ago, kaj tial ekfloro devas, malgraŭ ĉio, esti aga vorto.

Iafoje oni kreas strangajn kunmetitajn O-vortojn aldonante al jam ekzistanta O-vorto gravan signifon, kiun oni tamen tute ne esprimas. Oni povus diri, ke temas pri frazetvortigo per O-finaĵo:

piedpilko = speco de pilko ^ [piedpilko]-(ludo)-O ^ piedpilko = ludo per piedpilko, futbalo

Piedpilko devas laŭ la normalaj reguloj de vortfarado esti speco de pilko. Tamen oni ofte uzas tiun vorton ankaŭ por nomi ludon per piedpilko. Nenio tamen montras agon en la vorto piedpilko, kaj nenio iel komprenigas (krom la kunteksto), ke temas pri ago. Estas tre strange nomi kaj la pilkon kaj la ludon per la sama vorto. Tio estas kvazaŭ oni dirus martelo por martelado viro por vireco. Prefere oni nomu la ludon piedpilkado (aŭ futbalo). Simile estas pri manpilkado, bazpilkado, akvopilkado, korbopilkado, flugpilkado k.a.

Noto: Oni kritikis la vorton futbalo kiel tro naturalisman, sed fakte piedpilko por la ludo estas multe pli naturalisma. Oni simple senpense kopiis nelogikan uzon de nacilingva vorto. Piedpilkado tamen estas vere skemisma kaj esperanteca vorto.

Iafoje streĉitaj formoj estas bonaj kaj akcepteblaj, precipe se ili estas tradi- ciaj kaj sufiĉe facile kompreneblaj, sed oni ne kreu novajn streĉitajn formojn sen grava motivo.

Ŝajnaj kunmetaĵoj

Multaj vortoj aspektas kvazaŭ ili estus kunmetitaj, kvankam ili ne estas. Kol- ego (samprofesiano) povus esti miskomprenata kiel kol-ego (longa kolo), okulo (vidorgano) povus esti miskomprenata kiel ok-ulo (persono karakteriz- ata de la nombro 8), lumbriko (speco de vermo) kiel lum-briko (briko el lumo), haringo (speco de fiŝo) kiel har-ingo (ingo de haroj). Aliaj ek- zemploj estas kol-oro, vesp-ero, voj-aĝo, maŝ-ino, mis-ilo k.s. Kiam vorto ŝajnas enhavi afikson, oni parolas pri "ŝajnafikso". Efektive ekzistas tre multe da tiaj vortoj. Ili estas bona materialo por vortludoj kaj ŝercoj, sed ili ankaŭ povas kaŭzi problemojn, precipe por komencantoj.

Ofte oni provis eviti ŝajnafiksojn. Ekz la vorto planedo havas "d", kvankam plej multaj lingvoj havas "t" en tiu vorto, por eviti konfuzon kun planeto (kun ET-sufikso) = "malgranda plano". La vorto ripeti komenciĝas per "ri", kvankam multaj lingvoj havas "re" en tiu vorto. Se la vorto estus *repeti* oni povus miskompreni ĝin kiel re-peti (peti denove) kun la prefikso RE. Multaj (sed ne ĉiuj) vortoj, kiuj internacie finiĝas per "ul" havas en Esper- anto "ol", por eviti konfuzon kun la sufikso UL. Multaj (sed ne ĉiuj) vortoj, kiuj internacie havas la finon "in", havas en Esperanto la finon "en" por eviti konfuzon kun IN-sufikso. Por kelkaj vortoj ekzistas duoblaj formoj. Kasedo kaj kaseto havas ekzakte la saman signifon. Kaseto povus teorie esti mis- komprenata kiel kas-eto (malgranda privata kaso) kun la sufikso ET. Tre multaj vortoj tamen retenas radikofinon aŭ radikokomencon, kiu povas ŝajni kiel afikso aŭ radiko. Jam Zamenhof enkondukis multegajn vortojn kun tia ŝajnafikso. Ekzistas ekz. en PIV pli ol 150 radikoj kun ŝajna ET-sufikso. 23 el ili aperis jam en la Fundamento, kaj 47 el ili estas radikoj, kiujn oni poste oficialigis.

Oni ofte aŭdas kritikon kontraŭ unuopaj vortoj, ke ili estas eraraj, ĉar ili en- havas ŝajnafikson (aŭ alian ŝajnelementon). Tia kritiko povas esti prava, se la vorto efektive povus kaŭzi konfuzon, sed neniel ekzistas ia regulo, ke vortoj ne rajtas enhavi ŝajnafikson en Esperanto. Se miskompreno ne povus estiĝi, tia kritiko estas do malprava.

Eksafiksoj

Speciala tipo de ŝajnafiksoj ekzistas en vortoj, kiuj en sia origina formo, en alia lingvo, estis kunmetitaj, sed kiujn Esperanto pruntis kiel unu radikon. Kiam pluraj tiaj Esperantaj radikoj havas similan radikofinon aŭ radikokomencon (kiu do estis afikso en la origina lingvo), tio povas ŝajni kiel vera Esperanta afikso. Tian ŝajnafikson oni povas nomi eksafikso (ek- ssufikso, eksprefikso). Iafoje oni provas uzi tiajn eksafiksojn ankaŭ en pure Esperantaj vortoj. Ekz. laŭ nekunmetitaj vortoj kiel psikologio, sociologio, metodologio k.a., oni kreis novajn vortojn kiel esperantologio kaj birdologio, en kiuj OLOGI estas uzata kiel vera afikso. Tiaj novaĵoj povas iafoje esti bonaj, sed oni devas atenti, ke konfuzo ne estiĝu.

Multaj tiaj (ŝajnaj) afiksoj estas traktataj kune kun la neoficialaj afiksoj (§39).

Vortokunfandoj

Vortokunfandoj (ankaŭ nomataj "kofrovortoj") estas neregulaj vortkunmet- aĵoj, en kiuj la elementoj mallongiĝis kaj kunfandiĝis en kaprica maniero. Tia vortfarado estas populara en iuj lingvoj, sed evitinda en Esperanto. Plej multaj tiaj vortoj en Esperanto kreiĝis ekster Esperanto, kaj envenis en la lingvon kiel apartaj radikoj, ekz. motelo ("hotelo por aŭtoveturantoj") el la angla motel ("motor" + "hotel"). Tiaj kunfandoj estas senproblemaj, ĉar ili simple estas apartaj radikoj en Esperanto, ne kunmetaĵoj. Sed aliaj fakte kre- iĝis en Esperanto, ekz. *alies* (§13.3), kiu povas esti rigardata kiel neregula kunfando de alia kaj ies, *kompufono*° (telefono, kiu esence estas komput- ilo, "saĝtelefono") el komput(il)o + telefono, *kodumatono*° (intensa kun- labora programada evento, "kodumfesto") el kodumado (neordinara komputila programado) + maratono, *Breksiĝo*° (la eliro de Britujo el la Eŭropa Unio, "Briteliro") el Britujo + eksiĝo. Kelkaj tiaj kreaĵoj povas esti utilaj kaj akcepteblaj, sed oni principe rigardu ilin kiel apartajn novajn radikojn. Ĝenerale oni tamen evitu krei tiajn vortojn, ĉar baza principo de la vortfarado en Esperanto estas, ke ĉiu elemento de kunmetaĵo restu senŝanĝa (ne mallongigita aŭ aliformita). Se tia vorto estas intencita kiel ŝerco, ĝi kompreneble povas esti tute en ordo, se ja nur kiel ŝerco.

En karesaj nomoj faritaj per la sufiksoj ĈJ (§38.2.6) kaj NJ (§38.2.25) oni tamen ja mallongigas la antaŭan radikon.

38. Afiksoj

En tiu ĉi paragrafo estas klarigoj pri la oficialaj afiksoj, sed ekzistas ankaŭ neoficialaj afiksoj (§39).

38.1. Kio estas afikso?

Malgranda grupo de radikoj (ĉirkaŭ 40) nomiĝas afiksoj. Ili estas radikoj, kiujn oni uzas ĉefe en kunmetitaj vortoj. Kelkaj estas sufiksoj (§38.2) - postafiksoj. Ili aperas post aliaj radikoj. Aliaj estas prefiksoj (§38.3) - antaŭ- afiksoj. Ili aperas antaŭ aliaj radikoj.

Oni ne uzas unuecan principon por fari distingon inter afiksoj kaj ordinaraj radikoj. Precipe la tradicio decidis, kiuj radikoj nomiĝas afiksoj. Oni povus tamen diri, ke afikso estas radiko, por kiu validas specialaj reguloj en la vortfarado. Se radiko partoprenas en la vortfarado laŭ la ordinaraj reguloj por kombinoj kaj frazetvortoj, tiam ĝi estas ordinara radiko. Se radiko parto- prenas en la vortfarado laŭ specialaj reguloj, tiam ĝi estas afikso. Iuj el la tradiciaj afiksoj estas laŭ tiu difino ordinaraj radikoj. En la ĉi-antaŭaj klar- igoj de ordinara vortfarado (§37) estis pluraj ekzemploj kun radikoj, kiujn oni tradicie nomas afiksoj.

Plej multaj el la sufiksoj funkcias kiel ĉefelemento de kombino. Tio, kio staras antaŭ la sufikso, estas preciziga antaŭelemento. Sed por plej multaj sufiksoj ekzistas ia speciala regulo, kiu limigas la eblajn rilatojn inter la ĉef- elemento kaj la antaŭelemento. Por ordinaraj radikoj ne ekzistas tiaj limigoj.

La sufiksoj AĈ, ĈJ, EG, ET, IN, NJ kaj UM tamen tute ne kondutas tiel. Vortoj faritaj per tiuj sufiksoj estas nek kombinoj nek frazetvortoj. Tiuj su- fiksoj do estas veraj afiksoj.

Plej multaj el la prefiksoj funkcias kiel preciziga antaŭelemento de kombino. Tio, kio staras post la prefikso estas ĉefelemento, kies signifo iel preciziĝas per la prefikso. Sed ekzistas normale ia speciala regulo, kiu limigas la eblajn rilatojn inter la prefikso kaj la ĉefelemento.

La prefiksoj GE kaj MAL tamen ne kondutas tiel. GE kaj MAL tiom ŝanĝas la signifon de la posta elemento, ke oni ne povas klarigi tion kiel ordinaran kombinon (nek kiel frazetvorton). GE kaj MAL do estas veraj afiksoj.

La demando, kiuj el la tradiciaj afiksoj vere estas afiksoj, estas teoria de- mando sen tre multe da praktika valoro. El praktika vidpunkto sufiĉas scii la eventualajn specialajn regulojn, kiuj validas por la diversaj afiksoj.

Unu speciala principo tamen validas por ĉiu tradicia afikso. Ĉe afikso oni normale ne uzas interligan finaĵon (§37.3) - kiel en dormoĉambro kaj multekosta. Oni ne diras ekz. *ekokuri*, *eksosekretario*, *ŝipoestro*. Ĉe ordinaraj radikoj oni ĉiam povas uzi tian ligfinaĵon, eĉ kiam tio estas tute superflua. Ĉe afiksoj oni tion ne faras, eĉ kiam ligfinaĵo faciligus la el- parolon. Ligfinaĵon oni uzas ĉe afikso nur kiam tio estas pli-malpli nepra por la signifo aŭ kompreno, ekz. unuaeco, antaŭenigi, posteulo. Oni provis en kelkaj okazoj uzi nenormalan ligfinaĵon por montri, ke vorto ne obeas al ia speciala afiksa regulo, ekz. prezoinda (§38.2.21). Tiaj provoj tamen ankoraŭ restas eksperimentoj, kiuj ne apartenas al la normala lingvo.

En la sekcioj pri sufiksoj (§38.2) kaj pri prefiksoj (§38.3) estas klarigoj de ĉiuj oficialaj afiksoj laŭ la tradicia klasado. Por ĉiu afikso ĝiaj eventualaj specialaj reguloj estas klarigitaj.

Aparte klarigitaj estas la participaj sufiksoj (§28.1) ANT, INT, ONT, AT, IT kaj OT. Legu ankaŭ pri afikseca uzo de ordinaraj radikoj, vortoj kaj kun- metaĵoj en §38.4, kaj pri neoficialaj afiksoj en §39.

PMEG sekvas tiun klasadon de la oficialaj prefiksoj kaj sufiksoj, kiu trov- iĝas en la Baza Radikaro Oficiala de la Akademio de Esperanto (Aktoj de la Akademio II, p. 28 - 54). Efektive la tradicia klasado varias en nur du okazoj: la prefikso ĈEF (§38.3.2), kiu iafoje estas klasata kiel ordinara radiko, kaj la ekkria vorteto f (§38.4.3), kiu iafoje estas klasata kiel pre- fikso.

38.2. Sufiksoj

AĈ = "malbona kvalito, sentaŭgeco, senvaloreco". AĈ ne ŝanĝas la bazan signifon de vorto, sed nur aldonas nuancon de malboneco. Komparu kun MIS (§38.3.8), kaj kun prefikseca f (§38.4.3). (La sufikso AĈ estis oficialigita en 1909 en la Unua Oficiala Aldono al Universala Vortaro.)

domo ^ domaĉo = malbona, kaduka, disfalanta domo

vesto ^ vestaĉo = eluzita, malpura vesto

ĉevalo ^ ĉevalaĉo = malbona, senvalora ĉevalo

babili ^ babilaĉi = stulte, malice babili

fari ^ faraĉi = malbone, senzorge fari

mola ^ molaĉa = sen dezirata malmoleco aŭ streĉiteco

Ordinara radiko

aĉa = malbonkvalita, sentaŭga, senvalora

Aĉ! = ekkrio, kiu esprimas malkontentecon pri io malbona (legu pli pri tia ĉi uzo de nudaj radikoj en §18.2)

AD

AD = "daŭra ago". Tio, kio staras antaŭ AD, ĉiam ricevas agan kaj daŭrecan signifon. La aga signifo estas tiu, kiun la radiko havas kun verba finaĵo (§37.2.4).

Agaj radikoj

Se la radiko jam per si mem montras agon, la AD-formo montras, ke la ago daŭras longe aŭ okazas ofte:

uzo ^ uzado = daŭra, regula uzo

iro ^ irado = daŭra, longa iro

viziti ^ vizitadi = ofte, regule viziti

esti ^ estadi = daŭre, ripete esti

Klariga AD

Se radiko havas plurajn signifojn, kaj unu el tiuj signifoj estas ago, la AD- formo montras nur (daŭran) agon, kaj estas uzebla por eviti miskomprenon. Se oni uzas verban finaĵon, miskompreno ne eblas, kaj AD servas nur por aldoni daŭran signifon. Se oni uzas ne-verban finaĵon, AD estas iafoje uzata ankaŭ kiam ne temas pri longa daŭro. AD tiam servas nur por atentigi pri la aga signifo:

konstruo = la ago konstrui, konstrumaniero, io konstruita ^ konstruado = la ago (daŭre) konstrui

danco = la ago danci, dancospeco ^ dancado = la ago (daŭre) danci

skribo = la ago skribi, skribomaniero, io skribita, verko ^ skribado = la ago (daŭre) skribi

Komparu kun klariga AĴ (§38.2.3) kaj klariga EC (§38.2.8). Ne-agaj radikoj

Se la radiko ne montras agon, AD aldonas agan (daŭran) signifon. La aga signifo estas ĝuste tiu, kiun la radiko havas kun verba finaĵo:

martelo (ilo) ^ marteli = bati per martelo ^ martelado = la ago (daŭre) marteli

broso (ilo) ^ brosi = froti per broso ^ brosado = la ago (daŭre) brosi

reĝo (persono) ^ reĝi = regi kiel reĝo ^ reĝado = la ago (daŭre) reĝi

krono (aĵo) ^ kroni = surmeti kronon sur kapon ^ kronado = ceremonio por kroni reĝon

rapido (eco) ^ rapidi = agi aŭ moviĝi rapide ^ rapidado = daŭra rap- ida ago aŭ moviĝo

malfruo (eco) ^ malfrui = fari ion malfrue ^ malfruado = la ago (ofte) fari ion malfrue

Se la verba formo de radiko havas statan signifon (se ĝi signifas "esti tia"), oni malofte aldonas AD. Se oni tamen uzas AD, la AD-formo montras daŭran staton:

verdo (koloro) ^ verdi = esti verda ^ verdado (malofta formo) = daŭra stato esti verda

Se oni volas montri, ke temas pri ago, sed ne deziras la daŭran signifon de AD, oni devas uzi alian agan radikon sen daŭra signifo, aŭ esprimi sin tute alie:

martelado (daŭra) ^ martelbato = unu bato per martelo

brosado (daŭra) ^ brostiro = unu frota tiro per broso

kronado (daŭra) ^ surmeto de krono(nedaŭra)

Malnova uzo

En la komenca tempo oni tre multe uzis AD en verboj por montri daŭran agon:

Li ne zorgadis pri siaj soldatoj, nek pri teatro kaj ĉaso, esceptinte nur se ili donadis al li okazon montri siajn novajn vestojn. FA1107 Nun oni skribus simple zorgis kaj donis. Oni uzas donadis, zorgadis k.s., nur kiam oni volas aparte emfazi, ke temas pri daŭreco.

Ordinara radiko

ade = daŭre, longe

ad-vorto = vorto kun aga signifo

Praktike oni tre malofte uzas AD kiel ordinaran radikon.

38.2.3. AĴ

AĴ = "(konkreta) afero". Plej ofte AĴ montras ion konkretan, sed tio ne estas nepra. En iuj vortoj temas pri afero abstrakta. Komparu kun EC (§38.2.8), kiu ĉiam montras ion abstraktan (kvaliton aŭ staton). La diferenco inter AĴ kaj EC tamen ne estas unuavice diferenco inter konkreto kaj abstrakto, sed inter afero kaj kvalito/stato.

Ecaj radikoj

Plej ofte oni metas AĴ post radiko kun eca signifo (kiu normale estas A- vorto). La rezulta AĴ-vorto montras aferon karakterizatan de tiu eco:

bela ^ belaĵo = (konkreta) afero aparte bela, konkretiĝo de belo

utila ^ utilaĵo = (konkreta) afero, kiu estas utila

dolĉa ^ dolĉaĵo = io karakterizata de dolĉa gusto (bombono k.s.)

nuda ^ nudaĵo = nuda parto de io (ekz. de korpo)

nova ^ novaĵo = afero ĵus aperinta, io ĵus okazinta

Multaj AĴ-vortoj havas specialan signifon. Dolĉaĵo ne estas iu ajn dolĉa afero, sed io aparte farita por gusti dolĉe. Belaĵo ne estas iu ajn bela aĵo, sed afero, kiu reprezentas belecon, aŭ kiu beligas ion.

Agaj radikoj

Oni ankaŭ povas uzi AĴ ĉe aga radiko (kiu normale estas verbo). Tia AĴ- vorto montras (konkretan) aferon, kiu rilatas al la ago. La preciza signifo de- pendas de la speco de ago. Povas esti rezulto de la ago, konkretaĵo kiu faras la agon, konkretaĵo uzata por la ago, objekto de la ago k.t.p.:

fari ^ faraĵo = io farita, farata aŭ farota

desegni ^ desegnaĵo = desegnita bildo

draŝi ^ draŝaĵo = draŝita greno

segi ^ segaĵo = ligneretoj aŭ ligna polvo, kiuj ekestis pro segado

aparteni ^ apartenaĵo = io, kio apartenas al iu

bruli ^ brulaĵo = io, kio brulas

kreski ^ kreskaĵo = io, kio kreskas, planto

kovri ^ kovraĵo = io, per kio oni kovras

amuzi ^ amuzaĵo = io, per kio oni povas sin amuzi

fini ^ finaĵo = lingva elemento, per kiu oni finas vorton

akiri ^ akiraĵo = io akirita

havi ^ havaĵo = io havata

trinki ^ trinkaĵo = io, kion oni trinkas

fandi ^ fandaĵo = fandita substanco, objekto farita per fandado, drato kiu facile fandiĝas (speco de elektra sekurigilo)

Oni povas iafoje aldoni participan sufikson (§28.1) por plia precizeco: draŝataĵo (greno, kiun oni draŝas), draŝitaĵo (greno, kiun oni jam draŝis), draŝotaĵo (greno, kiun oni intencas draŝi), brulantaĵo (io, kio estas brulanta), brulintaĵo (io, kio jam brulis). Normale tamen simpla AĴ-vorto plene sufiĉas.

Klariga AĴ

Se radiko havas plurajn signifojn, kaj se nur unu el tiuj estas konkretaĵo, tiam AĴ povas klarigi, ke temas nur pri la konkreta signifo. Komparu kun klariga AD (§38.2.2) kaj klariga EC (§38.2.8):

konstruo = la ago konstrui, konstrumaniero, io konstruita ^ konstruaĵo = io konstruita (ordinare domo)

skribo = la ago skribi, skribomaniero, io skribita, verko ^ skribaĵo = io skribita

Alispecaj elementoj

Oni uzas AĴ ankaŭ post aliaj radikoj (ankaŭ radikoj kun konkreta signifo), post vortetoj kaj post frazetoj. Tiaj AĴ-vortoj montras ian (konkretan) aferon kun rilato al tio, kio staras antaŭ AĴ:

ligno ^ lignaĵo = io farita el ligno

tolo ^ tolaĵo = io farita el tolo

infano ^ infanaĵo = infaneca afero

araneo ^ araneaĵo = reto de araneo

azeno ^ azenaĵo = azeneca (= stulta) afero

ĉirkaŭ ^ ĉirkaŭaĵo = spaco/loko/regiono ĉirkaŭ io

sub ^ subaĵo = io, kio troviĝas sub io alia, subŝtofo, skribsubaĵo, fono

post ^ postaĵo = pugo

mi ^ miaĵo = io, kio koncernas min, aŭ kio apartenas al mi

sen senco ^ sensencaĵo = afero, al kiu mankas senco

granda animo ^ grandanimaĵo = faraĵo karakterizata de ies granda (= nobla) animo

Manĝaĵoj

Aparta grupo de AĴ-vortoj estas manĝaĵoj. Plej ofte tio, kio staras antaŭ AĴ, montras ion manĝeblan. La tuta vorto montras manĝaĵon preparitan el tio:

porko ^ porkaĵo = manĝaĵo el porko

kokido ^ kokidaĵo = manĝaĵo el kokido

ovo ^ ovaĵo = manĝaĵo el ovo(j)

sukero ^ sukeraĵo = frandaĵo el sukero

glacio ^ glaciaĵo = dolĉaĵo el glacieca kremo

En aliaj tiaj vortoj la antaŭelemento ne estas io manĝebla:

pato ^ pataĵo = manĝaĵo preparita en pato

baki ^ bakaĵo = manĝaĵo preparita per bakado

bruna ^ brunaĵo = manĝaĵo farita el faruno brunigita en butero

Nombreblaj kaj nenombreblaj AĴ-vortoj

O-vortoj povas laŭsence esti nombreblaj aŭ nenombreblaj (§8.2.2). Ĉe O- vortoj kun AĴ-sufikso la nombrebleco ofte ne estas klare fiksita. Tial unu sama AĴ-vorto povas uziĝi jen kun nombrebla senco, jen kun nenombrebla:

Sur la ebena tero sub ni ne troviĝas multe da vidindaĵo. FA1187 La vorto vidindaĵo uziĝas kun senco nenombrebla ("substanceca"). Ekzistas pli aŭ malpli multe da vidindaĵo.

En Eŭropo ekzistas multe da vidindaĵoj! FA3 55 La vorto vidindaĵoj uziĝas kun senco nombrebla. Ekzistas pli aŭ malpli multaj vidindaĵoj. Oni povus nombri ilin.

Kiam vi kolektos la produktaĵon de la tero, festu la feston de la Eternulo dum sep tagoj. Lv23 Nenombrebla, substanceca produktaĵo.

Kaj la arbo de la kampo donados siajn fruktojn, kaj la tero donados siajn produktaĵojn. ^34 Nombreblaj produktaĵoj.

Se AĴ-vorto havas J-finaĵon, ĝi sendube havas sencon nombreblan, sed se mankas J-finaĵo, ambaŭ interpretoj estas eblaj: Li lavis tolaĵon. La tolaĵo povas esti unu (nombrebla) vestaĵo, tuko aŭ simile. Sed ankaŭ povas temi pri kolekto de diversaj vestaĵoj, tukoj k.t.p., kiujn oni rigardas kiel unu nenombreblan amason.

Ordinara radiko

aĵo = konkreta afero (de nedifinita speco)

aĵ-vorto = vorto kiu montras aĵon, konkreta vorto

38.2.4. AN

AN = "membro de grupo, loĝanto de loko, adepto de doktrino, persono kiu apartenas al loko" k.s. Komparu kun IST (§38.2.24). Tio, kio staras antaŭ AN, ĉiam montras, al kio la ano apartenas:

klubo ^ klubano = membro de klubo

familio ^ familiano = membro de familio

Eŭropo ^ eŭropano = loĝanto de Eŭropo

Brazilo ^ brazilano = loĝanto/civitano de Brazilo

Francujo ^ francujano = loĝanto/civitano de Francujo

vilaĝo ^ vilaĝano = loĝanto de vilaĝo

kamparo ^ kamparano = loĝanto de kamparo

kongreso ^ kongresano = partoprenanto en kongreso

Kristo ^ kristano = ano de Kristo, de la religio de Kristo.

Budho ^ budhano = ano de Budho, de la ideoj de Budho.

Islamo ^ islamano = kredanto je Islamo

respubliko ^ respublikano = subtenanto de la ideo ke ŝtato estu re- spubliko, ano de partio kiu nomas sin respublika

ŝipo ^ ŝipano = homo, kiu servas sur ŝipo

civito ^ civitano = plenrajta membro de ŝtato

estraro ^ estrarano = membro de estraro

UEA ^ UEA-ano = membro de UEA (Universala Esperanto-Asocio)

alia domo ^ alidomano = loĝanto de alia domo

sama lando ^ samlandano = loĝanto de la sama lando

sama religio ^ samreligiano = kredanto de la sama religio

Ordinara radiko

ano = membro de societo, partio, familio, eklezio k.s.

aniĝi = fariĝi membro, aliĝi al grupo

38.2.5. AR

AR = "tuto aŭ kolekto de multaj samspecaj aferoj". Tio, kio staras antaŭ AR, ĉiam montras, el kiaj aferoj konsistas la tuto.

AR povas montri tuton de pluraj kunapartenantaj aferoj:

verko ^ verkaro = ĉiuj verkoj de unu aŭtoro

estro ^ estraro = elektita grupo de estroj de unu organizo

arbo ^ arbaro = loko kun multaj kune kreskantaj arboj

haro ^ hararo = ĉiuj haroj sur ies kapo

tendo ^ tendaro = grupo de tendoj uzata kiel provizora loĝejo

ŝafo ^ ŝafaro = ĉiuj ŝafoj de unu posedanto aŭ en unu loko

manĝilo ^ manĝilaro = ĉiuj diversaj manĝiloj de unu hejmo, tablo aŭ posedanto

meblo ^ meblaro = ĉiuj mebloj de unu unu ĉambro, apartamento aŭ domo

membro ^ membraro = ĉiuj membroj de ekz. klubo

altaj montoj ^ altmontaro = masivo aŭ ĉeno de altaj montoj

AR povas montri ion, kio konsistas ĉefe el pluraj samspecaj aferoj, sed ne nur el tio:

vorto ^ vortaro = libro kun listo de vortoj kaj klarigoj pri ili

kanto ^ kantaro = libro kun kolekto de kantoj

horo ^ horaro = tabelo de horoj, en kiuj okazas io speciala

demando ^ demandaro = listo de respondendaj demandoj

ŝtupeto ^ ŝtupetaro = grimpilo el du stangoj kun multaj ŝtupetoj (= eskalo)

vagono ^ vagonaro = vico de kunigitaj vagonoj tirata de lokomotivo (= trajno)

Iafoje AR montras ĉiujn en la mondo, aŭ ĉiujn en unu regiono:

homo ^ homaro = ĉiuj homoj en la mondo, la tuta homa gento

gazeto ^ gazetaro = ĉiuj gazetoj en unu regiono

Ordinara radiko

aro = grupo, kolekto, grego k.s.

arigi = meti en grupon, kolekti

ara = grupa

granda aro ^ grandare = en granda aro 38.2.6. ĈJ

Per ĈJ oni faras kares^jn nomojn de viroj. Komparu kun NJ (§38.2.25) kaj ET (§38.2.15). Antaŭ ĈJ oni uzas mallongigitan formon de la nomo. Kutime oni konservas ĉirkaŭ 1 ĝis 5 literojn:

Johano ^ Johanĉjo FE 38 aŭ Joĉjo FE 38

Nikolao ^ Nikolĉjo FE 38 aŭ Nikoĉjo FE 38 aŭ Nikĉjo FE 38 aŭ Niĉjo FE 38

Ernesto ^ Erneĉjo FE 38 aŭ Erĉjo FE 38

Vilhelmo ^ Vilhelĉjo FE38 aŭ Vilheĉjo FE 38 aŭ Vilĉjo FE 38 aŭ Viĉjo FE38

papago ^ Papĉjo FA1138 (karesa nomo de vira papago)

patro ^ paĉjo FA216 aŭ Paĉjo

onklo ^ Oĉjo

frato ^ Fraĉjo

ĈJ, same kiel NJ (§38.2.25), estas iom aparta sufikso, ĉar ĝi ne komenciĝas per vokalo, kaj ĉar oni povas mallongigi la radikon antaŭ ĝi. Iafoje oni eble povus unue aldoni la sufikson UL (§38.2.30), se tio helpus krei pli bonsonan formon: Petro ^ Petrulo ^ Petruĉjo k.s. Tio tamen ne estas tradicia, nek eble tute logika, sed kiam temas pri karesnomoj, nek tradicio, nek logiko, nek rigora gramatiko, estas tre gravaj. Karesnomojn oni fakte povas krei tute laŭplaĉe (ekz. per pruntado el aliaj lingvoj). Iafoje, se la baza vorto estas tre mallonga, oni povas aldoni ĈJ post tiu tuta vorto, eĉ konservante eventualan O-finaĵon antaŭ ĈJ: avo ^ avoĉjo (anstataŭ la iom malfacile elparoleblaj kaj apenaŭ rekoneblaj formoj avĉjo kaj aĉjo).

Legu ankaŭ pri la proponita virseksa sufikso IĈ° en §39.1.13, la proponita neduuma sufikso IP° (§39.1.18) kaj la proponitaj karesnomaj sufiksoj J° kaj PJ° (§39.1.23).

38.2.7. EBL

EBL = "povas esti farata". Komparu kun IND (§38.2.21) kaj END (§38.2.12). Tio, kio staras antaŭ eBl, ĉiam ricevas agan kaj pasivan sig- nifon. La aga signifo estas tiu, kiun la radiko havas kun verba finaĵo (§37.2.4). EBL-vortoj do ĉiam devenas de verboj. Oni povas uzi EBL nur ĉe objektaj verboj:

manĝi ^ manĝebla = tia, ke ĝi povas esti manĝata

nombri ^ nombrebla = tia, ke ĝi povas esti nombrata

marteli ^ martelebla = tia, ke ĝi povas esti martelata

malhavi ^ malhavebla = tia, ke oni povas ĝin malhavi, nenecesa ^ nemalhavebla = tia, ke oni ne povas ĝin malhavi, necesa

legi ^ legeble = tiel, ke la rezulto povas esti legata

kompreni ^ kompreneble = tiel, ke ĉiu ajn povas kompreni, memklare, memevidente (ofte uzata kiel mallongigo de memkompreneble)

esperi ^ espereble = tiel, ke oni povas esperi la aferon

supozi ^ supozeble = tiel, ke oni povas supozi la aferon

nei ^ neebla = tia, ke oni povas nei ĝin (neebla tamen estas dusignifa vorto, §22.4)

Oni iafoje uzas EBL (kaj ankaŭ IND kaj END) post verbo, kiu normale estas senobjekta, sed kiu povus havi objekton:

iri ^ irebla = tia, ke ĝi povas esti irata, tia, ke oni povas iri ĝin (= iri sur aŭ laŭ ĝi)

loĝi ^ loĝebla = tia, ke ĝi povas esti loĝata, tia, ke oni povas loĝi ĝin (= loĝi en ĝi)

Normale oni diras iri sur/laŭ vojo kaj loĝi en domo, sed ankaŭ iri vojon kaj loĝi domon estas laŭregulaj, kvankam tre maloftaj. Sekve oni iafoje uzas ankaŭ pasivajn participojn kun tiaj verboj (§28.1).

Ordinara radiko

ebligi = igi ebla

eblo = io, kio estas ebla

ebleco = eco de io, kio estas ebla (vidu ankaŭ ĉe EC, §38.2.8)

eble = "povas esti"

ebla = povanta esti, povanta okazi

neebla = nepovanta esti, nepovanta okazi

Neebla havas du malsamajn signifojn. Se oni uzas EBL ĉe la verbo nei, oni kreas neebla = "tia, ke oni povas nei ĝin". Se oni metas ne antaŭ la A-vorto ebla, oni kreas neebla = "nepovanta esti". Por povi eviti miskomprenon oni proponis la verbon negi (= nei), el kiu oni povus fari la vorton negebla, kiu havus nur la signifon "tia, ke oni povas ĝin nei". Kaj negi, kaj negebla estas tamen tre maloftaj, kaj malmultaj ilin komprenas. Anstataŭ la alia neebla oni povas uzi malebla:

ireblo = irebleco, eblo iri

La vorto ireblo estas dusignifa. Kiam ĝi signifas "irebleco", "tio, ke estas eble iri ion" (malofte uzebla signifo), oni regule donis pasivan signifon al la ago IR, kaj EBL do estas uzata kiel sufikso laŭ siaj normalaj reguloj. Sed kiam ireblo signifas "eblo iri" ("okazo iri"), oni uzis EBL kiel ordinaran radikon: "eblo" + preciziga antaŭelemento IR. Povas en tia okazo esti inde iel montri, ke oni uzis EBL kiel ordinaran radikon. Oni povus meti ligfin- aĵon, kion oni normale ne faras ĉe afikso: iroeblo. Tia eksperimenta uzo estas tamen malofta. Pli normala maniero estas skribi kun dividostreko: ir- eblo. Elparole oni tiam normale uzas kromakcenton (§2.2) je IR.

38.2.8. EC

EC = "kvalito aŭ stato (de iu aŭ i^)". EC ĉiam montras ion abstraktan (kval- iton aŭ staton). Komparu kun AĴ (§38.2.3), kiu normale montras ion kon- kretan.

Ecaj radikoj

EC povas aperi post radiko, kiu mem havas ecan signifon. Tiam la formo sen EC povas montri pli sendependan (abstraktan) ideon, dum la EC-formo ĉiam montras kvaliton de iu aŭ io, staton de iu aŭ io:

bono = la abstrakta ideo bono ^ boneco = bono kiel kvalito de io aŭ iu

Vi estos kiel Dio, vi scios bonon kaj malbonon. ^3 Ili admiris la bonecon de lia ago.

ruĝo = la koloro ruĝo ^ ruĝeco = la stato esti ruĝa

Ŝiaj blankaj vangoj estis kolorigitaj de freŝa ruĝo. M150 La ruĝeco de ŝiaj vangoj malkaŝis ŝiajn sentojn.

neceso = absoluta bezono ^ neceseco = la stato esti necesa

En okazo de neceso vi povos tranokti ĉe mi.

Ĝia neceseco fariĝados por ili kun ĉiu tago ĉiam pli sentebla. FK266

Klariga EC

Ĉe plursignifaj radikoj EC povas klarigi, ke temas ĝuste pri eco. Komparu kun klariga AD (§38.2.2) kaj klariga AĴ (§38.2.3):

belo = abstrakta ideo pri belo, bela afero aŭ belo kiel kvalito de io ^ beleco = belo kiel kvalito de iu aŭ io

proksimo = stato troviĝi proksime, proksima loko ^ proksimeco = stato troviĝi proksime

Iafoje oni tamen uzas ĉi tian EC-vorton ankaŭ kie simpla O-vorto estus pli logika: Ĉu vi aŭdis nenian tumulton en la proksimeco [= proksimaj lokoj] ? Rt123

Mezuroj

Kelkaj simplaj O-vortoj montras ian mezuron kiel neŭtralan ideon. Se oni aldonas EC al tia vorto, temas pri multeco de la mezuro:

longo = horizontala dimensio (ĉiu konkretaĵo havas ian longon) ^ long- eco = la eco esti longa, havi multe da longo

Ni mezuris la longon de ĝiaj kruroj, kaj trovis, ke ili estas tre mal- longaj.

La longeco de ĝiaj kruroj tre surprizis nin. La kruroj estis surprize longaj.

alto = vertikala dimensio (ĉiu konkretaĵo havas ian alton) ^ alteco = la eco esti alta, havi multe da alto

Ĝi [= la altaro] estu kvarangula; kaj du ulnoj estu ĝia alto. Er 30 Ĝi estis bone videbla pro sia alteco. ^19

rapido = mezuro de distanco irata en certa tempo (ĉiu moviĝanta afero havas ian rapidon) ^ rapideco = eco de io, kio iras (tre) rapide

La rapido de la aŭto estis nur 20 kilometroj en horo.

La aviadilo pasis kun fulma rapideco.

Iafoje estas malfacile fari tiun ĉi distingon inter neŭtrala O-vorto kaj multeca EC-formo. Ofte oni ignoras la diferencon, kaj uzas EC ankaŭ kie ĝi ne estas bezonata: La denseco [= denso] de gaso estas la rilato de ĝia maso al ĝia volumeno.

Iuj volas, ke oni ĉiam rigore distingu, sed tio estas necesa nur kiam estas efektiva risko de miskompreno. En scienca lingvaĵo la distingo ofte tre gravas.

Rimarku, ke multaj similaj O-vortoj tute ne havas ĉi tian neŭtralan mez- ursignifon. Proksimo = proksimeco proksima loko. Por neŭtrala mezuro oni uzas distanco. Juno (apenaŭ uzata) egalas al juneco. Neŭtrala mez- urvorto estas aĝo.

Rimarku ankaŭ, ke oni normale ne uzas vortojn kiel *mallongo *, *malalto* kaj *malrapido* (krom eble ŝerce). Neŭtralaj estas nur longo, alto kaj rap- ido. Neneŭtralaj estas longeco, mallongeco, alteco, malalteco, rapideco kaj malrapideco.

Mallogikaj EC-formoj

Iafoje EC estas uzata mallogike pro influo de naciaj lingvoj:

*Bedaŭrinde mi ne havas la eblecon tion ĉi fari.* Tute ne temas pri eco, sed pri io, kio estas ebla. Oni uzu eblo eblaĵo: Bedaŭrinde mi ne havas la eblon tion ĉi fari. L1339 Se oni hezitas inter eblo kaj ebleco, oni elektu eblo, ĉar ĝi estas resuma formo kaj por ebleco, kaj por eblaĵo.

Laboro mensa kaj artista ne prezentas ja la tutan amplekson de la aktiv- eco de homo. M 77 Ne temas pri eco, sed pri agado. Logike oni uzu aktiv- ado aŭ eventuale aktivo. La formo aktiveco fariĝis tamen tre ofta en tiaj ĉi frazoj, kaj oni verŝajne devas toleri ĝin.

Alispecaj radikoj

Ĉe io, kio ne mem montras econ aŭ kvaliton, EC aldonas tian signifon. En tia okazo la simpla O-formo havas tute alian signifon ol la EC-formo:

homo ^ homeco = natura kvalito de homo

heroo ^ heroeco = la eco esti heroo, konduti kiel heroo

fianĉo ^fianĉeco = la stato esti fianĉo

episkopo ^ episkopeco = la stato/ofico esti episkopo

granda animo ^ grandanimeco = la eco havi grandan (= noblan) animon

ŝtono ^ ŝtoneco = la eco esti malmola kiel ŝtono

vivo ^ viveco = la eco esti plena je vivo

unu ^ unueco = la eco esti kiel unu

unua ^ unuaeco = la eco esti la unua

EC por tempo

Post participoj, kaj en kelkaj aliaj vortoj, EC montras tempon aŭ aĝon:

estonta ^ estonteco = estonta tempo

pasinta ^ pasinteco = pasinta tempo

infano ^ infaneco = eco esti infana, infanaĝo

juna ^ juneco = eco esti juna, junaĝo

Formoj kiel estonto kaj pasinto normale montras personon, kiel ĉiuj parti- cipoj kun O-finaĵo (§28.3), sed iafoje oni uzas estonto kaj pasinto kiel mal- longigojn de estonteco kaj pasinteco.

Eca, ece

EC ankaŭ povas esti uzata kun A-finaĵo aŭ E-finaĵo (aŭ verba finaĵo). Tiaj formoj havas normale la signifon "simila, simile, samaspekta kiel, sama- maniere kiel":

silkecaj ŝtrumpoj = ŝtrumpoj silkosimilaj (silke molaj), sed ne nepre el silko

ligneca papero = papero parte aspektanta kiel ligno

ŝtoneca koro = koro tiel malmola (= sensenta), ke ĝi similas al ŝtono

Ni havas amikecajn rilatojn kun ili. = Ni rilatas kvazaŭ ni estus amikoj.

Li diris tion per supereca tono. = Li diris tion per tono kvazaŭ li estus supera.

Ĉesu konduti tiel infanece! = Ĉesu konduti en maniero tipa por infano.

Kvankam ŝi estas knabino, ŝi ofte kondutas virece. = ...kondutas kiel viro.

Tiu esprimo estas tro franceca. = ...estas simila al la franca lingvo.

Iafoje oni povas por klareco uzi anstataŭe kunmetaĵojn kun ŝajna, simila, maniera stila. Vidu ankaŭ ESK (§39.1.11).

Iafoje formoj kun ...eca signifas "rilata al tia eco, pri tia eco":

patreca testo = testo pri patreco, testo por eltrovi, ĉu iu estas la patro

reĝeca edikto = edikto pri reĝeco, edikto ke iu estas reĝo

Ordinara radiko

eco = kvalito

ecigi = karakterizi

ec-vorto = vorto, kiu montras econ

38.2.9. EG

EG = "(plej/tre) alta grado, (plej/tre) granda speco". Komparu kun ET (§38.2.15). EG ne ŝanĝas la bazan signifon de vorto, sed nur pligrandigas la signifon:

domo ^ domego = (tre) granda domo

doloro ^ dolorego = (tre) forta doloro

varma ^ varmega = tre varma

longa ^ longega = tre longa

bone ^ bonege = tre bone

krii ^ kriegi = (tre) laŭte krii

fali ^ falegi = subite, forte fali

ŝati ^ ŝategi = tre ŝati

dankon! ^ dankegon! = grandan dankon!

tre ^ treege = tre tre

Ofte EG-vorto havas specialan signifon:

pordo ^pordego = ĉefa pordo de domo, urbo, bieno, korto k.s.

brulo ^ brulego = granda katastrofa brulo (de ekz. konstruaĵo)

granda ^ grandega = eksterordinare granda

Alternativoj de EG-vortoj

Kelkaj specialsignifaj EG-vortoj ricevis nekunmetitan alternativon. En iaj okazoj la alternativo fariĝis pli populara. En tiaj okazoj la EG-vorto tendencas perdi la specialan signifon:

pafilego = artileria pafilo ^ kanono

kuraĝega = kuraĝe riskema ^ aŭdaca

buŝego = minaca buŝkavo de rabobesto ^ faŭko

ungego = granda akra ungo de besto ^ krifo Malŝato

Iafoje EG montras nuancon de malŝato:

piedo ^ piedego = granda, dika, malagrabla aŭ danĝera piedo de homo aŭ besto

manĝi ^ manĝegi = avide aŭ troe manĝi, vori

Ordinara radiko

ega = fortega, intensega, ekstrema

ege = fortege, intensege, ekstreme

38.2.10. EJ

EJ = "loko, spaco, domo, ĉambro k.s. destinita por io". Komparu kun UJ (§38.2.29) kaj ING (§38.2.22). Tio, kio staras antaŭ EJ, ĉiam estas tio, kio okazas aŭ troviĝas en la loko.

Agejoj

EJ povas montri lokon, kiu ekzistas speciale por certa agado:

lerni ^ lernejo = loko destinita por lernado

promeni ^ promenejo = loko aranĝita por promenado

dormi ^ dormejo = ĉambro por dormado

eliri ^ elirejo = loko (normale pordo), tra kiu oni povas eliri

redakti ^ redaktejo = loko, kie oni redaktas (ekz. gazeton)

akcepti ^ akceptejo = loko, kie oni estas akceptata (en hotelo, kongreso k.s.)

kongreso ^ kongresejo = loko, kie okazas kongreso

necesa ^ necesejo = loko por certa necesa agado, kiun oni preferas ne rekte diri (nome urinado kaj fekado)

preĝi ^ preĝejo = loko por preĝado kaj aliaj religiaj agadoj

urĝi ^ urĝejo = malsanulejo (aŭ parto de malsanulejo), kie oni urĝe traktas akcidentoviktimojn k.s.

La vorto preĝejo estas tradicie uzata precipe por kristana preĝejo, dum oni preferas specialajn vortojn por preĝejoj de aliaj religioj: moskeo, sinagogo, templo k.a. Sed preĝejo ja povas esti uzata por ĉia religio. Por kristana pre- ĝejo ekzistas ankaŭ la speciala vorto kirko (tre malofte uzata). Plej simple oni tamen precizigas per: kristana preĝejo, islama preĝejo, hinduisma pre- ĝejo k.t.p.

Tenejoj, vendejoj

EJ povas montri lokon, kie oni tenas aŭ vendas ion:

trezoro ^ trezorejo = loko, kie trezoro estas tenata

ĉevalo ^ ĉevalejo = loko (domo) por ĉevaloj

aŭto ^ aŭtejo = loko por teni aŭ prizorgi aŭtojn

mallibero ^ malliberejo = loko de mallibero, por malliberuloj (= pri- zono)

cigaro ^ cigarejo = magazeno en kiu oni vendas cigarojn, ĉambro en kiu oni tenas cigarojn

ĉapelo ^ ĉapelejo = vendejo aŭ tenejo de ĉapeloj

viando ^ viandejo = vendejo aŭ tenejo de viando

libro ^ librejo = vendejo de libroj (kolekto aŭ kolektejo de libroj estas biblioteko)

Je bezono oni povas precizigi: cigartenejo, cigarvendejo, ĉapeltenejo, ĉapelvendejo, librovendejo k.t.p.

Produktadejoj

Post nomo de kultivata planto EJ montras lokon de kultivado:

rizo ^ rizejo = loko (kampoj), kie oni kultivas rizon

oranĝo ^ oranĝejo = loko, kie oni kultivas oranĝarbojn

tabako ^ tabakejo = loko, kie oni kultivas tabakon

vito ^ vitejo = ĝardeno de vitoj, vinberĝardeno

Se temas pri fabriko aŭ simile, oni prefere uzu pli klarajn kunmetaĵojn: tabakfarejo = "loko, kie oni produktas cigaredojn kaj aliajn tabakaĵojn", ŝtalejo ŝtalfabriko = "fabriko de ŝtalo", gisejo gisfabriko = "fabriko de gisoj kaj gisaĵoj".

Naturaj abundejoj

Iafoje EJ montras lokon en la naturo, kie abundas io:

herbo ^ herbejo = loko, kie kreskas precipe herboj (ne arboj k.t.p.)

sablo ^ sablejo = loko, kie abundas sablo

glacio ^ glaciejo = loko kun konstanta glaciamaso (~ glaĉero)

Loko por persono aŭ grupo

EJ povas montri lokon, kie certa persono, grupo aŭ speco de personoj laboras, agas, vivas aŭ simile:

tajloro ^ tajlorejo = loko, kie tajloro laboras

ŝuisto ^ ŝuistejo = loko, kie ŝuisto laboras

episkopo ^ episkopejo = palaco de episkopo

ministro ^ ministrejo = loko (domo, oficejo) de ministro

konsulo ^ konsulejo = loko, kie servas konsulo

stabo ^ stabejo = loko, kie laboras stabo

virino ^ virinejo = loĝloko por virinoj, haremo, bordelo

malsanulo ^ malsanulejo = loko, kie oni flegas kaj kuracas malsanulojn (= hospitalo)

Figura uzo

EJ-vorto, kiu montras ian oficejon aŭ laborejon, povas ankaŭ esti uzata figure por la personaro, kiu laboras tie:

La tuta redaktejo klopodis por fini la gazeton ĝustatempe. Efektive ne la ejo mem klopodis, sed la ĵurnalistoj kaj aliaj laborantoj tie.

La ministrejo [= ministerio] pri financoj hieraŭ informis, ke...

Ĉu la konsulejo donis al vi vizon?

Ordinara radiko

ejo = loko (destinita por ia speciala afero)

38.2.11. EM

EM = "inklino al io". La radiko antaŭ EM normale ricevas agan signifon. La aga signifo estas tiu, kiun la radiko havas kun verba finaĵo (§37.2.4). EM- vortoj do normale devenas de verboj.

Natura tendenco

EM-vorto plej ofte montras, ke io pro sia naturo ofte aŭ daŭre tendencas al la ago:

mensogi ^ mensogema = inklina al mensogado, ofte mensoganta

timi ^ timema = inklina al timado, ofte timanta

manĝi ^ manĝema = inklina al ofta aŭ multa manĝado

kompreni ^ komprenema = tia, ke oni ĉiam volas kompreni

servi ^ servema = tia, ke oni ofte volas servi al aliaj

venĝi ^ venĝema = tia, ke oni volas venĝi, nepardonema

pura ^ puri = esti pura ^ purema = tia, ke oni volas esti pura

dogmo ^ dogmi = prezenti siajn opiniojn kiel dogmojn ^ dogmema = inklina al dogmado

Momenta emo

Iafoje oni uzas EM por momenta aŭ okaza deziro, aŭ por pasanta bezono:

Ŝi sentisfortan manĝemon. (= ... fortan malsaton.)

Ĉu vi estas trinkema? (= ... soifa?)

Subite li fariĝis terure dormema. (= ... terure dorme laca.)

Ili deziris satigi sian venĝemon. (= Ili volis venĝi iun ofendaĵon.)

Oni povas alternative uzi kunmetaĵojn kun vola (§38.4.1): manĝivola, venĝovola. Sed normale EM sufiĉas.

Kapablo

En kelkaj vortoj EM montras kapablon:

produkti ^ produktema = tia, ke oni povas multe produkti

krei ^ kreema = tia, ke oni povas multe krei

decidi ^ decidema = kapabla fari decidojn

inventi ^ inventema = kapabla fari inventojn

eksplodi ^ eksplodema = kapabla facile eksplodi (ekz. eksplodema hemiaĵo)

floro ^ flori ^ florema = kapabla multe flori

Oni ankaŭ povas uzi kunmetaĵojn kun pova kapabla (§38.4.1): de- cidpova, inventokapabla. Vidu ankaŭ IV (§39.1.21). Normale tamen EM estas sufiĉe klara.

Natura minaco, kontraŭvola risko

En iuj vortoj EM signifas, ke oni pro sia naturo estas minacata de io, ke oni riskas ion, kion oni ne volas:

erari ^ erarema = tia, ke oni ofte aŭ facile faras erarojn

rompiĝi ^ rompiĝema = tia, ke ĝi facile rompiĝas

vomi ^ vomema = tiel malsana, ke oni eble vomos

morti ^ mortema = tia, ke oni povas, eĉ devas, morti

Ne-agaj radikoj

Iafoje oni faras EM-vorton, kiu ne devenas de verbo:

gasto ^ gastema = tia, ke oni ŝatas gastojn

muziko ^ muzikema = tia, ke oni ŝatas muzikon

vero ^ verema = tia, ke oni ŝatas veron

la sama sekso ^ samseksema = tia, ke oni preferas la propran sekson

EM-vortoj normale estas faritaj el verboj, kaj gastema tial povas kompreniĝi kiel "ema mem gasti", muzikema kiel "ema mem muziki" k.t.p. Se ne temas pri tia signifo, povas esti preferinde uzi kunmetaĵojn kun ama: gastama = "tia, ke oni amas gastojn", muzikama = "tia, ke oni amas muzikon", samseksama = "tia, ke oni amas la propran sekson". Aliflanke, kiam AM ŝajnas tro forta aŭ sence maltrafa, eble tamen EM estas preferinda.

O-finaĵo

EM-vortoj havas plej ofte A-finaĵon, sed povas havi ĉian ajn finaĵon. Ĉe O- finaĵo oni antaŭe kutimis ĉiam aldoni la sufikson EC: manĝemeco, timemeco k.s. Sed EC normale ne estas bezonata. Sufiĉas manĝemo, timemo k.t.p.

Forlaso de EM

Antaŭ la sufikso UL oni povas ofte forlasi EM, se la signifo restas klara:

timemulo ^ timulo

drinkemulo ^ drinkulo

Ordinara radiko

Kiel ordinara radiko EM normale montras nedaŭran, momentan inklinon:

ema = momente inklina

emo = momenta inklino

emi = havi momentan inklinon

malemo = malinklino momenta

emigi = krei momentan inklinon ĉe iu

END

END = "devas esti farata". Komparu kun EBL (§38.2.7) kaj IND (§38.2.21). Tio, kio staras antaŭ END, ĉiam ricevas agan kaj pasivan signifon. La aga signifo estas tiu, kiun la radiko havas kun verba finaĵo (§37.2.4). END- vortoj do ĉiam devenas de verboj. Oni povas uzi END nur ĉe objektaj verboj. END estas sufiĉe malofte uzata. (La sufikso END estis oficialigita en 1953.)

pagi ^ pagenda = tia, ke ĝi devas esti pagata, tia, ke oni pagu ĝin

respondi ^ respondenda = tia, ke ĝi devas esti respondata, tia, ke oni re- spondu ĝin

Ordinara radiko

enda = nepra, necesa, kiu devas esti, kiu devas okazi

ende = nepre, necese

Endas, ke vi venu. = Estas necese, ke vi venu.

END estas tre malofta afikso, kaj kiel ordinara radiko ĝi estas eĉ pli malofta. Tial oni atentu, ke vortoj kiel enda, ende kaj endi ne ĉiam kompreniĝas fac- ile, kvankam ili estas tute regulaj.

ER

ER = "tre malgranda parto de tutaĵo". ER estas uzata, kiam io konsistas el multaj samspecaj partetoj. Tio, kio staras antaŭ ER, ĉiam montras la tuton, kiun la partetoj konsistigas:

sablo ^ sablero = grajno de sablo

neĝo ^ neĝero = flok(et) o el neĝo

ĉeno ^ ĉenero = unu kunliga parto (ringo) de ĉeno

pluvo ^ pluvero = akvoguto de pluvo

mono ^ monero = peco de metala mono (papera monpeco nomiĝas

monbileto aŭ monpapero)

herbo ^ herbero = unu tigo de herbo

fajro ^ fajrero = tre malgranda (fluganta) brulanta parto (elektran fajr- eron oni nomas ankaŭ sparko)

kudri ^ kudrero = unu kompleta tratiro per kudrilo kaj fadeno

Ordinara radiko

ero = malgranda (konsistiga) parto

ereto = malgrandega ero

grandaj eroj ^ grandera = konsistanta el grandaj eroj

disaj eroj ^ diseriĝi = dispartiĝi en multajn disajn erojn

ER, PART kaj PEC

ER montras unu el multaj similaj apenaŭ distingeblaj konsistigaj partoj de tuto. Se temas pri diversspecaj aŭ individuecaj partoj, oni ne uzu ER, sed PART: mondoparto (~ kontinento), landparto, korpoparto, parto de libro. Se temas pri parto, kiu estas derompita aŭ deŝirita de tuto, oni uzu PEC: Mi disŝiris la leteron kaj disĵetis ĝiajn pecetojn en ĉiujn angulojn de la ĉambro. FE42 (PEC havas ankaŭ diversajn aliajn signifojn.)

ESTR

ESTR = "persono kiu gvidas kaj decidas, mastro". Komparu kun ĈEF (§38.3.2). Tio, kio staras antaŭ ESTR, ĉiam estas la loko, kie la estro de- cidas, aŭ tio, pri kio la estro decidas:

ŝipo ^ ŝipestro = tiu, kiu decidas sur ŝipo

banko ^ bankestro = tiu, kiu decidas en banko

imperio ^ imperiestro = titolo de gvidanto de imperio

provinco ^ provincestro = gvidanto de provinco

grupo ^ grupestro = gvidanto de grupo

urbo ^ urbestro = persono elektita por gvidi kaj administri urbon

orkestro ^ orkestrestro = persono, kiu gvidas orkestron

lernejo ^ lernejestro = direktisto de lernejo

laboro ^ laborestro = persono, kiu gvidas laboron, labormastro

cent ^ centestro = oficiro super cento da soldatoj

Ordinara radiko

estro = ĉefo kun decida povo

estraro = grupo de personoj, kiuj kune gvidas organizon

estrarano = ano de estraro

estri = esti estro super io, regi kiel estro

subestro = persono, kiu helpas al estro

ET

ET = "(plej/tre) malalta grado, (plej/tre) malgranda speco". Komparu kun EG (§38.2.9). ET ne ŝanĝas la bazan signifon de vorto, sed nur malgrandigas la signifon:

domo ^ dometo = (tre) malgranda domo

doloro ^ doloreto = (tre) malforta doloro, irito

varma ^ varmeta = nur iom varma

verda ^ verdeta = malforte verda, neklare verda

dika ^ diketa = nur iom dika

babili ^ babileti = babili malmulte

pluvi ^ pluveti = pluvi malforte, pluvi kun malgrandaj gutoj

iom ^ iomete = nur malmulte

Ofte ET-vorto montras specialan signifon:

ŝtrumpo ^ ŝtrumpeto = mallonga ŝtrumpo, kiu kovras nur la piedon kaj la parton tuj super la piedo

ridi ^ rideti = ridi sensone kun fermita buŝo

manĝi ^ manĝeti = malmulte kaj senapetite manĝi

rafano ^ rafaneto = speciala malgranda varianto de rafano (speco de legomo)

Alternativoj de ET-vortoj

Kelkaj specialsignifaj ET-vortoj ricevis nekunmetitan alternativon. En iaj okazoj la alternativo fariĝis pli populara. En tiaj okazoj la ET-vorto tendencas perdi la specialan signifon:

faleti = preskaŭ fali pro mispaŝo ^ stumbli

vojeto = tervojeto en arbaro aŭ kampo ^ pado

beleta = plaĉaspekta ^ linda

Karesa signifo

Iafoje ET montras karesan nuancon:

patro ^ patreto = kara patro, paĉjo

edzo ^ edzeto = kara edzo

mano ^ maneto = ĉarme malgranda mano

knabino ^ knabineto = ĉarme malgranda knabino

Ordinara radiko

eta = malgranda, malintensa

etigi = fari malgranda

etiĝi = fariĝi malgranda

etulo = malgranda persono

Iafoje oni uzas ET prefiksece por montri specialan signifon:

burĝo ^ etburĝo = burĝo, kies burĝeco estas eta (laŭ socia statuso)

fingro ^ etfingro = speco de fingro, kiu estas kutime pli malgranda ol la aliaj fingroj sur la mano

akciano ^ etakciano, etakciulo = iu, kiu posedas relative malmulte da akcioj

Iuj opinias, ke ĉi tia prefikseca uzo de ET estas erara, sed temas fakte pri tute regula uzo de eT kiel ordinara radiko. Prefikseca ET estas preciziga antaŭelemento de kombino (§37.3). Normale oni uzu ET sufikse, sed por iaj specialaj signifoj prefikseca uzo povas esti utila.

ID

ID = "naskito". Tio, kio staras antaŭ ID, ĉiam montras tion, de kio devenas la naskito.

Bestoj

Normale ID estas uzata ĉe besta vorto. Tiam ID montras nematuran beston, junan naskiton de la bestospeco:

bovo ^ bovido = nematura bovo

koko ^ kokido = nematura koko

hundo ^ hundido = nematura hundo

rano ^ ranido = nematura rano

Plantoj

Iafoje oni uzas ID por juna planto:

arbo ^ arbido = juna arbo

Homoj

Ĉe homa vorto ID montras infanon, devenulon, sen konsidero de aĝo. Oni tiel uzas ID precipe ĉe titoloj kaj historiaj nomoj:

reĝo ^ reĝido = infano de reĝo

grafo ^ grafido = infano de grafo

Karolo ^ karolidoj = dinastio fondita de Karolo la Granda

Timuro ^ timuridoj = princoj devenintaj de sultano Timuro la Lama

Izraelo ^ izraelido = deveninto de la homo Izraelo (israelano = ano de la lando Israelo)

Figura uzo

Iafoje ID estas uzata figure ĉe landa aŭ lingva vorto:

lando ^ landido = homo naskita en certa lando, indiĝeno

Latino ^ latinida lingvo = lingvo, kiu devenas de Latino

Ordinara radiko

ido = juna naskito de besto

idaro = ĉiuj idoj aŭ posteuloj de unu homo (aŭ besto)

IG

IG = "efika, kaŭza aŭ ŝanĝa ago". Komparu kun Iĝ (§38.2.18). Tio, kio staras antaŭ IG, ĉiam montras la rezulton de la ago. IG aperas plej ofte kun verba finaĵo. Ĉiuj IG-verboj estas objektaj. La objekto estas tio, kio estas ŝanĝata. La subjekto estas tio, kio kaŭzas la ŝanĝon. Legu ankaŭ pri frazroloj ĉe IG-verboj en §30.8.

Ecaj radikoj

Oni povas fari IG-verbon el eca radiko (kiu normale estas A-vorto). Tia IG- verbo signifas, ke oni donas tian econ al la objekto:

akra ^ akrigi = agi tiel, ke io fariĝas akra

Mi akrigas mian tranĉilon.

pala ^ paligi = agi tiel, ke io fariĝas pala

La terura novaĵo paligis ŝin.

longa ^ longigi = agi tiel, ke io fariĝas longa

La kunveno devus esti mallonga, sed la multaj demandoj longigos ĝin.

pli longa ^ plilongigi = agi tiel, ke io fariĝas pli longa

Ni devis plilongigi nian viziton en Hindujo.

Teorie estas klara diferenco inter longigi kaj plilongigi, sed en la praktiko ne ĉiam estas grave, kiun el ili oni uzas. Normale oni uzas preskaŭ nur mal- longigi, ĉarplimallongigi kaj malplilongigi estas tro longaj.

Agaj radikoj

Oni povas fari IG-verbon el aga radiko (kiu normale estas verbo). Tia IG- verbo signifas, ke oni kaŭzas, ke iu faras la agon. La objekto de tia IG-verbo estas tio, kio estus subjekto de la simpla verbo.

Oni povas deiri de senobjekta verbo:

sidi ^ sidigi = agi tiel, ke iu komencas sidi

Li sidigis sian infanon sur seĝon.

esti ^ estigi = agi tiel, ke io ekestas

Lia demando estigis longajn diskutojn.

Oni ankaŭ povas deiri de objekta verbo. La objekto de tia IG-verbo estas aŭ la subjekto de la simpla verbo, aŭ la objekto de la simpla verbo:

kompreni ^ komprenigi = agi tiel, ke iu komprenas

Mi finfine sukcesis komprenigi lin, ke li devas iri hejmen. Mi ne povis komprenigi la ŝercon al li.

manĝi ^ manĝigi = agi tiel, ke iu manĝas

Mi devas manĝigi mian ĉevalon. = Mi devas doni manĝon al mia ĉevalo.

Ŝi manĝigis avenon al la ĉevalo. Legu pri la elekto de objekto ĉe IG-verboj el agaj radikoj en §30.8.

Alispecaj radikoj

Oni ankaŭ povas fari IG-verbon el radiko, kiu normale estas O-vorto.

Tia IG-verbo povas signifi, ke oni agas tiel, ke la objekto fariĝas tio, kion la radiko montras:

edzo ^ edzigi = agi tiel, ke iu fariĝas edzo

Li edzigis sian filon al riĉa fraŭlino. Tia IG-verbo ankaŭ povas signifi, ke oni faras la objekton tia kiel la radiko:

pinto ^ pinta ^ pintigi = agi tiel, ke io fariĝas pinta, ke io ekhavas pinton

Se vi volas skribi, vi devas unue pintigi vian krajonon.

Tia IG-verbo ankaŭ povas signifi, ke oni kaŭzas, ke la objekto faras ian agon, kiu rilatas al la radiko. La ago estas tiu, kiun esprimas la verba formo de la radiko:

flamo ^ flami ^ flamigi = agi tiel, ke io flamas

Petro flamigis la fajron per forta blovado.

Frazetoj

Oni ankaŭ povas fari IG-verbon el frazeto kun rolvorteto:

en (la) domo ^ endomigi = movi en (la) domon

Kiam komencis pluvi, ŝi rapide endomigis la infanojn.

al la bordo ^ albordigi = movi al la bordo

La ondoj albordigis diversajn rubaĵojn.

en tombo ^ entombigi = meti en tombon

Morgaŭ li entombigos sian patron.

sen vesto ^ senvestigi = forpreni la veston de iu

Janjo estis senvestigita kaj endormigita. M13

sen fortoj ^ senfortigi = forpreni la fortojn

La longa malsanado tute senfortigis mian patrinon.

La malon de sen...igi oni povas teorie esprimi per kun...igi, sed tiajn vortojn oni normale ne uzas, ĉar multaj simplaj verboj havas per si mem tian sig- nifon: maski = "kunmaskigi", ŝarĝi = "kunŝarĝigi", vesti = "kunvestigi". En tiaj okazoj oni povas kiel alternativon al sen...igi uzi la prefikson MAL (§38.3.7) sen IG: malvesti = senvestigi, malmaski = senmaskigi, malŝarĝi = senŝarĝigi. Estas do du specoj de verboj. Unu speco deiras de radiko, kiun oni rekte verbigas (maski, ŝarĝi, vesti). Tian verbon oni povas poste maligi per MAL (malmaski, malŝarĝi, malvesti). Alia speco deiras de frazeto, de kiu oni faras IG-verbon: sen vesto ^ senvestigi (kun vesto ^ "kunvestigi"), sen ŝarĝo ^ senŝarĝigi (kun ŝarĝo ^ "kunŝarĝigi"). Ne eblas do diri ekz. *senvesti*, nek *malvestigi*. Tiaj vortoj konfuzas la du manierojn formi tiajn verbojn.

Senfortigi estas pli-malpli samsignifa kiel malfortigi. La malo de senfortigi estas teorie "kunfortigi", sed tio estas senbezone peza vorto. Anstataŭe oni diras simple fortigi. Estas ankaŭ ĉi tie du specoj de verboj. Unu speco deiras de simpla A-vorto: forta ^ fortigi ^ malfortigi. La alia speco deiras de frazeto: sen fortoj ^ senfortigi (kun fortoj ^ "kunfortigi"). La simpla verbo forti signifas "esti forta". Malforti = "esti malforta".

Oni ne konfuzu IG-verbojn faritajn el rolvorteta frazeto (endomigi, senvest- igi k.s.), kun IG-verboj, al kiuj oni poste aldonis precizigan prefiksecan rol- vorteton: ordigi = "meti en ordon" ^ kunordigi = "meti en ordon kun io alia". La generaloj kunordigis siajn militplanojn. Kunordigi ne devenas de kun ordo. Kun ne rilatas al ordo sed al "io alia". Legu pli pri la diferenco inter prefiksecaj rolvortetoj en kombinoj kaj en frazetvortoj en §38.4.2.

Vortetoj kaj afiksoj

Oni ankaŭ povas fari IG-verbon el vorteto aŭ el afikso:

for ^ forigi = formovi, forpreni, forviŝi, forskrapi

Per forta lesivo ŝi sukcesis forigi la nigrajn makulojn.

al ^ aligi = aldoni, almeti

Ili baldaŭ discipline aligos siajn fortojn al tiu komuna granda armeo. OV 448

trans ^ transigi = movi al transa flanko, transdoni, transturni

La pramo transigis nin al la kontraŭa bordo.

tro ^ troigi = agi tiel, ke io estas aŭ ŝajnas troa (= tro granda, tro multa, tro grava)

Alkoholtrinkadon oni ne troigu. Li troigis la rakonton tiom, ke neniu kredis lin.

kun ^ kunigi = agi tiel, ke io fariĝas kuna; DIS ^ disigi = agi tiel, ke io fariĝas disa

Malfeliĉo ofte kunigas la homojn, kaj feliĉo ofte disigas ilin. FE 42

Ĉu uzi IG aŭ ne?

Kiam la radiko estas nek eca, nek aga, oni povas ofte heziti, ĉu uzi simplan sensufiksan verbon, aŭ verbon kun la sufikso IG.

Ofte la lingva tradicio donis al simpla verbo IG-ecan signifon:

fino = la lasta parto de io ^ fini = kaŭzi ke io havu finon, meti finon al io

Mi finos mian vivon per morto. ^89 Ne *...finigos...*, kio signifus, ke oni igas iun alian fari la agon fini. Fini similas al ĉesigi. Finigi do similas al ĉesigigi.

masko ^ maski = surmeti maskon, kaŝi per masko

Ŝi maskis sin por ke li ne rekonu ŝin. Ne *...maskigis...*. Maskigi sig- nifas "igi iun alian maski" aŭ eble "fari maskon el io".

Iafoje la tradicio elektis uzi nur formon kun IG:

grupo ^ grupigi = kunigi en grupo(j)n, starigi en grupo(j)n

La lernantoj estis grupigitaj po dek. (La verbo grupi estas apenaŭ uzata, sed povus signifi "stari en grupo" aŭ simile.)

bildo ^ bildigi = fari bildon de io, prezenti bilde

Ili ne povis bildigi al si la teruran okazaĵon. (La verbo bildi ne estas uzata.)

Iafoje la tradicio donis malsaman signifon al la simpla formo kaj la IG- formo, sed ambaŭ signifoj estas IG-ecaj:

koloro ^ kolori = doni al io sian koloron, esti tio kio donas koloron al io

La rizo estas oranĝokolora, ĉar safrano koloras ĝin.

koloro ^ kolorigi = agi tiel, ke io fariĝas kolora

Mi kolorigis la rizon per safrano.

limo ^ limi = esti limo de io, formi limon de io, troviĝi ĉe la limo de io

Meksiko limas norde Usonon kaj sude Gvatemalon kaj Belizon.

limo ^ limigi = meti limo(j)n al io, kaŭzi ke io havu limo(j)n

Ni devas limigi niajn elspezojn, ĉar niaj financaj rimedoj estas limig- itaj.

Oni tamen ne povas postuli, ke ĉiuj ĉiam sekvu tiujn ĉi delikatajn distingojn. Oni devas almenaŭ toleri, se iu iafoje intermiksas kolori kaj kolorigi, limi kaj limigi. La distingoj ankaŭ ne ĉiam ekzistis. Zamenhof uzis kaj limi kaj limigi por la nuna limigi.

Iafoje la simpla formo havas signifon, kiu ne estas IG-eca:

lumo ^ lumi = elĵeti lumradiojn

La steloj lumis hele. FA3111 (Ekzistas ankaŭ la verbo prilumi, §38.4.2, kiu havas iom alian signifon.)

lumo ^ lumigi = fari tiel ke io lumu, fari luma

Karlo lumigis la lampon. Iafoje ambaŭ formoj havas la saman signifon:

ordo ^ ordi ordigi = krei ordon, meti en ordon, fari orda

La ideoj kun siaj signoj estis orditaj laŭ specoj. FK 243

Tuj ordigu bone tiun ĉambron por la gasto. ^40

Nuntempe oni ĝenerale preferas la formon ordigi, sed ordi estas same logika.

Ofte oni aldonas superfluan IG al verbo, kiu normale ne havu ĝin. Tio povas esti tolerata, precipe se el tio rezultas plia klareco, sed normale oni uzu la tradiciajn formojn. Ne ĉiam la formoj estas tamen tute stabilaj. En iuj okazoj la IG-sufikso eble ne estas nepra, ĉar la simpla formo apenaŭ havas ian alian signifon. Tiam oni eble estonte ekuzos la pli mallongan formon sen IG. Ofte ambaŭ formoj povas esti uzataj paralele sen signifodiferenco: loki/lokigi, arkivi/arkivigi, listi/listigi.

La verbo igi

El la sufikso IG oni povas fari la memstaran verbon igi (§31.5). IG kun ne-verba finaĵo

IG kutime aperas kun verba finaĵo, sed povas ankaŭ havi O-finaĵon, A-fin- aĵon aŭ E-finaĵon. Tiaj formoj montras la saman agan signifon kiel la verba formo: akrigo = "la ago akrigi", akriga = "rilata al la ago akrigi, akriganta", sidigo = "la ago sidigi", sidige = "rilate al la ago sidigi, sidigante", edzigo = "la ago edzigi", edziga = "rilata al la ago edzigi".

38.2.18. IĜ

IĜ = "transiro al nova stato, al nova loko, al nova ago". Komparu kun IG (§38.2.17). Tio, kio staras antaŭ IĜ, ĉiam montras la rezulton de la transiro. IĜ aperas plej ofte kun verba finaĵo. La subjekto de la verbo estas tio, kio estas ŝanĝata. IĜ-verbo ne povas havi objekton. Legu ankaŭ pri frazroloj ĉe IĜ-verboj en §30.9.

Ecaj radikoj

Oni povas fari IĜ-verbon el eca radiko (kiu normale estas A-vorto). Tia IĜ- verbo signifas, ke la subjekto ricevas tian econ:

pala ^ paliĝi = fariĝi pala

Li paliĝis pro la ŝoko.

akra ^ akriĝi = fariĝi akra

La ekonomia krizo akriĝis.

longa ^ longiĝi = fariĝi longa

La tagoj longiĝas, printempo alvenas.

pli longa ^ plilongiĝi = fariĝi pli longa

Li asertas, ke post la vizito al la miraklisto lia kruro plilongiĝis.

Agaj radikoj

Oni povas fari IĜ-verbon el aga radiko (kiu normale estas verbo). Estas granda diferenco inter IĜ-verbo farita el senobjekta verbo, kaj IĜ-verbo el objekta verbo.

IĜ-verbo farita el senobjekta verbo montras transiron al la ago. IĜ ĉe tia verbo estas do preskaŭ egala al la prefikso EK (§38.3.4). Iafoje tiaj ĉi IĜ- verboj montras la nuancon, ke la ago okazas per si mem, aŭ ke la ago okazas senvole:

sidi ^ sidiĝi = komenci sidi, eksidi

Li sidiĝis sur la sofo.

esti ^ estiĝi = komenci esti, ekesti

Estiĝis kverelo inter ili.

morti ^ mortiĝi = fariĝi morta (senvole)

Mia onklo ne mortis per natura morto, sed li tamen ne mortigis sin mem kaj ankaŭ estis mortigita de neniu; unu tagon, promenante apud la reloj de fervojo, li falis sub la radojn de veturanta vagonaro kaj mortiĝis. FE 39 Jam simpla morti montras transiron (de vivo al morto). Ĉi tie IĜ montras, ke la morto okazis senvole, akcidente. Legu pli pri tia uzo de IĜ en la klarigoj pri verboj kaj frazroloj: §30.9.

Oni ankaŭ povas fari IĜ-verbon el objekta verbo. En tia IĜ-verbo IĜ ne montras transiran signifon. Iĝ tie nur servas por fari la verbon senobjekta, por ŝanĝi la frazrolojn. Se IĜ-verbo el objekta verbo ja havas transiran sig- nifon, tiu transira signifo troviĝas jam en la origina objekta verbo. La sub- jekto de IĜ-verbo farita el objekta verbo estas la objekto de la simpla verbo:

malfermi ^ malfermiĝi = iĝi malfermita, esti malfermata (per si mem)

La knabo malfermis la pordon. La pordo brue malfermiĝis. M 27

turni ^ turniĝi = iĝi turnita, esti turnata (per si mem)

La knabo turnis sian kapon. La tero turniĝas ĉirkaŭ sia akso.

vendi ^ vendiĝi = iĝi vendita, esti vendata (per si mem)

Ŝi vendis sian aŭton.

Tiuj ĉi aŭtoj vendiĝas tre bone.

kolekti ^ kolektiĝi = iĝi kolektita, kuniĝi, esti kolektata (per si mem)

La pentraĵoj kolektis ĉirkaŭ si amason da admirantoj. La larmoj kolektiĝis en ŝiaj okuloj. BV 77

ruli ^ ruliĝi = moviĝi per rulado, esti rulata (per si mem)

Kiu rulas ŝtonon, al tiu ĝi revenos. Ili rulis sian ĉaron.

La vinberoj elpremite ruliĝadis sur la teron. FA4185

La amaso kuris malpli rapide ol la veturilo, kiu ruliĝis tre rapide. M 212

detrui = kaŭzi, ke io fariĝas malkonstruita aŭ finita ^ detruiĝi = fariĝi detruita, esti detruata (per si mem)

La bombo detruis la domon.

Ĉiuj miaj planoj detruiĝis, kiam mi provis ilin en praktiko. Legu pri la frazroloj ĉe IĜ-verboj el agaj radikoj en §30.9.

IĜ-verboj kaj pasivaj verboj

IĜ-verbo farita el objekta verbo ofte similas al pasiva verbo (§29). La dife- renco estas, ke IĜ-verbo montras, ke la ago okazas pli-malpli per si mem, aŭ ke oni ne interesiĝas pri eventuala kaŭzanto de la ago:

Li estis naskita en Januaro. Normala pasiva frazo. Oni atentas precipe la agon, kiu plenumiĝis kun rezulto (pro la IT-formo). Ja ekzistas aganto aŭ kaŭzanto, sed oni ne mencias ŝin. Oni povus aldoni la patrinon en la formo de de-komplemento: Ŝi estas naskita de saĝulino.

Li naskiĝis en Januaro. Li fariĝis naskita. Pli da atento al la naskato, la infano, ol al la naskanto, la patrino, kiu apenaŭ povas aperi en tia ĉi frazo.

Li estas nomata Petro. Normala pasiva frazo. ~ Oni nomas lin Petro.

Li nomiĝas Petro. Petro estas lia nomo, sendepende de tio, ĉu homoj uzas la nomon aŭ ne.

Tiu libro estas legata de multaj homoj. Normala pasivo. ~ Multaj homoj legas tiun libron.

Tiu libro legiĝas facile. Efektivaj legantoj ne gravas. ~ Tiu libro estas facile legebla.

Komenci ĝi, finiĝi

En multaj lingvoj oni uzas unu saman verbon por komenci kaj komenciĝi, kaj unu saman por fini kaj finiĝi. En Esperanto oni devas distingi:

komenci = kaŭzi komencon. Komenci estas uzata kun ordinara objekto aŭ kun I-verba objekto. La objekto estas tio, pri kies komenco temas. La subjekto de komenci plej ofte estas persono:

La instruisto komencis la lecionon.

Li komencas instrui.

Komencis pluvi.

komenciĝi = eniri en komencan fazon (per si mem). La subjekto de komenciĝi estas tio, pri kies komenco temas. Tio preskaŭ ĉiam estas okazaĵo:

La leciono komenciĝis.

La koncerto komenciĝas.

Komenciĝos nova epoko.

fini = kaŭzi finon. Fini estas uzata kun ordinara objekto aŭ kun I-verba objekto. La objekto estas tio, pri kies fino temas. La subjekto de fini estas preskaŭ ĉiam persono:

La preleganto finis sian paroladon.

Li baldaŭ finos paroli.

finiĝi = eniri en finan fazon, atingi sian finon (per si mem). La subjekto de finiĝi estas tio, pri kies fino temas. Tio preskaŭ ĉiam estas okazaĵo:

La prelego finiĝis.

La danco finiĝas.

Finiĝos ankoraŭ unu tago.

Ne diru do: *La leciono finis.* *Kiam komencos la koncerto?* Se oni aŭdas tian frazon, oni volas scii, kion la leciono finis, kaj kion la koncerto komencos. Diru: La leciono finiĝis. Kiam komenciĝos la koncerto? Temas ja pri okazaĵoj, kaj okazaĵoj normale komenciĝas kaj finiĝas.

Iafoje tamen okazaĵo povas kaŭzi, ke alia afero komenciĝas aŭ finiĝas: La unua mondmilito komencis novan epokon en la homa historio. La subjekto ja estas okazaĵo, sed temas pri la komenco de la objekto, la nova epoko.

Legu ankaŭ pri komenci, fini, daŭrigi kaj ĉesi en §31.8, kaj pri detrui/de- truiĝi, ruli/ruliĝi, trovi/troviĝi, movi/moviĝi en §30.9.

Alispecaj radikoj

Oni ankaŭ povas fari IĜ-verbon el radiko, kiu normale estas O-vorto. Tia IĜ-verbo povas signifi, ke la subjekto fariĝas ĝuste tio, kion la radiko montras, aŭ ke ĝi fariĝas simila al la radiko, aŭ ke okazas al ĝi ia ago karak- terizata de la radiko:

edzino ^ edziniĝi = fariĝi ies edzino

Ŝi edziniĝis kun sia kuzo. FE 39

tago ^ tagiĝi = fariĝi tago

Nun baldaŭ tagiĝos. Ĉu vi ne vidas la lumon ĉe la horizonto?

pinto ^ pinta ^ pintiĝi = fariĝi pinta, ekhavi (akran) pinton

Malgraŭ liaj penoj la krajono ne pintiĝis.

flamo ^ flami ^flamiĝi = komenci flami

Ligno fenditafacileflamiĝas. PE404

Frazetoj

Oni ankaŭ povas fari IĜ-verbon el frazeto kun rolvorteto. La preciza signifo dependas de la rolvorteto. Se ekz. la rolvorteto estas loka aŭ mova, IĜ sig- nifas "moviĝi, iri, translokiĝi":

en domo ^ endomiĝi = veni en domon

Kiam la fulmotondro komenciĝis, ni tuj endomiĝis.

al bordo ^ albordiĝi = veni al bordo

Pro la ŝtormo la ŝipeto ne sukcesis albordiĝi.

sen vesto ^ senvestiĝi = fariĝi nuda, forpreni sian veston

Senhonte mi senvestiĝisantaŭ ili.

sen fortoj ^ senfortiĝi = perdi siajn fortojn

Li senfortiĝis pro soifo.

en (la) lito ^ enlitiĝi = kuŝiĝi en (la) lito; el (la) lito ^ ellitiĝi = leviĝi el (la) lito

Vespere mi enlitiĝas malfrue, sed mi tamen frue ellitiĝas en la mateno.

Vortetoj kaj afiksoj

Oni povas ankaŭ fari IĜ-verbon el vorteto aŭ el afikso:

al ^ aliĝi = aldoniĝi, aniĝi, anigi sin, anonci sian partoprenon

Al lia antaŭa embaraso aliĝis nun iom da konfuzo. M179 Ĉu vi jam aliĝis al la kongreso?

sen ^ seniĝi = fariĝi sena je io, liberiĝi de io

Mi ne plu eltenas ilin, ni devas seniĝi je ili.

kun ^ kuniĝi = fariĝi kuna, kolektiĝi, amasiĝi

La laboristoj kuniĝas ĉiun dimanĉon en la popola domo.

AR ^ ariĝi = fariĝi aro, kuniĝi are

Sur mia skribotablo daŭre ariĝas paperoj en plena konfuzo.

La verbo iĝi

El la sufikso IĜ oni povas fari la memstaran verbon iĝi (§31.2). kun ne-verba finaĵo

IĜ kutime aperas kun verba finaĵo, sed povas ankaŭ havi O-finaĵon, A-fin- aĵon aŭ E-finaĵon. Tiaj formoj montras la saman agan signifon kiel la verba formo: akriĝo = "la ago akriĝi", akriĝa = "rilata al la ago akriĝi, akriĝanta", sidiĝo = "la ago sidiĝi", sidiĝe = "rilate al la ago sidiĝi, sidiĝante", edziĝo

= "la ago edziĝi", edziĝa = "rilata al la ago edziĝi", unuiĝo = "la ago unu- iĝi".

Iafoje IĜ-vorto kun O-finaĵo ankaŭ povas montri rezulton de transira ago: Unuiĝo Franca por Esperanto (nomo de asocio) / Post la buboj iris iom malpli rapide diversaj senlaboruloj, por kiuj ĉia homa amasiĝo prezentas distraĵon. M 210 Dio nomis la sekaĵon Tero, kaj la kolektiĝojn de la akvo Li nomis Maroj. Qn-1

38.2.19. IL

IL = "instrumento, aparato, rimedo". Tio, kio staras antaŭ IL, ricevas agan signifon. La aga signifo estas tiu, kiun la radiko havas kun verba finaĵo (§37.2.4). IL-vortoj do (normale) devenas de verboj.

Permane uzebla instrumento

Plej ofte IL montras instrumenton, kiun oni povas uzi permane. Temas ĉiam pri instrumento speciala por la koncernata ago:

haki ^ hakilo = instrumento por haki

segi ^ segilo = instrumento por segi

fosi ^ fosilo = instrumento por fosi

fajfi ^ fajfilo = instrumento por fajfi

kudri ^ kudrilo = pinta instrumenteto por kudri

tondi ^ tondilo = instrumento por tondi (kiu konsistas el du klingoj)

ŝlosi ^ ŝlosilo = instrumento, kiun oni turnas en seruro por ŝlosi aŭ mal- ŝlosi

pintigi ^ pintigilo = instrumento por pintigi (ekz. krajonon)

manĝi ^ manĝilo = instrumento por manĝi (telero, kulero, tranĉilo, forko, manĝbastoneto, glaso aŭ simile)

linio ^ linii ^ liniilo = instrumento, kiu helpas en desegnado de linioj Iafoje temas pri instrumento, kiu mem faras la agon:

sonori ^ sonorilo = instrumento, kiu sonoras (uzanto de sonorilo ne sonoras, sed sonorigas)

Granda aparato

IL povas ankaŭ montri pli grandan aŭ pli ellaboritan aparaton:

presi ^presilo = maŝino por presado de libroj, gazetoj k.t.p.

komuniki ^ komunikilo = helpilo por komunikado (telefono, radio, televido, gazeto k.t.p.)

komputi ^ komputilo = (elektronika) aparato por prilabori informojn kaj fari tre rapidajn kalkulojn

amplifi ^ amplifilo = aparato por elektre plifortigi ekz. sonojn

fotokopio ^ fotokopii ^ fotokopiilo = aparato por fari fotokopiojn

Aliaj aferoj

IL povas ankaŭ montri paperaĵon, substancon, abstraktan rimedon, komput- ilan programon, aŭ ion ajn, kio servas por certa ago:

aboni ^ abonilo = papero, per kiu eblas ekaboni ion

aliĝi ^ aliĝilo = papero, per kiu eblas aliĝi al io (ekz. kongreso)

kuraci ^ kuracilo = io ajn, kio servas por kuraci (ekz. medikamento)

solvi ^ solvilo = substanco per kiu oni solvas alian substancon, io per kio eblas solvi problemon

preventi ^ preventilo = io, per kio eblas preventi malsanon aŭ graved- iĝon (medikamento, kondomo k.t.p.)

kompili ^ kompililo = komputila programo, kiu kompilas aliajn pro- gramojn

koloro ^ kolori ^ kolorilo = substanco kiu servas por doni sian koloron al io, organika farbo

Alternativoj

La sufikso IL havas tre ĝeneralan signifon. Por esprimi sin pli ekzakte oni povas fari kunmetaĵojn kun aliaj radikoj, ekz.: presmaŝino, presaparato, segmaŝino, transportaparato, vendaŭtomato, fermoplato, kovrotuko, solvosubstanco, kompilprogramo. Sed ofte taŭgas simpla IL-formo. Vidu ankaŭ ATOR (§39.1.6).

Subkomprenata ago

En iuj malmultaj IL-vortoj la aga elemento estas subkomprenata. Tio, kio staras antaŭ IL, ne mem montras agon, sed ekz. rezulton de ago:

fajro ^ fajrilo FA15 = ilo por fari fajron (ne "ilo por fajri")

rekto ^ rektilo = instrumento por desegni rektajn liniojn (ne "ilo por rekti")

angulo ^ angulilo = instrumento por difini aŭ desegni angulojn (ne "ilo por anguli")

disko ^ diskilo = aparato, kiu legas (komputilan) diskon kaj skribas sur ĝi (ne "ilo por diski")

Oni povas diri, ke tiaj vortoj estas mallongigoj de ekz. fajrigilo, anguldesegnilo, rektofarilo, diskoturnilo aŭ simile. Oni estu tre ŝparema pri tiaj IL-vortoj por ne riski konfuzon. Normale oni faru IL-vortojn nur el verboj.

Ne ĉiuj iloj havas IL-sufikson

Ekzistas multaj simplaj radikoj, kiuj estas nomo de ia instrumento aŭ simile. Al tia vorto oni ne aldonu IL. Tiaj vortoj estas ekz. manĝiloj kiel kulero, forko kaj glaso, pafiloj kiel revolvero, kanono kaj fusilo (nekunmetita!), transportiloj kiel aŭto, buso kaj biciklo, kaj muzikiloj kiel gitaro, piano kaj fluto, kaj ankoraŭ multaj diversaj ĉiutagaj iloj kiel martelo, broso, peniko, krajono, lupeo, serpo k.t.p.

Pri la radiko ARM regas konfuzo. La O-formo estas preskaŭ neniam uzata, sed Zamenhof iam uzis ĝin kun la signifo "batalilo": Ne servas larmo anstataŭ armo. PE 507 Normale oni uzas la formon armilo. La verboformo armi tamen signifas "provizi per bataliloj", kaj armilo do devus signifi ne "batalilo", sed "ilo por provizi per bataliloj". Se oni uzus ĉiam armo anstataŭ armilo, ĉiuj vortformoj fariĝus tute logikaj, sed armilo estas forte enradikiĝ- inta.

El la nekunmetita vorto aviadi (= "flugi per aparato pli peza ol aero") oni faris la vorton aviadilo (= "tia flugmaŝino"). Nuntempe kelkaj uzas ansta- taŭe la nekunmetitan vorton avio. El ĝi oni povas fari la verbon avii kaj la agvorton aviado. Sed ankoraŭ aviadilo estas la normala formo. Aliaj simil- signifaj vortoj estas flugmaŝino (= "ĉia aparato por flugi") kaj aeroplano (la plej ofta speco de avio).

Ordinara radiko

ilo = instrumento, rimedo

ilaro = kolekto de laboriloj

ilujo = ujo por ilo(j)

38.2.20. IN

IN = "la naskopova sekso". La sufikson IN oni povas uzi nur ĉe io, kio povas havi sekson, nome homo aŭ besto. IN ne ŝanĝas la bazan signifon de la vorto, sed nur aldonas in-seksan signifon (kaj forprenas eventualan virseksan signifon).

Noto: Oni do ne uzas vortojn kiel *belino*, *virgino* k.s., ĉar belo kaj virgo estas ecoj, kaj ecoj ne povas havi sekson. Oni devas unue krei la vortojn belulo kaj virgulo, kiuj montras ion, kio povas havi sekson. El tiuj vortoj oni poste faras belulino kaj virgulino. Nur en poezio k.s. oni povas ren- konti vortojn kiel *virgino*.

Legu ankaŭ pri seksa signifo de O-vortoj en §4.3, kaj pri IN en propraj nomoj en §35.3.

IN ĉe viraj vortoj

Plej ofte oni aldonas IN al vorto, kiu havas viran signifon. La vorto tiam ek- havas anstataŭe in-seksan signifon:

patro ^ patrino = homino, kiu naskis infanon

viro ^ virino = plenkreska homino

knabo ^ knabino = juna homino

onklo ^ onklino = fratino de patro aŭ patrino

avo ^ avino = patrino de patro aŭ patrino

fraŭlo ^ fraŭlino = needziniĝinta virino

reĝo ^ reĝino = virino kiu regas same kiel reĝo, edzino de reĝo

IN ĉe sekse neŭtralaj vortoj

Oni ankaŭ povas aldoni IN al vorto, kiu estas sekse neŭtrala, sed tio okazas multe malpli ofte. La sekse neŭtrala vorto tiam ekhavas in-seksan signifon:

homo ^ homino = ina homo

aŭtoro ^ aŭtorino = ina aŭtoro

agento ^ agentino = ina agento

pasaĝero ^ pasaĝerino = ina pasaĝero

estro ^ estrino = ina estro

besto ^ bestino = ina besto

simio ^ simiino = ina simio

muso ^ musino = ina muso

mortinto ^ mortintino = mortinta virino

Ĉe sekse neŭtrala vorto oni povas montri viran sekson per la radiko VIR uzata prefiksece aŭ A-vorte (§38.4.1).

Inaj radikoj

Ekzistas kelkaj vortoj, kiuj en si mem estas in-seksaj: damo, femalo, hetajro, putino (nekunmetita!) k.a. AI tia vorto oni ne aldonu IN.

Figura uzo

Iafoje oni faras figurajn IN-vortojn, kiuj montras aferon, kiun oni prezentas kvazaŭ inon:

jambo ^ jambino = speco de verso, kies ritmon oni tradicie kaj figure nomas ina

ŝraŭbo ^ ŝraŭbino = trueto, en kiun oni metas ŝraŭbon (oni teorie devus diri ŝraŭbingo, §38.2.22, sed tiu vorto havas iom alian signifon)

Ordinara radiko

ino = ina besto (aŭ homo)

ina = tia kiel ino, rilata al ino k.s.

ineto = malgranda ina besto (aŭ homo)

investaĵo = vestaĵo por virino, virina vestaĵo

malino = vira besto aŭ homo (iafoje uzata ŝerce anstataŭ viro, sed ankaŭ serioze, kiam oni volas inkluzivi virhomojn de ĉiuj aĝoj)

Ŝajnafikso

Apud heroino = "ina heroo", kaj urino = "ina uro", ekzistas la nekunmetitaj vortoj heroino (drogo) kaj urino (likvo), en kiuj "in" estas ŝajnsufikso. Ek- zistas ankoraŭ multaj tiaj vortoj kun ŝajna IN-sufikso: kombino, margarino, maŝino, medicino, origino, parafino, rutino, tamburino, turbino, Berlino, Kalvino k.a. En iuj okazoj oni evitis ŝajnan IN-sufikson uzante "en" anstataŭ "in": azeno, delfeno, ermeno, frakseno, jasmeno, rosmareno, rubeno, sukceno, tendeno, plateno k.a.

Noto: Apud la Fundamenta vorto plateno, certa metalo, ekzistas dekomence ankaŭ la formo plat- inoFK 233 kun la sama signifo. Ambaŭ estas tute bonaj vortoj. Ekzistas ankaŭ tute alia platino, speco de tabulo uzata en presado, sed tiu vorto estas evitinda. Oni uzu plateto aŭ simile pri tiaj aferoj.

Ekzistas ankaŭ tre multaj vortoj, kiuj havas "in" kiel ŝajnprefikson. La historia signifo de tiaj "in" estas ofte en aŭ MAL: inaŭguri, incizi, indukti, infiltri, influi, indiferenta, individuo, inerta, infinito, inklino k.a.

38.2.21. IND

IND = "meritas aŭ valoras esti farata". Komparu kun EBL (§38.2.7) kaj END (§38.2.12). Tio, kio staras antaŭ IND, ĉiam ricevas agan kaj pasivan signifon. La aga signifo estas tiu, kiun la radiko havas kun verba finaĵo (§37.2.4). IND-vortoj do ĉiam devenas de verboj. Oni principe povas uzi IND nur ĉe objektaj verboj:

ami ^ aminda = tia, ke ĝi meritas esti amata

legi ^ leginda = tia, ke ĝi valoras esti legata

vidi ^ vidinda = tiel bela aŭ bona, ke ĝi valoras esti vidata

fidi ^ fidinda = tia, ke ĝi meritas esti fidata

bedaŭri ^ bedaŭrinde = tiel (malbone), ke bedaŭro estas meritata

En kelkaj okazoj oni faras IND-vorton el verbo, kiu ordinare ne estas objekta:

ridi ^ ridinda = tia, ke ĝi meritas, ke oni ridu ĝin (= pri ĝi). Ordinare oni ridas pri io aŭ pro io, sed principe oni povas uzi la verbon ridi ankaŭ en aliaj manieroj, ekzemple kun rekta objekto: Mi ridas je lia naiveco (aŭ mi ridas pro lia naiveco, aŭ: mi ridas lian naivecon). FE 29

miri ^ mirinda = tiel eksterordinara, ke ĝi meritas, ke oni miru ĝin

(= pri ĝi).

plori ^ plorinde = tiel (malbone), plorado estas meritata IND ~ END

Komence la sufikso END (§38.2.12) ne ekzistis, kaj oni uzis IND ankaŭ kun la signifo de END ("devas esti farata"). Tiu uzo de IND ne estas tute mal- aperinta:

ne pardoni ^ nepardoninda = tia, ke oni devas ne pardoni ĝin, nepardonenda

kaŝi ^ kaŝinda = tia, ke ĝi meritas aŭ eĉ devas esti kaŝata, kaŝenda

konsideri ^ konsiderinda = tia, ke ĝi meritas esti konsiderata, tia ke oni ne povas ne konsideri ĝin pro ĝia forto, amplekso k.s.

Konstrui sur ĝi [= la diletanteco] sian ekzistadon fizikan [...] estas nefar- eble kaj nefarinde. M74 = ...ne devas esti farate.

Ordinara radiko

inda = merita, valora

indo = merito, valoro

indigi = fari inda

mortinda = inda je morto, tiel grava ke iu pro ĝi meritas morton: mort- indapeko, mortinda ofendo

prezoinda = inda je sia prezo, sufiĉe valora por sia prezo

La nekutimaj vortoj mortinda kaj prezoinda ne sekvas la ordinaran regulon, ke antaŭ IND la radiko ĉiam havu agan kaj pasivan signifon. Oni devas diri, ke IND en tiuj vortoj ne estas uzata kiel sufikso, sed kiel ordinara radiko. La ligfinaĵo O en prezoinda respegulas tion, ĉar afikso normale neniam havas ligfinaĵon. Tia uzado de ligfinaĵo estas tamen malofta kaj eksperimenta. Oni ankaŭ povas uzi dividostrekon en tiaj vortoj: mort-inda, prez-inda. Elparole oni tiam normale uzas kromakcenton (§2.2) je MORT aŭ PREZ.

ING

ING = "tenilo, en kiun oni (parte) metas ion". Komparu kun UJ (§38.2.29). Tio, kio staras antaŭ ING, normale estas tio, kion oni parte enmetas en la ingon:

glavo ^ glavingo = tubeca objekto, en kiun oni metas la klingon de glavo

cigaro ^ cigaringo = tubeto, en kiu oni tenas cigaron por fumi ĝin

ŝraŭbo ^ ŝraŭbingo = ringo, en kiun oni ŝraŭbas ŝraŭbon

ovo ^ ovingo = vazeto, en kiun oni metas ovon por ĝin manĝi

piedo ^ piedingo = ringo, en kiun oni metas piedon por surĉevaliĝi kaj rajdi

fingro ^ fingringo = fingropinta protekta ĉapo uzata dum kudrado Iafoje la elemento antaŭ ING ne estas tio, kion oni enmetas en la ingon:

pendi ^ pendingo = pendumilo, aparato por ekzekuti homon per pend- umo. Oni povus diri, ke pendingo estas mallongigo de pendumatingo (pendumato = "homo, kiun oni pendumas"). Normale oni tamen diras pendumilo.

Ordinara radiko

ingo = glavingo, ia ajn tenilo kiu parte kovras ion

ingi, eningigi = enmeti en ingon

malingi, elingigi = eligi el ingo

ISM

ISM = "doktrino, movado, sistemo, agmaniero" k.s. Iafoje ISM-vorto ankaŭ montras unuopan ekzemplon de ia speciala agmaniero. La signifo de ISM treege varias, kaj tre dependas de tio, post kio ĝi staras. (La sufikso ISM estis oficialigita en 1919 en la Dua Oficiala Aldono al Universala Vortaro.)

Legu pri paraj "ist"-vortoj kaj "ism"-vortoj en §38.2.24. Persona nomo

ISM povas stari post propra nomo de persono:

Budho ^ Budhismo = la religio fondita de Budho

Stalino ^ Stalinismo = la politikaj ideoj de Stalino

Zamenhof ^ Zamenhofismo = la idearo de Zamenhof (vidu ĉi-poste pri alia senco de tiu vorto)

Adepto

ISM povas stari post vorto por adepto de fama persono:

Kristo ^ kristano ^ kristanismo = la religio de la kristanoj, la religio de Kristo. (La pli simpla formo kristismo estas tute logika, sed multe malpli ofta.)

Konfuceo ^ konfuceano ^ konfuceanismo = la filozofio de la konfuce- anoj, la filozofio de Konfuceo. (Oni ofte uzas la pli simplan formon kon- fuceismo.)

En tiaj vortoj AN (§38.2.4) estas superflua (sed ne mallogika). Oni uzas ĝin pro influo de nacilingvaj vortoj.

Temo, karakterizaĵo

ISM povas stari post temo aŭ karakterizaĵo de la sistemo, doktrino k.t.p.:

kolonio ^ koloniismo = ekspluatado de kolonioj fare de forta ŝtato

spirito ^ spiritismo = kredo, ke eblas kontakti spiritojn de mortintoj

vegetara ^ vegetarismo = sistema nemanĝado de viando

komuna ^ komunismo = politika sistemo bazita sur komuna posedado

kapitalo ^ kapitalismo = ekonomia sistemo de privata kapitalposedo

kubo ^ kubismo = stilo de pentrado, kiu uzas kubecajn figurojn

alkoholo ^ alkoholismo = malsana dependeco de alkoholo

plumbo ^ plumbismo = malsano pro veneniĝo de plumbo

internacia ^ internaciismo = sistema strebado al internacia kunlaboro

nova ^ novismo = tendenco ĉiam voli krei ion novan

...adas ^ adasismo = (mallerta) rimado per sufiksoj (ekz. AD), ek- zemplo de tia rimado (ekz. kantadas - amadas)

Speco de persono

ISM povas stari esti aldonita al vorto por persono aŭ speco de persono. Tia ISM-vorto montras agmanieron de tia persono:

kanibalo ^ kanibalismo = homomanĝado fare de homo

diletanto ^ diletantismo = amatoreca kaj fuŝema agado

patrioto ^ patriotismo = amo kaj sindediĉo al la propra patrujo

Zamenhof ^ zamenhofismo = esprimomaniero propra al Zamenhof (vidu ĉi-antaŭe pri alia senco de tiu vorto)

Lingvo

Post nomo de lingvo ISM montras dirmanieron propran al tiu lingvo:

la angla lingvo ^ anglismo = apartaĵo de la angla lingvo

la ĉina lingvo ^ ĉinismo = apartaĵo de la ĉina lingvo

Latino ^ latinismo = apartaĵo de Latino

Anglaĵo, ĉinaĵo k.t.p. povas esti io ajn dirita aŭ skribita en la lingvo. En tiaj vortoj mankas la ideo, ke temas pri esprimo aparta aŭ speciala.

Ordinara radiko

ismo = doktrino, kredo, pensosistemo (ofte kun ia ironia aŭ malŝata nuanco)

Je unu ismo Mi tutsincere kredas - Je la abismo!

hajko de Daphne Lister 38.2.24. IST

IST = "persono, kiu ofte okupiĝas pri io (eble profesie)". Komparu kun AN (§38.2.4) kaj ISM (§38.2.23). Tio, kio staras antaŭ IST, ĉiam estas tio, pri kio okupiĝas la persono.

Estas ofta miskompreno, ke IST egalas al "profesiulo", sed ĝia vera signifo estas pli vasta:

verki ^ verkisto = persono, kiu ofte verkas

instrui ^ instruisto = persono, kiu profesie instruas

kuraci ^ kuracisto = persono, kiu profesie kuracas

dento ^ dentisto = kuracisto de dentoj

arto ^ artisto = persono, kiu praktikas arton

lignaĵo ^ lignaĵisto = persono, kiu metie faras lignaĵojn

biciklo ^ biciklisto = persono, kiu ofte biciklas

ŝteli ^ ŝtelisto = persono, kiu ofte ŝtelas

komerco ^ komercisto = persono, kiu profesie komercadas

akuŝi ^ akuŝisto = persono, kiu profesie helpas ĉe akuŝado (sed ne mem akuŝas), naskohelpisto

Esperanto ^ esperantisto = persono, kiu scias kaj uzas Esperanton

IST-vorto povas esti plursignifa. Je bezono eblas fari pli precizajn vortojn. Anstataŭ la ĝenerala fiŝisto oni povas paroli pri fiŝkaptisto, fiŝbredistofiŝvendisto. La formon dentisto oni povas precizigi al dentokuracisto, sed tio normale estas superflua.

Esperantisto tradicie kaj kutime estas ĉiu, kiu scias kaj uzas la lingvon, sed sufiĉe ofte oni renkontas la ideon, ke esperantisto devus signifi nur "aktiva ano de la Esperanto-movado" aŭ simile. IST tamen nur montras, ke la per- sono ofte okupiĝas pri la afero. Ne devas esti profesieca aŭ simila okupiĝo. Sed oni ne uzas IST por parolantoj de ordinaraj lingvoj. Oni ne diras angl- isto por "parolanto de la angla", sed anglalingvano (anglisto signifas "specialisto pri la angla").

IST kaj ISM

Por IST-vorto ofte ekzistas simila ISM-vorto. La rilatoj inter la du formoj de tiaj vortparoj povas esti tre diversaj:

alkoholisto = persono dependa de alkoholo, trafita de alkoholismo

alkoholismo = malsana dependeco de alkoholo

kapitalisto = persono, kiu posedas multan kapitalon

kapitalismo = ekonomia sistemo de privata kapitalposedo

esperantisto = persono, kiu scias kaj uzas Esperanton

esperantismo = 1. penado disvastigi en la tuta mondo la uzadon de lingvo neŭtrale homa 2. lingva apartaĵo de Esperanto

Ekzistas ankaŭ tre multaj vortoj, kiuj finiĝas per "ist" aŭ "ism", kaj kiuj ja montras diversajn istojn kaj ismojn, sed kiuj tamen ne estas kunmetitaj, ekz.: turisto - turismo, faŝisto - faŝismo, ekzistencialisto - ekzistencialismo, rojal- isto - rojalismo, nihilisto - nihilismo, feministo - feminismo. Tiuj vortoj ne devenas de *turo*, *faŝo*, *ekzistencialo*, *rojalo* k.t.p. En tiaj okazoj "ist" kaj "ism" estas ekssufiksoj (§37.6). Iafoje oni provas elserĉi signifon por la ŝajna radiko de tiaj ĉi vortoj, kaj fari el tio novan veran radikon. Tio povas esti bona, se la tiel kreita vorto estas efektive utila, sed ofte nur re- zultas superflua duoblaĵo de jam ekzistanta vorto, aŭ vorto praktike neuz- ebla. Preskaŭ ĉiam estas plej saĝe lasi tiajn ŝajnkunmetaĵojn en paco.

IST = ISM-AN

Ofte IST signifas "subtenanto de la responda ismo". Tiam IST = ISM-AN:

marksisto = marksismano, subtenanto de marksismo

oportunisto = oportunismano, iu kiu agas laŭ oportunismo

komunisto = komunismano, subtenanto de komunismo

Rimarku, ke IST ne ĉiam egalas al ISM-AN. Ekz. kapitalisto ne egalas al

kapitalismano.

IST kaj AN

AN kaj IST estas en iaj okazoj tre proksimaj. Tiam oni povas elekti laŭplaĉe. Oni kutimas uzi tiun el la du sufiksoj, kiu donas la plej internacian formon. Oni ekz. normale parolas pri Kristo, kristano kaj kristanismo. La formoj krististo kaj kristismo preskaŭ neniam aperas. Ili estas same logikaj, sed malpli internaciaj. Komparu kun Budho, budhisto kaj budhismo, kie la pre- fero estas mala, ankaŭ pro internacieco. Apud budhisto oni uzas ankaŭ budhano, same logikan, sed pri budhanismo oni ne parolas. (Iuj uzas ansta- taŭe Budao, budaisto kaj budaismo.) Anstataŭ esperantisto oni same logike povus diri esperantano. Sed en la praktiko nur esperantisto estas uzata. (Laŭ PIVla vorto esperantano signifas "aprobanto de Esperanto".)

Nevivaĵoj

IST ankaŭ estas uzebla figure por doni individuecan karakteron al senviva afero: krozi ^ krozisto = "milita krozoŝipo". Sed pro la konfuzorisko tiaj vortoj estas praktike apenaŭ uzataj. La sufikso UL estas pli ofte uzata en tia figura maniero (§38.2.30).

Ne ĉiuj istoj havas IST-sufikson

Ekzistas multaj simplaj vortoj por profesiuloj k.s. Al tia vorto, kiu jam per si mem montras personon, oni ne aldonu IST: kirurgo, astronomo, ekologo, diplomato, gimnasto, ŝoforo, barbiro, studento, kelnero, aktoro, mimo, ge- neralo, soldato, kuratoro, profesoro k.t.p.

Oni do nepre ne diru *kirurgisto*, *astronomisto*, *ekologisto* k.t.p. Sed en multaj okazoj oni povas tamen per la sufikso IST krei paralelan vorton por tia persono, se ekzistas aparta vorto por tio, pri kio li okupiĝas:

kirurgio ^ kirurgiisto = kirurgo

astronomio ^ astronomiisto = astronomo

ekologio ^ ekologiisto = ekologo

diplomatio ^ diplomatiisto = diplomato

gimnastiko ^ gimnastikisto = gimnasto

Diplomatiiston oni povas ankaŭ nomi diplomato, sed fizikiston oni ne povas nomi fiziko, ĉar fiziko estas la nomo de la scienco mem. FE 32

NJ

Per NJ oni faras karesajn nomojn de virinoj. Komparu kun ĈJ (§38.2.6) kaj ET (§38.2.15). Antaŭ Nj oni uzas mallongigitan formon de la nomo. Kutime oni konservas ĉirkaŭ 1 ĝis 5 literojn:

Mario ^ Manjo FE 38 aŭ Marinjo FE 38

Klaro ^ Klanjo FE 38

Sofio ^ Sonjo FE 38 aŭ Sofinjo FE 38

patrino ^ panjo ^20 aŭ Panjo

onklino ^ Onjo

fratino ^ Franjo

knabino ^ Knanjo

Uzante NJ oni normale forigas eventualan IN-sufikson. Iafoje oni tamen povus reteni la vokalon de IN, se tio helpus krei pli bonsonan formon: kuz- ino ^ Kuzinjo M47, knabino ^ Knabinjo. Eble oni eĉ povas uzi superfluan IN-sufikson, se tio helpas al bonsoneco: Klaro ^ Klarino ^ Klarinjo. Legu pri tia formale ne tute logika uzo en la klarigoj pri ĈJ en §38.2.6.

Legu ankaŭ pri la proponita neduuma sufikso IP° en §39.1.18 kaj la pro- ponitaj karesnomaj sufiksoj J° kaj PJ° (§39.1.23).

OBL

OBL = "multipliko". Komparu kun ON (§38.2.27) kaj OP (§38.2.28). OBL estas uzebla nur ĉe nombrovortoj kaj similsignifaj vortoj. Tio, kio staras antaŭ OBL, ĉiam montras, per kiom oni multiplikas:

du ^ duobla = multiplikita per du

du ^ duoble = multiplikite per du

du ^ duoblo = kvanto duobla

dek ^ dekobla = multiplikita per dek

dek ^ dekoble = multiplikite per dek

dek ^ dekoblo = kvanto dekobla

cent dek du ^ cent-dek-du-obla = multiplikita per 112

cent dek du ^ cent-dek-du-oble = multiplikite per 112

cent dek du ^ cent-dek-du-oblo = kvanto 112-obla

multe ^ multobla = multiplikita per multe (per alta nombro)

multe ^ multoble = multiplikite per multe

multe ^ multoblo = kvanto multobla

3,14 (tri komo unu kvar) ^ 3,14-oble (tri-komo-unu-kvar-oble) = mult- iplikite per 3,14

Por ĉiu tago mi ricevas kvin frankojn, sedpor la hodiaŭa tago mi ricevis duoblan pagon, t. e. [...] dekfrankojn. FE14

Proksime de ili staris ankoraŭ alia figuro de triobla grandeco. FA2105

Kvinoble sep estas tridek kvin. FE14

Cent estas la dekoblo de dek.

Ĉi tiu [lumradio] flugas deknaŭ-milionoble pli rapide, ol la plej bona vetkuristo. FA1126 Se oni multiplikas la rapidecon de la plej bona vetkur- isto per dek naŭ milionoj, oni ricevas la rapidecon de lumradio.

Kiomoble tri estas dek kvar? = Per kiom oni devas multipliki tri por ricevi dek kvar?

Legu pli pri matematikaj esprimoj en §23.7. Plurpartaj aferoj

OBL-vorto kun A-finaĵo ankaŭ povas signifi, ke io konsistas el tiom da partoj:

duobla vesto = vesto, kiu konsistas el du tavoloj da vestaĵoj

duobla fadeno = du apudmetitaj fadenoj uzataj kiel unu

duobla lito = lito por du personoj

duobla kaverno = kaverno duparta - ĉiu el la du partoj estas jam per si mem kaverno

duobla sago = unu sago konsistanta el du partoj, kiuj ĉiu per si mem jam aspektas kiel (parta) sago (^)

Skribomaniero

Antaŭ OBL oni ĉiam kunskribas la nombron. Oni povas por klareco uzi dividostrekojn. La strekojn oni metu normale tie, kie estas spacetoj en la ori- gina nombro (§23.1.1):

dek du ^ dekduoblo aŭ dek-duoblo

dudek ^ dudekoblo

tricent tridek ^ tricenttridekobla aŭ prefere tricent-tridekobla

du mil dudek ^ dumildudekoble aŭ prefere du-mil-dudekoble

0,123 (nul komo unu du tri) ^ nul-komo-unu-du-tri-oble

La samaj skriboreguloj validas por la sufiksoj ON (§38.2.27) kaj OP (§38.2.28).

OBL kaj FOJ

Okaze oni uzas la radikon FOJ anstataŭ OBL. Eĉ Zamenhof tion faris: Se ni havus materialajn rimedojn, nia afero irus cent fojojn pli rapide. OV102 = ...irus centoble pli rapide. Normale oni tamen ne konfuzu ilin. Fojo = "aparta okazo". Dufoja pago estas do pago, kiu okazas du fojojn, je du malsamaj okazoj. Duobla pago estas pago duoble tiel granda kiel normale.

Ordinara radiko

oble = multiplikite per (§23.7)

obligi = multipliki

38.2.27. ON

ON = "divido". Komparu kun OBL (§38.2.26) kaj OP (§38.2.28). ON estas uzebla nur ĉe nombrovortoj kaj similsignifaj vortoj. Tio, kio staras antaŭ ON, ĉiam montras, per kiom oni dividas:

du ^ duono = unu el du egale grandaj partoj de tuto, lA du ^ duona = granda kiel duono, estanta duono (de io) du ^ duone = grande kiel duono, estante duono (de io) dek ^ dekono = unu el dek egale grandaj partoj de tuto, 1/10 dek ^ dekona = granda kiel dekono, estanta dekono (de io) dek ^ dekone = grande kiel dekono, estante dekono (de io) dek tri ^ dektriono dek-triono = 1/13 mil ^ milono = 1/1000

mil ducent ^ milducentono aŭ prefere mil-ducentono = 1/1200 miliono ^ milionono = 1/1000000 Tri estas duono de ses. FE14 Ok estas kvar kvinonoj de dek.

Unu tago estas tricent-sesdek-kvinono aŭ tricent-sesdek-sesono de

FF 14

jaro.

El multaj milonoj fariĝas milionoj. PE981

Li povoscias kalkuli en la kapo, eĉ kun nombronoj. FA255 = ...kun frakcioj.

Ŝi restis kvar kaj duonan horojn. = Ŝi restis kvar horojn kaj duonan horon. Duona horo = duono de horo. Mi volas aĉeti unu kaj kvaronan kilogramojn.

Mi almenaŭ duone plenumos vian deziron. FA2140 Duone = "en duona maniero, en duona amplekso, ĝis duono".

Per okuloj duone mirantaj kaj duone kortuŝitaj ŝi rigardis ŝin dum momento. M 93

Ĉiuj arboj kaj arbetaĵoj estis polipoj, duone besto duone kreskaĵo. FA194

Duone li tremis, duone li estis feliĉa. FA1213

Por ON-vortoj oni uzas la samajn skriboregulojn kiel por OBL (§38.2.26).

Prefiksece

ON-vortoj estas ankaŭ uzataj prefiksece:

duonhoro = duona horo = duono de horo

kvaronkilometro = kvarona kilometro = kvarono de kilometro

trionparto = triona parto = triono

Prefikseca DUON havas ankaŭ specialajn signifojn (§38.4.1).

Ordinara radiko

one = dividite per (§23.7)

ono = frakcio

onigi = dividi (matematike)

ON kaj PART

Iafoje oni konfuzas ON kun la radiko PART. Oni ne povas diri ekz. *landono* por landparto = "parto de lando". ON ne montras parton de tio, kio staras antaŭ ĝi, sed parton de io alia. Triono ne estas parto de tri, sed unu el tri egale grandaj partoj de io alia. Komparu ankaŭ kun ER (§38.2.13).

En la komenco oni uzis iafoje la evitendajn esprimojn dua parto, tria parto k.t.p. anstataŭ duona parto, triona parto aŭ plej simple duono, triono.

38.2.28. OP

OP = "grupo kun certa nombro da membroj". Komparu kun OBL (§38.2.26) kaj ON (§38.2.27). OP estas uzebla nur ĉe nombrovortoj kaj similsignifaj vortoj. Tio, kio staras antaŭ OP, ĉiam montras, kiom da membroj estas en la grupo:

unu ^ unuopo = unu sola afero aŭ persono

unu ^ unuopa = sola, rigardata aparte

unu ^ unuope = ĉiu por si mem

du ^ duopo = grupo de du, paro

du ^ duopa = konsistanta el du membroj

du ^ duope = en grupo kun du membroj, en grupoj po du

dek ^ dekopo = grupo de dek

dek ^ dekopa = konsistanta el dek membroj

dek ^ dekope = en grupo kun dek membroj, en grupoj po dek

Tiuj ĉi du amikoj promenas ĉiam duope. FE14 Ili promenas ĉiam ambaŭ kune.

Kvinope [= kvin personoj kune] ili sin ĵetis sur min, sed mi venkis ĉiujn kvin atakantojn. FE14

En la salono ludis kvaropo da muzikistoj.

Ni demandis ĉiun unuopan personon aparte, sed ĉiu respondis tute same.

La registaro devasprotekti la rajtojn de unuopuloj. = ... de unuopajper- sonoj.

Kiomope ni ludu? ~ Po kiom da personoj estu en la grupoj, kiam ni ludos?

Rigardu, kiel multope jam aliĝis al ni la britoj, kiuj tiel nevolonte lernas aliajn lingvojn krom sia nacia. OV 374 La grupo de aliĝintaj britoj konsistas el multaj personoj.

duopa interparolo = interparolo inter du personoj

triopa laborgrupo = laborgrupo konsistanta el tri personoj

Se temas pri objekto, kiu konsistas el du partoj, ĉiu el kiuj estas per si mem tia objekto, tiam oni ne uzas OP, sed OBL (§38.2.26).

Por OP-vortoj oni uzas la samajn skriboregulojn kiel por OBL (§38.2.26).

Antaŭ O-finaĵo la sufikso OP estas forlasebla, ĉar simpla O-formo havas ĉe nombrovortoj interalie la signifon de opo:

duo = duopo aŭ la nombro du

trio = triopo aŭ la nombro tri

deko = dekopo aŭ la nombro dek

Ordinara radiko

opa = kolektiva

ope = kolektive

opo = kolektiva grupo

38.2.29. UJ

UJ = "io, kio estas destinita enhavi ion certan". Komparu kun ING (§38.2.22) kaj EJ (§38.2.10).

UJ havas praktike tri malsamajn signifojn: "entenilo", "kreskaĵo" kaj "lando". Tio, kio staras antaŭ UJ, ĉiam montras tion, kio estas (aŭ okazas) en la afero.

Enteniloj

UJ povas montri specialan entenilon, vazon, skatolon k.t.p., kiu servas por enhavi ion, aŭ en kiu oni faras ian agon:

salo ^ salujo = vazeto, en kiu oni tenas salon por uzo ĉe manĝotablo

teo ^ teujo = skatolo por tefolioj

cigaro ^ cigarujo = skatoleto por cigaroj

abelo ^ abelujo = artefarita loĝejo por abeloj (natura loĝejo de abeloj povas esti abelejo, sed tiu vorto signifas ankaŭ "loko, kie abelbredisto tenas abelujojn")

mono ^ monujo = saketo (aŭ alispeca entenileto) por porti monon

cindro ^ cindrujo = vazeto por kolekti cindron, precipe tabakan

knedi ^ knedujo = vazo, en kiu oni knedas paston

bani ^ banujo = kuvo aŭ simile, en kiu oni banas sin mem aŭ iun alian

konservi ^ konservujo = skatolo, vazo, kesto k.s., en kiu oni konservas ion (ekz. manĝaĵon)

trinki ^ trinkujo = granda longforma ujo (trogo), el kiu bestoj trinkas

UJ havas tre ĝeneralan signifon. Por precizeco oni povas fari kunmetaĵojn kun aliaj radikoj, ekz.: teskatolo, tekruĉo, tetaso, cigarskatolo, cigaredpak- eto, konservoskatolo.

Rimarku, ke tio, kio staras antaŭ UJ, ĉiam devige montras enhavon, dum tio, kio staras antaŭ SKATOL, VAZ k.t.p., povas montri jen enhavon, jen materialon, jen ion alian, ekz.: ladskatolo = "skatolo el lado", lignositelo = "sitelo el ligno", noktovazo = "vazo uzata dumnokte por urini", tirkesto = "eltirebla kesto". Sed ladujo devas esti "ujo por lado", kaj lignujo estas nepre "ujo por ligno", dum nek *noktujo* nek *tirujo* havas sencon.

Kreskaĵo

Ĉe nomo de frukto, bero aŭ floro UJ povas montri kreskaĵon, normale arbon aŭ arbuston, kiu donas tian frukton, beron aŭ floron:

pomo ^ pomujo = pomarbo

banano ^ bananujo = bananplanto

vinbero ^ vinberujo = vin(ber) arbusto

rozo ^ rozujo = rozplanto

Pro la risko de konfuzo kun vazo, kiu enhavas tiajn fruktojn, berojn aŭ florojn, multaj nuntempe preferas vortojn kiel pomarbo, bananplanto, tearbedo k.t.p. Sed la UJ-formoj restas uzeblaj.

Lando

Ĉe nomo de popolano, UJ ĉiam signifas "la lando de tiu popolo":

francoj ^ Francujo = la lando de la francoj

ĉinoj ^ Ĉinujo = la lando de la ĉinoj

somaloj° ^ Somalujo = la lando de la somaloj

Iafoje oni faras landan aŭ regionan UJ-vorton el alispeca vorto:

patro ^patrujo = patrolando, hejmlando, origina lando

prefekto ^ prefektujo = regiono administrata de prefekto

Esperanto ^ Esperantujo = Esperantolando, la (imagata) lando de la esperantistoj, la Esperanta mondo (la kongresoj k.t.p.)

En landonomoj oni uzas kiel alternativojn al UJ, ankaŭ la radikon LAND sufiksece (§38.4.1), kaj la neoficialan sufikson I (§39.1.12). La plej multaj landoj havas tamen sensufiksan nomon. Legu pli detale pri nomoj de landoj kaj popoloj en §35.4.

Ordinara radiko

Kiel ordinara radiko UJ ĉiam montras entenilojn, vazojn, skatolojn k.t.p., neniam kreskaĵojn aŭ landojn:

ujo = ia vazo, skatolo aŭ alia entenilo

38.2.30. UL

UL = "persono kun ia karakterizo". Komparu kun IST (§38.2.24) kaj AN (§38.2.4). Tio, kio staras antaŭ UL, ĉiam montras tion, kio karakterizas la personon.

Ecaj radikoj

Plej ofte oni uzas UL ĉe eca radiko (kiu normale estas A-vorto):

bona ^ bonulo = persono karakterizata de boneco

juna ^ junulo = persono karakterizata de juneco

honesta ^ honestulo = persono honesta laŭ sia karaktero

dika ^ dikulo = persono aparte dika

lama ^ lamulo = persono (daŭre) lama

kara ^ karulo = persono aparte kara por la parolanto

fremda ^ fremdulo = persono de fremda lando, regiono, urbo k.t.p.

sankta ^ sanktulo = persono aparte sankta

nigra ^ nigrulo = homo el la tiel nomata nigra raso, negro

blanka ^ blankulo = homo el la tiel nomata blanka raso

Alispecaj radikoj

Oni povas uzi UL ankaŭ ĉe aga aŭ alispeca vorto:

timi ^ timulo = persono, kiu ofte timas, timemulo

drinki ^ drinkulo = persono, kiu (tro) ofte drinkas, drinkemulo

ŝerci ^ ŝerculo = persono, kiu ofte ŝercas, ŝercemulo

ĝibo ^ ĝibulo = persono kun karakteriza ĝibo

lepro ^ leprulo = persono malsana je lepro

almozo ^ almozulo = persono, kiu vivtenas sin per almozpetado

azeno ^ azenulo = persono simila al azeno, stultulo

miliono ^ milionulo = persono, kiu posedas miliono(j)n da dol- aroj/eŭroj/enoj...

granda kapo ^ grandkapulo = persono kun aparte granda kapo

longaj kruroj ^ long(a) krurulo = persono kun aparte longaj kruroj

sen kuraĝo ^ senkuraĝulo = persono, al kiu mankas kuraĝo

kontraŭ ^ kontraŭulo = persono, kiu daŭre kontraŭas ion aŭ iun certan

antaŭ ^ antaŭulo = persono, kiu ekzistis aŭ agis antaŭe

post ^ poste ^ posteulo = persono, kiu sekvis aŭ sekvos post alia per- sono (legu pri E kiel ligfinaĵo, §37.3)

alia ^ aliulo = alia persono

ĉi tie ^ ĉi-tieulo = persono, kiu troviĝas ĉi tie

Oni preferas fari kunmetaĵojn kun UL anstataŭ ekz. viro, homo, persono k.t.p. Tiu prefero eĉ estas tiel forta, ke vortoj kiel *timhomo*, *ŝercviro*, *almozpersono* estas rigardataj kiel eraroj, se eblas la saman aferon esprimi per UL.

Bestoj

Oni ankaŭ regule uzas UL en iaj nomoj de bestospecoj, kvankam ne temas pri personoj:

mamo ^ mamuloj = klaso de bestoj, kiuj mamnutras siajn idojn

rampi ^ rampuloj = reptilioj (kvankam ne ĉiuj reptilioj rampas)

araneo ^ araneuloj = grupo de bestoj, el kiuj araneo estas tipa ek- zemplo

branko ^ brankuloj = tiaj bestoj, kiuj spiras per brankoj Nevivaĵoj

Okaze oni uzas UL figure por plej diversaj aferoj, ankaŭ nevivaj, kiujn oni volas prezenti kvazaŭ personojn:

neĝon boras ^ neĝborulo = plantospeco, kiu aperas frue printempe, gal- anto

nubojn skrapas ^ nubskrapulo = treege alta domo, kiu kvazaŭ skrapas la nubojn

tri mastoj ^ trimastulo = ŝipo kun tri mastoj

peza kargo ^ pezkargulo = ŝipo por peza kargo Ankaŭ IST (§38.2.24) estas iafoje uzata en simila maniero.

Ne trouzu UL

Ĉe vortoj, kiuj per si mem havas personan signifon, oni ne uzu senbezone UL. Precipe oni atentu pri participoj kun O-finaĵo. O-participo per si mem montras personon (§28.3), kaj tial aldono de UL normale estas eraro. Ne diru do *parolantulo*, *kurintulo*, *konatulo*, sed simpleparolanto, kur- into, konato. (Sed konatulo en la signifo "konato" fakte jam fariĝis tiel kutima, ke oni tamen devas ĝin toleri kiel idiomaĵon.)

Se oni tamen aldonas UL al participo kun O-finaĵo aŭ al alia persona vorto, tiam oni kreas vorton kun speciala signifo. Virulo ne egalas al viro, sed sig- nifas "persono karakterizata de vireco" = vireculo. Mortintulo ne estas simple "mortinta persono" (= mortinto), sed signifu "persono kiu similas al mortinto, persono kiu estas kvazaŭ mortinta". Konatulo principe estu "per- sono karakterizata de konateco" = famulo, dum konato simple estas "per- sono konata de iu". Instruitulo FK253 estas "homo karakterizata de sia instruit- eco" = klerulo, sciencisto. Ĉe participoj oni tamen nur maloftege vere uzas tiun eblon krei specialan signifon per aldono de UL, kaj la vorto konatulo estas plej ofte nur erare uzata anstataŭ konato.

Ordinara radiko

ulo = persono sen ia speciala karakterizo (iafoje kun malŝateta, familiara aŭ ŝerca nuanco)

Ĉu UL estas vira aŭ sekse neŭtrala?

Laŭ la ĉi-antaŭaj klarigoj la sufiksa radiko UL havas la signifon "persono". Tio estas sekse neŭtrala signifo. Sed en praktika lingvouzo la afero ne estas tiel klara. En multe-nombro UL estas plej ofte neŭtrala: saĝuloj = "saĝaj per- sonoj", junulargastejo = "gastejo por junaj homoj", malrapiduloj = "mal- rapidaj homoj". Sed en unu-nombro okazas ofte, ke UL praktike signifas "vira persono". Oni ekz. tre malofte diras frazojn kiel ŝi estas belulo. Multaj eĉ opinias tian frazon erara, kaj diras nepre nur belulino pri virino. La lingvo estas ĉi-punkte malklara. Estas normala afero en Esperanto, ke neŭtrala vorto momente kvazaŭ ricevas viran signifon, kiam oni kontrastigas ĝin al ina vorto, ekz. junulo kaj junulino = "juna viro kaj juna virino". En tia kun- teksto UL fariĝas praktike vira. Tio estas vortŝpara esprimomaniero. Sed per si mem UL prefere estu neŭtrala. Nur en klara kontrasto kun ina vorto, ĝi povas havi kvazaŭ viran sencon. La malklara signifo de UL estas tamen pro- blemo, kiun finfine nur la libera evoluo de la lingvo povos solvi.

Oni povas starigi la saman demandon pri la sufiksaj radikoj AN, ESTR, ID kaj IST, kaj pri la participaj sufiksoj ANT, INT, ONT, AT, IT kaj OT. Sed ĉe tiuj radikoj ŝajnas pli-malpli klare, ke ili ja estas neŭtralaj, ne viraj, kvankam eble ne ĉiuj konsentas pri tio.

Legu pli pri la seksa signifo de radikoj kaj O-vortoj en §4.3. 38.2.31. UM

La sufikso UM ne havas difinitan signifon. Per ĝi oni faras vortojn, kiuj havas ian rilaton al tio, kio staras antaŭ UM. Ĉiun UM-vorton oni devas aparte lerni. Ekzistas tamen kelkaj grupoj de UM-vortoj kun similaj signifoj.

Agi per io

Multaj UM-verboj signifas "agi en certa maniero per tio, kio staras antaŭ UM":

folio ^ foliumi = turni la foliojn de libro aŭ gazeto por rapide kaj pase iom legi

palpebro ^ palpebrumi = rapide fermi kaj malfermi la palpebrojn

okulo ^ okulumi = ĵeti avidan, amdeziran rigardon al iu

brako ^ brakumi = ĉirkaŭbraki

Provizi per io

Iuj UM-verboj signifas "provizi en certa maniero per tio, kio staras antaŭ UM":

aero ^ aerumi = elmeti al aero, enlasi aeron por freŝigi

suno ^ sunumi = elmeti al la sunrradioj

sukero ^ sukerumi = kovri per sukero

sapo ^ sapumi = kovri aŭ ŝmiri per sapo (= sapi)

Por tiu ĉi signifo oni uzas iafoje la teĥnikan sufikson IZ (§39.1.22).

Ekzekutado

Grupo de UM-verboj montras manieron de ekzekutado, mortigado:

kruco ^ krucumi = najli aŭ ligi al kruco por mortigi

pendi ^ pendumi = pendigi per ŝnuro ĉirkaŭ la kolo por mortigi

ŝtono ^ ŝtonumi = mortigi per ĵetado de ŝtonoj

gaso ^ gasumi = mortigi per venena gaso

dek ^ dekumi = ekzekuti ĉiun dekan homon el grupo por puni la tutan grupon (komparu kun dekuma)

kvarono ^ kvaronumi = ekzekuti per tranĉado en kvar partojn

Vestaĵparto

Iuj UM-vortoj estas nomo de vestaĵparto aŭ simila afero. Tio, kio staras antaŭ UM montras korpoparton, ĉe kiu la afero troviĝas:

kolo ^ kolumo FE42 = vestaĵparto, kiu ĉirkaŭas la kolon

mano ^ manumo FE 42 = la ekstrema ĉemana parto de maniko

plando ^ plandumo = la plata malsupro de ŝuo

dorso ^ dorsumo = surdorsa parto de ekz. jako aŭ ĉemizo

nazo ^ nazumo = speco de okulvitroj, kiuj fiksiĝas pinĉe sur la nazo

buŝo ^ buŝumo = buŝingo, kiu malhelpas mordadon (uzata ekz. ĉe hundo)

hufo ^ hufumo = huffero, protekta ferpeco por hufo (ekz. de ĉevalo) Rimarku, ke brakumo ne signifas "maniko", sed "ĉirkaŭbrakado", kvankam brako estas korpoparto.

Nombrosistemo

UM estas uzata en matematiko por fari nomojn de nombrosistemoj. Oni metas UM post nombro, kiu montras, kiom da ciferoj uzas la sistemo:

du ^ duuma nombrosistemo = sistemo kun du ciferoj, binara sistemo

dek ^ dekuma nombrosistemo = sistemo kun dek ciferoj, decimala sist- emo (komparu kun dekumi)

dek ses ^ deksesuma nombrosistemo = sistemo kun dek ses ciferoj

Vidu ankaŭ la neoficialan sufikson ARI (§39.1.5).

Diversaj UM-vortoj

malvarma ^ malvarmumi FE42 = malsaniĝi je tuso, nazkataro k.t.p. (supoze pro malvarmo)

plena ^plenumi FE42 = fari plene (taskon, devon k.s.)

gusti ^ gustumi = senti guston, provi guston

aminda ^ amindumi = montri sin aminda al iu por kapti ties amon

cerbo ^ cerbumi = forte kaj pene pensi

loto ^ lotumi = (dis)doni/premii laŭ decido per lotado

alfabeto ^ alfabetumo = lernolibro pri skribado kaj legado (per alfa- beto)

bruli ^ brulumo = inflamo

komuna ^ komunumo = administra distrikto ĉirkaŭ urbo, societo aŭ organizo kunlabora, kunloĝa k.t.p.

lakto ^ laktumo = laktaspekta semo de fiŝo

korto ^ kortumo = granda kaj grava juĝejo

dekstra ^ dekstruma = tia, ke ĝi turniĝas aŭ volviĝas dekstren (horloĝdirekten)

proksima ^ proksimume = ne ekzakte, ĉirkaŭ

somero ^ somerumi = pasigi somerajn feriojn en agrabla loko

Superfluaj UM

En iuj UM-verboj UM estas superflua, ĉar simpla sensufiksa verboformo (§37.2.4) bone taŭgas, ekz.: butonumi = butoni, akvumi = akvi, salumi = sali, kuprumi = kupri, tendumi = tendi. Simplan verbon oni uzu por ago, kiu rekte kaj simple rilatas al signifo de la radiko. UM-verbo taŭgas por alia, pli speci- ala signifo, kiel ekz. ĉe foliumi kaj okulumi. Multaj iamaj UM-verboj estas nuntempe uzataj sen UM.

Novaj UM-vortoj

Se oni volas krei novan UM-vorton, oni estu tre singarda, ĉar aliaj ĝin eble ne komprenos. UM-vorto, kiu aliĝas al iu el la ĉi-antaŭaj grupoj, pli facile akceptiĝas, dum UM-vorto, kiu ne similas al jam ekzistanta UM-vorto, estas pli malfacile enkondukebla. Ofte oni tamen faras okazan UM-vorton, kiu kompreniĝas pro la kunteksto, kaj kiu poste malaperas.

Ordinara radiko

Iafoje UM aperas kiel ordinara radiko kun diversaj improvizaj signifoj:

umo = afero kies nomon oni momente ne memoras, afero stranga aŭ nepriskribebla...

umi = fari ion nedifineblan, strangan, hontindan...

38.3. Prefiksoj 38.3.1. BO

BO = "parenceco pro geedziĝo". Komparu kun prefikseca DUON (§38.4.1).

BO aperas precipe en la jenaj tri parencovortoj, kaj en la tri respondaj IN- vortoj:

patro ^ via bopatro = la patro de via edz(in) o

filo ^ via bofilo = la edzo de via fil(in)o

frato ^ via bofrato = la frato de via edz(in) o, la edzo de via frat(in) o, la edzo de frat(in)o de via edz(in)o

Ankaŭ la jenaj BO-vortoj (kaj la respondaj IN-formoj) estas eblaj, sed malpli ofte uzataj. Anstataŭe oni uzas normale la simplajn vortojn sen BO:

kuzo ^ via bokuzo = la edzo de via kuz(in) o, la kuzo de via edz(in) o, la edzo de kuz(in) o de via edz(in) o

nevo ^ via bonevo = la edzo de via nev(in) o, la nevo de via edz(in) o, la edzo de nev(in) o de via edz(in) o

onklo ^ via boonklo = la onklo de via edz(in)o, la edzo de via onkl(in)o, la edzo de onkl(in)o de via edz(in)o

avo ^ via boavo = la avo de via edz(in) o

nepo ^ via bonepo = la edzo de via nep(in) o

parenco ^ boparenco = ia pergeedziĝa parenco

familiano ^ bofamiliano = ia pergeedziĝa familiano

Kiam temas pri parenceco pro du geedzecoj, oni logike povus uzi vortojn kun duobla BO-prefikso: via bobofrato = "la edzo de frat(in)o de via edz(in)o", via bobokuzo = "la edzo de kuz(in)o de via edz(in)o", via bobonevo = "la edzo de nev(in)o de via edz(in)o", via boboonklo = "la edzo de onkl(in)o de via edz(in)o". En la praktiko oni tamen uzas nur simplajn BO-formojn ankaŭ por tiaj signifoj.

En Biblio aperas ankaŭ la vorto boedziĝi pri la kutimo edziĝi al la edzino de frato, kiu mortis sen infanoj: Envenu al la edzino de via frato, kaj boedziĝu

kun ŝi kaj naskigu idaron al via frato. ^38

BO povas aperi kune kun la prefiksoj GE (§38.3.6) kaj PRA (§38.3.9). La reciproka ordo de tiuj prefiksoj ne gravas por la signifo, sed kutime GE aperas laste: bogepatroj, bogefratoj, prageavoj, bopragekuzoj k.s.

Legu pli pri vortoj por parencoj kaj familianoj en §41.

ĈEF

ĈEF = "la plej grava, la plej altranga". Komparu kun ESTR (§3 8.2.14) kaj la neoficiala prefikso ARHI/ARKI (§39.2.3). ĈEF montras, ke la posta afero estas la plej grava inter ĉiuj similaj aferoj:

episkopo ^ ĉefepiskopo FA1172 = la plej grava, plej altranga, inter la episkopoj

urbo ^ ĉefurbo OV411 = tiu urbo, kiu estas oficiale difinita kiel la plej grava de la lando, kaj en kiu normale troviĝas la landaj registaro, parlamento k.t.p.

parto ^ ĉefparto Gn2 = la plej grava parto de io

redaktisto ^ ĉefredaktisto = redaktisto, kiu respondecas pri la enhavo de la redaktata gazeto, revuo k.s.

artikolo ^ ĉefartikolo = la plej grava artikolo de gazeto, ordinare montr- anta opinion de la eldonisto aŭ ĉefredaktisto

strato ^ ĉefstrato = la plej grava kaj plej granda strato de urbo

manĝo ^ ĉefmanĝo = la plej grava manĝo de la tago

Ordinara radiko

ĈEF estas tre ofte uzata kiel ordinara radiko:

ĉefo = la plej grava aŭ altranga persono

ĉefa = plej grava, plej altranga, precipa

ĉefe = precipe, antaŭ ĉio

ĈEF kaj ESTR

ĈEF montras la plej gravan aferon aŭ personon. La sufikso ESTR montras personon, kiu gvidas kaj decidas. Ofte tiu persono, kiu estas plej grava, havas ankaŭ decidopovon, kaj tial oni iafoje povas esprimi la saman aferon ĉu per ESTR-vorto, ĉu per ĈEF-vorto, ekz.: ĉefredaktoro (la plej grava re- daktoro) ~ redakciestro (estro de redakcio).

ESTR ĉiam montras personon, dum ĈEF kiel prefikso ne montras mem per- sonon: ĉefurbo tute ne egalas al urbestro. ĈEF kiel memstara O-vorto tamen ĉiam montras personon, kaj tial la memstaraj vortoj ĉefo kaj estro estas en la praktiko preskaŭ samsignifaj.

DIS

DIS = "for en malsamaj aŭ pluraj direktoj, malkunen". DIS estas uzata nur antaŭ agaj vortoj, kaj ĉiam montras manieron de la ago aŭ rezulton de la ago.

Movaj vortoj

Ĉe mova vorto DIS montras, ke pluraj aferoj moviĝas for en malsamaj direktoj:

iri ^ disiri = iri for en malsamaj direktoj

kuri ^ diskuri = kuri for en malsamaj direktoj

ĵeti ^ disĵeti = ĵeti for en malsamaj direktoj

sendado ^ dissendado = sendado for en pluraj direktoj

Jam dis-signifaj vortoj

Ĉe vorto, kiu jam en si mem havas ian disigan signifon, DIS plifortigas tiun signifon:

ŝiri ^ disŝiri = per ŝir(ad)o dividi en pecojn

rompi ^ disrompi = per romp(ad)o dividi en pecojn

pecigi ^ dispecigi = pecigi kaj dismeti

haki ^ dishaki = haki en pecojn

vastigo ^ disvastigo = vastigo en pluraj direktoj

de ^ disde = "de" en formova aŭ malsimileca signifo

La vorto disde povas iafoje esti utila anstataŭ de rilate al pasiva participo (§12.3.2.4), aŭ anstataŭ de rilate al verbo (§12.3.2.1). En disde la prefikso DIS escepte aperas antaŭ neaga vorto.

Kunig-signifaj vortoj

Iafoje oni uzas DIS ĉe vorto kun signifo kuniga, kompaktiga, ferma k.s. DIS tiam forigas la kunigan signifon aldonante anstataŭe disigan signifon. DIS tiam funkcias same kiel MAL:

faldi ^ disfaldi = malfaldi

sigeli ^ dissigeli = malsigeli, rompi sigelon

volvi ^ disvolvi = malvolvi, etendi plata ion volvitan, iom post iom kreskigi aŭ evoluigi

El tiaj DIS-vortoj nur disvolvi estas ofta, kaj nur en sia figura signifo "iom post iom kreskigi aŭ evoluigi". Tia figura disvolvi estas akceptebla, sed en aliaj okazoj oni prefere uzu MAL: malfaldi, malsigeli k.t.p.

Ordinara radiko

disa = malkuna, dividita, maldensa

dise = malkune, dividite, en malsamaj lokoj aŭ malsamaj direktoj

disen = malkunen, en malsamajn lokojn aŭ malsamajn direktojn

disa ^ disigi = igi disa(j), disdividi ^ disiĝi = iĝi disa(j), disdividiĝi, dismoviĝi

disa karno ^ diskarni diskarnigi = forigi aŭ disŝiri ies karnon

disaj membroj ^ dismembrigi = disdividi laŭ la membroj (membro estas ĉi tie aŭ korpa membro, aŭ difinita parto de tutaĵo)

Noto: Oni ankaŭ provis uzi DIS memstare anstataŭ disen, precipe en poezio: La mon' ruliĝis sur la planko dis. (Ekzemplo laŭ K. Kalocsay.) Normale oni ne povas tiel uzi DIS.

EK

EK = "komenco de ago, subita ago". EK estas uzata nur ĉe agaj vortoj, kaj ĉiam montras manieron de la ago.

Komenciĝo

Plej ofte EK montras, ke ago komenciĝas. Ĝi montras la plej unuan momenton de la ago, ofte kun nuanco de subiteco aŭ neatenditeco:

labori ^ eklabori = komenci labori

kuri ^ ekkuri = komenci kuri

sidi ^ eksidi = komenci sidi

dormi ^ ekdormi = komenci dormi, (en)dormiĝi

pluvi ^ ekpluvi = komenci pluvi

bruli ^ ekbruli = komenci bruli (^ ekbruligi = igi ekbruli)

floro ^ flori ^ ekflori = komenci flori (pri ekfloro vidu "Streĉitaj formoj", §37.5)

de ^ ekde = komence de

La vorto ekde povas iafoje esti utila anstataŭ de rilate al pasiva participo (§12.3.2.4), aŭ anstataŭ de rilate al verbo (§12.3.2.1). En ekde la prefikso EK escepte aperas antaŭ neaga vorto.

Ankaŭ la sufikso povas en iuj okazoj montri komencon de ago (§30.9): sidiĝi, estiĝi k.s. EK montras pli subitan, pli rapidan komencon ol IĜ.

Subiteco

Iafoje EK montras subitan agon, kiu daŭras nur momenteton. Tiam temas ne nur pri la komenco, sed pri la tuta ago:

fulmi ^ ekfulmi = momente kaj subite fulmi

brili ^ ekbrili = subite kaj momente ĵeti brilon

bati ^ ekbati = fari unu subitan baton

ridi ^ ekridi = subite ridi (dum momento)

rigardo ^ ekrigardo = rapida subita rigardo

Ordinara radiko

EK estas ofte uzata kiel ekkria vorteto (§18.2), aŭ kiel ordinara radiko:

ek! = komencu (tuj)!, ni (tuj) komencu!, k.s.

Ek al li! = Venu! Ni kaptu lin!, k.s.

eki = komenciĝi

ekigi = komenci

EKS

EKS = "iam antaŭe estinta, ne plu oficanta, ne plu tia". EKS estas uzata pre- cipe ĉe profesioj kaj aliaj homaj roloj, sed iafoje ankaŭ ĉe alispecaj vortoj:

reĝo ^ eksreĝo = persono, kiu antaŭe estis reĝo, abdikinta reĝo

ministro ^ eksministro = persono, kiu antaŭe estis ministro

edzo ^ eksedzo = persono, kiu antaŭe estis edzo

(ge)edziĝi ^ eks(ge) edziĝi = rompi, ĉesigi (ge)edzecon

amiko ^ eksamiko = persono, kiu antaŭe estis amiko

kolonio ^ ekskolonio = loko, kiu iam estis kolonio, sed kiu sendepend- iĝis

moda ^ eksmoda = ne plu moda Kastrita besto

Ĉe besta vorto EKS havas la specialan signifon "kastrita":

bovo ^ eksbovo = kastrita bovo

virkato ^ eksvirkato = kastrita virkato

ĉevalino ^ eksĉevalino = kastrita ĉevalino Vidu ankaŭ la neoficialan sufikson UK (§39.1.36).

Ordinara radiko

eksa = iama, ne plu estanta

eksigi = forigi (ekz. de profesio), abdikigi, ĉesigi

eksiĝi = abdiki, deposteniĝi, forlasi postenon, laboron aŭ okupon

Kelkaj uzas EKS kiel ekkrian vorteton (§18.2): Eks pri tiu problemo! ~ "Nun tiu problemo ne plu okazos/ne plu ĝenos nin!". Ekspri li! ~ "Nun li ne plu aperos. Nun li ne plu ĝenos nin."

38.3.6. GE

GE = "ambaŭ seksoj". GE estas uzata ĉe viraj kaj sekse neŭtralaj vortoj por doni al ili ambaŭseksan signifon.

Legu ankaŭ pri la sufikso IN en §38.2.20, kaj pri prefikseca VIR en §38.4.1. Paroj

GE plej ofte montras paron:

patro ^ gepatroj = patro kaj patrino (de komunaj infanoj)

edzo ^ geedzoj = edzo kaj lia edzino

fianĉo ^ gefianĉoj = fianĉino kaj ŝia fianĉo

mastro ^ gemastroj = mastro kaj mastrino, kiuj estas paro

cikonio ^ gecikonioj = cikoniino kaj vira cikonio, kiuj estas paro

doktoro ^ gedoktoroj = doktoro kaj ties edz(in)o

Gedoktoroj logike devus esti paro, en kiu ambaŭ estas doktoroj. Tial oni nuntempe apenaŭ uzas vortojn kiel gedoktoroj pri paro.

Grupo de parencoj

GE ankaŭ estas uzata ĉe parencovortoj por montri grupon de parencoj el ambaŭ seksoj:

frato ^ gefratoj = fratino(j) kaj frato(j)

filo ^ gefiloj = filo(j) kaj filino(j)

nevo ^ genevoj = nevino(j) kaj nevo(j)

Ambaŭseksa grupo

GE estas ankaŭ uzata pli ĝenerale por montri, ke ambaŭ seksoj ĉeestas en grupo:

knabo ^ geknaboj = kaj knabino(j) kaj knabo(j)

lernanto ^ gelernantoj = kaj viraj kaj inaj lernantoj

samideano ^ gesamideanoj = kaj inaj kaj viraj samideanoj

doktoro ^ gedoktoroj = kaj viraj kaj inaj doktoroj

homo ^ gehomoj = homoj el ambaŭ seksoj, kaj homino(j) kaj virhomo(j)

Se vorto per si mem estas neŭtrala, oni ne bezonas aldoni GE, krom se oni volas aparte emfazi, ke ambaŭ seksoj ĉeestas. Normale oni diru simple lern- antoj, samideanoj, doktoroj kaj homoj. Legu pli pri la seksa signifo de radikoj kaj O-vortoj en §4.3.

Rilatas al ambaŭ seksoj

Malofte GE aperas antaŭ io, kio mem ne povas havi sekson. Tia GE-vorto montras, ke io koncernas ambaŭ seksojn, ofte kun ŝerca nuanco. Tiaj vortoj estas nenormalaj, kaj oni ne uzu ilin tro multe:

lernejo ^ gelernejo = lernejo por ambaŭ seksoj

sola ^ gesolaj = solaj kiel paro

Modernaj komprenoj pri seksa varieco

Al la konsideroj pri la lingva esprimado de sekso aldoniĝis lastatempe (eble ekde la jaro 2010) tio, ke iuj homoj identiĝas kiel sekse neduumaj, do nek kiel viroj, nek kiel virinoj (aŭ eble kiel sekse ambiguaj). Tial povas estiĝi duboj pri tio, kiel interpreti la prefikson GE, kies tradicia signifo "ambaŭ seksoj" antaŭsupozas la ekziston de precize du seksoj. Sub ĉi tiaj ŝanĝiĝintaj cirkonstancoj, la interpreto de GE kiel "pli ol unu sekso" ŝajnas esti kiel eble plej konforma kun la tradicia kaj Fundamenta signifo de GE: Mi renkontiĝos kun du geamikoj. Temas pri unu amikino kaj unu neduumaamiko.

Legu ankaŭ pri la proponita neduuma sufikso IP° en §39.1.18 kaj la sekse neŭtrala unu-nombra pronomo ri° (§11.5).

GE-vortoj estas normale multe-nombraj

GE-vorto kun O-finaĵo povas normale esti nur multe-nombra, ĉar devas esti pli ol unu persono por ke ambaŭ seksoj (aŭ pli ol unu sekso) povu ĉeesti. Sed oni iafoje provas streĉi la signifon de GE al la simila signifo "iu ajn sekso". Tiam oni povas fari vortojn kiel gepatro = "patro aŭ patrino (aŭ neduuma persono en tia parenco-rilato)", geedzo = "edzino aŭ edzo (aŭ neduuma persono en tia rilato)". Tia uzo tamen ne estas normala, kaj multaj opinias ĝin nelogika kaj neregula. Ĉiuokaze tia uzo de GE estas tute nebezonata ĉe radikoj, kiuj estas sendube sekse neŭtralaj: *gehomo*, *ge- infano*.

Tiaj ŝanĝoj de la origina senco de GE ne estas senproblemaj. Vorto kiel ge- filoj tradicie estas komprenata kiel duseksa grupo (almenaŭ unu filo kaj almenaŭ unu filino). Sed la novstila gefiloj, kiu simple estas la multe- nombra formo de gefilo, estas sekse neŭtrala. En tia grupo eble estas nur fil- inoj, aŭ eble nur filoj. Do la propono, se konsekvence aplikata, efektive kon- dukas ne nur al aldono de nova maniero uzi GE, sed ankaŭ al ŝanĝo de la signifo de ĉiuj ĝisnunaj vortoj kun GE.

Krome, laŭ la tradicia signifo de GE, GE-vorto kun alia finaĵo ol O montras nepre pli ol unu, ekz.: gepatra decido (pri infano) = "decido de ambaŭ ge- patroj (pri infano)". Se temus pri decido de nur unu el la gepatroj, oni tradi- cie dirus patrina decido patra decido (aŭ decido de unu el la gepatroj). Sed se oni konsekvence aplikus la proponon uzi vortojn kiel gepatro en sekse neŭtrala maniero, tio kondukus al signifoŝanĝo ankaŭ ĉe vortoj kiel gepatra, kiu tiam povus rilati al nur unu el la gepatroj: Ekzemple gepatra decido povus tiam signifi "decido de unu el la gepatroj". Pro ĉi tiuj kialoj oni povas kritiki tian unu-nombran uzon de GE kiel re- forman aŭ eĉ kontraŭ-Fundamentan.

Kiel alternativon al la sekse neŭtrala unu-nombra uzo de GE kelkaj ansta- taŭe provas enkonduki tute novajn sekse neŭtralajn vortojn, ekz. pajtroparento (§4.3) por "patro/patrino".

Ordinara radiko

geo = paro (vira kaj ina homoj aŭ bestoj)

gea = rilata al ambaŭ seksoj

Praktike oni tre malofte uzas GE kiel ordinaran radikon.

38.3.7. MAL

MAL = "la rekte kontraŭa ideo". MAL estas uzebla nur ĉe vortoj, por kiuj ekzistas rekta kontraŭo. MAL ŝanĝas la signifon de tia vorto al la rekta kon- traŭo.

Ecaj vortoj

MAL estas plej ofte uzata ĉe vortoj kun eca, kvalita aŭ grada signifo:

bona ^ malbona

granda ^ malgranda

feliĉa ^ malfeliĉa

proksima ^ malproksima

riĉa ^ malriĉa

agrabla ^ malagrabla

sana ^ malsana

frua ^ malfrua

laborema ^ mallaborema

moralo ^ morala ^ malmorala = kontraŭa al la moralo

graso ^ grasa ^ malgrasa = havanta malmulte da graso

kiel ^ malkiel

pli ^ malpli

plej ^ malplej

tro ^ maltro

Atentu pri la elparolo de vortoj kiel malpli, malplej kaj maltro. Ili havu akcenton je la antaŭlasta vokalo (§2.1): malpli, malplej, maltro. Legu pli pri la elparolado de MAL-vortoj en §2.2.

Abstraktaj vortoj

MAL estas uzebla ankaŭ ĉe agaj, poziciaj, direktaj kaj aliaj abstraktaj vortoj:

fermi ^ malfermi

helpi ^ malhelpi

ami ^ malami

ŝlosi ^ malŝlosi

laŭdi ^ mallaŭdi

sukcesi ^ malsukcesi

ŝtopi ^ malŝtopi

aliĝi ^ malaliĝi

kodo ^ kodi ^ malkodi = retransskribi koditan tekston en la originan formon

antaŭ ^ malantaŭ

supre ^ malsupre

dekstro ^ maldekstro

antaŭo ^ malantaŭo

antaŭen ^ malantaŭen

simetrio ^ malsimetrio

konkordo ^ malkonkordo

ordo ^ malordo

Konkretaj vortoj

MAL estas uzebla ankaŭ ĉe iaj vortoj kun konkreta signifo, por kiu ekzistas rekta kontraŭo:

amiko ^ malamiko

lumo ^ mallumo

Diferenco inter MAL kaj ne

Oni povas iafoje heziti inter MAL kaj ne. Ne montras foreston, mankon de io, dum MAL montras ĉeeston de la kontraŭa ideo. Ofte ambaŭ estas uzeblaj, sed kun iom malsamaj signifoj. Iafoje estas nur nuanca diferenco. MAL estas iafoje uzata kiel pli forta ne:

laŭdi = diri, kiel bona io estas

ne laŭdi = ne diri, kiel bona io estas

mallaŭdi = diri, kiel malbona io estas

ne mallaŭdi = ne diri, kiel malbona io estas

utila = tia, ke ĝi kreas bonon aŭ profiton

neutila = tia, ke ĝi ne kreas bonon aŭ profiton

malutila = tia, ke ĝi kreas malbonon aŭ malprofiton

ne malutila = tia, ke ĝi ne kreas malbonon aŭ malprofiton

afabla = kondutanta kun agrablaj vortoj kaj agoj

neafabla = kondutanta sen agrablaj vortoj kaj agoj

malafabla = kondutanta kun malagrablaj vortoj kaj agoj

ne malafabla = ne kondutanta kun malagrablaj vortoj kaj agoj

sukcesa = tia, ke ĝi donas kontentigan, bonan rezulton

ne sukcesa = tia, ke ĝi donas ne kontentigan, mankohavan rezulton (~ sensukcesa)

malsukcesa = tia, ke ĝi donas malkontentigan, malbonan rezulton

ne malsukcesa = tia, ke ĝi ne donas malkontentigan, malbonan rezulton

amiko = persono, al kiu oni sentas simpation aŭ amon

neamiko (malofta vorto) = persono, al kiu oni sentas nek amon/simpation, nek malamon/malsimpation

malamiko = persono, al kiu oni sentas malsimpation aŭ malamon Vidu pli da ekzemploj kun prefikseca ne (§38.4.3).

Ĉe iaj agaj vortoj ne montras simple, ke la ago ne okazas, dum MAL esprimas la pli emfazan signifon, ke la ago ne okazas, kvankam ĝi normale devus okazi:

dormi ^ maldormi = resti sendorma, kiam oni normale dormus: Oni de-

cidis, ke en la venonta nokto unu el la maljunaj sinjorinoj de la kortego maldormos ĉe la reĝidino, por vidi, ĉu tio estis efektiva sonĝo, aŭ kio alia ĝi estas. FA110

havi ^ malhavi = ne havi, dum oni sentas, ke oni devus havi

Evitado de MAL

Ĉe iaj vortoj kun tre speciala signifo oni evitas uzi MAL, kvankam logike tio bone eblus. Oni ekz. malofte aŭdas vortojn kiel malgiganta, malenvii, malŝuldo, malpedanto k.a. Sed iafoje ankaŭ malkutimaj vortoj povas esti de- zirataj, se oni volas ĝuste malkutime esprimi sin.

Kaj kiam en la malmaten' La suno malaŭroras, Malvek' maliras kun malpen' Kaj oni maldeĵoras

fragmento el Insulo de Fetiĉuloj de William Auld Ne ĉiuj maloj havas MAL

Rekte kontraŭa signifo ne ĉiam esprimiĝas per MAL. Ekzistas multegaj kon- traŭaj vortparoj sen tiu prefikso, ekz.: tago - nokto, fini - komenci, nigra - blanka, forgesi - memori, trovi - perdi, paco - milito, pozitiva - negativa, nordo - sudo, oriento - okcidento, interna - ekstera, sur - sub, al - de, kun - sen, ĉio - nenio, jes - ne, plus - minus k.t.p.

Alternativoj al MAL-vortoj

Por multaj MAL-vortoj oni kreis nekunmetitan alternativon. Kelkaj tiaj MAL-alternativoj fariĝis oftaj, dum aliaj aperas precipe en poezio k.s. Ankoraŭ aliaj preskaŭ neniam estas uzataj. Iafoje okazas, ke tia MAL-alter- nativo evoluas for de la MAL-vorto, kaj ricevas specialan signifon.

Ne regas klara interkonsento pri la uzindeco de tiaj MAL-alternativoj, pre- cipe pri tiuj, kiuj ne ricevis specialan signifon. Kelkaj opinias, ke tiaj vortoj estas ĝenerale evitindaj, dum aliaj trovas ilin akcepteblaj aŭ eĉ uzindaj, almenaŭ en certaj kuntekstoj kaj por certaj lingvaj stiloj. Ĉiuokaze oni ne provu tute forigi la prefikson MAL per tiaj MAL-alternativoj.

Jen kelkaj ekzemploj:

trista (= malgaja, malĝoja) - ofte uzata

kurta (= mallonga) - sufiĉe ofta en literatura (precipe poezia) lingvaĵo kaj en kelkaj tehnikaj kunmetaĵoj (kurtonda radio); krome relative mal- ofta

frida (= malvarma) - sufiĉe ofta en literatura (precipe poezia) lingvaĵo kaj en kelkaj kunmetaĵoj (fridujo, fridvagono); krome relative malofta

olda (= maljuna) - ne malofta, precipe en literatura lingvaĵo

liva (= maldekstra) - iafoje uzata; povas esti tre utila, kiam oni devas rapide aŭ ripete doni instrukciojn pri dekstro kaj maldekstro

dura (= malmola) - sufiĉe ofta en tehnika lingvaĵo; ricevas ofte iom specialan figuran signifon (dura vivo = "malfacila vivo"); ekster la tehnika lingvaĵo relative malofta en nefigura uzo

lanta (= malrapida) - sufiĉe ofta en poezia lingvaĵo; malofta ekster literaturo

leĝera (= malpeza) - ekhavis specialajn figurajn signifojn (leĝera litera- turo = "malserioza, senprofunda literaturo", leĝera infanterio = "facile movebla infanterio kun relative malpezaj armiloj"); por efektiva mal- pezeco oni uzas preskaŭ nur malpeza

turpa (= malbela) - tre malofte uzata

*dificila*° (= malfacila) - uzata nur de ekstremistoj

Eĉ se iu MAL-alternativa estas taŭga por certaj situacioj, la responda MAL- vorto ĉiam restas tute bona kaj uzinda. Oni ekz. normale uzu maldekstra. Nur en specialaj okazoj, kiam vere utilas, oni uzu la alternativon liva.

Ordinara radiko

MAL povas ankaŭ esti ordinara radiko:

malo = rekte kontraŭa ideo (la malo de "granda" estas "malgranda")

male = tute kontraŭe

38.3.8. MIS

MIS = "erareco, malĝusteco, malboneco". MIS ĉiam montras manieron aŭ econ de tio, kio staras poste. (La prefikso MIS estis oficialigita en 1929.)

kalkuli ^ miskalkuli = kalkuli erare

kompreni ^ miskompreni = kompreni erare

skribi ^ misskribi = skribi erare

direkti ^ misdirekti = montri aŭ gvidi en malĝustan direkton

akuzi ^ misakuzi = akuzi malprave, erare

korekti ^ miskorekti = provi korekti kaŭzante erarecon

paŝi ^ mispaŝi = fari eraran paŝon

uzi ^ misuzi = uzi en malbona aŭ malĝusta maniero

trakti ^ mistrakti = trakti malbone

faro ^ misfaro = malbona faro

formo ^ misformo = erara, malbona formo

formi ^ misformi = doni malĝustan, malbonan formon al io

Ordinara radiko

misa = erara, malbona, malĝusta

misi = erari, maltrafi

MIS kaj MAL

Ne konfuzu MIS kun MAL (§38.3.7). MIS ne ŝanĝas la bazan signifon de vorto, sed nur aldonas la ideon de erareco aŭ malboneco. MAL komplete ŝanĝas la signifon en la kontraŭon:

laŭdi = diri, kiel bona io estas

mislaŭdi = erare diri, ke io estas bona, dum ĝi fakte estas malbona

mallaŭdi = diri, kiel malbona io estas

mismallaŭdi = erare diri, ke io estas malbona, dum ĝi fakte estas bona

38.3.9. PRA

PRA = "antaŭ tre longa tempo, primitiva". PRA montras, ke tio, kio staras poste estas tempe malproksima:

homo ^ prahomo = plej unua kaj primitiva speco de homo

arbaro ^ praarbaro = primitiva, netuŝita arbaro, ekzistanta de nememorebla tempo

tempo ^ pratempo = la komenca tempo de la homaro aŭ de la mondo

eksplodo ^ la Praeksplodo = nomo de tiu grandega eksploda ekspansio, per kiu kreiĝis la universo laŭ moderna kosmologio

tipo ^ pratipo = unua, ideala, originala, plej frua tipo, prototipo

peko ^ prapeko = la origina peko de Adamo kaj Evo (laŭ Kristanismo)

Iom specialan signifon havas PRA en la vorto praantaŭlasta = "antaŭa al la antaŭlasta". Simile eblus uzi PRA ĉe antaŭhieraŭ kaj postmorgaŭ (§14.2.4).

Ĉe parencovortoj

Ĉe iuj parencovortoj PRA havas specialan signifon.

Ĉe av(in) o, nep(in) o, onkl(in) o kaj nev(in) o PRA montras parencecon je unu generacio pli malproksiman (antaŭe aŭ poste en la tempo). Oni povas uzi pli ol unu PRA por montri eĉ pli malproksimajn parencojn, unu PRA por ĉiu generacio:

avo ^ via praavo = la patro de via av(in) o

avo ^ via prapraavo = la patro de via praav(in) o

avo ^ via praprapraavo = la patro de via prapraav(in) o

nepo ^ via pranepo = la filo de via nep(in) o

nepo ^ via prapranepo = la nepo de via nep(in)o

onklo ^ via praonklo = la frato de via av(in) o

onklo ^ via prapraonklo = la frato de via praav(in) o

nevo ^ via pranevo = la filo de via nev(in) o

nevo ^ via prapranevo = la nepo de via nev(in)o

Noto: En vortoj kun multaj PRA estus penseble uzi nur unu PRA post nombrovorto, kiu montras, pri kiom da generacioj temas: tripraavo = pra-pra-pra-avo, kvarpraavino = pra-pra-pra-pra-avino. Tio estas tamen ankoraŭ neuzata.

Ĉe la parencovortoj patr(in)o kaj fil(in)o PRA montras malproksiman parencecon plurajn aŭ multajn generaciojn antaŭe aŭ poste:

patro ^ prapatro = malproksima vira parenco de kiu iu devenas, efektiva aŭ imagata fondinto de popolo, tribo aŭ familio

filo ^ prafilo = malproksima vira parenco, kiu devenas de certa persono Ofte oni uzas prapatroj kaj prafiloj (kun J-finaĵo) ĝenerale pri ies antaŭuloj kaj posteuloj, ofte eĉ sen seksa distingo.

Ĉe parencovortoj PRA povas aperi kune kun la prefiksoj BO kaj GE (§38.3.1).

Legu pli pri vortoj por parencoj kaj familianoj en §41.

Ordinara radiko

praa = ekzistinta antaŭ tre longe, primitiva, antaŭhistoria

38.3.10. RE

RE = "veni aŭ meti denove en la saman lokon kiel antaŭe; denove fari aŭ fariĝi tia kiel antaŭe; fari aŭ okazi ankoraŭ unu fojon en sama aŭ alia mani- ero". Komparu kun la neoficiala prefikso RETRO (§39.2.22). RE estas uzata nur ĉe agaj vortoj, kaj ĉiam montras manieron de la ago:

veni ^ reveni = veni denove al loko, kie oni estis antaŭe

doni ^ redoni = doni ion al tiu, kiu antaŭe havis tion

pagi ^ repagi = pagi ion al tiu, kiu antaŭe posedis tion

saluti ^ resaluti = respondi saluton per saluto

brilo ^ rebrilo = brila speguliĝo

bonigi ^ rebonigi = denove bonigi ion, kio malboniĝis

novigi ^ renovigi = doni al io novan formon, ripari ion tiel ke ĝi fariĝas kvazaŭ nova

saniĝi ^ resaniĝi = fariĝi denove sana post malsanado

naskiĝo ^ renaskiĝo = la ago denove naskiĝi (efektive aŭ figure)

legi ^ relegi = legi la saman aferon ankoraŭ unu fojon

diri ^ rediri = diri denove la saman aferon, diri responde

vido ^ revido = la ago denove vidi ion, kion oni antaŭe vidis

trovi ^ retrovi = trovi tion, kion oni perdis

formi ^ reformi = doni novan formon al io, provi rekrei la originan formon (legu ankaŭ pri reformo, §37.5)

koni ^ rekoni = vidi ion kaj rimarki ke oni jam konas ĝin, agnoski, kon- fesi la valoron de io

turni ^ returni = turni denove en la antaŭan (kontraŭan) direkton

porti ^ reporti = porti tien kie io jam antaŭe estis, alporti revenante

Nelogikaj RE-vortoj

Iuj RE-vortoj ekestis pro influo de nacilingvaj vortoj, kaj havas nelogikan signifon. Ekz. reprezenti ordinare ne signifas "prezenti denove", sed "agi anstataŭ iu, en ies nomo". Reciti ne signifas "citi denove", sed "parkere laŭtlegi". Resumi ne estas "denove sumi", sed "koncize esprimi la esencon". Tiujn, kaj aliajn vortojn, oni nun normale rigardas kiel nekunmetitajn (far- itajn el la radikoj REPREZENT, RECIT kaj RESUM). Se oni volas uzi ĉi tian vorton en ĝia logika signifo, oni eble elparolu kun distingiga krom- akcento (§2.2) je la prefikso RE: reprezenti, reciti, resŭmi. Skribe oni povas uzi dividostrekon: re-prezenti, re-citi, re-sumi.

Returni kaj precipe returna kaj returne estis antaŭe uzataj ankaŭ pri reirado kaj redonado, pro influo de nacilingvaj vortoj: Neniam li alportas returne [= reen] tion, kion li prenis! FA3 2 Sur la returna [= reira] vojo li renkontis du lernejkamaradojn. FA1138 Nun oni uzas tiujn vortojn nur kiam temas pri efektiva turnado.

Ordinara radiko

ree = denove, ankoraŭ unu fojon

reen = al la antaŭa loko denove (legu pri la N-finaĵo en reen, §12.2.5)

Oni ankaŭ provis uzi RE memstare kiel vorteton anstataŭ ree reen, pre- cipe en poezio:

Maro, zorga dommastrino, faldas re kaj re, sen fino, susure silkajn ondojn.

poemeto de G. E. Maŭra (= Gaston Waringhien) Normale oni ne povas tiel uzi RE. 38.4. Afiksecaj elementoj

Iuj lingvoelementoj, kiujn oni ordinare ne nomas afiksoj, estas tamen uzataj en la vortfarado en ia speciala maniero, laŭ iaj specialaj reguloj. Preskaŭ ĉiam temas baze pri kunmetado laŭ la ordinaraj principoj de kombinoj (§37.3) kaj frazetvortoj (§37.4), sed kun ia aldona specialaĵo. Tiajn ele- mentojn oni povas nomi afiksecaj. Aliaj elementoj aperas tiel oftege en kun- metaĵoj, ke ankaŭ ili ŝajnas esti afiksoj, kvankam ili fakte plene sekvas la ordinarajn vortfarajn regulojn. Ankaŭ tiajn elementojn oni povas nomi afiks- ecaj.

38.4.1. Afiksecaj radikoj kaj kunmetaĵoj AM

AM estas iafoje uzata sufiksece simile al la sufikso EM (§38.2.11), kiam ne temas pri ago: bestama, muzikama, gastama.

BIT

La radiko BIT (bito = "duuma cifero, 0 aŭ 1") estas pli kaj pli ofte uzata pre- fiksece por montri, ke io estas elektronika kaj cifereca: bitlibro = "el- ektronika/cifereca libro (legebla per elektronika legaparato aŭ per komput- ilo)", bitlegilo = "ilo por legi bitlibrojn, bitgazetojn k.s.", bitbildo = "cifer- eca bildo", bitmon(er)o = "cifereca mon(er)o". Komparu kun prefikseca RET.

FIN

FIN estas ofte uzata prefiksece por montri ĝisfinecon de ago anstataŭ pre- fikseca el (§38.4.2): finkanti, finfari, finmanĝi.

FUŜ

Prefikseca FUŜ montras malbonege faritan (artan aŭ metian) agon. Oni tiel uzas FUŜ precipe ĉe vortoj por ago, sed ankaŭ ĉe vortoj por aganto aŭ re- zulto de ago: kuiri ^ fuŝkuiri, fuŝkuiristo, fuŝkuiraĵo; pentri ^ fuŝpentri, fuŝpentristo, fuŝpentraĵo; verki ^ fuŝverki, fuŝverkisto, fuŝverk(aĵ) o; bindi ^ fuŝbindi, fuŝbindisto, fuŝbind(aĵ) o; aktoro ^ fuŝaktoro, fuŝaktori. Komp- aru kun la prefikso MIS (§38.3.8).

HAV, PLEN, RIĈ

La radikoj HAV, PLEN kaj RIĈ estas uzeblaj sufiksece por precizigi la sig- nifon de A-vorto: barba ^ barbhava, trua ^ truhava, manka ^ manko- hava, ama ^ amoplena, brua ^ bruoplena, flora ^ florplena, fuma ^ fumoplena, ora ^ ororiĉa, herba ^ herbriĉa, senta ^ sentriĉa. Simpla A- vorto havas ofte tre flekseblan signifon (§37.2.2). Normale la kunteksto pre- cizigas, sed iafoje preciziga aldono de HAV, PLEN, RIĈ (aŭ alia radiko) povas esti utila. Vidu ankaŭ la neoficialan sufikson OZ (§39.1.33).

KELK

KELK estas uzata afiksece ĉe nombraj vortetoj (§23.1.1).

Prefikseca KELK montras multobligon per nedifinita sed ne granda nombro (pli ol unu): kelkdekM199 = "kelkaj dekoj", kelkcent = "kelkaj centoj", kelkmil = "kelkaj miloj". Atentu pri la akcento: kelkcent, kelkmil. KELK ne estas vorteto, sed radiko. Tial ne eblas disskribi tiajn vortojn. Ne skribu *kelk dek*, *kelk mil*, sed kelkdek, kelkmil. Ĉiam eblas anstataŭe diri kaj skribi: kelkaj dekoj, kelkaj miloj k.t.p.

Sufikseca KELK montras aldonon de nedifinita nombro (pli ol unu): dek- kelke M199 = "dek kaj kelkaj", tridekkelk-jara M83 = "havanta tridek kaj kelkajn jarojn".

Iafoje oni vidas prefiksecan KELK kun la signifo "proksimume": kelkmil = "proksimume mil". Tia uzo estas tamen malrekomendinda, ĉar ĝi kolizias kun la ĉi-antaŭe montrita Zamenhofa uzo de prefikseca KELK.

KELK estas uzata prefiksece ankaŭ ĉe tabelvortoj je I por emfazi la nedifinitecon: kelkiuj = "kelkaj, iuj", kelkiom = "kelke, iom". La iafoje uzata formo *kelkiu* (sen J) estas memkontraŭdira. Iu montras precize unu individuon, dum KELK montras pli ol unu.

LAND

La radiko LAND estas uzata sufiksece en gentobazaj landonomoj (§35.4) anstataŭ UJ (§38.2.29): Finnlando, Pollando, Skotlando, Svazilando, Svis- lando, Tajlando. Estas konsilinde tiamaniere uzi LAND nur kiam tio donas internacian nomformon aŭ kiam tia nomformo estas tradicia en Esperanto.

ON-vortoj

Kunmetaĵoj kun la sufikso ON (§38.2.27) estas ofte uzataj prefiksece: duon- horo = "duona horo, duono de horo", kvaronlitro = "kvarona litro, kvarono de litro", milonmilimetro = "milona milimetro, milono de milimetro", trionparto = "triona parto".

Eble tiaj kunmetaĵoj povas esti klarigataj kiel frazetvortigoj per O-finaĵo (§37.4): [duono de horo]-(periodo)-O ^ duonhoro.

Eblas krei ordinarajn kombinojn anstataŭe, ekz.: horkvarono (= "kvarono de horo"): Pasis certe horkvarono, antaŭ ol la floreto povis denove rekonsci- iĝi. FA1148 Formoj kiel horkvarono estas tamen ekstreme maloftaj.

Prefikseca DUON havas iafoje la specialan signifon: "proksimume duone, nekomplete, preskaŭ": duonnuda = "preskaŭ nuda", duonkuirita = "ne komplete kuirita".

Ĉe parencovortoj DUON havas du specialajn signifojn. Ĝi tie montras parencecon tra nur unu el la gepatroj kaj ankaŭ parencecon kreitan per re- geedziĝo:

duonfrato = 1. frato kun kiu oni havas nur unu el la gepatroj komuna, 2. filo de duonpatr(in)o

duonfilo = filo de la edz(in)o

duonpatro = nova edzo de la patrino

duonpatrino = nova edzino de la patro

Por parenceco kreita per regeedziĝo oni ankaŭ povas uzi la radikon VIC pre- fiksece: vicpatro, vicfilo, vicfrato. Oni proponis ankaŭ la neoficialan pre- fikson STIF° por tiu rolo: stifpatro, stiffilo, stiffrato, sed estas pli bone uzi VIC. Ĉe tiaj DUON-vortoj, kiuj povas havi ambaŭ signifojn de parenca DUON, oni prefere uzu VIC (aŭ eble STIF°) por regeedziĝa parenceco, kaj DUON nur por efektive duona parenceco.

POV, KAPABL, VOL

La radikoj POV, KAPABL kaj VOL estas ofte uzeblaj sufiksece kiel pli pre- cizaj alternativoj al la sufikso EM (§38.2.11): sciema ^ scipova, scivola;

agema ^ agipova, agopova, agokapabla, agivola, agovola; kreema ^ krepova, krekapabla, krevola; vivema ^ vivipova, vivopova, vivokapabla, vivivola, vivovola. (Apud sciema kaj scivola oni uzas ankaŭ tre ofte scivol- ema. Praktike ĉiuj tri vortoj estas samsignifaj.) Vidu ankaŭ la neoficialan su- fikson IV (§39.1.21). Legu pli pri ligfinaĵoj en vortoj kiel vivipova kaj agivola en §37.3.

RET

La radiko RET estas ofte uzata prefiksece kun la signifo "interreta, rilata al la Interreto": poŝto ^ retpoŝto = "interreta poŝto", mesaĝo ^ retmesaĝo = "retpoŝta mesaĝo", retgazeto, retbutiko, retkamerao, retkomerco. Komp- aru kun prefikseca BIT.

ŜAJN, SIMIL, MANIER, STIL

La radikoj ŜAJN, SIMIL, MANIER kaj STIL estas ofte uzeblaj sufiksece anstataŭ la sufikso EC (§38.2.8) por krei pli precizajn vortojn: vereca ^ verŝajna, versimila; trompeca ^ trompŝajna, trompmaniera; dieca ^ dis- imila; homeca ^ homsimila; virece ^ virmaniere, virstile; japanece ^ japanmaniere, japanstile. Vidu ankaŭ la neoficialan sufikson ESK (§39.1.11).

ŜTEL

La radiko ŜTEL estas uzata prefiksece kun la speciala signifo "sekretece", "kaŝite", "kun la intenco ne esti rimarkebla", ofte tute sen rilato al efektiva ŝtelado: ŝteliri = "iri silente kaj nerimarkeble (kvazaŭ por ŝteli)", ŝtelobservi = "observi kaŝite (por ke neniu tion rimarku)". La sama speciala signifo aperas ankaŭ en la E-vorto ŝtel(ec)e: ŝtele eniri en domon = "kaŝite kaj nerimarkeble eniri en domon (eble tute ne por ŝteli)", kaj ankaŭ en moviĝoverboj kiel alŝteliĝi, enŝteliĝi kaj forŝteliĝi.

VIC

VIC estas uzata prefiksece por montri aferon aŭ personon, kiu anstataŭas aŭ povas anstataŭi ion aŭ iun: vicprezidanto = "anstataŭa prezidanto", vicdirektoro = "anstataŭa direktoro", vicrado = "rezerva rado". VIC estas ankaŭ uzebla en iaj parencovortoj, vidu ĉi-antaŭe ĉe ON-vortoj. Legu ankaŭ pri vice al kaj vic' al en §12.3.6.1.

VIR

VIR estas uzata prefiksece por montri viran sekson. Komparu kun la sufikso IN (§38.2.20). Oni tiel povas uzi VIR nur ĉe io, kio povas havi sekson, kaj nur ĉe vortoj, kiuj ne estas viraj jam per si mem.

VIR estas prefiksece uzata precipe ĉe bestaj vortoj: virĉevalo, virkato, virbovo, virhundido, virbesto.

Ankaŭ ĉe homaj vortoj oni povas uzi VIR prefiksece: virhomo, virprezid- anto, virsekretario. Sed ĉe homaj vortoj oni normale preferas uzi VIR kiel A-vorton: vira homo, vira prezidanto, vira sekretario.

Tre ofte oni tamen forlasas VIR, kvankam temas pri virbesto aŭ virhomo: §4.3.

Rimarku, ke la memstara vorto viro ĉiam signifas "plenkreska virhomo", dum prefikseca VIR nur montras viran sekson (ne homecon, nek plenkresk- econ). La vorto vira jen montras nur viran sekson, jen inkluzivas homecon kaj plenkreskecon, laŭ la kunteksto.

En la komenca tempo oni uzis VIR sufiksece por montri viran sekson, sed tio delonge malaperis: ĉevalviro, bovoviro.

Anstataŭ VIR aŭ vira iuj uzas la proponitan virseksan sufikson IĈ° (§39.1.13). Legu ankaŭ pri seksa signifo de radikoj kaj O-vortoj en §4.3.

38.4.2. Afiksecaj rolvortetoj

Rolvortetoj (§12.3) estas tre ofte prefiksece uzataj en kunmetitaj vortoj. Tiaj kunmetaĵoj estas aŭ kombinoj (§37.3) aŭ frazetvortoj (§37.4). Oni devas fari distingon inter tiuj du manieroj uzi rolvortetojn prefiksece. En frazetvorto la rolvorteto rilatas kiel rolmontrilo al tio, kio staras tuj poste. En kombino la rolvorteto rilatas al io alia, kio eble eĉ ne estas esprimita.

Frazetvortoj

Vortoj kun prefikseca rolvorteto plej ofte estas frazetvortoj. Tia kunmetaĵo devenas de frazeto. La rolvorteto estas uzata prefiksece al tiu vorto, al kiu ĝi rilatas en la plena frazeto:

sen fino ^ senfina = tia, ke ĝi estas sen fino

pri amo ^ priama = tia, ke ĝi temas pri amo

antaŭ (ĝusta) tempo ^ antaŭtempa = tia, ke ĝi okazas antaŭ la ĝusta tempo

inter nacioj ^ internacia

per Esperanto ^ peresperanta aŭ per-Esperanta

sen pensoj ^ senpense

de la nasko ^ denaske

ĝis la fino ^ ĝisfine

kontraŭ veneno ^ kontraŭveneno = kuracilo kontraŭ veneno

ekster la lando ^ eksterlando = la tuta mondo krom la propra lando

sen vento ^ senvento = stato sen vento, plene senmova aero

tra nokto ^ tranokti = pasigi nokton, gasti tra nokto

per laboro ^ perlabori = akiri per laboro

en teron ^ enterigi = meti en la teron

sen movoj ^ senmovigi = fari tia, ke movoj ne eblas

sen kuraĝo ^ senkuraĝigi = forpreni ies kuraĝon

en ŝipon ^ enŝipiĝi = iri en ŝipon (por forveturi)

en amon ^ enamiĝi (al iu) = ekesti amanta (iun). La amo direktiĝas al la amato. Tial oni prefere diru mi enamiĝis al vi, ne *mi enamiĝis en vi(n) *.

La prefikseca en ne rilatas al la amato. Oni povas ankaŭ uzi enamiĝi je iu.

ekster la lando ^ eksterlandano = ano de alia lando

por vivi ^ porvivaĵo = rimedo por sin nutri

sen senco ^ sensencaĵo = io, kio ne havas sencon

Kombinoj

Prefikseca rolvorteto ankaŭ povas esti preciziga antaŭelemento en kombino. En tia vorto la rolvorteto tute ne estas rolmontrilo de la posta elemento, sed rilatas al io alia:

paroli ^ alparoli = direkti sin al iu per parolado

veni ^ alveni = veni al la celo

pagi ^ antaŭpagi = pagi antaŭ la kutima aŭ deviga tempo

preni ^ depreni = preni de iu aŭ de io (komparu kun prefikseca for, §38.4.3)

havi ^ enhavi = havi en si

gluti ^ engluti = enigi en sin per glutado

radikiĝi ^ enradikiĝi = fiksiĝi en ion per siaj radikoj

ŝanĝi ^ interŝanĝi = reciproke ŝanĝi inter si

rompi ^ interrompi = rompi inter du punktoj

spaco ^ interspaco = spaco inter du aferoj

paroli ^ kontraŭparoli = paroli kontraŭ io

rimedo ^ kontraŭrimedo = rimedo kontraŭ io

seĝo ^ kromseĝo = aldona seĝo krom la ordinaraj

sidi ^ kunsidi = sidi kune

sekvi ^ postsekvi = sekvi post io

kompreni ^ subkompreni = kompreni tion, kio estas kaŝita sub io

aĉeti ^ subaĉeti = korupti per kaŝita mondonaco aŭ simile (figura sig- nifo)

jupo ^ subjupo = jupo portata sub alia jupo

ŝarĝi ^ superŝarĝi = ŝarĝi super ia limo

signo ^ supersigno = aldona signo super litero

aŭtoro ^ kunaŭtoro = aŭtoro, kiu verkas kune kun alia aŭtoro

Kiam oni uzas tian vorton en frazo, la prefikseca rolvorteto ofte ripetiĝas antaŭ tio, al kio ĝi vere rilatas:

Li eliris el la dormoĉambro kaj eniris en la manĝoĉambron. FE 31

Mi pro singardeco faros unu fojon ĉirkaŭiron ĉirkaŭ la domo. BV 47

Mi kontraŭ vi kiel bofilo, kiam la tempo venos, nenion kon- traŭparolos. BV 28

Tiuj vortoj enhavas en siprofundan doloron. FA1235

Neniaj mokoj nek atakoj nin debatos de la vojo. FK 267

Ofte oni ne ripetas la rolvorteton antaŭ tio, al kio ĝi rilatas, sed uzas ansta- taŭe alian rolvorteton:

Ĝi parolas nur pri tiaj instruoj, kiuj ne kontraŭparolas al la scienco. OV-328 Al anstataŭ ripeto de kontraŭ.

Tio, al kio la prefikseca rolvorteto rilatas, ofte povas aperi kiel objekto de ĉi tia verbo:

La belan Saran li jam kelkfoje ĉirkaŭiris. ^41 = Ĉirkaŭ la bela Sara li jam kelkfoje iris.

Ŝi transiris la sojlon. M134 = Ŝi iris trans la sojlon.

Sed tre ofte la objekto de ĉi tia verbo estas io tute alia sen rekta rilato al la prefikseca rolvorteto: Alportu al mi metron da nigra drapo. FE 32

Ne ekzistas ĝeneralaj reguloj, kiuj decidas, kio estu objekto de ĉi tia verbo (se ĝi entute estas objekta). Legu pli pri objektaj kaj senobjektaj verboj en §30.

El

El povas esti tute normala prefikseca rolvorteto en kombinoj kaj fraz- etvortoj, ekz.: eliri = "iri el io", elbati = "bati (ion) el io", elrigardi = "rigardi el io" (arĥaike kaj idiotisme = "aspekti"), el (la) lito ^ ellitiĝi (frazetvorto) = "leviĝi el (la) lito".

Sed prefikseca el estas en kombinoj ankaŭ uzata kun la speciala signifo "komplete, ĝisfine, ĝisprete, ĝis rezulto, ĝis difekto, ĝis malapero":

trinki ^ eltrinki = trinki ĉiom de io

lerni ^ ellerni = lerni tute plene

fari ^ elfari = produkti

kreski ^ elkreski = kreski ĝis matureco

etendi ^ eletendi = etendi laŭ la plena longo

uzi ^ eluzi = uzi ĝis difektiĝo

Iuj tiaj el-vortoj ricevis specialan (figuran) signifon:

porti ^ elporti = porti el io, porti (= toleri) ĝisfine

teni ^ elteni = rezisti, ne cedi, pacience toleri, elporti

pensi ^ elpensi = krei per pensado

Se estas risko pri konfuzo inter la propra signifo de el, kaj la speciala ĝisfina signifo, oni uzu ion alian prefiksece por esprimi la signifon "ĝisfine". Oni tiel uzas ekz. tra, for, SAT, kaj FIN. Oni devas tamen ĉiam atenti, ke la uzata radiko aŭ vorteto taŭgu laŭsence, ekz.: trabori, trakuri, forkaŝi, sat- manĝi, finkanti, finfari, finmanĝi k.t.p.

Iuj kontraŭas al prefikseca FIN por ĝisfineco, sed malgraŭ diversaj teoriaj argumentoj, FIN fariĝis sufiĉe populara en tiu rolo. Ĉiuokaze prefikseca FIN estas ĉiam komprenata.

Oni ankaŭ povas tian ĉi signifon montri per plurvortaĵo, kio estas ofte la plej bona solvo: legi ĝisfine, kuri tra la tuta urbo, manĝi ĝis sateco, kanti ĝis la fino, kanti la tutan kanton k.t.p.

Oni multe klopodis por trovi ion, kio povus esti ĝenerale uzata prefiksece por la signifo "ĝisfine". Tio tamen ne sukcesis. Oni uzu kiom eble el, kiu estas Zamenhofa kaj vaste uzata. En okazo de nepra bezono oni uzu alian rimedon.

Pri

En frazetvortoj (kun A-finaĵo aŭ E-finaĵo) prefikseca pri estas uzata en ordinara maniero, ekz.: pri amo ^ priama = "tia, ke ĝi temas pri amo", pri nutro ^ prinutra = "tia, ke ĝi temas pri nutr(ad)o".

En kombinoj prefiksecapri kreas objektajn verbojn. Aŭ ĝi faras senobjektan verbon objekta, aŭ ĝi faras el jam objekta verbo novan objektan verbon. Normale tia pri-verbo havas originan pri-komplementon kiel objekton:

Li silentis pri la afero. ^ Li prisilentis la aferon. Silenti estas senobjekta verbo. Prisilenti estas objekta verbo, kies objekto estas tio, pri kio oni silentas.

Li pensis (ion) pri ŝi. ^ Li pripensis ŝin. Pensi estas objekta verbo, kies objekto estas la pensoj mem (sed kiu ofte aperas tute sen objekto). Pri- pensi estas objekta verbo, kies objekto estas la temo de la pensoj.

En iaj okazoj ĉi tia pri-verbo havas objekton, kiu origine ne estis pri- komplemento, sed ekz. de-komplemento aŭ al-komplemento. En tiaj verboj pri perdis sian propran signifon, kaj estas uzata nur por ŝanĝi la frazrolojn. Pri estas tiel uzata precipe en iuj tradiciaj verboj:

rabi ^ prirabi

Ili rabis monon de la homoj.

Ili prirabis la homojn (je/por mono).

semi ^ prisemi

Mi semis tritikon sur la kampon. Mi prisemis la kampon (per tritiko).

ĵeti ^ priĵeti

Ŝi ĵetis ŝtonojn al li. Ili priĵetis lin per ŝtonoj.

konstrui ^ prikonstrui

Ni konstruos domojn sur la monto. Ni prikonstruos la monton (per domoj).

serĉi ^ priserĉi

Ili serĉis armilojn ĉe li. Ili priserĉis lin (por armiloj).

lumi ^ prilumi = "ĵeti sian lumon ien"

La luno lumis en la ĉambron.

La luno prilumis la ĉambron.

Nur io, kio mem estas luma, povas prilumi. Lumigi = "fari tiel ke io lumu, provizi per lumo".

pluvi ^ pripluvi

Pluvas sur la kampon. La nuboj pripluvis la kampon.

Unu kampo estis pripluvata, kaj alia, ne pripluvita, elsekiĝis. ^™ 4

Dum pluvi estas sensubjekta verbo (§30.1), la verbo pripluvi bezonas subjekton.

Prefikseca pri en kelkaj okazoj nur servas por doni al verbo novan signifon, kiu iel rilatas al la origina signifo:

respondi ^ prirespondi = devi prizorgi ion kaj porti la rezultojn de eventuala misaĵo (nun oni uzas pli ofte respondeci responsi)

juĝi ^ prijuĝi = esprimi aproban aŭ malaproban opinion pri io

ĵuri ^ priĵuri = doni aŭ dediĉi ofere al Dio En tia uzo pri similas al la sufikso UM (§38.2.31).

38.4.3. Aliaj afiksecaj vortetoj

Krom rolvortetoj (§38.4.2) ankaŭ multaj aliaj vortetoj estas uzataj prefiksece en diversaj manieroj. Ĉi tie aperos nur kelkaj gravaj ekzemploj de tia uzo.

Ĉi

La loka vorteto ĉi (§14.1.2) estas tre ofte uzata prefiksece en frazetvortoj kun A-finaĵo aŭ E-finaĵo. Normale oni uzas por klareco dividostrekon post

ĉi:

en tiu ĉi jaro ^ ĉi-jare

sur ĉi tiu flanko ^ ĉi-flanke

post tio ĉi ^ ĉi-poste

sub ĉi tio ^ ĉi-sube

Rimarku, ke ĉi estas memstara vorto en tiu ĉi, ĉi tiu, tie ĉi, ĉi tie k.t.p. Ne uzu dividostrekon tie.

Legu pli detale pri kunmetaĵoj kun ĉi en §14.1.2. Fi

La ekkria vorteto fi (§18.1) estas ofte uzata prefiksece kun la signifo "mal- ŝatinda, abomena". Prefikseca fi montras subjektivan indignon aŭ moralan kondamnon kontraŭ tio, kio staras poste:

homo ^ fihomo = naŭza, malmorala, malŝatinda homo

ŝerco ^ fiŝerco = senhonta ŝerco

domo ^ fidomo = domo, kie okazas abomenaj malŝatindaj aferoj

gazeto ^ figazeto = abomena gazeto

insekto ^ fiinsekto = malŝatinda aŭ parazita insekto

herbo ^ fiherbo = trudherbo, herbo kiu malhelpas la kulturadon de aliaj utilaj plantoj (oni uzas ankaŭ herbaĉo, sed la herbo mem ne estas mal- bonkvalita, nur nedezirata)

karesi ^ fikaresi = senhonte, malĉaste kaj trude karesi

fama ^fifama = fama pro malŝatindaj aferoj

Prefikseca fi kaj la sufikso AĈ (§38.2.1) estas similaj. Fi estas pli subjektiva. Ĝi esprimas indignon kaj malŝaton. AĈ estas pli objektiva. Ĝi montras mal- taŭgecon kaj malbonan kvaliton. En la frua tempo, antaŭ ol AĈ aperis en la lingvo, prefikseca fi estis uzata en ambaŭ signifoj.

For

La loka kaj mova vorteto for (§14.1.3) estas ofte uzata prefiksece ĉe agaj vortoj: foriri, foriro, forkuri, forkurado, forfali, forĵeti, forŝiri, forpermesi, fortimigi, forargumenti, forbuĉi, fordormi, foresti, foresto. Ĉiuj tiaj vortoj estas tute normalaj kombinoj. Ofte oni ankaŭ povas uzi de en ĉi tiaj vortoj: forŝiri ~ deŝiri, forpreni ~ depreni, fortranĉi ~ detranĉi. Sed for donas pli fortan signifon.

Kvazaŭ

Prefikseca kvazaŭ (§14.3.12) montras, ke io ne havas sian veran signifon, sed signifon apudan, similan, proksimuman: kvazaŭedzo = "viro, kiu loĝas kun virino kvazaŭ edzo" (= konkubo), kvazaŭhomo = "homsimila pupo", kvazaŭrimo = "rimo per similaj sonoj". Komparu kun la neoficialaj sufiksoj OID (§39.1.26) kaj ESK (§39.1.11).

Mem

Prefikseca mem (§14.3.13) havas du malsamajn signifojn: 1. "sen helpo de alia": memvole, memlerninto, memdisciplino, memstara, memkompreneble. 2. "al si mem, pri si mem, sin mem": memestimo, memamo, memdefendo, memmortigo, memportreto, memofero. Se la signifo estas "sin mem", oni povas ankaŭ uzi sin prefiksece.

Ne

Prefikseca ne (§21) montras foreston, mankon de io (ekz. de eco): neĝent- ila FE16, nelonge FE25, nefermita FE33, nematura FE36, nelerta FE37, nekompren- ebla FE41, nelegeble FE41, nekredebla FE41, nejudo = "homo, kiu ne estas judo", ne-Kopenhagano FA1128 = "persono, kiu ne loĝas en Kopenhago", nelibroj = "kategorio de varoj (en librovendejo k.s.), kiuj ne estas libroj (sed ek- zemple diskoj)". Komparu kun prefikseca sen (§38.4.2). Legu ankaŭ pri la diferenco inter prefikseca ne kaj la prefikso MAL en §38.3.7.

Sin

La pronomo si (§11.6) kun N-finaĵo estas ofte uzata prefiksece anstataŭ mem en la signifo "sin mem": sinfido, sindefendo, singarda, sindona.

Sin kiel memstara vorto estas uzebla nur pri la tria persono, sed prefikseca sin estas uzata ankaŭ pri la unua kaj dua personoj: Kontraŭ s-ro K. mi estos singarda. OV 55° = Mi gardos min kontraŭ s-ro K.

Sin-vortoj estas frazetvortoj, kiuj deiras de I-verba frazeto:

sin defendi ^ [sin de/endi]-(ago)-O ^ sindefendo = "la ago defendi sin mem"

Tia sin-vorto povas havi ĉian finaĵon krom verba finaĵo: sinfido, sinfida, sinfide. Se oni volas uzi verban finaĵon, oni devas reiri al la origina frazeto, kie sin estas aparta vorto. Se sin ne rilatas al la tria persono, oni devas tiam ŝanĝi al min, nin vin laŭ la senco:

ŝia sindefendo ^ Ŝi defendas sin.

ilia sindefendo ^ Ili defendas sin.

mia sindefendo ^ Mi defendas min.

nia sindefendo ^ Ni defendas nin.

via sindefendo ^ Vi defendas vin.

En tiaj ĉi vortoj oni konservas la N-finaĵon de sin. Normale tamen N-finaĵoj (same kiel J-finaĵoj) forfalas ene de kunmetitaj vortoj (§37.4).

39. Neoficialaj afiksoj

Krom la oficialaj afiksoj (§38) ekzistas ankaŭ neoficialaj. La plej multaj el ili estas specialaj afiksoj uzataj nur en faka lingvaĵo, en scienco, en teĥniko k.s. Iuj estas nuraj proponoj, kaj estas apenaŭ uzataj entute. Sed kelkaj aperas eĉ en ordinara lingvaĵo.

Ofte estas malfacile juĝi, ĉu temas pri vera afikso, aŭ pri restaĵo de afikso en alia lingvo, ekz. Latino aŭ la greka. Tia ŝajna afikso nomiĝas eksafikso. La ĉi-postaj klarigoj tamen provas laŭeble distingi. Tio, kio ĉiam nur estas ek- safikso, ne estas klarigita ĉi tie. Ne aperas do ekz. radikofinoj kiel "aci", "ici", "itat" kaj "ent", aŭ radikokomencoj kiel "dia", "epi" kaj "peri", ĉar ili neniam estas uzataj kiel veraj afiksoj en Esperanto. Se oni interesiĝas pri tiaj radikopartoj, oni legu libron pri Latino aŭ la greka. Sed ja aperas kelkaj "duonafiksoj", kiuj normale nur estas eksafiksoj, sed kiuj iafoje aperas prove, eksperimente aŭ fuŝite en vera afiksa uzo.

Legu ankaŭ pri ŝajnaj IN-afiksoj en §38.2.20, kaj ŝajnaj ISM-sufiksoj kaj IST-sufiksoj en §38.2.24.

Ĉu enkonduki novajn afiksojn?

Multaj esperantistoj pensas, ke afiksoj estas la plej bona parto de Esperanto. Tial ili volas krei pli da afiksoj. "Ju pli multaj afiksoj, des pli bona Esper- anto." La boneco de la Esperanta vortfarado tamen ne troviĝas en la afiksa sistemo, sed ĝenerale en la eblo libere krei kunmetitajn vortojn. Tion oni faras ne nur per afiksoj, sed ankaŭ per kunmetado de ordinaraj radikoj kaj vortetoj.

Ordinarajn radikojn oni uzas en la vortfarado laŭ ĝeneralaj principoj, kiuj estas tiel facilaj, ke plej multaj lernolibroj eĉ ne klarigas ilin. Oni lernas tian vortfaradon precipe el praktikaj ekzemploj.

La afiksojn oni devas tamen aparte lerni. Por ĉiu (vera) afikso oni devas ek- scii, kiel uzi ĝin. Tial la lernolibroj ilin zorge klarigas.

La oficialaj afiksoj funkcias bonege kaj estas tre utilaj en Esperanto, ĉar ĉiuj jam kiel komencantoj lernas ilin. Novaj afiksoj tamen ne estas troveblaj en la lernolibroj, kaj oni apenaŭ havas okazon ekscii, kiel uzi ilin.

Novaj ordinaraj radikoj facile eniras en la lingvon, ĉar por ili ne validas specialaj reguloj, sed novaj afiksoj malofte sukcesas hejmiĝi en Esperanto. Se oni sentas, ke nova radiko estas bezonata, oni do prefere enkonduku ĝin ne kiel afikson, sed kiel ordinaran radikon, kiun ĉiuj povas facile uzi laŭ la bazaj vortfaraj principoj.

Iuj novaj afiksoj renkontas problemojn, ĉar ili kolizias kun jam ekzistantaj vortoj. Tiaj novaĵoj estas normale tre evitindaj.

La ĉi-antaŭaj avertoj tamen ne signifas, ke oni malpermesu ĉiajn ajn novajn afiksojn. Se nova afikso vere estas bezonata, kaj funkcias bone, tiam ĝi ja povas esti akceptata. Multaj neoficialaj fakaj afiksoj funkcias tute bone, kaj oni uzu ilin libere sur iliaj apartaj uzokampoj.

39.1. Neoficialaj sufiksoj

AB°

"Fiksita instalaĵo". Nur eksperimente uzata por diversaj instalaĵoj: trinki ^ *trinkabo* = "trinkakvoĵetilo, trinkŝprucilo", ellasi ^ *ellasabo* = "neces- eja seĝo". (AB devenas de la nekunmetita vorto lavabo = "lavpelvo fiksita al muro".) AB estas evitenda. Por esti komprenata oni uzu esprimojn kiel trink- ilo, trinkfontano, necesejo, neceseja seĝo, necesseĝo k.t.p. (Kaj anstataŭ lavabo sufiĉas ofte lavujo.)

AC

Ekssufikso en multaj nomoj de plantfamilioj: kompozitacoj, labiacoj, kruciferacoj.

Vera sufikso

"Plantfamilio". Uzata en botaniko post la tipa membro de la familio: rozo ^ rozacoj = "la familio de rozosimilaj floroj", ulmo ^ ulmacoj = "la familio de ulmosimilaj arboj". Oni uzu AC nur laŭ la internaciaj botanikaj nomreg- uloj. AC respondas al la latina sufikso "-aceae". Ofte povas esti preferinde rigardi tiajn vortojn kiel nekunmetitajn. Komparu kun AL (§39.1.3), E (§39.1.7), ED (§39.1.8), EN (§39.1.9) kaj OID (§39.1.26).

AL

Ekssufikso en multegaj radikoj kun plej diversaj signifoj: normala, formala, originala, kriminala, speciala, sociala, materialo, vokalo, signalo, generalo, centralo.

Vera sufikso

"Plantordo". Uzata en botaniko post la plej tipa membro de la ordo: rozo ^ rozaloj = "la ordo de rozosimilaj plantoj", poligono ^ poligonaloj, ork- ido ^ orkidaloj. Oni uzu AL nur laŭ la internaciaj botanikaj nomreguloj. AL respondas al la latina sufikso "-ales". Ofte povas esti preferinde rigardi tiajn vortojn kiel nekunmetitajn. Komparu kun AC (§39.1.2), E (§39.1.7), ED (§39.1.8), EN (§39.1.9) kaj OID (§39.1.26).

"Osto". Evitinda anatomia sufikso: nazo ^ *nazalo*, femuro ^ *femuralo*. Uzu OST anstataŭe: nazosto, femurosto k.t.p.

"Rilata, apartena". Oni proponis uzi AL por krei el ecaj radikoj A-vortojn kun rilata signifo: varmo ^ *varmala* = "rilata al varmo, temanta pri varmo" (varma = "kun multe da varmo"); sano ^ *sanala* = "rilata al sano, apartena al sano" (sana = "havanta sanon"). Tiu propono neniam re- aliĝis en la lingvo. Oni esprimu tiajn signifojn per plurvortaĵoj: pri varmo, de varmo. Eventuale oni povas uzi kunmetaĵojn kun pri, rilata aŭ simile: privarma, varmorilata, varmotema, prisana, sanrilata.

ANC

Ekssufikso en multaj vortoj kun diversaj signifoj: substanco, konkordanco, ekstravaganco, ambulanco, disonanco, kvitanco. Iuj tiaj vortoj montras fizikajn grandojn en elektroscienco: impedanco, reluktanco, admitanco, per- meanco.

Vera sufikso

"Fizika grando". Oni provis en scienco uzi ANC kiel veran sufikson por fari vortojn por fizikaj grandoj: ŝargo ^ ŝarganco, indukto ^ induktanco, vario ^ varianco. Preskaŭ ĉiuj tiaj vortoj estas rigardeblaj kiel nekunmetitaj. ANC ĉiuokaze estas pure faka sufikso.

ARI°

Proponita matematika sufikso por nombrosistemoj: du ^ *duaria* = "duuma", dek ^ *dekaria* = "dekuma". ARI ne estas praktike uzata. Oni uzu UM (§38.2.31) en tiaj vortoj.

ATOR (kaj ADOR°)

Ekssufikso en multaj radikoj por aparatoj aŭ agantoj: inkubatoro, radiatoro, generatoro, karburatoro, diktatoro, uzurpatoro.

Vera sufikso

"Aparato". Iafoje uzata anstataŭ IL (§38.2.19), kiam temas pri komplikita aparato aŭtomate funkcianta:pumpi ^ *pumpatoro* = "aŭtomata pumpilo", kalkuli ^ *kalkulatoro*, raboti ^ *rabotatoro*. Oni eĉ proponis la vari- anton *ADOR*° por ne-aŭtomataj konstrumaŝinoj: *asfaltadoro*, *el- kavigadoro*. ADOR kolizias kun la verbo adori (= "honori kiel diaĵon"). Oni esprimu tiajn ideojn per la vortoj aparato, maŝino kaj aŭtomato, aŭ simple per la sufikso IL, kiu montras kaj simplajn ilojn, kaj ellaboritajn maŝ- inojn: pumpmaŝino, aŭtomata pumpilo, kalkulaparato, kalkulaŭtomato, rabotmaŝino, asfalt(ad) maŝino, elkavigmaŝino (aŭ simple fosmaŝino).

"Plantotribo" (subdivido de plantofamilio). Uzata en botaniko post la tipa membro de la tribo: asklepiado ^ asklepiadeoj = "la tribo de asklepiadosimilaj plantoj". EN respondas al la latina sufikso "-eae". Oni uzu E nur laŭ la internaciaj botanikaj nomreguloj. Ofte povas esti preferinde rigardi tiajn vortojn kiel nekunmetitajn. Komparu kun AC (§39.1.2), AL (§39.1.3), ED (§39.1.8), EN (§39.1.9) kaj OID (§39.1.26).

"Koloro". Proponita, sed apenaŭ uzata sufikso por fari kolorvortojn el radikoj, kiuj ne mem montras koloron: rozo ^ *rozea* = "rozkolora, roze ruĝa", neĝo ^ *neĝea* = "neĝkolora, neĝe blanka", polvo ^ *polvea* = "polvokolora, polvogriza". Oni uzu kunmetaĵojn kun la radiko KOLOR (rozkolora, neĝkolora) aŭ precizajn kombinojn kun kolororadikoj (rozoruĝa, neĝblanka), aŭ plurvortaĵojn (roze ruĝa, blanka kiel neĝo). Ofte la sufikso

EC (§38.2.8) povas esti sufiĉa: rozeca, neĝeca, polveca. Sed tiaj EC-vortoj ne nepre montras koloran similecon.

La sufikso E aperas en PIV nur por "plantotribo". La sencon "koloro" pro- ponis Werner (§46) en 1986.

ED

"Bestofamilio". Uzata en zoologio post la tipa membro de la familio: cervo ^ cervedoj = "la familio de cervosimilaj bestoj", mustelo ^ musteledoj. Oni uzu ED nur laŭ la internaciaj zoologiaj nomreguloj. ED respondas al la latina sufikso "-idae". Ofte povas esti preferinde rigardi tiajn vortojn kiel ne- kunmetitajn. Komparu kun AC (§39.1.2), AL (§39.1.3), E (§39.1.7), EN (§39.1.9) kaj OID (§39.1.26).

EN

"Besta subfamilio". Uzata en zoologio post la tipa membro de la subfamilio: lutro ^ lutrenoj = "la subfamilio de lutrosimilaj bestoj", mustelo ^ mustelenoj. Oni uzu EN nur laŭ la internaciaj zoologiaj nomreguloj. EN re- spondas al la latina sufikso "-inae". Ofte povas esti preferinde rigardi tiajn vortojn kiel nekunmetitajn. Komparu kun AC (§39.1.2), AL (§39.1.3), E (§39.1.7), ED (§39.1.8) kaj OID (§39.1.26).

ENZ°

"Substanco, kiu servas por ago". Eksperimente uzata, precipe en ĥemio, anstataŭ IL (§38.2.19), kiam ne temas pri instrumento, sed pri substanco: solvi ^ solvenzo = "solvantaĵo", stabiligi ^ stabiligenzo = "stabiliga sub- stanco", dolĉigi ^ dolĉigenzo = "dolĉigaĵo". En faka lingvaĵo ENZ eble povas esti utila, sed normale oni uzu IL, (ANT) AĴ, aŭ diversajn kunmetaĵojn kaj plurvortaĵojn.

ESK

Ekssufikso en kelkaj radikoj kun la signifo "simila": groteska, fluoreski, lumineski.

Vera sufikso

"Simila sed ne vera, maniera, stila". Iafoje uzata anstataŭ EC (§38.2.8): jap- ana ^ japaneska = "simila al japana stilo, ŝajne japana", vira ^ vireska = "virosimila", blua ^ blueska = "blueta, neklare blua, blusimila". ESK estas malofte uzata. Normale sufiĉas EC: japaneca, vireca, blueca. Oni ankaŭ povas uzi kunmetaĵojn kun ŜAJN aŭ SIMIL (§38.4.1): ŝajnblua, Japansimila k.s.

I

Ekssufikso en multegaj radikoj kun plej diversaj signifoj. La vokalo "i" estas senkonkurence la plej ofta radikofino en Esperanto.

Interalie multaj nomoj de sciencoj kaj okupoj finiĝas per "...io": geografio, biologio, agronomio, homeopatio, anatomio, kirurgio, filozofio. Por tiaj vortoj tre ofte ekzistas paralela radiko sen "i" por la responda fakulo: ge- ografo, biologo, agronomo, homeopato, anatomo, kirurgo, filozofo. Atentu, ke la radiko sen "i" iafoje havas alian signifon. Ekz. telegrafio estas okupo, sed telegrafo estas aparato, ne persono. El vortoj por sciencoj kaj okupoj oni ankaŭ povas fari nomojn de fakulo per la sufikso IST: geografiisto, biologi- isto, agronomiisto k.t.p. Pro la longeco de tiaj vortoj, kaj pro la malagrabla duobla "i", oni normale preferas sensufiksan vorton, kiam tia ekzistas.

I estas ankaŭ ekssufikso en multaj landonomoj: Aŭstralio, Ĝibutio, Haitio, Sirio.

Vera sufikso

"Lando" (post nomo de popolo). Tre ofte uzata paralele kun la sufikso UJ en landonomoj (§35.4):

francoj ^ Francio = Francujo

japanoj ^ Japanio = Japanujo

La landnoma sufikso I ne estas oficiala. Iam ĝi estis malrekomendata de la Akademio de Esperanto, sed ne plu (Aktoj de la Akademio II, p. 14). Ĝi eĉ estas uzata (paralele kun UJ) en la Akademia Listo de Rekomendataj Landnomoj.

"Lando" (post nomo de urbo, rivero, monto k.s.). Uzata en kelkaj okazoj por eviti plursencajn geografiajn nomojn:

Meksiko (lando, federacia ŝtato, urbo) ^ Meksikio LR15 (nur lando)

Kebeko (provinco, urbo) ^ Kebekio (nur provinco)

Senegalo (lando, rivero) ^ Senegalio (nur lando)

Luksemburgo (lando kaj urbo) ^ Luksemburgio (nur lando)

Brandenburgo (germana federacia lando kaj urbo) ^ Brandenburgio (nur federacia lando)

Romo (urbo) ^ Romio (la roma regno, la roma imperio)

En multaj similaj okazoj oni tamen neniam uzas tiun ĉi metodon, ekz.: Malto (lando kaj insulo), Singapuro (lando kaj urbo), Nikaragvo (lando kaj lago), Kuvajto (lando kaj urbo), Paragvajo (lando kaj rivero), Kenjo (lando kaj monto), Sanmarino (lando kaj urbo).

La Akademio de Esperanto prave rekomendis ne uzi la sufikson I en tiaj ĉi nomoj (Aktoj de la Akademio III, p. 49). Nur se jam internacie ekzistas tiaj paralelaj nomoj (kun "i" por lando - sen "i" por urbo, rivero aŭ simile), oni ja uzu la distingon. Tiam ne temas pri Esperanta sufikso, sed pri parto de radiko. Oni do ja uzu ekz. Alĝero (urbo), Alĝerio (lando); Tunizo (urbo), Tunizio (lando); Namibo (dezerto), Namibio (lando), ĉar tiaj nomoj ekzistas ankaŭ en aliaj lingvoj. Sed oni prefere ne uzu formojn kiel Meksikio, Kebekio, Senegalio k.a., ĉar tiuj nomoj ekzistas nur en Esperanto. En unu okazo temas pri du malsamaj landoj: Niĝero (rivero kaj lando inter Malio kaj Ĉado), Niĝerio (lando inter Benino kaj Kameruno). En unu okazo la internacia distingo estas inversa: Brazilo (lando), Brazilio Braziljo (urbo).

Se oni uzas tiajn ĉi "i" nur laŭ la internaciaj formoj, tiaj okazoj tute ne kreas problemojn.

Se internacie du aŭ pli da nomoj samas, oni uzu laŭ bezono esprimojn kun

urbo, rivero, monto k.s. Tio estas multe pli klara: Meksikurbo, la urbo Meksiko, la federacia ŝtato Meksiko, la lando Meksiko, Kebekurbo, la pro- vinco Kebeko, la rivero Senegalo, la lando Senegalo, la lando Luksemburgo, Luksemburgurbo, la urbo Luksemburgo, la (federacia) lando Brandenburgo, la urbo Brandenburgo, la Roma regno Rt130 k.t.p.

IĈ°

IĈ° = "la vira sekso". Proponita sufikso por indiki, ke homo aŭ besto estas vira: najbaro ^ najbariĉo = "vira najbaro", kuracisto ^ kuracistiĉo = "vira kuracisto", bovo ^ boviĉo = "virbovo", kato ^ katiĉo = "virkato".

La sufikson IĈ° elpensis sendepende pluraj homoj inspirite de la karesnoma sufikso ĈJ (§38.2.6) (komparu kun la paro IN §38.2.20 kaj NJ, §38.2.25). Kredeble la unua propono aperis jam en la jaro 1976. IĈ° estas nun (en la jaro 2019) senkonkurence la plej populara propono de tia sufikso, kaj nemalmultaj homoj jam uzas ĝin. Sed la plej multaj ankoraŭ uzas vira aŭ prefiksecan VIR (§38.4.1).

Iuj volas uzi IĈ° ankaŭ ĉe viraj radikoj, kies signifon ili do volas ŝanĝi al sekse neŭtrala: *patro* (kun neŭtrala interpreto) ^ *patriĉo* = "patro", *knabo* (kun neŭtrala interpreto) ^ *knabiĉo* = "knabo", *viro* (kun neŭtrala interpreto) ^ *viriĉo* = "viro". Tiel drastaj signifoŝanĝoj de oftaj kaj firme enradikiĝintaj vortoj estus vera reformo de la lingvo, kaj tial mal- facile realigebla. Tia sekse neŭtrala uzo ekz. de patro eĉ povas kaŭzi gravajn miskomprenojn. Aliaj anstataŭe provas enkonduki tute novajn sekse neŭtralajn vortojn, ekz. pajtroparento (§4.3) por "patro/patrino".

Legu ankaŭ pri seksa signifo de radikoj kaj O-vortoj en §4.3, la proponita neduuma sufikso IP° (§39.1.18), la proponitaj karesnomaj sufiksoj J° kaj PJ° (§39.1.23) kaj la sekse neŭtrala unu-nombra pronomo ri° (§11.5).

Ordinara radiko

iĉo = vira homo, vira besto

iĉa = virseksa, tia kiel iĉo, rilata al iĉo k.s.

Fakte IĈ estas uzata pli ofte en la vortoj iĉo kaj iĉa ol ĝi estas uzata kiel su- fikso. La vorto iĉo estas sendependa de aĝo, dum la vorto viro ordinare havas la sencon de plenkreska virseksa homo (§38.4.1). Se oni volas paroli pri virseksaj homoj sendepende de aĝo, mankas oportuna vorto en klasika Esperanto, kio kredeble kontribuis al la populariĝo de la vorto iĉo.

IF°

Ekssufikso en kelkaj vortoj kun IG-eca signifo: modifi, amplifi, klasifi. Vera sufikso

"Igi io". Proponita sed apenaŭ uzata teĥnika sufikso por tiaj okazoj, kiam oni volas esprimi "igi io" kaj ne "igi ia": *varmifi* = "igi varmo, ŝanĝi ian energiformon en varmon" (varmigi = "igi varma, doni la econ varmo al io"), *acidifi* = "igi acido, ŝanĝi substancon tiel, ke ĝi fariĝas acido" (acidigi = "igi acida, doni acidecon al io"). Oni esprimu tiajn specialajn signifojn per pluraj vortoj: igi varmo, ŝanĝi en acidon k.s. Rimarku, ke IG (§38.2.17) en multaj okazoj signifas "igi io": edzinigi, polvigi.

39.1.15. IK

Ekssufikso aŭ ŝajnsufikso en multegaj radikoj kun plej diversaj signifoj: for- miko, fortika, harmoniko, heliko, klasika, kleriko, kliniko, koliko, komika, komuniki, maniko, miristiko, narkotiko, paniko, persiko, polemiko, prediki, rustika, saliko, trafiko k.a. Multaj "ik"-vortoj estas nomoj de sciencoj, fakoj, artoj, okupoj k.s.: botaniko, dinamiko, fiziko, fonetiko, grafiko, gramatiko, heraldiko, liriko, logiko, matematiko, mekaniko, mnemoniko, muziko, optiko, plastiko, politiko, tehniko k.a.

Vera sufikso

"Fako, scienco, okupo". Ofte oni povas rigardi IK kiel veran sufikson. Iafoje ĝi aperas post nomo de persono, kiu okupiĝas pri la fako: ĝardenisto ^ ĝardenistiko, gimnasto ^ gimnastiko, ĵurnalisto ^ ĵurnalistiko, lingvisto ^ lingvistiko, stilisto ^ stilistiko, poeto ^ poetiko, retoro ^ retoriko. Alifoje IK aperas post la temo de la fako: elektrono ^ elektroniko, metodo ^ metodiko, metro ^ metriko, simbolo ^ simboliko, stokasta ^ stokastiko. Estas tamen preferinde rigardi tiajn vortojn kiel nekunmetitajn.

Iuj tamen volas, ke IK estu efektiva sufikso. Iuj iafoje eĉ insistas, ke ĝi devas esti efektiva Esperanta sufikso. Laŭ multaj IK ĉiam aperu post la temo de la fako, ne post la isto. Ili kreas vortojn kiel: ĝardeno ^ ĝardeniko = "ĝardenistiko", ĵurnalo ^ ĵurnaliko = "ĵurnalistiko", lingvo ^ lingviko = "lingvistiko", sono ^ soniko = "fonetiko", sistemo ^ sistemiko = "sistematiko". Normale oni ĉi tiel uzas IK nur kiam ekzistas responda internacia vorto kun "ik". Se la internacia vorto finiĝas per "ologi", oni ofte preferas la samsignifan sufikson OLOGI (§39.1.29).

Iuj ĉi tiaj IK-vortoj povas funkcii praktike, sed sistema uzo de IK en ĉi tia maniero kondukus al grandega konfuzo, ĉar multaj jam ekzistantaj vortoj pro tio subite ŝajnus havi tute alian signifon ol ili vere havas, ekz.: formiko, heliko, kleriko, kliniko, koliko, komiko, komuniko, maniko, miristiko, paniko, persiko, rustiko, saliko, trafiko, dialektiko, grafiko, liriko, logiko, muziko, plastiko kaj multaj aliaj.

Se oni insistas, ke IK nur aperu post temo, tiam la ĥaoso ankoraŭ pligrand- iĝas, ĉar tiam vortoj kiel lingvistiko, ĵurnalistiko kaj ĝardenistiko ŝajnas esti la sciencoj pri lingvistoj, ĵurnalistoj kaj ĝardenistoj. Iuj "IK-istoj" efektive kritikas tiajn vortojn kiel nelogikajn kaj fuŝitajn, kvankam ĝuste la ekuzo de IK kiel efektiva sufikso kreis tiun konfuzon. Tiuj vortoj estas nekunmetitaj, kaj povas ŝajni strangaj nur al tiuj, kiuj insistas, ke IK estu sufikso.

Oni lasu ĉi tiajn internaciajn vortojn en paco. Se oni volas krei pli facilajn alternativojn, oni faru tion en maniero, kiu ne kaŭzas konfuzon. Ofte oni povas uzi jam ekzistantajn vortojn kiel scienco, fako, arto k.s.: lingvo- scienco, ĝardenofako, ĝardena tehniko, scienco pri lingvosonoj, sistema metodo k.s.

ILION

Ekssufikso en kelkaj vortoj por grandegaj nombroj: miliono, biliono, tril- iono.

Vera sufikso

Sufikso por fari el nombraj vortetoj vortojn por grandegaj nombroj: duiliono = "biliono, miliono da milionoj", triiliono = "triliono, miliono da duilionoj", kvariliono = "kvadriliono, miliono da triilionoj".

La kialo por enkonduki ILION (kaj ILIARD, §39.1.17) estis internacia kon- fuzo pri la vortoj biliono, triliono k.t.p., kaj tial en Esperantaj vortaroj tiaj vortoj havis neklarajn signifojn. Sed PIV donas ekde la jaro 2002 de- finitivajn signifojn por la vortoj biliono, triliono, kvadriliono kaj kvintiliono. Vortoj faritaj el ILION (kaj ILIARD) povas tamen senprobleme esti uzataj paralele kun la internaciaj vortoj: triiliono = triliono, kvariliono = kvadril- iono k.t.p. Preskaŭ nur matematikistoj uzas tiajn vortojn por nombroj pli altaj ol biliono. La ĉiutaga lingvo bezonas normale nur la vortojn miliono kaj miliardo, iafoje biliono, eventuale iam triliono.

Legu pli detale pri O-vortaj nombrovortoj en §23.2.

ILIARD

"Mil ...ilionoj". Sufikso por fari el nombraj vortetoj vortojn por grandegaj nombroj: duiliardo = "mil duilionoj, mil bilionoj", triiliardo = "mil triil- ionoj, mil trilionoj" k.t.p. Vidu pli detalajn klarigojn ĉe la sufikso ILION (§39.1.16) kaj ĉe O-vortaj nombrovortoj (§23.2).

IP°

"Neduuma persono". Proponita sufikso por montri, ke persono estas nedu- uma, t.e. nek viro, nek virino (aŭ eble sekse ambigua). IP° estas tre nove proponita (en la jaro 2019) kaj estas nur eksperimente uzata: amiko (de ĉiu ajna sekso) ^ amikipo = "amiko neduuma". Oni kompreneble povas uzi la simplan sekse neŭtralan vorton amiko ankaŭ por neduuma persono, sed per IP° eblas aparte atentigi pri neduumeco.

Legu ankaŭ pri seksa signifo de radikoj kaj O-vortoj en §4.3, la proponita virseksa sufikso IĈ° (§39.1.13), la sekse neŭtrala unu-nombra pronomo ri° (§11.5) kaj la proponitaj karesnomaj sufiksoj J° kaj PJ° (§39.1.23).

ISTAN°

Ekssufikso en kelkaj landonomoj (ofte la "i" mankas): Pakistano, Hindust- ano, Dagestano, Turkestano.

Vera sufikso

"Lando". Kelkfoje rigardebla kiel vera sufikso, se ekzistas responda popolnomo: afgano ^ Afganistano, kirgizo ^ Kirgizistano, uzbeko ^

Uzbekistano. Estas pli bone rigardi tiajn landonomojn kiel nekunmetitajn. Ĉiuokaze oni povas uzi ISTAN nur kiam ekzistas responda internacia formo kun "(i)stan". Plej bone estas tamen uzi UJ (§38.2.29) aŭ I (§39.1.12) en tiaj nomoj (se ekzistas simpla popolnomo): Afganujo, Afganio, Kirgizujo, Kirgizio, Uzbekujo, Uzbekio. Legu pli detale pri nomoj de landoj kaj popoloj en §35.4.

IT

Ekssufikso en iuj vortoj por inflamoj: nefrito, oftalmito, encefalito, dermat- ito, otito.

Vera sufikso

"Inflamo". Uzata en medicino kiel vera sufikso post nomo de organo: orelo ^ orelito = "orelinflamo, otito". En multaj okazoj ekzistas internacia vorto, kiu ankaŭ povus esti rigardata kiel Esperanta kunmetaĵo kun IT: bronkito, apendicito, laringito, meningito, ostito k.a. En nefaka lingvaĵo oni prefere uzu lavorton inflamo aparte aŭ en kunmetaĵo: rena inflamo, reninflamo, orela inflamo, orelinflamo k.t.p. Verŝajne tiaj vortoj estas preferindaj ankaŭ en faka lingvaĵo.

IV

Ekssufikso en kelkaj vortoj por kapabloj kaj emoj: agresiva, progresiva, konservativa, pasiva.

Vera sufikso

"Pova, kapabla". Sufiĉe ofte uzata kiel vera sufikso: produkti ^ produktiva = "tia, ke oni povas (multe) produkti", senti ^ sentiva, pagi ^ pagiva, krei ^ kreiva. Oni atentu, ke IV ne estas ĝenerale konata. Preferindaj estas kun- metaĵoj kun EM (§38.2.11) aŭ kun POV kaj KAPABL (§38.4.1) aŭ eĉ simplaj A-vortoj: produktema, sentema, sentokapabla, pagipova, pagpova, pagopova, kreema, krepova, produkta, senta, krea k.t.p. Ne malofte IV estas misuzata kiel malplena A-vortiga sufikso, precipe kreiva ofte estas misuzata anstataŭ krea sen rilato al povo aŭ kapablo.

IZ

Ekssufikso en multaj radikoj por diversaj metodoj kaj agoj: judaizi, faradizi, kaŭterizi, legalizi, centralizi, katehizi, klimatizi, analizi, mobilizi, organizi, sterilizi.

Vera sufikso

1. "Kovri, provizi". Uzata precipe en teĥnika lingvaĵo: ŝtono ^ ŝtonizi = "kovri per ŝtonoj (ekz. vojon)", kupro ^ kuprizi = "kovri per tavolo de kupro", gluo ^ gluizi = "provizi per tavolo de gluo", elektro ^ elektrizi = "provizi/funkciigi per elektro". En multaj okazoj la simpla sensufiksa verbo jam havas tian ĉi signifon, ekz. kupri = kuprizi. Se la simpla verbo havas alian signifon, oni ofte povas uzi la sufikson UM (§38.2.31), ekz. glu- umi (glui = "fiksi per gluo"). Iafoje IG (§38.2.17) estas taŭga: hipnoto = "speco de dormosimila mensostato" ^ hipnotizi aŭ pli bone hipnotigi = "meti en hipnoton". La formon hipnotizi oni pli ĝuste rigardu kiel nekun- metitan. En teĥnika lingvaĵo IZ eble povas esti utila, sed ordinare oni ĝin evitu.

2. "Uzi metodon" (post nomo). Kelkfoje uzata por metodo elpensita de fama persono: Pasteŭro ^ pasteŭrizi = "parte sterilizi trinkaĵon per metodo inventita de Pasteŭro", Makadamo ^ makadamizi. Simpla sensufiksa verbo estas pli bona: pasteŭri, makadami. Plej multaj tiaj IZ-vortoj ankaŭ povas esti rigardataj kiel nekunmetitaj.

J° kaj PJ°

J° kaj PJ° estas proponitaj karesnomaj sufiksoj ankoraŭ nur eksperimente uzataj. J° kaj PJ° funkcias same kiel la oficialaj karesnomaj sŭiksoj ĈJ (§38.2.6) kaj NJ (§38.2.25). Antaŭ ili oni uzas mallongigitan formon de la nomo. Kutime oni konservas ĉirkaŭ 1 ĝis 5 literojn.

Per la sufikso J° oni povas fari karesajn nomojn sen esprimi ion pri sekso: Alekso ^ Alejo, pupo ^pupjo (karesa nomo por pupo sen difinita sekso).

La sufikso J° estis unue proponita jam en 1932, sed multaj memstare ĝin re- elpensis lastatempe (pli-malpli ekde la jaro 2010). La elekto de "j" por tia rolo estas sufiĉe evidenta, ĉar "j" estas komuna al ĈJ kaj NJ.

PJ°

Per la sufikso PJ oni povas fari karesajn nomojn por neduumaj homoj (kiuj estas nek viroj, nek virinoj, aŭ eble sekse ambiguaj): Alekso ^ Alepjo.

La sufikso PJ estis proponita en la jaro 2019.

Legu ankaŭ pri seksa signifo de radikoj kaj O-vortoj en §4.3, la proponita virseksa sufikso IĈ° (§39.1.13), la proponita neduuma sufikso IP° (§39.1.18), kaj la sekse neŭtrala unu-nombra pronomo ri° (§11.5).

NOMIAL

Matematika sufikso por esprimoj kun certa nombro de termoj ligitaj per plus aŭ minus: dunomialo = "duterma esprimo, dutermo, binomo", trinomialo = "triterma esprimo, tritermo", plurnomialo = "plurterma esprimo, plur- termo". Oni ankaŭ povas uzi kunmetaĵojn kun la vorto termo: dutermo, plur- termo.

OFON°

"Lingvano". Tute superflua kaj evitenda sufikso iafoje uzata por fari vorton por lingvano aŭ lingvaneco: Esperanto ^ *esperantofono* = "esperantisto, esperantolingvano", ^ *esperantofona* = "esperantlingva". Oni uzu kun- metaĵojn kun lingvano, lingva, parolanto k.s. Por "parolanto de Esperanto" la ĝusta vorto estas simple esperantisto, kiu ĉiam signifas precize "persono, kiu scias kaj uzas Esperanton".

OID (kaj OJD°)

Ekssufikso en diversaj vortoj, ofte kun la signifo "similaĵo" aŭ "simila":

asteroido, sigmoido, celuloido, skizoida.

Vera sufikso

"Similformaĵo, similaĵo". Iafoje uzata kiel vera sufikso: rimo ^ rimoido = "preskaŭrimo", sufikso ^ sufiksoido = "ordinara radiko, kiu tamen estas rigardata kiel sufikso". En matematiko pluraj vortoj por surfacoj kaj kurboj estas OID-vortoj: elipso ^ elipsoido = "surfaco kun tia formo, ke ebena sekco de ĝi estas elipso", ciklo ^ cikloido = "kurbo farita de punkto sur la cirkonferenco de cirklo, kiu ciklas (ruliĝas) sur rekto". Plej multaj tiaj ĉi OID-vortoj ankaŭ povas esti rigardataj kiel propraj radikoj.

"Subfamilio" (post plantonomo), "grupo, genro k.s. de similaj bestoj" (post bestonomo). Uzata post tipa membro de la subfamilio aŭ grupo: asfodelo ^ asfodeloidoj = "la subfamilio de asfodelosimilaj plantoj", asterio ^ asterioidoj = "klaso de asterisimilaj bestoj". Oni uzu OID por subfamilio nur laŭ la internaciaj botanikaj kaj zoologiaj nomreguloj. OID re- spondas al la latina sufikso "-oideae". Ofte povas esti preferinde rigardi tiajn vortojn kiel nekunmetitajn. Komparu kun AC (§39.1.2), AL (§39.1.3), E (§39.1.7), ED (§39.1.8) kaj EN (§39.1.9).

Oni proponis la formon OJD° anstataŭ OID (kaj kiel ekssufikson, kaj kiel veran sufikson) pro tio, ke OID-vortoj povus simili al vortoj kun la oficiala sufikso ID (§38.2.16), sed OJD estas nur maloftege uzata.

OL

Muzika sufikso uzata ĉe nombraj vortetoj por fari vortojn por diversaj ritmaj subdividoj: du ^ duolo = "du tonoj/batoj en la tempo de tri samspecaj", tri ^ triolo = "tri tonoj/batoj en la tempo de du samspecaj", kvar ^ kvarolo = "kvar tonoj/batoj en la tempo de tri aŭ ses samspecaj". Oni povus rigardi kelkajn tiajn OL-vortojn kiel nekunmetitajn, sed teorie la OL-vortoj estas senlime multaj, kaj iujn el ili oni neeviteble devas rigardi kiel Esperantajn kunmetaĵojn: sesolo, sepolo, naŭolo, dekolo, dekunuolo k.t.p. Komparu kun T (§39.1.34) kaj TET (§39.1.35).

OLOG

Ekssufikso en multaj radikoj por diversaj fakuloj kaj specialistoj: psikologo, antropologo, sociologo, ornitologo. Preskaŭ ĉiam ekzistas paralela radiko finiĝanta per "ologi" por la fako (vidu OLOGI, §39.1.29). Anstataŭ la "olog"-vortoj oni povas uzi la respondan "ologi"-vorton plus la sufikson IST (§38.2.24): psikologiisto, antropologiisto k.t.p. Pro la longeco de tiaj vortoj, kaj pro la malagrablaj duoblaj "i", oni normale preferas la "olog"-vortojn.

Vera sufikso

"Fakulo, specialisto". Iafoje uzata kiel vera sufikso por diversaj fakuloj:

kancero ^ kancerologo = "kancerspecialisto, onkologo", birdo ^ birdologo = "birdospecialisto, ornitologo", Esperanto ^ Esperantologo = "persono, kiu science studas Esperanton". Oni uzas OLOG preskaŭ nur kiam ekzistas responda internacia vorto, kiu finiĝas per "olog", alie oni pre- feras IST (§38.2.24) aŭ apartan radikon. Vidu ankaŭ IK (§39.1.15).

OLOGI

Ekssufikso en multaj radikoj por diversaj sciencoj, fakoj k.s.: psikologio, antropologio, sociologio, ornitologio, topologio. Preskaŭ ĉiam ekzistas paralela radiko finiĝanta per "olog" por la fakulo (vidu OLOG, §39.1.28).

Vera sufikso

"Fako, scienco" k.s. Uzata paralele al OLOG por diversaj fakoj kaj sciencoj: kancero ^ kancerologio = "kancerstudado, onkologio", birdo ^ birdologio = "birdostudado, ornitologio", Esperanto ^ Esperantologio = "scienca esplorado de Esperanto". Oni uzas OLOGI preskaŭ nur kiam ekzistas re- sponda internacia vorto, kiu finiĝas per "ologi". Se la internacia vorto fin- iĝas per "ik", oni preferas la samsignifan sufikson IK (§39.1.15).

OMETR°

Ekssufikso en vortoj por diversaj mezuriloj (iafoje la unua vokalo estas alia

ol "o"): barometro, mikrometro, fotometro, altimetro, ampermetro.

Vera sufikso

"Mezurilo". Kelkfoje uzata kiel vera sufikso: alto ^ *altometro*, pluvo ^ *pluvometro*, butero ^ *buterometro*. Oni uzu anstataŭe kunmetaĵojn kun mezurilo pro la risko de konfuzo kun la vorto metro (mezurunuo de longo):

altomezurilo, altecmezurilo, pluvomezurilo, buteromezurilo.

OMETRI°

Ekssufikso en vortoj, kiuj iel rilatas al mezurado (iafoje la unua vokalo estas alia ol "o"): geometrio, hidrometrio, fotometrio, trigonometrio, simetrio, kalorimetrio.

Vera sufikso

"Scienca mezurado". Kelkfoje uzata kiel vera sufikso: alto ^ *altometrio*, denso ^ *densometrio*. Oni uzu kunmetaĵojn kun mezurado: altomezur- ado, altecmezurado, densomezurado.

OTEK°

Ekssufikso en vortoj por diversaj kolektoj aŭ kolektejoj: biblioteko, dis- koteko, pinakoteko, apoteko, gliptoteko. Notu bone, ke tiuj vortoj estas ne- kunmetitaj. Ekz. biblioteko neniel rilatas al Biblio. Historie ĝi signifas "librokolektejo", de la greka vorto "biblion", kiu signifas "libro".

Vera sufikso

"Kolekto, kolektejo, kolektujo". Okaze uzata kiel vera sufikso: libro ^ *libroteko* = "librokolekto, librokolektejo, librokolektujo", filmo ^ *filmoteko*. Oni uzu kunmetaĵojn kun kolekto, kolektejo, kolektujo, kiuj estas multe pli klaraj: librokolekto, filmokolekto k.t.p. Oni ankaŭ atentu pri la risko de konfuzo kun la vorto teko ("subbrake portebla kolektujo de paperoj kaj libroj").

OZ

Ekssufikso en multaj medicinaj kaj botanikaj nomoj de malsanoj: sklerozo, mikozo, koniozo, iktiozo, leŭkozo, bakteriozo. Ŝajnsufikso en multaj vortoj, kie la origina signifo estis "plena, hava, riĉa" aŭ simile: furioza, grandioza, celulozo, mukozo.

Vera sufikso

"Malsano, difekto, perturbo". Iafoje uzata kiel vera sufikso: viruso ^ virusozo = "virusmalsano", fungo ^ fungozo = "parazita malsano kaŭzita de fungoj, mikozo". Normale oni uzas internaciajn nekunmetitajn radikojn, sed ofte la internacia vorto ankaŭ povas esti rigardata kiel Esperanta kunmetaĵo: nervoza, psikozo, acidozo, tuberkulozo. Kiam ne ekzistas responda inter- nacia vorto, estas preferinde uzi kunmetaĵojn kun "malsano": virusmalsano, fungomalsano k.t.p.

"Plena, hava, riĉa". Iafoje uzata kiel vera sufikso: sablo ^ *sabloza* = "riĉa je sablo", poro ^ *poroza*, suko ^ *sukoza*, suno ^ *sunoza*. Oni uzu kunmetaĵojn kun HAV, PLEN kaj RIĈ (§38.4.1) aŭ simplajn A- vortojn sen sufikso: sabloriĉa, sabla,porhava, pora, sukoplena, suka, suna.

T

"Muzika intervalo". Uzata ĉe nombraj vortetoj por fari nomojn de muzikaj intervaloj: du ^ duto = "sekundo", tri ^ trito = "tercio", kvar ^ kvarto, kvin ^ kvinto, ses ^ sesto = "seksto", sep ^ septo = "septimo", ok ^ okto = "oktavo", naŭ ^ naŭto = "naŭno" k.t.p. Per T oni povas krei nomojn por ĉiaj ajn ekstremaj intervaloj, kiuj apenaŭ havas aliajn nomojn: dekto, de- kunuto, dekduto, dektrito k.t.p. Komparu kun OL (§39.1.27) kaj TET (§39.1.35).

TET

"Muzikaĵo por grupo kun certa nombro de muzikistoj". Proponita por uzo ĉe nombraj vortetoj: du ^ duteto = "muzikaĵo por duopo", tri ^ triteto, kvar ^ kvarteto, kvin ^ kvinteto k.t.p. Jam ekzistas la nekunmetitaj (internaciaj) vortoj dueto (2), terceto (3), kvarteto (4), kvinteto (5), seksteto° (6), sept- eto (7) kaj okteto (8), el kiuj kelkaj estas samformaj kun la responda vorto farita per la sufikso TET. Kaj la nekunmetitaj vortoj, kaj tiuj formitaj per TET, estas iafoje uzataj ankaŭ por grupo el tiom da muzikistoj. Estas prefer- inde uzi la sufiksojn OP (§38.2.28) kaj AĴ (§38.2.3): duopo, triopo, kvaropo k.t.p. por grupoj; duopaĵo, triopaĵo, kvaropaĵo k.t.p. por muzikaĵoj. Komp- aru kun OL (§39.1.27) kaj T (§39.1.34).

UK°

"Kastrita virbesto". Proponita sed malmulte uzata sufikso: bovo ^ *bovuko* = "kastrita bovo", virkato ^ *virkatuko*. Eventuale oni povus uzi

UK ankaŭ por "bestino kies generpovo estas (intence) forigita": ĉevalino ^ *ĉevalinuko[11]. Normale oni uzas la prefikson EKS (§38.3.5): eksvirkato, ek- skoko, eksĉevalino.

39.2. Neoficialaj prefiksoj

AŬDIO°

"Teĥniko de elektronika registrado kaj reproduktado de sono". Proponita teĥnika prefikso: tehniko ^ aŭdiotehniko, disko ^ aŭdiodisko.

Estas pli bone uzi la radikon AŬDI°, per kiu oni povas fari vortojn kiel aŭdio, aŭdia, aŭdi(o) tehniko, aŭdi(o) disko, aŭdi(o)registrilo. La ligfinaĵo O estas ĉiam superflua, se temas pri la radiko AŬDI. Se temas pri la prefikso AŬDIO, la "o" estas tamen parto de la prefikso, kaj ne povas forfali. En nefaka lingvaĵo oni ofte povas uzi SON, sed SON ne vere esprimas la speci- alan signifon de AŬDI°: sonteĥniko, sondisko, sonregistrilo. Komparu kun VIDEO° (§39.2.29).

AŬTO°

Eksprefikso en multaj radikoj kun la signifo "(per si) mem, propra": aŭto- didakto, aŭtogiro, aŭtografo, aŭtoklavo, aŭtomato, aŭtobiografio, aŭto- mobilo.

Vera prefikso

"Aŭtomata". Aperas iafoje (tre malofte) kiel vera prefikso: piloto ^ *aŭto- piloto* = "pilotaŭtomato en aviadilo", respondilo ^ *aŭtorespondilo* = "aŭtomata respondilo de telefono". AŬTO estas evitenda pro la risko de konfuzo kun la vorto aŭto (mallongigo de aŭtomobilo). Nepre uzu aŭtomata aŭtomato.

BIO

Eksprefikso kun la signifo "vivo" aŭ "vivanta estaĵo": biografio, biologo, biopsio, biotopo.

Vera prefikso

Iafoje rigardebla kiel vera prefikso en kelkaj modernaj vortoj: ĥemio ^ bioĥemio = "ĥemio de vivantaj estaĵoj", fiziko ^ biofiziko = "biologia fiziko", industrio ^ bioindustrio = "industria bestobredado", maso ^ biomaso = "maso de vivantaj estaĵoj (en unu loko)", diverseco ^ biodivers- eco = "diverseco de vivantaj estaĵoj". La preciza signifo de BIO estas iafoje malklara. Normale temas pri "vivanta estaĵo", sed iafoje eble pri "vivo", "viva proceso" aŭ eĉ "biologio". Plej multaj BIO-vortoj ankaŭ povas esti rigardataj kiel propraj radikoj.

DES

"Senigado". Proponita sed malmulte uzata prefikso: infekti ^ *desinfekti* = "malinfekti, seninfektigi", odoro ^ *desodori* = "senodorigi", herbo ^ *desherbi* = "senherbigi". Oni uzu la prefikson MAL (§38.3.7) aŭ kun- metaĵon kun sen (§12.3.6.12) kaj IG (§38.2.17). Relative ofta estas nur la formo desinfekti, kiu povas esti akceptebla, se oni rigardas DESINFEKT kiel propran radikon.

EKO

Prefiksa mallongigo de "ekologia" aŭ "laŭekologia" uzata en kelkaj modernaj vortoj: sistemo ^ ekosistemo = "ekologia sistemo", turismo ^ ek- oturismo = "turismo, kiu ne minacas la naturmedion", katastrofo ^ ek- okatastrofo = "katastrofo en naturmedio".

EŬRO°

Eksprefikso en kelkaj vortoj, kiuj estas (ekster-Esperantaj) kuniĝoj de la vorto Eŭropo kaj iu alia vorto. La "o" normale malaperas antaŭ vokalo: Eŭrovizio = "eŭropa televizio", Eŭroporto (haveno en Roterdamo), Eŭrazio = "Eŭropo kaj Azio".

Vera prefikso

Mallongigo de "Eŭropo" (aŭ "Eŭropa Unio") iafoje uzata kiel vera prefikso: *Eŭrotunelo* (tunelo inter Francujo kaj Britujo), *eŭrokomunismo* = "okcident-eŭropa varianto de komunismo". Se temas pri vera Esperanta prefikso, la "o" ĉiam restas, kaj la posta radiko estas ĉiam kompleta Esper- anta radiko. Komparu kun AFRO (§39.2.1).

Nun eŭro (kiel memstara vorto) estas nomo de monunuo. Por eviti konfuzon oni do ne plu uzu la prefikson EŬRO kun la signifo "Eŭropo". Oni uzu nur la plenan radikon EŬROP en Esperantaj kunmetaĵoj.

HIPER

Eksprefikso en iuj vortoj, kiuj origine iel enhavis la signifon "super", "tro" aŭ "trans": hiperbolo, hipermetropa, hipertrofio, Hiperboreo.

Vera prefikso

Iafoje uzata kiel vera prefikso en sciencaj vortoj kun ia signifo rilata al "super", "tro" aŭ "trans": acideco ^ hiperacideco = "tromulteco de acido en stomako", teksto ^ hiperteksto = "teksto, kies partoj estas legeblaj en ia ajn ordo pere de krucreferencoj", novao ^ hipernovao = "ekstreme granda supernovao". Ofte estas preferinde uzi super tro prefiksece (ekz. super- acideco, troacideco), sed en iaj vortoj kun speciala (faka) signifo HIPER povas esti utila, ekz. hiperteksto kaj hipernovao.

INFRA

"Sub". Prefikso en iaj tehnikaj vortoj, por kiuj ekzistas responda internacia vorto, kiu komenciĝas per "infra": sono ^ infrasono = "sono tiel mal- altfrekvenca, ke ĝi estas neaŭdebla", strukturo ^ infrastrukturo = "subtena strukturo de organizo aŭ socio", ruĝa ^ infraruĝa = "transruĝa". Normale oni uzu sub: subsono, substrukturo. Anstataŭ infraruĝa oni diru transruĝa. Sed INFRA povus esti utila en faka lingvaĵo. Komparu kun ULTRA (§39.2.28).

KO

Eksprefikso en multaj vortoj kun ia signifo "kun": koalicii, koeficiento, koh- eri, koincidi, kooperativo, korelativa.

Vera prefikso

Uzata en matematiko kiel vera prefikso kun diversaj specialaj signifoj iel ri- lataj al "komplemento" aŭ "kun": sinuso ^ kosinuso = "sinuso de la komplementa angulo", sekanto ^ kosekanto = "la inverso de la sinuso", aro ^ koaro = "speciala aro el elementoj de grupo". Iuj tiaj KO-vortoj ankaŭ povas esti rigardataj kiel propraj radikoj, sed ekz. koaro sendube estas Esperanta kunmetaĵo.

KVER

"Transversa". Iafoje uzata tehnika prefikso: profilo ^ kverprofilo = "trans- versa profilo", sekco ^ kversekco, fluto ^ kverfluto. Normale oni uzas transversa.

MAKRO

Eksprefikso en kelkaj vortoj kun la signifo "grandega" k.s.: makrocefalo, makrobiotiko.

Vera prefikso

"Grandskala, grandega". Kelkfoje rigardebla kiel vera prefikso: ekonomio ^ makroekonomio = "grandskala tutsocia ekonomio", molekulo ^ makromolekulo = "molekulo kun alta molekulpezo", kosmo ^ makrokosmo = "universo". Plej multaj MAKRO-vortoj ankaŭ povas esti rigardataj kiel propraj radikoj. Komparu kun MIKRO (§39.2.16).

META

Eksprefikso en kelkaj vortoj kun signifoj kiel "trans, super, inter, malantaŭ, post" k.s.: metamorfozo, metaforo, metabolo, metakarpo, metamero.

Vera prefikso

Uzata kiel vera prefikso en vortoj por sciencaj, artaj kaj similaj agadoj kaj kreaĵoj, kiuj iel temas pri si mem, pri la propra scienco, arto k.t.p.: filozofio ^ metafilozofio = "filozofia teorio pri filozofia pensado", sciado ^ metasciado = "sciado de la propraj scioj kaj pensoj", poezio ^ metapoezio = "poezio, kiu temas pri poezio kaj kreado de poezio", lingvo ^ metalingvo = "lingvo uzata por paroli pri lingvaj fenomenoj". (Rimarku, ke la nekun- metita vorto metafiziko ne estas tia ĉi META-vorto. Ĝi ne estas "fiziko pri fiziko", sed filozofio pri la plej bazaj kaŭzoj kaj principoj de ĉio.)

MIKRO

Eksprefikso en kelkaj vortoj kun la signifo "malgrandega": mikrocefalo, mikroskopo, mikrobo.

Vera prefikso

"Malgrandskala, malgrandega". Kelkfoje rigardebla kiel vera prefikso: filmo ^ mikrofilmo = "filmo kun ekstreme malgrandaj fotoj", organismo ^ mikroorganismo = "ekstreme malgranda organismo", ondo ^ mikroondo = "tre mallonga elektra ondo", forno ^ mikroforno = "forno uzanta mikro- ondojn". Plej multaj MIKRO-vortoj ankaŭ povas esti rigardataj kiel propraj radikoj.

"Milion-ono". Uzata nur antaŭ mezurunuoj (§39.3). Komparu kun MAKRO (§39.2.14).

MINI

"Tre malgranda/mallonga/malalta" k.s. Iafoje uzata prefikso por montri tre malgrandan specon: jupo ^ minijupo = "tre mallonga jupo", krozo ^ minikrozo = "mallongigita krozo", golfo ^ minigolfo = "malgrandskala varianto de la ludo gofo", novelo ^ mininovelo = "tre mallonga novelo". Principe la sufikso ET (§38.2.15) same bone taŭgas (jupeto, krozeto, golf- eto), sed verŝajne multaj MINI-vortoj estas neeviteblaj, kiam ekzistas re- sponda internacia vorto, kiu komenciĝas per "mini".

MONO

Eksprefikso en kelkaj vortoj kun la signifo "unu, unuopa": monolito, monologo, monoteismo, monofonio°, monomo.

Vera prefikso

"Unu". Iafoje uzata kiel vera prefikso: relo ^ *monorelo* = "unurela fervojo", silabo ^ *monosilaba* = "unusilaba". Atentu pri la risko de kon- fuzo kun la vorto mono (pagilo). Oni uzu kunmetaĵojn kun unu: unurelo, unurela fervojo, unusilaba.

Iafoje oni renkontas la memstaran vorton *mono*° kiel mallongigon de monofonio°. Ĝi estas evitenda pro la kolizio kun la ordinara vorto mono (pagilo). La responda mallongigo stereo° por stereofonio estas tamen uzebla (sed oni atentu pri la akcento: stereo). Se entute mallongigi monofonio, oni uzu la formon monoo°.

PRE

Eksprefikso en multaj vortoj kun la signifo "antaŭ": prefaco, prefikso, pre- lego, premiso, prepozicio = "rolvorteto".

Vera prefikso

"Antaŭ, senpere antaŭ". Iafoje uzata eksperimente anstataŭ antaŭ en tempa signifo: amplifi ^ *preamplifilo* = "antaŭamplifilo", scienco ^ *pre- scienca* = "de la tempo antaŭ la apero de scienco", latina ^ *prelatina* = "de la tempo antaŭ Latino", kancero ^ *prekancera* = "antaŭkancera, montranta aperontan kanceron". Ŝajnas, ke iuj tiaj vortoj vere estas fraz- etvortoj kun kaŝita uzo de PRE kiel rolvorteto: *pre la scienco* = "antaŭ la scienco" ^ [pre scienco]-A ^ *prescienca*, *pre Latino* = "antaŭ Latino" ^ [pre Latino]-A ^ *prelatina* (komparu kun simila uzo de ANTI, §39.2.2). PRE estas evitenda, ĉu kiel prefikso, ĉu kiel (kaŝita) rolvorteto. Oni uzu antaŭ. Komparu kun la oficiala prefikso PRA (§38.3.9).

PROTO

Eksprefikso en kelkaj vortoj kun la signifo "ĉefa, plej unua, primitiva, ori- gina": protozoo, protoplasmo, protono.

Vera prefikso

"Ĉefa, plej unua, primitiva, origina". Iafoje uzata kiel vera prefikso: tipo ^ prototipo = "unua tipo, unua ekzemplero", infektiĝo ^ protoinfektiĝo = "unuafoja infektiĝo", kanajlo ^ protokanajlo ^84 = "kanajlo modela/ori- gina". Plej multaj PROTO-vortoj ankaŭ povas esti rigardataj kiel propraj radikoj, sed en la Zamenhofa protokanajlo PROTO sendube estas vera pre- fikso. Komparu kun ARĤI (§39.2.3).

PSEŬDO

Eksprefikso en kelkaj vortoj kun la signifo "malvera, neaŭtentika":

pseŭdonimo, pseŭdopodo.

Vera prefikso

"Malvera, neaŭtentika, kaŝita". Sufiĉe ofte uzata kiel vera prefikso: sufikso ^ pseŭdosufikso LR34, scienca ^ pseŭdo-scienca FK263, laboro ^ pseŭdo- laboro M138, nomo ^ pseŭdonomo = "pseŭdonimo, plumnomo", argumento ^ pseŭdoargumento. Zamenhof ofte uzis PSEŬDO kiel veran prefikson, sed estas tamen pli bone uzi KAŜ, ŜAJN aŭ kvazaŭ, ĉar tio estas multe pli klara: kaŝnomo, ŝajnsufikso, kvazaŭscienco, ŝajnlaboro, ŝajnargumento, malvera argumento.

Iafoje oni vidas la A-vorton *pseŭda*. A-vorta formo de PSEŬDO estu tamen pseŭdoa. La "o" estas parto de la radiko, kaj ne povas malaperi. Kaj

*pseŭda* kaj pseŭdoa estas superfluaj. Uzu neaŭtentika, malvera, kaŝita, ŝajna aŭ iluzia.

RETRO

"En la kontraŭa direkto, en la malkutima direkto". Sufiĉe ofte uzata kiel pli preciza alternativo al la prefikso RE (§38.3.10), kiu havas ankaŭ aliajn sig- nifojn: iri ^ retroiri = "iri dorsdirekte", fleksi ^ retrofleksi = "fleksi en kontraŭa direkto", aktiva ^ retroaktiva = "aktiva aŭ valida por jam pasinta tempo".

Iafoje oni provis uzi RETRO kiel memstaran vorteton kun la signifo "reen": Iru retro, Satano! Oni uzu prefere reen.

SAN

Eksprefikso en multaj loknomoj kun la signifo "sankta": Sanfrancisko, San- remo, Sanjoseo, Sanmarino.

Vera prefikso

"Sankta". Iafoje uzata kiel vera prefikso en esperantigitaj loknomoj: Santo Domingo ^ *Sandomingo*; Saint-Pierre ^ *Sanpiero*°; Saint Helena ^ *Sanheleno*°. Tiaj formoj estas evitindaj miksaĵoj. Oni aŭ traduku per la plena Esperanta radiko SANKT, aŭ oni rekte esperantigu la efektivan naci- lingvan formon: Sankta Domingo Santodomingo; Sankta Petro, Sankt- Petro Sentpiero°; Sankta Heleno Sentheleno°. La portugalan formon "Sao" oni ordinare esperantigas kiel "San": Sao Paulo ^ Sanpaŭlo ("San" tie ne estas Esperanta prefikso, sed parto de la radiko). Kompreneble oni ankaŭ povas uzi la nacilingvan formon de tiaj ĉi nomoj senŝanĝe.

SEMI (kaj HEMI)

"Duona". SEMI estas sufiĉe ofte uzata anstataŭ DUON, kiam ekzistas re- sponda internacia vorto, kiu komenciĝas per "semi": nomado ^ *seminom- ado*, vokalo ^ *semivokalo*, cirklo ^ *semicirklo*. SEMI estas super- flua. Oni uzu kunmetaĵojn kun DUON.

Same superflue estus uzi HEMI kiel veran Esperantan prefikson. HEMI estas tamen eksprefikso kun la signifo "duona" en kelkaj vortoj:

hemianopsio, hemikranio, hemiplegio, hemisfero.

STIF°

Apenaŭ uzata prefikso proponita por uzo anstataŭ prefikseca DUON aŭ pre- fikseca VIC en iaj parencvortoj (§38.4.1).

TELE

Eksprefikso en multaj vortoj kun la signifo "longdistanca": telefono, telegrafo, telekinezo, teleskopo, televizio.

Vera prefikso

"Longdistance (per ia teĥniko), per longdistanca komunikilo". Tre ofte uzata kiel vera prefikso: vidi ^ televidi = "vidi per televizio", komuniki ^ telekomuniki = "komuniki longdistance per ia tekniko", objektivo ^ teleobjektivo = "fotografa objektivo por longa distanco", regilo ^ teleregilo = "ilo por regi aparaton de distanco", tajpilo ^ teletajpilo = "telegrafia tajp- ilo", kopii ^ telekopii, aĉeti ^ teleaĉeti, lerni ^ telelerni. TELE estas tre bezonata en la moderna mondo. Oni senhezite uzu ĝin.

TERMO

Eksprefikso en kelkaj vortoj kun la signifo "varmo" (la fina O iafoje mankas): termostato, termoso, termometro, termika, termogena.

Vera prefikso

"Varmo". Iafoje uzata kiel vera prefikso, kiam ekzistas responda internacia vorto, kiu komenciĝas per "termo": botelo ^ *termobotelo* = "termoso", fonto ^ *termofonto* = "fonto de varma mineralakvo", banejo ^ *termobanejo* = "banejo, kie oni kuracas per varma mineralakvo". Atentu pri la risko de konfuzo kun la matematika vorto termo. Oni uzu kunmetaĵojn kun VARM: varmbotelo, (kuraca) varmbanejo, varmfonto.

ULTRA

"Ekstrema, eksternormala". Tehnika prefikso uzata, kiam ekzistas responda internacia vorto, kiu komenciĝas per "ultra": sono ^ ultrasono = "sono tiel altfrekvenca, ke ĝi estas neaŭdebla", viol(kolor)a ^ ultraviol(kolor) a = "havanta nevideblan koloron kun ondolongo trans violkoloro", centrifug- ilo ^ ultracentrifugilo = "ekstreme efika centrifugilo", konservativa ^ ultrakonservativa. Normale oni uzu trans ekstrema: transviol(kolor)o, transsono, ekstrema centrifugilo, ekstreme konservema. Komparu kun INFRA (§39.2.11).

VIDEO°

"Teĥniko de elektronika registrado, konservado, prilaborado kaj reprodukt- ado de moviĝantaj bildoj". Tehnika prefikso: teĥniko ^ videoteĥniko, disko ^ videodisko, filmo ^ videofilmo.

Estas pli bone uzi la radikon VIDE, per kiu oni povas fari ekz.: video, videa, videilo, vide(o)teĥniko, vide(o) disko, vide(o)filmo, vide(o)registrilo, vide(o) kamerao = "kamerao, kiu registras moviĝantajn bildojn elektronike". La ligfinaĵo O estas ĉiam superflua, se temas pri la radiko VIDE. Se temas pri la prefikso VIDEO, la "o" estas tamen parto de la prefikso, kaj ne povas forfali. En nefaka lingvaĵo oni povas ofte uzi VID anstataŭe, sed VID ne vere esprimas la specialan signifon de VIDE: vidbendo, viddisko, sed ekz. *vidkamerao* estas sensenca kaj senutila, ĉar ĉiuj specoj de kameraoj estas "vidaj". Komparu kun AŬDIO° (§39.2.4).

39.3. Internaciaj afiksoj

Prefiksoj de mezurunuoj

Ekzistas internacia sistemo de prefiksoj por mezurunuoj. Ĝi estas parto de la SI-sistemo, "Sistemo Internacia de Unuoj", prizorgata de "Bureau International des Poids et Mesures" ("Internacia Buroo de Pezoj kaj Mez- uroj"). Tiuj prefiksoj havas diversajn pligrandigajn kaj malpligrandigajn sig- nifojn. Oni uzu ilin nepre nur antaŭ mezurunuoj kiel metro, gramo, ĵulo, sekundo, litro, ampero, volto, bito k.s.

Jen la Esperantaj formoj de tiuj internaciaj prefiksoj:

Prefikso

Valoro

Simbolo

Ekzemplo

JOTA

kvadriliono

24

Y

jotateslo, YT, kvadriliono da tesloj

ZETA

mil trilionoj

1°21

Z

zetavebero, ZWb, mil tril- ionoj da veberoj

EKSA

triliono

18

E

eksaĵulo, EJ, triliono da ĵuloj

PETA

mil bilionoj

15

P

petavolto, PV, mil bilionoj da voltoj

TERA

biliono

1°12

T

teraĵulo, TJ, biliono da ĵuloj

GIGA

miliardo

109

G

gigavato, GW, miliardo da vatoj

MEGA

miliono

106

M

megaherco, MHz, miliono da hercoj

KILO

mil

3

k

kilometro, km, mil metroj

HEKTO

cent

2

h

hektogramo, hg, cent gramoj

DEKA

dek

1

da

dekalumeno, dalm, dek lume- noj

DECI

dekono

10-1

d

decimetro, dm, dekona metro

CENTI

centono

10-2

c

centimetro, cm, centona me- tro

MILI

milono

10-3

m

miligramo, mg, milona gramo

MIKRO

milion-ono

10-6

^

mikrometro, ^m, milion-ona metro

NANO

miliard-ono

1°-9

n

nanohenro, nH, miliard-ona henro

PIKO

bilion-ono

-12

p

pikofarado, pF, bilion-ona farado

FEMTO

mil-bilion-ono

-15

f

femtometro, fm, mil-bilion- ona metro

ATO

trilion-ono

-18

a

atosekundo, as, trilion-ona sekundo

ZEPTO

mil-trilion-ono

-21

z

zeptoĵulo, zJ, mil-trilion-ona ĵulo

JOKTO

kvadrilion-ono

-24

y

joktogramo, yg, kvadrilion- ona gramo


Plej ofte uzataj estas: KILO, HEKTO, DECI, CENTI kaj MILI. La aliaj estas uzataj preskaŭ nur en faka lingvaĵo.

Ĉi tiujn internaciajn prefiksojn oni uzu rigore laŭ la internaciaj principoj. Ne havas sencon krei unike Esperantajn vortojn per ili.

Plej multaj vortoj faritaj per tiuj ĉi prefiksoj estas rigardeblaj kiel memstaraj radikoj en Esperanto. Pluraj el ili estas jam oficialaj, ekz.: kilogramo, de- cigramo, centigramo, miligramo, decilitro, centilitro, kilometro, centimetro, decimetro, milimetro. Sed en kelkaj okazoj estas tamen sendube, ke temas pri efektiva Esperanta kunmetaĵo: bitoko (oko da bitoj, bajto) ^ kilobitoko (milo da bitokoj aŭ 1024 bitokoj, kilobajto).

Ekzistas ankaŭ du neregulaj formoj: hektaro (cento da aroj) kaj megomo (miliono da omoj). Tiuj formoj estas rigardendaj kiel apartaj radikoj en Esperanto: HEKTAR kaj MEGOM. Sed ankaŭ la regulaj kunmetoj hektoaro kaj megaomo estas uzeblaj.

Iam ekzistis ankaŭ la prefikso MIRIA (dek mil). Per ĝi oni kreis interalie la vorton miriametro = "dek mil metroj", kiu eĉ fariĝis oficiala Esperanta radiko, sed nek MIRIA, nek miriametro estas plu uzataj.

La simbolo ^ estas greka litero (§19), kiu nomiĝas mu muo, sed kiam ĝi estas mezurunua prefikso, oni elparolas ĝin kiel mikro... La vorto mikro- metro estas ankaŭ nomo de ia mezurilo de malgrandegaj longoj. Por la mez- urunuo mikrometro ekzistas la alternativaj nomoj mikrono kaj muo.

Kiam temas pri la grando de komputila memorilo, oni ofte uzas kelkajn el tiuj ĉi prefiksoj kun iom aliaj valoroj, kiuj baziĝas sur la duuma nombrosis- temo uzata en komputiloj: KILO = 210, MEGA = 220, GIGA = 230. Ekz.: kilobito = "mil bitoj" aŭ "1024 bitoj", megabitoko = "miliono da bitokoj" aŭ "1.048.576 bitokoj", gigabitoko = "miliardo da bitokoj" aŭ "1.073.741.824 bitokoj". Por la valoroj bazitaj sur potencoj de 2, la komisiono IEC ("International Electrotechnical Commission", "Internacia Elektrotehnika Komisiono") ellaboris apartajn prefiksojn, kiuj tamen ankoraŭ estas sufiĉe malofte uzataj: KIBI° = 210, MEBI° = 220, GIBI° = 230, TEBI° = 240, PEBI° = 250, EKSBI° = 260, ZEBI° = 270, JOBI° = 280. Ekz.: kibibito = "1024 bitoj", mebibitoko = "1.048.576 bitokoj", gibibitoko = "1.073.741.824 bitokoj".

Ĥemiaj afiksoj

Ekzistas internacia faklingva sistemo por fari sistemajn nomojn de hemiaj kombinaĵoj. Tiu sistemo enhavas multegajn radikojn kaj afiksojn, kaj speci- alajn regulojn por kunmeti ilin. Pri la sistemo respondecas la (ne-Esperanta) organizo IUPAC, "International Union of Pure and Applied Chemistry" ("Internacia Unio de Pura kaj Aplikata Ĥemio"). Esperanto transprenu la elementojn kaj vortojn de tiu sistemo laŭ la skribaj, elparolaj kaj gramatikaj reguloj de Esperanto, sed sen ia ajn kroma modifo. Ne havas sencon miksi la propre Esperantan vortfaradon kun tiu internacia sistemo. Estas preferinde rigardi vortojn kreitajn per tiu sistemo kiel nekunmetitajn radikojn en Esper- anto. Ili estas tamen tro multaj por esti listigitaj komplete en vortaro. Efektive ili estas senlime multaj.

Iuj el la internaciaj hemiaj afiksoj havas la saman formon kiel oficiala aŭ ne- oficiala Esperanta afikso (ekz. AN §38.2.4, AT §28.1, ID §38.2.16, IN §38.2.20, IT §28.1, ON §38.2.27, OL §39.1.27 kaj META §39.2.15), sed ne estas spaco en PMEG por pritrakti hemian vortfaradon. Oni turnu sin al

ĥemiaj faklibroj, sed bedaŭrinde ankoraŭ ne ekzistas unueca maniero esperantigi ĥemiajn vortojn.

Aldonoj

40. Gramatiko en la Fundamento

La libro Fundamento de Esperanto estas la bazo de Esperanto. Ĝi enhavas ĉapitron kun la nomo Fundamenta Gramatiko de la Lingvo Esperanto en Kvin Lingvoj. Tiu ĉapitro enhavas la famajn 16 regulojn. Estas ofta miskom- preno, ke Esperanto havas nur 16 regulojn. Fakte la nombro de reguloj estas multege pli granda. Eĉ estas 17 reguloj jam en la Fundamenta Gramatiko, ĉar ĝi komenciĝas per instruo pri la alfabeto, kiu ne estas numerita. Krome en la parto Ekzercaro troviĝas pli da reguloj, kaj per rektaj instruoj, kaj per ekzemploj.

La Fundamenta Gramatiko estas tamen la plej grava gramatika regularo de Esperanto. Ĝi estas la bazo de ĉiuj aliaj reguloj. La teksto povas tamen en kelkaj lokoj ŝajni konfuzita el vidpunkto de moderna lingvoscienco. Oni memoru, ke la teksto estis verkita en la fino de la 19-a jarcento, en tute tradi- cia stilo, kaj tute el eŭropa vidpunkto. Por ĝuste kompreni la tekston oni ne nur devas havi ĝeneralajn sciojn pri eŭropaj lingvoj, sed oni devas ankaŭ konsideri, ke la tiutempa lingvoscienco estis malpli evoluinta ol la nun- tempa. Oni devas kompreni la regulojn laŭ la tiutempa stilo de klarigoj. Por ĝuste kompreni estas ofte absolute necese kompari kun la praktikaj ek- zemploj en la Ekzercaro. Oni nepre ne provu legi la regulojn kiel matematikecan aŭ logikecan sistemon de aksiomoj, ĉar tiel ili ne estis verk- itaj.

La Fundamenta Gramatiko en la Fundamento estas en la lingvoj franca, angla, germana, rusa kaj pola, sed ne en Esperanto. En la libro Fundamenta Krestomatio troviĝas Esperanta versio (p. 239-241), sed tiu versio, kvankam grava, ne estas oficiala leĝodona versio, kiel la versioj en la Fundamento.

La kvin nacilingvaj versioj ne estas tute samaj. En iuj versioj troviĝas aferoj, kiuj mankas en aliaj. La Esperanta versio, kiu sekvas ĉi-poste, estas kun- metaĵo de la kvin nacilingvaj tekstoj. Ĝi enhavas ĉiujn regulojn, reguletojn, komentojn kaj ekzemplojn de ĉiuj kvin versioj de la Fundamenta Grama- tiko, krom la instruoj pri elparolo, kiuj estas ĉi tie forlasitaj. La vortelekto estas grandparte bazita sur la Esperanta versio en la Fundamenta Krestomatio. La nacilingvaj versioj enhavas ankaŭ nacilingvajn tradukojn de Esperantaj ekzemploj. Tiuj estas forigitaj krom en du lokoj (reguloj 3 kaj 16).

Por tiuj, kiuj volas detale studi la diferencojn inter la kvin versioj, ekzistas en la naŭa kaj deka eldonoj de la Fundamento aldonaĵo nomata Kompara Teksto de la Kvinlingva Fundamenta Gramatiko. Tie estas detale montrite, kio troviĝas en kiu versio.

Fundamenta Gramatiko en Esperanta traduko GRAMATIKO

ALFABETO

A a, B b, C c, Ĉ ĉ, D d, E e, F f, G g, Ĝ ĝ, H h, Ĥ ĥ, I i, J j, Ĵ ĵ, K k, L l, M m, N n, O o, P p, R r, S s, Ŝ ŝ, T t, U u, Ŭ ŭ (uzata en diftongoj), V v, Z z.

Rimarko 1: La litero ŭ estas uzata nur post vokaloj.

Rimarko 2: Presejoj, kiuj ne posedas la literojn ĉ, ĝ, ĥ, ĵ, ŝ, ŭ, povas anstataŭ ili uzi ch, gh, hh, jh, sh, u.

PARTOJ DE PAROLO

Artikolo nedifinita ne ekzistas; ekzistas nur artikolo difinita, la, egala por ĉiuj genroj, kazoj kaj nombroj.

Rimarko. La uzado de la artikolo estas tia sama, kiel en la germana, franca kaj aliaj lingvoj. La personoj, por kiuj la uzado de la artikolo prezentas mal- facilaĵon, povas tute ĝin ne uzi.

Substantivoj estas formataj per aldono de o al la radiko. Por la formado de la pluralo oni aldonas la finiĝon j al la singularo. Kazoj ekzistas nur du: nominativo kaj akuzativo. La radiko kun aldonita o estas la nominativo, la akuzativo aldonas n post la o. La ceteraj kazoj estas esprimataj per helpo de prepozicioj: la genitivo per de, la dativo per al, la instrumentalo (ablativo) per per, aŭ aliaj prepozicioj laŭ la senco. Ekz. radiko patr, la patr\o, al la patr\o, de la patr\o, la patr\o\n, por la patr\o, kun la patr\o, la patr\o\j, la patr\o\j\n,per lapatr\o\j,por lapatr\o\j.

Adjektivoj estas formataj per aldono de a al la radiko. Kazoj kaj nombroj kiel ĉe substantivoj. La komparativo estas farata per la vorto pli, la super- lativo per plej. Post la komparativo la vorto "gue" (france), "than" (angle), "als" (germane), (ruse), "nif' (pole) tradukiĝas per ol, kaj post la superlativo la vorto "de" (france) tradukiĝas per el. Ekz. pli blank\a ol neĝ\o; mi hav\as laplej bel\a\n patr\in\o\n el ĉiu\j; mi hav\as la plej bon\a\n patr\in\o\n.

La bazaj numeraloj (ne deklinaciataj) estas: unu (1), du (2), tri (3), kvar (4), kvin (5), ses (6), sep (7), ok (8), naŭ (9), dek (10), cent (100), mil (1000). La dekoj kaj centoj estas formataj per simpla kunigo de la numeraloj. Por la ordaj numeraloj oni aldonas la adjektivan finiĝon a; por la multiplikaj - la sufikson obl; por la frakciaj - on; por la kolektivaj - op; por la distribuaj - la vorton po. Krom tio povas esti uzataj numeraloj sub- stantivaj kaj adverbaj. Ekz. kvin\cent tri\dek tri (533); kvar\a, unu\a, du\a; unu\o, cent\o; sep\e, unu\e, du\e; tri\obl\a; kvar\on\o, du\on\o; du\op\e, kvar\op\e;po kvin.

La pronomoj personaj estas: mi, vi, li, ŝi, ĝi (por bestoj aŭ aĵoj), si, ni, ili, oni (senpersona plurala pronomo). Pronomoj posedaj estas formataj per aldono de la adjektiva finiĝo a. La deklinacio de la pronomoj estas kiel ĉe substantivoj. Ekz. mi\n, mi\a, la vi\a\j.

Verbo ne estas ŝanĝata laŭ personoj nek nombroj; ekz. mi far\as, la patr\o far\as, ili far\as.

a) La tempo prezenca finiĝas per as; ekz. mifar\as.

b) La tempo preterita per is: vi far\is, li far\is.

c) La tempo futura per os: ilifar\os.

ĉ) La modo kondicionala per us: ŝi far\us.

d) La modo imperativa per u: far\u, ni far\u.

e) La modo infinitiva per i: far\i. Participoj (kaj gerundioj):

Estas du formoj de participo en la internacia lingvo, la deklinaciebla aŭ adjektiva, kaj la nedeklinaciebla aŭ adverba.

f) La participo aktiva prezenca finiĝas per ant: far\ant\a, far\ant\e.

g) La participo aktiva preterita per int: far\int\a, far\int\e.

ĝ) La participo aktiva futura per ont: far\ont\a, far\ont\e.

h) La participo pasiva prezenca per at: far\at\a, far\at\e.

ĥ) La participo pasiva preterita per it: far\it\a, far\it\e.

i) La participo pasiva futura per ot: far\ot\a, far\ot\e.

Ĉiuj formoj de la pasivo estas formataj per helpo de responda formo de la verbo est kaj prezenca aŭ preterita participo pasiva de la bezonata verbo, la prepozicio ĉe la pasivo estas de. Ekz. ŝi est\as am\at\a de ĉiu\j (participo prezenca: la afero fariĝas); la pord\o est\as ferm\it\a (participo preterita: la afero jam estas farita).

Adverboj estas formataj per aldono de e al la radiko. Gradoj de kompar- ado estas la samaj kiel ĉe adjektivoj. Ekz. mi\a frat\opli bon\e kant\as ol mi.

Ĉiuj prepozicioj per si mem postulas la nominativon. C) ĜENERALAJ REGULOJ

Ĉiu vorto estas legata, kiel ĝi estas skribita. Ne estas neelparolataj literoj.

La akcento estas ĉiam sur la antaŭlasta silabo.

Vortoj kunmetitaj estas formataj per simpla kunigo de la vortoj (radikoj) (la ĉefa vorto staras en la fino); ili estas kune skribitaj kiel unu vorto, sed, en elementaj verkoj, disigitaj per streketoj (I)1. La gramatikaj finiĝoj estas rigardataj ankaŭ kiel memstaraj vortoj. Ekz. vapor\ŝip\o estas formita de: vapor, ŝip kaj o (finiĝo de la substantivo).

1. En leteroj kaj verkoj destinitaj por personoj jam povosciantaj la internacian lingvon, la streketoj inter la partoj de la vortoj ne estas uzataj. Ili celas ebligi al ĉiuj facile trovi en la vortaro la ĝustan sencon de ĉiu el la elementoj de la vorto kaj tiel ricevi ĝian plenan signifon, sen ia ajn antaŭa studo de la gramatiko.

Se en frazo estas alia nea vorto, la vorto ne estas forlasata. Ekz. mi

neniam vid\is, mi nenio\n vid\is.

En frazoj respondantaj al la demando "kien", la vortoj ricevas la finiĝon de la akuzativo. Ekz. kie vi est\as?, tie (en tiu loko); kie\n vi ir\as?, tie\n (al tiu loko), mi ir\as Pariz\o\n, London\o\n, Varsovi\o\n, dom\o\n.

Ĉiu prepozicio havas en Esperanto difinitan kaj konstantan signifon, kiu fiksas ĝian uzon; sed se ni devas uzi ian prepozicion kaj la rekta senco ne montras al ni, kiun prepozicion ni devas preni, tiam ni uzas la prepozicion je, kiu ne havas memstaran signifon; ekz. ĝoj\i je tio, rid\i je tio, enu\o je la patr\uj\o, mal\san\aje la okul\o\j.

La klareco neniel suferas pro tio, ĉar en ĉiuj lingvoj oni uzas en tiaj okazoj iun ajn prepozicion, se nur la uzado donis al ĝi sankcion; en la internacia lingvo ĉiam estas uzata en similaj okazoj nur la prepozicio je.

Anstataŭ la prepozicio je oni povas ankaŭ uzi la akuzativon sen prepozicio, se oni timas nenian dusencaĵon.

La tiel nomataj vortoj "fremdaj", t.e. tiuj, kiujn la plimulto de la lingvoj prenis el unu fremda fonto, estas uzataj en la lingvo internacia sen ŝanĝo, ricevante nur la ortografion kaj la gramatikajn finiĝojn de tiu ĉi lingvo. Tia estas la regulo koncerne la bazajn vortojn, sed ĉe diversaj vortoj de unu radiko estas pli bone uzi senŝanĝe nur la vorton bazan kaj formi la ceterajn derivaĵojn el tiu ĉi lasta laŭ la reguloj de la lingvo internacia. Ekz. tragedi\o, sed tragedi\a; teatr\o, sed teatr\a (ne: teatrical\a), k.t.p.

La finiĝo o de substantivoj kaj la a de la artikolo povas esti iafoje for- lasataj kaj anstataŭataj de apostrofo pro belsoneco. Ekz. Ŝiller' (Schiller) anstataŭ Ŝiller\o; de l' mond\o anstataŭ de la mond\o; dom' anstataŭ dom\o.

Gramatikaj instruoj en la Fundamenta Ekzercaro

Nomoj de la literoj: a, bo, co, ĉo, do, e, fo, go, ĝo, ho, ho, i, jo, ĵo, ko, lo, mo, no, o, po, ro, so, ŝo, to, u, ŭo, vo, zo. FE1

Anstataŭ "ci" oni uzas ordinare "vi". FE16

La artikolo "la" estas uzata tiam, kiam ni parolas pri personoj aŭ objektoj konataj. Ĝia uzado estas tia sama kiel en la aliaj lingvoj. La personoj, kiuj ne komprenas la uzadon de la artikolo (ekzemple rusoj aŭ poloj, kiuj ne scias alian lingvon krom sia propra), povas en la unua tempo tute ne uzi la artikolon, ĉar ĝi estas oportuna sed ne necesa. Anstataŭ "la" oni povas ankaŭ diri "l'" (sed nur post prepozicio, kiu finiĝasper vokalo). FE27

Vortoj kunmetitaj estas kreataj per simpla kunligado de vortoj; oni prenas ordinare la purajn radikojn, sed, se la bonsoneco aŭ la klareco postulas, oni povas ankaŭ preni la tutan vorton, t. e. la radikon kune kun ĝia gramatika finiĝo. Ekzemploj: skribtablo aŭ skribotablo (= tablo, sur kiu oni skribas); internacia (= kiu estas inter diversaj nacioj); tutmonda (= de la tuta mondo); unutaga (= kiu daŭras unu tagon); unuataga (= kiu estas en la unua tago); vaporŝipo (= ŝipo, kiu sin movas per vaporo); matenmanĝi, tagmanĝi, vespermanĝi; abonpago (= pago por la abono). FE 27

Ĉiuj prepozicioj per si mem postulas ĉiam nur la nominativon. Se ni iam post prepozicio uzas la akuzativon, la akuzativo tie dependas ne de la prepozicio, sed de aliaj kaŭzoj. Ekzemple: por esprimi direkton, ni aldonas al la vorto la finon "n "; sekve: tie (= en tiu loko), tien (= al tiu loko); tiel same ni ankaŭ diras: "la birdo flugis en la ĝardenon, sur la tablon", kaj la vortoj "ĝardenon", "tablon" staras tie ĉi en akuzativo ne ĉar la prepozicioj "en" kaj "sur" tion ĉi postulas, sed nur ĉar ni volis esprimi direkton, t. e. montri, ke la birdo sin ne trovis antaŭe en la ĝardeno aŭ sur la tablo kaj tie flugis, sed ke ĝi de alia loko flugis al la ĝardeno, al la tablo (ni volas montri, ke la ĝardeno kaj tablo ne estis la loko de la flugado, sed nur la celo de la flugado); en tiaj okazoj ni uzus la finiĝon "n" tute egale ĉu ia prepozicio starus aŭ ne. - Morgaŭ mi veturos Parizon (aŭ en Parizon). FE 28

Se ni bezonas uzi prepozicion kaj la senco ne montras al ni, kian pre- pozicion uzi, tiam ni povas uzi la komunan prepozicion "je". Sed estas bone uzadi la vorton "je " kiel eble pli malofte. Anstataŭ la vorto "je " ni povas ankaŭ uzi akuzativon sen prepozicio. - Mi ridas je lia naiveco (aŭ mi ridas pro lia naiveco, aŭ: mi ridas lian naivecon). - Je la lasta fojo mi vidas lin ĉe vi (aŭ: la lastan fojon). - Mi veturis du tagojn kaj unu nokton. - Mi sopiras je mia perdita feliĉo (aŭ: mian perditan feliĉon). - El la dirita regulo sekvas, ke se ni pri ia verbo ne scias, ĉu ĝi postulas post si la akuzativon (t. e. ĉu ĝi estas aktiva) aŭ ne, ni povas ĉiam uzi la akuzativon. Ekzemple, ni povas diri "obei al la patro" kaj "obei la patron" (anstataŭ "obeije lapatro"). Sedni ne uzas la akuzativon tiam, kiam la klareco de la senco tion ĉi malpermesas; ekzemple: ni povas diri "pardoni al la malamiko" kaj "pardoni la malamikon", sed ni devas diri ĉiam "pardoni al la malamiko lian kulpon". FE29

Ia, ial, iam, ie, iel, ies, io, iom, iu. - La montritajn naŭ vortojn ni kon- silas bone ellerni, ĉar el ili ĉiu povas jam fari al si grandan serion da aliaj pronomoj kaj adverboj. Se ni aldonas al ili la literon "k", ni ricevas vortojn demandajn aŭ rilatajn: kia, kial, kiam, kie, kiel, kies, kio, kiom, kiu. Se ni aldonas la literon "t", ni ricevas vortojn montrajn: tia, tial, tiam, tie, tiel, ties, tio, tiom, tiu. Aldonante la literon "ĉ", ni ricevas vortojn komunajn: ĉia, ĉial, ĉiam, ĉie, ĉiel, ĉies, ĉio, ĉiom, ĉiu. Aldon- ante laprefikson "nen", ni ricevas vortojn neajn: nenia, nenial, neniam, nenie, neniel, nenies, nenio, neniom, neniu. Aldonante al la vortoj montraj la vorton "ĉi", ni ricevas montron pli proksiman; ekzemple: tiu (pli malproksima), tiu ĉi (aŭ ĉi tiu) (pli proksima); tie (malproksime), tie ĉi aŭ ĉi tie (proksime). Aldonante al la vortoj demandaj la vorton "ajn", ni ricevas vortojn sendiferencajn: kia ajn, kial ajn, kiam ajn, kie ajn, kiel ajn, kies ajn, kio ajn, kiom ajn, kiu ajn. Ekster tio el la diritaj vortoj ni povas ankoraŭ fari aliajn vortojn, per helpo de gramatikaj finiĝoj kaj aliaj vortoj (sufiksoj); ekzemple: tiama, ĉiama, kioma, tiea, ĉi-tiea, tie- ulo, tiamulo k. t. p. (= kaj tiel plu). FE 30

Glaso de vino estas glaso, en kiu antaŭe sin trovis vino, aŭ kiun oni uzas por vino; glaso da vino estas glaso plena je vino. - Alportu al mi metron

da nigra drapo (Metro de drapo signifus metron, kiu kuŝis sur drapo, aŭ kiu estas uzata por drapo). FE 32

"Da" post ia vorto montras, ke tiu ĉi vorto havas signifon de mez-

FF 32

uro.

La sufikso "um " ne havas difinitan signifon, kaj tial la (tre malmultajn) vortojn kun "um " oni devas lerni, kiel simplajn vortojn. Ekzemple: plen- umi, kolumo, manumo. - Mi volonte plenumis lian deziron. FE 42

41. Parencoj kaj familianoj

La sekva prezento montras per fantazia ekzemplo, kiel oni esprimas diversajn parencajn rilatojn en Esperanto. La ekzemplo ne elĉerpas la eblojn plene. Ankoraŭ pli da vortoj estas fareblaj per diversaj afiksoj kaj afiksecaj elementoj.

La familio de Nino kaj Antono

Supre estas pli aĝaj parencoj, malsupre pli junaj.

La strekoj montras rilatojn inter gepatroj kaj iliaj infanoj.

Ĉiuj virinaj nomoj ĉi tie finiĝas per ...ino. Ĉiuj aliaj nomoj estas viraj. La nomoj estas tiel elektitaj por klareco, sed ne ekzistas regulo, ke vir- inaj nomoj finiĝu per ...ino (§35.3).


r

1

r

n


Klaŭdino Adamo TJozefino

Danielo

Kolombino Nikolao Karlo TEsperino


r—I f

Davido jAnĝelino Johano

—I r~r

Adelino Ludoviko Florino Petro Meluzino

'PaŭloTMalvino jFilipo Mikelo

Roberto Evelino


Felikso Frino Katarino

■Nikodemo

Kristino

■Teodoro Karolino Nino-rAntono Hugo-Jakobo Mesalino


Georgo

Tomaso

Sabino

Ernestino Vilhelmo


Antono kaj Nino estas geedzoj. Li estas ŝia edzo, kaj ŝi estas lia edzino. Ili estas geedziĝintaj. Li estas edziĝinta al ŝi, kaj ŝi estas edziniĝinta al li.

Antono kaj Nino havas du infanojn, Ernestino kaj Vilhelmo. Antono kaj Nino estas la gepatroj de tiuj ĉi infanoj. Antono estas ilia patro, kaj Nino estas ilia patrino. La infanoj nomas Antonon Paĉjo, kaj ili nomas Ninon Panjo. La karesnomoj Paĉjo kaj Panjo kaj aliaj ĉi-postaj voknomoj estas faritaj per la sufiksoj ĈJ (§38.2.6) kaj NJ (§38.2.25). Vilhelmo estas filo de Antono kaj Nino, kaj Ernestino estas ilia filino. Vilhelmo kaj Ernestino estas iliaj gefiloj.

Antono havas fraton, Hugo, kaj fratinon, Mesalino. Antono, Hugo kaj Mesalino estas gefratoj. Antono nomas Hugon Fraĉjo, kaj li nomas Mesal- inon Franjo. Nino havas fratinon, Karolino, kaj fraton, Teodoro. Ne ekzistas specialaj vortoj por montri, ĉu frato aŭ fratino estas pli aŭ malpli aĝa. Je bezono oni diru simple pli aĝa fratino, malpli aĝa frato k.s. Sed pli aĝa fTato aŭ fratino eble povas nomi sian pli junan fraton aŭ fratinon frateto kaj fratin- eto.

Antono havas unu onklon, Petro (frato de lia patrino). Li nomas lin oĉjo Petro, aŭ simple Oĉjo. Antono estas nevo de Petro. Nino havas unu onklon kaj du onklinojn, Ludoviko (frato de ŝia patrino), Florino (fratino de ŝia patr- ino), kaj Anĝelino (fratino de ŝia patro). Ŝi estas ilia nevino. Ili estas ŝiaj ge- onkloj. Ŝi nomas la onklinojn onjo Florino kaj onjo Anĝelino, aŭ simple Onjo. Nino kaj ŝiaj gefratoj, Karolino kaj Teodoro, estas genevoj de siaj ge- onkloj.

Nino havas du avojn, Adamo (la patro de ŝia patro) kaj Danielo (la patro de ŝia patrino). Ŝi nomas ilin Aveto, Avĉjo aŭ simile. Nino ankaŭ havas du avinojn, Jozefino (la patrino de ŝia patro) kaj Kolombino (la patrino de ŝia patrino). Ŝi nomas ilin Avineto, Avinjo aŭ simile. Nino estas nepino de Adamo, Jozefino, Danielo kaj Kolombino, kaj ili estas ŝiaj geavoj.

Antono estas nepo de Karlo kaj Esperino (la gepatroj de lia patrino). Liaj aliaj geavoj ne estas montritaj. Antono kaj liaj gefratoj, Hugo kaj Mesalino, estas genepoj de siaj geavoj.

Ernestino kaj Vilhelmo (la infanoj de Antono kaj Nino) estas pragenepoj (pranepino kaj pranepo), de Adamo, Jozefino, Danielo, Kolombino, Karlo kaj Esperino. Adamo estas unu el la praavoj de Ernestino kaj Vilhelmo, kaj Esperino estas unu el iliaj praavinoj.

Jakobo estas edzo de Hugo. Ili edziĝis kaj daŭre loĝas en lando, en kiu samseksaj edziĝoj (kaj ankaŭ samseksaj edziniĝoj) estas oficiale rekonataj.

Antono havas bopatron, Johano (la patro de lia edzino). Li ankaŭ havas bopatrinon, Adelino (la patrino de lia edzino). Ili estas liaj bogepatroj. Li estas ilia bofilo. Nino estas bofilino de Paŭlo kaj Meluzino (la gepatroj de ŝia edzo).

Antono havas du bofratinojn, Karolino (fratino de lia edzino) kaj Katarino (edzino de frato de lia edzino). Li ankaŭ havas tri bofratojn, Teodoro (frato de lia edzino), Nikodemo (edzo de lia fratino), Jakobo (edzo de lia frato). Ne ekzistas speciala vorto por la parenceco inter Johano kaj Paŭlo, aŭ inter Meluzino kaj Adelino, kvankam iliaj infanoj estas geedziĝintaj unu al la alia.

Nino estas pranevino de Nikolao (frato de unu el ŝiaj geavoj), kaj de Klaŭd- ino (fratino de alia el ŝiaj geavoj). Nikolao estas praonklo de Nino, kaj Klaŭdino estas praonklino de Nino.

Nino havas du gekuzojn, Felikso kaj Frino (infanoj de ŝia onklino Anĝelino). Felikso estas ŝia kuzo, kaj Frino estas ŝia kuzino. La infanoj de Nino (Ernest- ino kaj Vilhelmo) estas duarangaj gekuzoj de Georgo, la filo de Felikso, ĉar iliaj gepatroj estas gekuzoj. Tomaso kaj Sabino estas bogekuzoj, ĉar lia onkl- ino estas edzino de ŝia onklo.

Paŭlo, la patro de Antono, estas edziĝinta dufoje. Lia dua edzino, Malvino, estas duonpatrino (vicpatrino) de Antono, Hugo kaj Mesalino, la infanoj de lia unua geedziĝo. Antono estas duonfilo (vicfilo) de Malvino, kaj Mesalino estas ŝia duonfilino (vicfilino). Roberto estas duonfrato de Antono, kaj Evel- ino estas lia duonfratino. Ili havas nur unu el siaj gepatroj komuna. Ankaŭ Malvino estas edziniĝinta dufoje. Ŝia dua edzo, Paŭlo, estas duonpatro (vicpatro) de Mikelo, la filo de ŝia unua geedziĝo (kun Filipo). Antono estas duonfrato (vicfrato) de Mikelo, kaj Mesalino estas duonfratino (yicfratino) de Mikelo. Ili havas neniun el siaj gepatroj komuna. Ne ekzistas speciala esprimo por Filipo, kiu eĉ ne estas rigardata kiel familiano.

Legu pli detale pri prefikseca uzo de DUON kaj VIC en parencovortoj en §38.4.1.

Seksa signifo de parencovortoj

La vortoj edzo, patro, filo, frato, onklo, nevo, avo, nepo kaj kuzo estas viraj. Por la respondaj inaj parencoj oni devas uzi la sufikson In (§38.2.20). Se oni parolas pri ambaŭ seksoj, oni devas uzi la prefikson GE (§38.3.6).

Esperanto en sia tradicia formo ne provizas rimedon por esprimi tiujn parencorilatojn en parolado pri neduuma homo (kiu estas nek viro, nek vir- ino, aŭ estas sekse ambigua), ĉar tradicie mankis konscio pri la ekzisto de tiaj homoj. Krome la tradicia Esperanto ne ebligas prisilenti la sekson ĉe ĉi tiaj parencorilatoj. Kelkaj opinias tion ĝena kaj tial eksperimente ekuzas novajn sekse neŭtralajn parencovortojn (§4.3).

La vortoj parenco, infano kaj familiano estas sekse neŭtralaj. Se oni volas aparte montri inan sekson, oni povas uzi la sufikson IN. Se oni volas aparte montri viran sekson, oni povas uzi la vorton vira, aŭ la radikon VIR prefiks- ece (§38.4.1). Oni ankaŭ povas uzi la prefikson GE, se oni volas emfazi, ke temas pri ambaŭ seksoj.

Legu pli pri la seksa signifo de radikoj kaj O-vortoj en §4.3.

42. Simboloj kaj mallongigoj

ekz. ekzemple

k.a. kaj aliaj

k.s. kaj simile, kaj similaj

k.t.p. kaj tiel plu

p. paĝo

t.e. tio estas

PMEG Plena Manlibro de Esperanta Gramatiko

PAG Kalocsay, Waringhien: Plena Analiza Gramatiko de Es-

peranto

PIV Plena Ilustrita Vortaro de Esperanto 2020 (kiam temas

pri antaŭa versio de tiu vortaro, ne uziĝas mallongigo, sed plena nomo, ekz. Plena Ilustrita Vortaro kun Suplemento)

TdE Tekstaro de Esperanto

^ fariĝas, estas ŝanĝebla al (k.s.)

= estas egala al, signifas

~ estas proksimume egala al, signifas proksimume

| limo inter vortelementoj (en klarigoj pri elparolo = mal-

longega paŭzeto en la elparolo)

apud Vokalo kun dekstrakorna supersigno montras akcenton: a,

e, l', o, ŭ. En kelkaj lokoj kromakcentoj (malĉefaj ak- centoj) estas montrataj per maldekstrakorna supersigno: a, e, i, o, ŭ.

[...] Parto de frazo estas forlasita. Precipe temas pri Zamen-

hofaj ekzemploj, kiujn necesis mallongigi.

ekzemplo° La vorto aŭ vortelemento ne troviĝas en PIV. Por klarigo

vidu la liston de ne-PIV-aj elementoj (§43). *ekzemplo* La ekzemplo (aŭ signifo) estas erara aŭ tre malrekomend- inda.

ekzemplo FA2 3 La ekzemplo estas Zamenhofa el Fabeloj de Andersen, la dua parto, paĝo 3. Ĉiuj ekzemploj kun simila mallongigo estas Zamenhofaj. Vidu la liston de literaturo (§46).

43. Listo de ne-PIV-aj elementoj

En PMEG menciiĝas kelkaj lingvoelementoj, kiuj ne troviĝas en PIV (en la eldono de la jaro 2020). Tiaj elementoj havas en PMEG la simbolon °, ekz.:

platino°.

Jen listo de ĉiuj tiaj ne-PIV-aj elementoj kun mallongaj klarigoj pri signifo kaj deveno. En kelkaj okazoj la elemento troviĝas en PIV, sed kun iom alia formo (ekz. OMETR) aŭ kun alia signifo (ekz. platin\o).

Iuj elementoj estas menciitaj nur grupe en la fino de la listo.

Ne aperas en la listo esprimoj, kiuj estas simplaj eraroj. Ankaŭ propraj nomoj de personoj ne aperas.

Notu bone, ke ne ĉiuj elementoj en la listo estas rekomendindaj. Kelkaj estas eĉ rekte malrekomendataj de PMEG. Ili havas steletojn, ekz.: *graŭ *.

La signo vertikalo montras limon inter radiko kaj finaĵo, ekz.: stere\o.

Pri la fontoj vidu la literaturliston (§46). Ĉe iuj elementoj mankas fontindiko. Tiuj elementoj ekzistas en praktika uzado, sed ne estas registritaj en vortaroj aŭ similaj verkoj.

Elemento

Klarigo

Fonto

*AB* (§39.1.1)

"fiksita instalaĵo", su- fikso

Esperanta Bildvortaro

*ADOR* (§39.1.6)

"ne-aŭtomata kon- strumaŝino", sufikso

Esperanta Bildvortaro

*AFRO* (§39.2.1)

prefiksa mallongigo de "Afriko", prefikso

amhar\o (§35.4)

ano de unu el la gentoj de Etiopujo

En PIV kiel lingvo- nomo

*ARI* (§39.1.5)

"nombrosistemo", su- fikso

Plena Ilustrita Vortaro kun Suplemento

Aŝur\o (§9.1.6)

islama festotago (la deka de Muharamo°), arabe "'Ashura"

Cherpillod: Nepivaj Vortoj

aŭdi\o (§39.2.4)

"elektronika registrado kaj reproduktado de sono"

Wennergren: Roko kaj Popo

AŬDIO (§39.2.4)

"tehniko de elektronika registrado kaj re- produktado de sono", prefikso

Esperanta Bildvortaro

Elemento

Klarigo

Fonto

*AŬTO* (§39.2.5)

"aŭtomata", prefikso

Plena Ilustrita Vortaro kun Suplemento

be (§19)

mallongigo de "bemolo"

Butler: Muzika Termin- aro

Blis\o (§35.4)

la planlingvo "Bliss"

brekekekeks (§18.3)

bleko de bufo

Cherpillod: Nepivaj Vortoj, PIV ĉe kŭaks

*Breksiĝ\o* (§37.6)

la eliro de Britujo el la Eŭropa Unio, "Briteli- ro"

Ĉomolungm\o (§23.5)

la monto Everesto

Krause: Grofies Wor- terbuch Esperanto- Deutsch

*Daralbajd\o* (§35.3)

"Kazablanko°"

Poŝatlaso de la Mondo

*darf\i* (§31.7.1)

"esti permesita, rajti"

Cherpillod: Nepivaj Vortoj

decilion\o (§23.2)

"10 je la 60-a potenco", internacia vorto (angle

"decillion")

di (§19)

mallongigo de "dieso"

Wennergren: Roko kaj Popo

*dificil\a* (§38.3.7)

"malfacila"

Vatre: Neologisma Glo- saro

E (§39.1.7)

"plantotribo", "koloro", sufikso

Werner: Terminologia Kurso,

PIV nur kun la senco "plantotribo"

ejdz\o (§4.3)

"edzo aŭ edzino" (pro- ponita sekse neŭtrala vorto)

EKSBI (§39.3)

"2 je la sesdeka poten- co", prefikso

ENZ (§39.1.10)

"substanco", sufikso

Esperanta Bildvortaro

*EŬRO* (§39.2.9)

prefiksa mallongigo de "Eŭropo", prefikso

Plena Ilustrita Vortaro kun Suplemento

Fanagal\o (§35.4)

piĝina interlingvo parolata en suda Afriko

700

§43

Elemento

Klarigo

Fonto

GIBI (§39.3)

"2 je la trideka poten- co", prefikso

glu glu (§18.3)

sono de akvo elfluanta el botelo = kluk kluk

PAG §126

*graŭ* (§19)

"mal-malgraŭ, dank' al"

PAG §201 kaj §257 (en piednotoj)

IĈ (§39.1.13)

"virseksa", sufikso

Gunkel: GuVo

*IF* (§39.1.14)

"igiio", sufikso

PAG §414

IP (§39.1.18)

"neduuma (nek viro, nek virino)", sufikso

lnterglos\o (§35.4)

la planlingvo "Inter- glossa"

lnterlingva\o (§35.4)

la planlingvo "Inter- lingua"

lnterlingve\o (§35.4)

la planlingvo "lnter- lingue "

*ISTAN* (§39.1.19)

"lando", sufikso

Aktoj de la Akademio lll

*iŝi* (§19)

ina versio de la pro- nomo "ili", "tiuj vir- inoj" (proponita ina pronomo triapersona multe-nombra)

J (§39.1.23)

sekse neŭtrala kares- noma sufikso

JOBI (§39.3)

"2 je la okdeka poten- co", prefikso

*kaŭ* (§16.2)

"kaj/aŭ"

Kazablank\o (§35.3)

havenurbo en Maroko

Poŝatlaso de la Mondo

KIBI (§39.3)

"2 je la deka potenco", prefikso

kluk kluk (§18.3)

sono de akvo elfluanta el botelo = glu glu

PAG §126

*kodumaton\o* (§37.6)

koduma maratono, "kod(um)festo"

§43

701

Elemento

Klarigo

Fonto

*kompufon\o* (§37.6)

telefono, kiu esence es- tas komputilo, = saĝ- telefono, lerta telefono

Lingvafranka\o (§35.4)

iama piĝina interlingvo ĉe Mediteraneo

Loglan\o (§35.4)

la planlingvo "Lo- glan", "la logla"

Loĵban\o (§35.4)

la planlingvo "Lojban"

MEBI (§39.3)

"2 je la dudeka poten- co", prefikso

Meka\o (§2.2)

"Mekko"

*mon\o* (§39.2.18)

evitinda mallongigo de "monofonio°"

mono\o (§39.2.18)

mallongigo de "mono- fonio°"

Wennergren: Roko kaj Popo

monofoni\o (§39.2.18)

"unukanala sonrepro- duktado"

Esperanta Bildvortaro

Muharam\o (§9.1.6)

la unua monato de la is- lama jaro (arabe "al- Muharram ")

*na* (§19)

rolvorteto por rekta ob- jekto

Makkink: Nia Fun- damento sub lupeo, Cherpillod: Leksikaj Vagadoj

*nen* (§19)

"ne" (respondvorto)

Plena Ilustrita Vortaro kun Suplemento

nonilion\o (§23.2)

"10 je la 54-a potenco", internacia vorto (angle

"nonillion")

Nova-Skoti\o (§1.2)

provinco en Kanado

Aktoj de la Akademio III

Novial\o (§35.4)

la planlingvo "Novial"

*OFON* (§39.1.25)

"lingvano, lingvaneco", sufikso

Gunkel: GuVo

OJD (§39.1.26)

"similformaĵo...", vari- anto de la sufikso OID

Wells: Concise Esper- anto and English Dicti- onary

702

§43

Elemento

Klarigo

Fonto

Okcidental\o (§35.4)

la planlingvo "Oc- cidental"

o kej (§18.4)

"bone!"

Wells: English - Esper- anto - English dictio- nary

oktilion\o (§23.2)

"10 je la 48-a potenco", internacia vorto (angle

"octillion")

OMETR (§39.1.30)

"mezurilo", sufikso

En PIV kiel METR

OMETRI (§39.1.31)

"scienca mezurado", sufikso

En PIV kiel METRI

Orom\o (§35.4)

ano de la plej mult- nombra gento de Etiop- ujo

*OTEK* (§39.1.32)

"kolekto, kolektejo, ko- lektujo", sufikso

En PIV kiel TEK

pajtr\o (§4.3)

"patro aŭ patrino" (pro- ponita sekse neŭtrala vorto)

parent\o (§4.3)

"patro aŭ patrino" (pro- ponita sekse neŭtrala vorto)

PEBI (§39.3)

"2 je la kvindeka poten- co", prefikso

Picburg\o (§2.1)

urbo en Pensilvanio, Usono

PJ (§39.1.23)

karesnoma sufikso por neduumaj homoj

platin\o (§38.2.20)

"plateno" (speco de metalo)

Dr Esperanto: Mezdu- narodnyj Jazyk ["La Unua Libro"], Zamen- hof: la Fundamenta Krestomatio p. 233 (en PIV estas alia vorto platin\o kun tute alia si- gnifo)

Elemento

Klarigo

Fonto

Pocdam\o (§2.1)

la ĉefurbo de la federa- cia lando Brandenburgo en Germanujo

Cherpillod: Nepivaj Vortoj (ĉe *Potsdamo*)

*pseŭd\a* (§39.2.21)

"malvera, kaŝita, ŝajna, iluzia"

PAG §422 ĉe la pre- fikso PSEŬDO

ri (§11.5)

"li aŭ ŝi", "tiu persono" (proponita sekse neŭtra- la pronomo triapersona unu-nombra homa)

*Sanhelen \ o* (§39.2.23)

"Sankta Heleno" (brita insulo en Atlantiko)

Poŝatlaso de la Mondo

*Sanpier\o* (§39.2.23)

"Sankta Petro" (franca insulo en Atlantiko)

Poŝatlaso de la Mondo

sekstet\o (§39.1.35)

"muzikaĵo por sesopo da muzikistoj"

Krause: Grofies Wor- terbuch Esperanto- Deutsch

sekstilion\o (§23.2)

"10 je la 36-a potenco", internacia vorto (angle

"sextillion")

Senthelen\o (§39.2.23)

"Sankta Heleno" (brita insulo en Atlantiko)

Sentpier\o (§39.2.23)

"Sankta Petro" (franca insulo en Atlantiko)

septilion\o (§23.2)

"10 je la 42-a potenco", internacia vorto (angle

"septillion")

sis (§23.1.1)

"ses"

Solresol\o (§35.4)

la planlingvo "Solre- sol"

somal\o (§35.4)

ano de la ĉefgento de Somalujo, ano de Somalujo

Wells: English - Esper- anto - English dictio- nary, Listo de Re- komendataj Landno- moj. En PIV kiel monu- nuo.

spoz\o (§4.3)

"edzo aŭ edzino" (pro- ponita sekse neŭtrala vorto)

Elemento

Klarigo

Fonto

stere\o (§39.2.18)

"stereofonio, dukanala sonreproduktado"

Wennergren: Roko kaj Popo

STIF (§38.4.1)

parenceco kreita per re- geedziĝo, prefikso

PAG §425 (rimarko I)

svazi\o (§35.4)

ano de la ĉefgento de Svazilando, ano de Sva- zilando

Wells: English - Esper- anto - English dictio- nary, Listo de Re- komendataj Landnomoj

TEBI (§39.3)

"2 je la kvardeka poten- co", prefikso

tigraj\o (§35.4)

ano de unu el la gentoj de Etiopujo

tik tak (§18.3)

sono de mekanika hor- loĝo

PAG §126

tofu\o (§2.1)

speco de sojkazeo (en PIV "toŭfuo")

Wells: English - Esper- anto - English dictio- nary

Tokipon\o (§35.4)

la planlingvo "toki pona"

Tokpisin\o (§35.4)

kreola lingvo parolata en Papuo-Nov-Gvineo

*UK* (§39.1.36)

"kastrita besto", sufikso

PAG §372 (rimarko II)

Vakajam\o (§2.1)

urbo en Japanujo

Poŝatlaso de la Mondo

*Varŝav\o* (§35.3)

"Varsovio"

Ŝulco: Leksara kolekto de ofte uzataj propraj nomoj

VIDEO (§39.2.29)

"tehniko de elektronika registrado kaj re- produktado de moviĝ- antaj bildoj", prefikso

Plena llustrita Vortaro kun Suplemento, en PIV kun la formo VIDE

Vinĉestr\o (§2.1)

urbo en Anglujo

En PlV kiel speco de memordisko

vu\o (§1.2)

"duobla vo, vavo", nomo de la litero W

Pokrovskij: Komputada leksikono

ZEBI (§39.3)

"2 je la sepdeka poten- co", prefikso

Grekaj literoj

Aperas nomoj de grekaj literoj (§19). El la plene esperantigitaj nur delt\o,

epsilon\o, jot\o, lambd\o kaj omeg\o troviĝas en PIV(por la aliaj PIVdonas nur duone esperantigitajn formojn sen O-finaĵo). Alf\o, bet\o kaj gam\o trov- iĝas en Wuster, Enciklopedia Vortaro Esperanta-Germana. Rot\o troviĝas en Pokrovskij, Komputada leksikono. La aliaj estas de Wennergren: alf\o, bet\o, gam\o, zet\o, et\o, tet\o, kap\o, mu\o, nu\o, ksi\o, omikron\o, pi\o, rot\o, sigm\o, taŭ\o, upsilon\o, fi\o, hi\o, psi\o. El la duone esperantigitaj nomoj tri estas de Wennergren: epsilon, omikron kaj upsilon. La aliaj estas en PIV.

Hebreaj literoj

Aperas duone esperantigitaj nomoj de hebreaj literoj (§19): alef bet, gimel, dalet, he, vav, zain, het, tet, jod, kaf, lamed, mem, nun, sameh, ain, pe, cadi, kof, reŝ, ŝin, tav. Ili estas el la Psalmaro de La Sankta Biblio (sed ili verŝajne ne estas Zamenhofaj).

Tononomoj

Aperas specialaj nomoj por bemolaj kaj diesaj tonoj (§19): *As*, *Ais*, *Bes*, *Bis*, *Ces*, *Cis*, *Des*, *Dis*, *Es*, *Eis*, *Fes*, *Fis*, *Ges*, *Gis*. Ili troviĝas en Wuster, Enciklopedia Vortaro Esperanta- Germana kaj en Desmet', Bildvortaro.

Nombrovortoj

Menciiĝas kelkaj maloftegaj nombrovortoj (§23.2): undecilion\o, duodecilion\o, tredecilion\o, kvatuordecilion\o, kvindecilion\o, seksdecilion\o, septendecilion\o, oktodecilion\o, novemdecilion\o, vigintilion\o, centilion\o. Ili estas de Wennergren.

Tabelvortoj

Menciiĝas neoficialaj kaj nepre evitendaj tabelvortoj je ALI (§13.3). Nur du el ili, *aliel* kaj *alies* estas registritaj en PIV. Kvin el la aliaj, *aliam*, *alie*, *alio*, *aliu* kaj (nerekte) *alia*, estas menciitaj en PAG §62 kaj §88 (rimarko I). En Cherpillod: Nepivaj Vortoj aperas *alial* kaj *aliom*.

Ekkriaj vortetoj, sonimitoj

Aperas kelkaj alternativaj skriboj de ekkriaj vortetoj kaj sonimitoj (§18.4). Ili estas de Wennergren: hu ra, ho la, a ha, e he, o ho, mjaŭ.

44. Gramatika vortareto

PMEG uzas netradiciajn gramatikajn esprimojn. La sekva listo enhavas mal- longajn klarigojn de ili. Iuj gramatikaj esprimoj de PMEG estas tamen tiel memklarigaj, ke ne estas necese ilin listigi ĉi tie. La tradiciaj vortoj, kiuj menciiĝas en la klarigoj, estas laŭ PAG. Rimarku, ke la PMEG-aj esprimoj ne ĉiam estas precize samsignifaj kiel la respondaj vortoj de PAG. Se vin interesas, kial PMEG uzas netradiciajn gramatikajn terminojn, legu la aldonon "Pri la gramatikaj terminoj en PMEG" (§45).


Radiko, kiu estas uzata precipe por fari kunmetitajn vortojn. Afiksoj, kiujn oni metas post aliaj radikoj, no- miĝas sufiksoj (= postafiksoj). Afiksoj, kiujn oni me- tas antaŭ aliaj radikoj, nomiĝas prefiksoj (= antaŭ- afiksoj).

La ordinara speco de frazo, en kiu la subjekto estas tiu, kiu faras la agon de la ĉefverbo. Vidu ankaŭ pasivo.

Frazrolo, kiu montras tiun, al kiu la eldiro estas direkt- ata. Tradicie nomata "vokativo".

Frazparto, kiu ordinare staras tuj post alia frazparto, kaj kiu montras la saman aferon per aliaj vortoj. Tradi- cie nomata "apozicio".

Frazparto, en kiu la ĉefvorto estas A-vorto.

Vorteto, kiu povas roli simile kiel A-vorto, kvankam ĝi ne havas A-finaĵon, ekz. tiu, iu, ĉia, kies, ĉies, ambaŭ. Tradicie nomata "pronomo".

Vorto kun la finaĵo A. Tradicie nomata "adjektivo".

Ordinara memstara frazo. Tradicie nomata "ĉef- propozicio". Vidu ankaŭ subfrazo.

Verbo kun iu el la finaĵoj AS, IS, OS, U, US. Tradicie nomata "predikato" aŭ "finitivo".

La plej grava vorto en frazparto. Aliaj partoj de fraz- parto estas rektaj priskriboj de la ĉefvorto. Tradicie nomata "kerno-vorto".

Vokala sono, en kiu la lango moviĝas de unu pozicio en la buŝo al alia.

Sono, kiu laŭ la elparola maniero estas (mallonga) vo- kalo, sed kiu rolas en la lingvo kiel konsonanto.

afikso (§38.1)

aktivo (§3.2)

alvoko (§12.1.2)

apudmeto (§25.3)

A-vorta fraz- parto (§7.2)

A-vorteca vort- eto, A-eca vort- eto (§15)

A-vorto (§5)

ĉeffrazo (§3.2)

ĉefverbo (§3.2)

ĉefvorto (§3.3)

diftongo (§2.1)

duonvokalo (§2.1)

ekkria vorteto (§18)

Vorteto, kiu esprimas senton, ekz. ho, he, ha, lo, stop, baf. Tradicie nomata "interjekcio".

Vidu ĉe ŝajnafikso.

Vorteto, kiu povas roli simile kiel E-vorto en frazo, kvankam ĝi ne havas E-finaĵon, ekz. tiam, kiel, iom, nenie, tre, ankoraŭ, hodiaŭ, ĉi, for. Tradicie nomata "primitiva adverbo".

Frazparto, en kiu la ĉefvorto estas E-vorto.

Vorto kun la finaĵo E. Tradicie nomata "adverbo", sed la vorto adverbo inkluzivas ankaŭ multajn vortetojn, kiuj ne havas E-finaĵon. Tiaj vortetoj nomiĝas en pMeG E-vortecaj vortetoj.

Lingva elemento, kiun oni metas post radiko, kun- metaĵo aŭ vorteto, por fari vorton, aŭ por ŝanĝi la sig- nifon de vorto. O, A, E, I, AS, IS, OS, US kaj U estas vortklasaj finaĵoj. J estas multe-nombra finaĵo. N estas rolfinaĵo.

Vorteto, kiu enkondukas subfrazon ligante ĝin al ĝia ĉeffrazo, ekz. ke, ĉar, dum, kiam, kvankam. Tradicie nomata "subjunkcio".

Malpreciza esprimo por grupo de vortoj, kiuj iel kun- apartenas. Uzata ĉefe kiam temas pri vortfarado. Vidu ĉe frazetvorto. Tradicia esprimo por "frazeto" ne ek- zistas.

Speco de kunmetita vorto farita el frazeto (vortgrupo), kiun oni vortigis per aldono de ia posta elemento (ekz. vortklasa finaĵo). Vidu ankaŭ kombino. Tradicia espri- mo por "frazetvorto" ne ekzistas.

Kompleta eldiro kun ĉefverbo kaj ordinare ankaŭ kun aliaj frazpartoj. Tradicie nomata "propozicio".

Vorto aŭ vortgrupo, kiu ludas unu frazrolon. Vidu ĉe ĉefvorto kaj priskribo.

Rolo, kiun frazparto rolas en frazo. Tradicie nomata "frazelemento".

eksafikso (§37.6)

E-vorteca vort- eto, E-eca vort- eto (§14)

E-vorta fraz- parto (§7.3)

E-vorto (§6)

finaĵo (§3.1)

frazenkonduk- ilo (§33.1)

frazeto (§37.4)

frazetvorto (§37.4)

frazo (§3.2)

frazparto (§3.2)

frazrolo (§3.2)

imaga modo (§26.4)

US-formo de verbo. Ĝi montras, ke la ago aŭ stato ne estas reala, sed nur imagata, fantazia. Ankaŭ nomata US-modo US-verbo. Tradicie nomata "kon- dicionalo".

Speco de kunmetita vorto, en kiu la lasta parto (krom la vortklasa finaĵo), montras la bazan signifon. Tiu las- ta parto nomiĝas ĉefelemento. Tio, kio staras antaŭ la ĉefelemento, precizigas la signifon, kaj nomiĝas pre- ciziga antaŭelemento. Vidu ankaŭ frazetvorto. Tradi- cia esprimo por "kombino" ne ekzistas.

Frazparto, kiu diras, en kiu maniero, en kiu loko, en kiu tempo, per kiu ilo k.t.p., okazas la ĉefverbo. Ĉiu frazparto krom ĉefverbo, subjekto, objekto kaj per- verba priskribo, estas komplemento. Tradicie nomata "adjekto".

Ĉiu litero aŭ sono en Esperanto krom A, E, I, O kaj U, kiuj estas vokaloj .

Vorteto, kiu kunligas samrolajn vortojn, frazpartojn aŭ frazojn, ekz. kaj, aŭ, sed. Tradicie nomata "kon- junkcio".

Maniero, en kiu ago aŭ stato estas prezentata. Ĉe la Es- perantaj verboj oni faras distingon inter kvar modoj: neŭtrala modo, reala modo, vola modo kaj imaga modo.

Pli ol unu afero. Tradicie nomata "pluralo". La finaĵo J montras multe-nombron, kaj nomiĝas multe-nombra finaĵo. Tradicie nomata "plurala finaĵo". Vidu ankaŭ unu-nombro.

Vidu ĉe objekto.

Rerakontado de ies penso, diro, opinio, decido, de- mando, rimarko k.s., per subfrazo. Vidu ankaŭ rekta parolo.

I-formo de verbo. Ĝi nomas agon aŭ staton sen montri, ĉu ĝi estas reala, imagata, fantazia aŭ volata, kaj sen montri tempon. Ankaŭ nomata I-modo I-verbo. Tradicie nomata "infinitivo".

Vorto, kiu montras nombron. Se ĝi estas senfinaĵa vorteto, ĝi nomiĝas nombra vorteto. Tradicie nomata "numeralo". Nombrovorto, kiu havas A-finaĵon, kaj kiu montras vicordon, nomiĝas vicorda nombrovorto. Tradicie nomata "orda numeralo".

kombino (§37.3)

komplemento (§3.2)

konsonanto (§2.1)

kunliga vorteto (§16)

modo (§26)

multe-nombro

(§8)

nerekta objekto (§12.2.2)

nerekta parolo (§33.8)

neŭtrala modo (§26.1)

nombrovorto (§23)

objekta verbo (§30.3)

Verbo, kiu povas havi objekton. Tradicie nomata "tra- nsitiva verbo". Vidu ankaŭ senobjekta verbo.

Frazrolo, kiu montras tion, kio estas rekte trafata de la ago de la ĉefverbo. Iafoje oni parolas pri "rekta objek- to" (= objekto) kontraste al "nerekta objekto". "Nerek- ta objekto" nomiĝas en PMEG al-komplemento. Ordinara (rekta) objekto estas tradicie nomata ankaŭ "akuzativa objekto". Nerekta objekto estas tradicie nomata ankaŭ "dativa objekto".

Frazparto, en kiu la ĉefvorto estas O-vorto.

Vorteto, kiu povas roli simile kiel O-vorto, kvankam ĝi ne havas O-finaĵon, ekz. tio, tiu, mi, ili, ambaŭ. Tradi- cie nomata "pronomo".

Vorto kun la finaĵo O. Tradicie nomata "substantivo".

Vorto kun unu el la sufiksoj ANT, INT, ONT, AT, IT kaj OT.

objekto (§12.2.2)

O-vorta fraz- parto (§7.1)

O-vorteca vort- eto, O-eca vort- eto (§15)

O-vorto (§4)

participo (§28)

pasivo (§29)

Speco de "inversa" frazokonstruo, en kiu tio, kio ordinare (en aktivo) estas objekto, aperas kiel subjekto. Vidu ankaŭ aktivo.


Vidu ĉe pronomo.

Vidu ĉe priskribo.

Vidu ĉe pronomo.

Vidu ĉe afikso.

Rekta priskribo priskribas la ĉefvorton de frazparto, kaj estas mem parto de tiu frazparto. Tradicia grama- tiko uzas la vortojn "epiteto" kaj "suplemento". Per- verba priskribo estas memstara frazparto, kiu pri- skribas la subjekton aŭ la objekton pere de verbo. Tra- dicie nomata "predikativo".

persona pro- nomo (§11.1)

perverba pri- skribo (§25.1)

poseda pro- nomo (§11.2)

prefikso (§38.1)

priskribo (§3.3)

pronomeca vorteto (§15)

Vorteto, kiu same kiel persona pronomo anstataŭas tut- an O-vortan frazparton, ekz. ambaŭ, tiu, nenio. Tradi- cie nomata "pronomo".

Iu el la O-vortecaj vortetoj: mi, vi, li, ŝi, ĝi, ni, ili, oni kaj si (kaj ci). La baza formo de pronomo nomiĝas pli precize persona pronomo. Tradicie oni parolas pri "personpronomo" aŭ "personalo". Se oni aldonas A- finaĵon al pronomo, ĝi fariĝas poseda pronomo: mia, via, lia, ŝia, ĝia, nia, ilia, onia kaj sia (kaj cia). Tradi- cie oni parolas ankaŭ pri "posedpronomo" aŭ "posesi- vo". Tradicie la vorto "pronomo" inkluzivas ankaŭ multajn aliajn vortetojn, kiuj en PMEG nomiĝas pro- nomecaj vortetoj, O-vortecaj vortetoj kaj A-vort- ecaj vortetoj.

Lingva elemento, kiu bezonas finaĵon por fariĝi vorto. Vidu ankaŭ vorteto.

AS-formo, IS-formo aŭ OS-formo de verbo. La reala modo montras, ke la ago aŭ stato estas reala, ne nur imagata aŭ volata. Tradicie nomata "indikativo".

Vidu ĉe objekto.

Rerakontado de ies penso, diro, opinio, decido, de- mando, rimarko k.s., per (pli-malpli) laŭvorta citaĵo. Vidu ankaŭ nerekta parolo.

Vidu ĉe priskribo.

KI-vorto, kiu enkondukas rilatan (nedemandan) sub- frazon. Tradicie iuj el ili nomiĝas "rilativo", "rilativa pronomo" aŭ "rilatpronomo".

Subfrazo, kiun enkondukas rilata (nedemanda) KI-vor- to. Tradicie iuj el ili estas nomataj "rilativa sub- propozicio".

La finaĵo N. Tradicie nomata "akuzativo". Vidu ankaŭ rolmontrilo.

Vorteto aŭ finaĵo, kiu montras la rolon de frazparto en la frazo. Mankas tradicia esprimo. Tia vorteto nomiĝas rolvorteto. La finaĵo N estas rolfinaĵo.

E-vorto kaj rolmontrilo, kiuj rolas kune kvazaŭ unu rolmontrilo, ekz. dekstre de, konforme al, kompare kun, koncerne ...N. Tradicie nomata "prepoziciaĵo".

pronomo (§11)

radiko (§3.1)

reala modo (§26.2)

rekta objekto (§12.2.2)

rekta parolo (§33.8)

rekta priskribo (§3.3)

rilata Kl-vorto (§33.4)

rilata subfrazo (§33.4)

rolfinaĵo (§12)

rolmontrilo (§12)

rolvortaĵo (§12.3.7)

rolvorteto (§12.3)

Vorteto, kiu montras la frazrolon de la posta frazparto. Tradicie nomata "prepozicio", ekz. sur, en, ekster, per, pro, je, krom, tra, anstataŭ. Vidu ankaŭ rolmontrilo.

Verbo, kiu ne povas havi objekton. Tradicie nomata "netransitiva verbo". Vidu ankaŭ objekta verbo.

Verbo, kiu ne bezonas subjekton. Tradicia esprimo por "sensubjekta verbo" ne ekzistas. Vidu ankaŭ subjekta verbo.

Frazo, kiu rolas kiel frazparto de alia frazo. Tradicie nomata "subpropozicio". Vidu ankaŭ ĉeffrazo.

Verbo, kiu devas havi subjekton. Tradicia esprimo por "subjekta verbo" ne ekzistas. Vidu ankaŭ sensubjekta verbo.

Frazrolo, kiu (en aktiva frazo) montras tion, kio faras la agon de la ĉefverbo.

Vidu ĉe afikso.

Radikparto, kiu ŝajnas esti afikso, kvankam ĝi tute ne estas. Se temas pri io, kio estis vera afikso en la origina lingvo, oni parolas pri eksafikso. Tradicie eksafikso nomiĝas "pseŭdoafikso".

Iu el tiuj 45 vortetoj, kiuj komenciĝas per ki-, ti-, i-, ĉi- neni-. Tradicie nomata ankaŭ "korelativa vorto".

Unu afero. Tradicie nomata "singularo". Vidu ankaŭ multe-nombro.

Vorto kun iu el la finaĵoj I, AS, IS, OS, U kaj US. Vidu ankaŭ ĉefverbo.

Vidu ĉe nombrovorto.

Iu el la literoj aŭ sonoj A, E, I, O kaj U. Ĉiuj aliaj lit- eroj kaj sonoj en Esperanto estas konsonantoj. Vidu ankaŭ duonvokalo.

U-formo de verbo. Ĝi montras, ke la ago aŭ stato ne estas reala, sed nur volata. Ankaŭ nomata U-modoU-verbo. Tradicie nomata "volitivo" aŭ "imperativo".

Lingva elemento, kiu povas roli kiel vorto sen bezono de finaĵo. PAG parolas pri "solstariva lingvo- elemento". Vidu ankaŭ radiko.

senobjekta ver- bo (§30.2)

sensubjekta verbo (§30.1)

subfrazo (§33)

subjekta verbo (§30.2)

subjekto (§12.1.1)

sufikso (§38.1)

ŝajnafikso (§37.6)

tabelvorto (§13)

unu-nombro

(§8)

verbo (§26)

vicorda nom-

brovorto

(§23.4)

vokalo (§2.1)

vola modo (§26.3)

vorteto (§3.1)

vortklasa finaĵo (§3.1)

Vidu ĉe finaĵo.

Tradiciaj gramatikaj vortoj

Jen listo de tradiciaj gramatikaj vortoj kun la plej proksimaj PMEG-aj esprimoj. La tradiciaj vortoj estas pli-malpli laŭ la sistemo de PAG. Rimarku, ke al unu PAG-a vorto povas respondi pli ol unu PMEG-a esprimo, kaj inverse. La liston oni do uzu tre singarde. Tio, kio estas egala en PAG kaj en PMEG, ne enestas en la listo. Mankas en la listo ankaŭ multaj PAG-aj vortoj, por kiuj PMEG ne uzas ian specialan gramatikan esprimon. Rimarku, ke aliaj gramatikistoj uzas aliajn sistemojn, kiuj plej ofte estas sufiĉe similaj al tiu de PAG, sed kiuj povas diferenci en detaloj.


ablativa adjekto ^ de-komple- mento, el-komplemento

adjektiva radiko ^ eca radiko adjektivo ^ A-vorto adjekto ^ komplemento adverbo ^ E-vorto, E-vorteca vort- eto

afrikato ^ ekfrota konsonanto agento ^ aganto (en pasiva frazo) akuzativa objekto ^ objekto akuzativo ^ N-finaĵo apozicio ^ apudmeto bilabialo ^ lipa konsonanto ĉefpropozicio ^ ĉeffrazo dativa objekto, dativo ^ al-

komplemento dentalo ^ denta konsonanto epiteto ^ rekta priskribo finitivo ^ ĉefverbo frikativo ^ frota konsonanto futuro ^ venonta tempo gerundio ^ participo kun E-finaĵo gingivalo ^ gingiva konsonanto imperativo ^ vola modo, U-modo,

U-verbo indikativo ^ reala modo infinitivo ^ neŭtrala modo, I-

modo, I-verbo interjekcio ^ ekkria vorteto interogativo ^ demanda vorteto kerno-vorto ^ ĉefvorto kondicionalo ^ imaga modo,

modo, US-verbo konjunkcio ^ kunliga vorteto korelativa vorto ^ tabelvorto labialo ^ lipa konsonanto laringalo ^ glota konsonanto likvido ^ duonbara konsonanto nazalo ^ naza konsonanto negacio ^ neado, nea vorto netransitiva verbo ^ senobjekta verbo

nominativa ^ sen rolmontrilo numeralo ^ nombra vorteto objekta predikativo ^ perverba

priskribo de objekto orda numeralo ^ vicorda nombro- vorto

personalo, personpronomo ^ pro-

nomo, persona pronomo plozivo ^ eksploda konsonanto pluralo ^ multe-nombro posedpronomo ^ poseda pronomo predikativo ^ perverba priskribo predikato ^ ĉefverbo prepoziciaĵo ^ rolvortaĵo prepozicio ^ rolvorteto prepozitivo ^ frazparto kun rol-

US-

vorteto preterito ^ pasinta tempo prezenco ^ nun-tempo

primitiva adverbo ^ E-vorteca vorteto

pronomo ^ (persona) pronomo, pronomeca vorteto, O-vorteca vorteto, A-vorteca vorteto prononco ^ elparolo propozicio ^ frazo pseŭdoafikso ^ eksafikso radikokaraktero ^ propra signifo

de radiko refleksiva pronomo ^ si, sia rilativo ^ rilata Kl-vorto singularo ^ unu-nombro solstariva lingvoelemento ^ vort- eto subjekta predikativo ^ perverba

priskribo de subjekto subjunkcio ^ frazenkondukilo subpropozicio ^ subfrazo

substantiva radiko ^ radiko nek aga, nek eca

substantivo ^ O-vorto

suplemento ^ rekta priskribo

tenso ^ tempo

transitiva verbo ^ objekta verbo velaro ^ vela konsonanto verba radiko ^ aga radiko vokativo ^ alvoko volitivo ^ vola modo, U-modo, U- verbo.

45. Pri la gramatikaj terminoj en PMEG

Kiam mi ekverkis tiun ĉi gramatikon, la precipa ideo estis, ke PMEG estu pli facile alirebla ol la Plena Analiza Gramatiko, kiun multaj trovas tre mal- facila. Mi volis klarigi la gramatikon en kiom eble simpla maniero, tiel ke ne nur lingvistoj kaj gramatikistoj komprenu, sed ankaŭ ordinaraj lernantoj. Sed mi tamen volis verki profundan kaj kiom eble kompletan gramatikon. Mi konstatis, ke tradiciaj gramatikaj terminoj kiel prepozicio, propozicio, adjektivo, adjekto, adverbo k.t.p. ofte estas misuzataj de nespecialistoj. La kompreno de tiaj gramatikaj fakvortoj tre varias. En iuj landoj oni zorge instruas pri gramatiko uzante gramatikajn fakesprimojn, sed en aliaj landoj oni faras tion multe malpli. Nuntempe en iuj landoj oni preskaŭ tute forlasis instruadon de gramatiko, kaj kiam temas pri la gepatra lingvo, kaj kiam temas pri fremdaj lingvoj. Laŭ miaj spertoj multaj imagas, ke ili scias, kion tiaj terminoj signifas, kaj ili eĉ mem volonte uzas ilin. Sed tre ofte ili uzas la terminojn erare. Mi vidis instruilojn Esperantajn, en kiuj oni parolis pri adjektivoj, sed nomis ilin adjektoj. Mi aŭdis homojn paroli pri prepozicioj, kvankam ili vere celis subjunkciojn aŭ eĉ adverbojn. Mi aŭdis homojn babili pri adverboj, kiam ili celis komplementojn. Kaj tiel plu.

La klasika gramatika terminologio ne estas nur malbone komprenata, ĝi estas ankaŭ mankohava per si mem. Ĝi baziĝas esence sur la gramatika sist- emo de Latino, kaj tial ĝi sufiĉe bone taŭgas por klarigi ĝuste tiun lingvon. Sed aliaj lingvoj havas aliajn strukturojn kaj aliajn gramatikajn kategoriojn. La strukturo de Esperanto havas gravan bazan distingon inter vortetoj kaj radikoj. Vortetoj povas uziĝi tiaj, kiaj ili estas en frazoj, dum radikoj bezonas vortklasajn finaĵojn por fariĝi efektivaj vortoj. Tiu distingo ne estas facile priskribebla per klasikaj gramatikaj esprimoj. PAG parolas pri ele- mentoj solstarivaj kaj elementoj kompletigendaj aŭ finaĵbezonaj (§277). Sed pro tio, ke tiu distingo estas nekonata aŭ neesenca en klasika gramatiko, kaj eble ankaŭ pro tio, ke la elektitaj terminoj estas plurvortaj buŝplenaĵoj, la distingon oni ne aparte emfazas en PAG. Ĝi fakte aperas unue en la ĉapitro pri vortfarado fine de la libro. En la pli frua baza ĉapitro pri Vortospecoj kaj vortofunkcioj PAG ignoras tiun distingon, kvankam ĝi estas tute baza en nia lingvo. Laŭ mi necesas prezenti tiun fundamentan distingon frue en klarig- ado de la Esperanta gramatiko. Sed por fari tion oni bezonas facile uzeblajn terminojn. La terminojn, kiujn mi elektis, vortetoj kaj radikoj, oni devas lerni, ĉar iliaj signifoj estas konvenciaj. Sed la esprimoj mem estas bone uzeblaj kaj facile memoreblaj.

Unu ofta kritiko kontraŭ Esperanto estas, ke ni asertas, ke en Esperanto ĉiuj adverboj finiĝas per la finaĵo E. Lernantoj baldaŭ konstatas, ke tio ne estas prava, ĉar ekzistas primitivaj adverboj, kiuj tute ne havas vortklasan finaĵon: pli, hodiaŭ, tre k.a. Malpli multaj rimarkis, ke esence statas same pri adjektivoj. Ni havas adjektivojn kun A-finaĵo (ruĝa, granda, saĝa...), kaj ni havas primitivajn adjektivojn kiel tiu, ambaŭ, ties k.a. Sed kial oni do kritikas nur la primitivajn adverbojn? La klarigo estas, ke klasike oni ordin- are ne nomas la nacilingvajn respondaĵojn al niaj primitivaj adjektivoj per la termino adjektivo, dum oni ja nomas la nacilingvajn respondaĵojn al niaj pri- mitivaj adverboj per la vorto adverbo. Statas tute simile pri la substantivoj: Apud substantivoj kun O-finaĵo (tablo, homo, kuro...) ni havas substantiv- ecajn vortojn sen O-finaĵo: mi, iu, ambaŭ, ĉio k.a. Sed tiujn substantivecajn vortojn oni tute ne nomas substantivoj.

Noto: Tamen en kelkaj landoj oni kutimas uzi la terminon adjektivo por iuj primitivaj adjektivoj.

Tiel estas en anglalingva gramatika tradicio, kie oni nomas ekz. la vorton that per la termino de-

monstrative adjective (montra adjektivo).

Laŭ mia opinio la supozata neregulaĵo de la Esperantaj adverboj estas iluzio kaŭzita de tio, ke oni insistas uzi klasikajn terminojn pri Esperanto ankaŭ kiam ili ne vere trafas. Se oni uzas klarigojn, kiuj baziĝas sur la distingo inter vortetoj kaj radikvortoj, la supozata neregulaĵo forvaporiĝas. La sist- emo de vortklasaj finaĵoj koncernas nur la radikvortojn, kaj sekve la manko de E-finaĵo ĉe iuj adverboj ne vere estas neregulaĵo (aŭ simila "neregulaĵo" ekzistas ankaŭ ĉe niaj substantivoj kaj niaj adjektivoj).

Kiam mi ekverkis PMEG-on, estis al mi dekomence klare, ke mi volas instrui kaj klarigi la lingvon Esperanto kaj ties strukturon. Mi ne volis instrui ĝeneralan lingvosciencon, nek la gramatikon de Latino. Mi ankaŭ ne volis instrui gramatikajn terminojn. Tiajn mi tamen bezonis uzi, sed la terminaro estu rimedo en la instruado, ne instrucelo. Tial mi elektis uzi tiajn evidentajn terminojn kiel O-vorto (= substantivo), A-vorto (= adjektivo) kaj E-vorto (= adverbo). Oni atentu, ke la egaleco-signoj estas iom simpligaj. Al miaj A- vortoj ne apartenas la primitivaj adjektivoj, kaj al miaj E-vortoj ne apartenas la primitivaj adverboj. Tiujn vortetojn mi anstataŭe decidis nomi A-vortecaj vortetoj kaj E-vortecaj vortetoj respektive. Eble tiuj terminoj estas iom longaj, sed ili almenaŭ klare esprimas tion, kion mi celis. Ili fakte montriĝas nelernendaj, ĉar ili estas pli-malpli memklarigaj. Kaj tio estas grava avantaĝo: Nur parto de mia novspeca terminaro estas vere lernenda. Multaj el miaj esprimoj kompreniĝas per si mem.

Aliflanke estas malavantaĝo de miaj pure Esperantaj terminoj, ke ili ne bone taŭgas, se oni volas priskribi aliajn lingvojn. Ne estas tre sencohave paroli pri O-vortoj, kiam temas ekz. pri anglaj aŭ japanaj substantivoj, ĉar tiuj tute ne havas O-finaĵon. Oni do ĝuste komprenu mian celon: Mi ne volis forigi la klasikajn terminojn. Mi nur volis uzi pli facilajn kaj pli laŭcelajn esprimojn en klarigado de Esperanto. Parolante pri aliaj lingvoj oni uzu aliajn term- inojn, taŭgajn por la respektivaj lingvoj.

Post la gravaj vortospecoj O-vortoj, A-vortoj kaj E-vortoj sekvas la eĉ pli grava vortospeco verboj. Sed kiel do nomi tiun vortospecon en facila terminologio? Dum la O-vortoj, A-vortoj kaj E-vortoj havas po unu karak- terizan finaĵon, per kiu eblas ilin nomi, verboj havas jen I, jen AS, jen IS k.t.p. Tradicie oni rigardas la I-formojn de verboj kiel bazajn, sed la termino I-vorto ne estus oportuna kiel anstataŭaĵo de verbo. Unue ĝi estus mis- komprenebla tiel, ke ĝi celas nur verbojn kun I-finaĵo, kaj due la I-formo de verbo estas la malplej verbeca el ĉiuj verbaj formoj. Ĝi estas multrilate pli substantiveca ol verbeca. Krome I-vorto estas pli longa ol verbo, eĉ se nur je unu silabo.

Oni konsciu, ke anstataŭigado de la klasikaj terminoj ne estis celo por mi. Ĝi estis rimedo por faciligi la instruadon de la gramatiko. La klasika termino verbo estas ne nur plaĉe mallonga. Ĝi estas ankaŭ unu el tiuj klasikaj gramatikvortoj, kiujn homoj ĝenerale sufiĉe ĝuste komprenas. Dum multaj apenaŭ aŭ nur nebule scias, kio estas ekz. adjekto aŭ suplemento, ili ofte sufiĉe bone scias, kio estas verbo. Do, la vorton verbo mi simple povis re- teni. Per tio malfermiĝis la eblo uzi I-verbo anstataŭ infinitivo kaj AS-verbo anstataŭ prezenco k.t.p.

Mi renkontis pli ol unu fojon la miskomprenon, ke mi aparte celis anstataŭ- igi ĉiujn klasikajn terminojn. Iuj vere miris, ke kelkajn terminojn klasikajn mi lasis en PMEG. Kelkaj eĉ rigardis tion kiel iaspecan malsukceson de mia flanko. Sed kompleta anstataŭigado neniam estis mia celo. Alia tereno, kie la klasika terminologio malhelpas prezenti klare la strukturon de Esperanto, estas la tereno de frazroloj kaj ties markado. Klasika terminologio konas kazojn, prepoziciojn kaj postpoziciojn. Tute strange ĝi uzas du malsamajn terminojn por prepozicioj kaj postpozicioj, kvankam temas esence pri unu sama vortklaso. Oni ne nomas adjektivojn antaŭ-starajn kaj post-starajn per malsamaj terminoj, ekz. *prejektivoj* kaj *postjektivoj*. Iuj lingvoj havas nur "prejektivojn" (ekz. la sveda) dum aliaj havas nur "postjektivojn" (ekz. la persa), kaj ankoraŭ aliaj lingvoj havas ambaŭ (ekz. la franca). Sed la pozicio de adjektivo ne estas esencaĵo. Ĉu adjektivo estas antaŭ-stara, ĉu post-stara, temas pri la sama vortklaso, kaj tial oni logike uzas unu saman terminon. En moderna lingvoscienco ekzistas la termino adpozicio, kiu kovras kaj prepoziciojn kaj postpoziciojn. Ĝin oni tamen tre malmulte uzas. Sed ankaŭ tiu termino estas misgvida. Ĉiuj tri terminoj prepozicio, postpozicio kaj adpozicio nomas la koncernatan vort- kategorion surbaze de la ideo "pozicio". En Esperanto tio estas nur etimologie vera, sed tamen efikas misgvide. Ĝene ofte mi spertis, ke oni erare imagas, ke ekz. ankaŭ estas prepozicio, ĉar ĝi kutime staras en pozicio antaŭ tio, al kio ĝi rilatas.

Bona terminologio nomu tiun vortklason, kiu inkluzivas prepoziciojn kaj postpoziciojn, per termino, kiu baziĝas sur esenca trajto de tiaj vortoj. La lingva tasko de tiaj vortoj estas montrado de frazroloj. Tiun funkcion ili tamen dividas kun la kazoj. Prepozicioj, postpozicioj kaj kazoj esence plen- umas la saman taskon. Indas do nomi ilin en simila maniero. La klasika terminologio tamen donas nenian rimedon por tio.

En PMEG mi elektis paroli ĝenerale pri rolmontriloj. Tiu kategorio enhavas la rolfinaĵon N (la solan kazan finaĵon en Esperanto) kaj ĉiujn rolvortetojn (prepoziciojn). Rolfinaĵo estas finaĵo, kiu montras frazrolojn, kaj rolvortetoj estas vortetoj, kiuj montras frazrolojn. La parenceco inter la finaĵo N kaj la rolvortetoj estas en Esperanto aparte frapa: Oni povas uzi jen N, jen al por la sama rolo: Mi helpis lin = Mi helpis al li; Ni vojaĝis al Parizo = Ni vojaĝis Parizon. Eblas uzi jen N, jen je por la sama signifo: Ĝi estas alta je cent metroj = Ĝi estas alta cent metrojn. Tial estas tre inde prezenti tiujn lingvo- elementojn kiel parencajn en la terminologio. Sed por fari tion novaj grama- tikaj esprimoj estas bezonataj.

Mi neniel imagas, ke mi perfekte sukcesis en mia novspeca terminologio. Kelkaj esprimoj, kiujn mi uzas en PMEG, estas sufiĉe longaj. Eble mi povus elpensi pli mallongajn. Kaj certe eblas elpensi pli trafajn aŭ pli klarajn aŭ alimaniere pli bonajn terminojn. Sed mi almenaŭ provis.

Ĉu miaj faciligiloj eble estas malfaciligiloj por tiuj, kiuj jam scias la klasikan terminologion? Ili ja bezonas lerni novajn esprimojn por kompreni PMEG- on. Mi tamen pritaksas, ke ilia peno estas relative malgranda, kaj ke ĝin vaste kompensas la malpeno, kiun spertas tiuj, kiuj neniam bone lernis la klasikajn terminojn. Kaj eble tiuj, kiuj kapablas kompreni la klasikajn fak- vortojn, tamen pro la nova prezentomaniero en PMEG iafoje povas vidi iajn aferojn en nova lumo dank' al miaj terminoj.

Detala prezento de la PMEG-aj gramatikaj terminoj troviĝas en la ĉi-antaŭa gramatika vortareto (§44).

Al tiuj, kiuj preferas tradiciajn gramatikajn terminojn, mi povas rekomendi la verkon Detala Gramatiko de Esperanto, kiu esence estas mallongigita PMEG kun tradiciaj terminoj. Ĝi estas legebla ankaŭ en la Interreto ĉe

<https://lernu.net/gramatiko>.

Bertilo Wennergren

46. Literaturo

Akademiaj Studoj 1983. Redaktis Rŭdiger Eichholz. Esperanto press. Bailieboro [Kanado], 1983.

Akademiaj Studoj 1984. Redaktis Rŭdiger Eichholz. Esperanto press. Bailieboro [Kanado], 1984.

Akademiaj Studoj 1985. Redaktis Rŭdiger Eichholz. Esperanto press. Bailieboro [Kanado], 1985.

Akademiaj Studoj 1987. Redaktis Rŭdiger Eichholz. Esperanto press. Bailieboro [Kanado], 1988.

Akademiaj Studoj 1988-1990. Redaktis Rŭdiger Eichholz. Esperanto press. Bailieboro [Kanado], 1990.

Aktoj de la Akademio 1963-1967. (Oficiala Bulteno de la Akademio de Esperanto, 9). 2a eldono, Rotterdam [Nederlando], 2007. <http://www.akademio-de-esperanto.org/aktoj/aktoj1/>. [Enhavas inter- alie enketojn kaj decidojn pri la pasivaj participoj kaj pri la vortfarado.]

Aktoj de la Akademio II1968-1974. (Oficiala Bulteno de la Akademio de Esperanto, 10). 2a eldono, Rotterdam [Nederlando], 2007. <http://www.akademio-de-esperanto.org/aktoj/aktoj2/>. [Enhavas inter- alie la Okan Oficialan Aldonon al la Universala Vortaro, kaj la Bazan Radikaron Oficialan.]

Aktoj de la Akademio III1975-1991. (Oficiala Bulteno de la Akademio de Esperanto, 11). Redaktis Andre Albault (k.a.). Paris [Francujo], 1992. [Enhavas interalie la Liston de Normaj Landnomoj.]

Albault, Andre: Naŭ Prelegojpri la Fundamento. Iltis-Eldonejo, Saarbrŭcken [Germanujo], 1990.

Butler, Montagu C[hristie]: Esperanto-English Dictionary. Brita Esperanto- Asocio, London [Britujo], 1967.

Butler, M[ontagu] C[hristie]; Merrick, F.: Muzika Terminaro. Kun alfabeta indekso de David G. Hill. Muzika Esperanto-Ligo, Sofia [Bulgarujo], 1992 (represo).

Cherpillod, Andre: Leksikaj Vagadoj. La Blanchetiere, Courgenard [Franc- ujo], 2012.

Cherpillod, Andre: Lingvaj Babilaĵoj. La Blanchetiere, Courgenard [Franc- ujo], 2005.

Cherpillod, Andre: Nepivaj Vortoj. La aŭtoro, Courgenard [Francujo], 1988.

Cherpillod, Andre: Vortkonsisto, vortfarado, vortanalizo, vortordo. Mem- eldono, Courgenard [Francujo], 1996.

De Hoog, H[endrik] A[rie]: Du Malsanoj en Esperanto. Kia-ismo. Tiom- Kiom-ismo. Hallabrottet [Svedujo], 1954.

De Hoog, H[endrik] A[rie]: La senpera verbigo de adjektivoj. Artur E. Iltis, Saarbrŭcken [Germanujo], 1978. Represo de la eldono "Den Haag 1955".

Desmet', Petro; Horvath, Jozefo: Bildvortaro. Flandra Esperanto-Ligo, Antverpeno [Belgujo], 2012.

Dr Esperanto [Zamenhof L. L.]: Mezdunarodnyj Jazyk. Predislovie i polnyj uĉebnik. PorRusoj ["La Unua Libro"]. Kel'ter, Varsava [Rusujo], 1887. Represo en Ludovikologia dokumentaro I. Unuaj libroj. (Eble neniam kompletigotaj necesaj aldonoj al la pvz, kolekto 1). Eldonejo ludovikito, sen loko, 1991.

Dua Oficiala Aldono al Universala Vortaro. (Esperantista Dokumentaro, Kajero trideka). Raportis Th[eophile] Cart. Esperantista Centra Oficejo, Paris [Francujo], 1919.

Esperanta Bildvortaro. Tradukita el la germana de Rŭdiger Eichholz. Esper- anto Press, Bailieboro [Kanado], 1988.

Esperantic Studies Foundation: Tekstaro de Esperanto. Elektronika lingvo- scienca tekstaro (korpuso) de Esperanto. Administras Bertilo Wennergren. <https://tekstaro.com >

Fructicier, Paul: Kompleta Gramatiko kaj Vortfarado de Esperanto. Revizi- ita kaj kompletigita de S. Grenkamp-Kornfeld. Esperantista Voĉo, Jaslo [Pollando], 1930.

Gŭnkel, Claus. J.: GuVo. Gunkela Vortaro. Provizora 2a eldono, Paderborn [Germanujo], Aprilo 1994.

International Organization for Standardization: International Standard 8601:2004, Data elements and interchange formats - Information inter- change - Representation of dates and times. Geneva [Svislando], 2004. <https://www.iso.org/standard/40874.html>. [Internacia normo por skrib- ado de datoj kaj horoj.]

Kalocsay, K[alman]: Lingvo Stilo Formo. Studoj. 3a eldono, Pirato, Oosaka [Japanujo], 1970.

Kalocsay, K[alman]; Waringhien, G[aston]; Bernard, R[oger]: Parnasa Gvidlibro. 3a eldono, Edistudio, Pisa, Italujo; Heroldo de Esperanto, Madrid [Hispanujo], 1984.

Kalocsay, K[alman]; Waringhien, G[aston]: Plena Analiza Gramatiko de Esperanto. 4a eldono, Universala Esperanto-Asocio, Rotterdam [Neder- lando], 1980.

Kalocsay, K[alman]: Vojaĝo inter la Tempoj. Stafeto, La Laguna [Hispan- ujo], 1966.

Kramer, Markos; Cerante, Luko: J-riismo: riismo senproblemaj

signifoŝovoj. Egalecen (blogo), 2018. <https://egalecen.org/2018/02/20/j- riismo/>. [Ri° kaj novaj sekse neŭtralaj radikoj.]

Krause, Erich-Dieter: Grofies Worterbuch Esperanto-Deutsch. Helmut Buske Verlag, Hamburg [Germanujo], 1999.

La Esperantisto. Gazeto por la amikoj de la lingvo Esperanto. 1889-1895. Kun postparolo de Reinhard Haupenthal. Georg Olms Verlag, Hildesheim [Germanujo], Zŭrich [Svislando], New York [Usono], 1988.

La Zamenhofa Esperanto. Simpozio pri -ata/-ita. Eldonis kaj redaktis J[uan] Regulo [Perez]. Stafeto, La Laguna [Hispanujo], 1961.

Listo de Rekomendataj Landnomoj. Oficialaj Informoj de la Akademio de Esperanto, n-ro 12, 2009 05 04. <http://www.akademio-de-esper- anto.org/decidoj/landnomoj/listo_de_rekomendataj_landnomoj/>.

Makkink, G[errit] F[rangois]\ Nia Fundamento sub lupeo. Flandra Esper- anto-Ligo, Antverpeno [Belgujo], 1990.

Moirand, Daniel: Materialoj pri la nuna uzado de la akuzativo. Flandra Esperanto-Ligo, Antwerpen [Belgujo], 1990.

Naŭa Oficiala Aldono al la Universala Vortaro. Oficialaj Informoj de la Akademio de Esperanto, n-ro 8, 2007 03 10. <http://www.akademio-de- esperanto.org/oficialaj_informoj/oficialaj_informoj_8_2007.html>.

Neves, Gongalo; Pabst, Bernhard: Historia Vortaro de Esperanto. Berlina Komentario pri la Fundamento de Esperanto, Volumo 12. Monda Asembleo Socia (MAS), Embres-et-Castelmaure [Francujo], 2018, <https://www.eventoj.hu/steb/vortaroj/Historia-Vortaro-2018.pdf>.

Nomura, Rihej: Zamenhofa Ekzemplaro. Nagoja Esperanto-Centro, Nagoya [Japanujo], 1989.

Oficialaj Informoj de la Akademio de Esperanto, n-ro 19, 2012 0 7 03. <http://www.akademio-de-esperanto.org/oficialaj_informoj/ oficialaj_informoj_19_2012.html>. [Enhavas respondon al demando pri perverba priskribo de objekto, kiu estas I-verbo aŭ subfrazo.]

PAG. Vidu ĉi-antaŭe ĉe Kalocsay, K[alman]; Waringhien, G[aston]: Plena Analiza Gramatiko de Esperanto.

Piron, Claude: La Bona Lingvo. Pro Esperanto, Vieno [Aŭstrujo]; Hungara Esperanto-Asocio, Budapest [Hungarujo], 1989.

PIV. Vidu ĉi-poste ĉe Plena Ilustrita Vortaro de Esperanto 2020.

Plena Ilustrita Vortaro de Esperanto kun Suplemento. Redaktoris Gaston Waringhien. 4a eldono, Sennacieca Asocio Tutmonda, Paris [Francujo], 1987.

Plena Ilustrita Vortaro de Esperanto 2020. Gvidis Michel Duc Goninaz. Sennacieca Asocio Tutmonda, Paris [Francujo], 2020. [Vidu ankaŭ <https://vortaro.net>.]

Pokrovskij, Sergio: Komputada leksikono. Redakcio 28a, Novosibirsk [Rus- ujo], Januaro 2006, <https://bertilow.com/div/komputada_leksikono/ KOVRILO.html>.

Poŝatlaso de la Mondo. Redaktoris Ludmila Jirouskova. Kartografie, Praha [Ĉeĥujo], 1971.

Rusoj loĝas en Rusujo. Redaktis Anna Lowenstein. Federazione Esperant- ista Italiana, Milano [Italujo], 2007.

Saussure, Rene de: La Vort-Teorio en Esperanto. Artur E. Iltis, Saarbrucken [Germanujo], 1982. Represo de la eldono "Geneve 1914".

Setala, Vilho; Vilborg, Ebbe; St0p-Bowitz, C[arl]: Esperanto -Moderna Lingvo. Fondumo Esperanto, Helsinki [Finnlando], 1965.

Ŝulco, Rikardo [Schultz, Richard]; Bermano, Hermano [Behrmann, Hermann]: Leksara kolekto de ofte uzatajpropraj nomoj. Esperanto- Centro, Paderborn [Germanujo], 1989.

Unua Libro. Vidu ĉi-antaŭe ĉe Dr Esperanto, Mezdunarodnyj Jazyk.

Unua Oficiala Aldono al Universala Vortaro. (Esperantista Dokumentaro, Kajero dek-tria). Raportis Th[eophile] Cart. Esperantista Centra Oficejo, Paris [Francujo], 1909.

Vatre, Henri: Neologisma Glosaro. Etapostrikolto al PIV. 3a eldono, Iltis- Eldonejo, Saarbrucken, Germanujo, 1989.

Velger, Helmuto [ Welger, Helmut]: Kontribuoj al la Norma Esperantologio. Enkonduko. Ekspertizetoj. Kritikoj. Info-servo r.a., Marburg/Lahn [Ge- rmanujo], Oktobro 1999.

Vilborg, Ebbe: Etimologia Vortaro de Esperanto. Volumoj 1 - 5. Eldona Societo Esperanto, Malmo [Svedujo], 1989, 1991, 1993, 1995 (vol. 1 - 4), Stockholm [Svedujo], 2001 (vol. 5).

Vleminck, Christiane de; van Damme, Emile: Grammaire ABC d'esperanto. Flandra Esperanto-Ligo, Antwerpen [Belgujo], 1990.

Waringhien, Gaston: Lingvo kaj Vivo. Esperantologiaj Eseoj. Dua reviziita eldono kun Apendico. Universala Esperanto-Asocio, Rotterdam [Neder- lando], 1989.

Waringhien, Gaston: 1887 kaj la sekvo. Eseoj IV. Stafeto, Antverpeno [Belgujo]; LaLaguna [Hispanujo], 1980.

Wells, J[ohn] C[hristopher]: Concise Esperanto and English Dictionary. Hodder and Stoughton Ltd, Dunton Green, Sevenoaks [Britujo], 1969.

Wells, John C[hristopher]: English - Esperanto - English dictionary. A comprehensive andyet concise two-way dictionary designed for beginners and more advanced students of Esperanto alike, and also incorporating a summary of Esperanto grammar. Mondial, New York [Usono], 2010. [Reviziita dua eldono de Concise Esperanto and English Dictionary.]

Wells, John C[hristopher]: Lingvistikaj Aspektoj de Esperanto. Universala Esperanto-Asocio, Rotterdam [Nederlando], 1978.

Wennergren, Bertil: Bertil Wennergrens Nya Esperantokompendium. Eldona Societo Esperanto, Malmo [Svedujo], 1990.

Wennergren, Bertilo: Detala Gramatiko de Esperanto. Dua plibonigita el- dono, E@I pere de Espero, Partizanske [Slovakujo], 2012. [Vidu ankaŭ <https://lernu.net/gramatiko>.]

Wennergren, Bertilo: Roko kaj Popo, Popularmuzika Terminaro en Esper- anto. Revizio 1.2, 1999: <https://bertilow.com/roko/>.

Werner, Jan: Terminologia Kurso. Sdruzeny klub ROH, Roudnice nad Labem [Ĉeĥujo], 1986 <https://denizo.opia.dk/la.trezorejo/tekstoj/ libroj.pdf/fakaj.libroj.pdf/scienco/Terminologia_kurso.pdf>.

Wuster, Eugen: Enciklopedia Vortaro Esperanta-Germana. 1a - 4a partoj ("A" - "korno"). FerdinandHirt & Sohn, Leipzig [Germanujo], 1923.

Zamenhof, L.: Fundamenta Krestomatio de la Lingvo Esperanto. 18a el-

dono, Universala Esperanto-Asocio, Rotterdam [Nederlando], 1992. Zamenhof, L. L.: Fundamento de Esperanto. 9a eldono kun enkondukoj, notoj kaj lingvaj rimarkoj de A[ndre] Albault. Esperantaj Francaj El- donejoj, Marmande [Francujo], 1963. [Vidu ankaŭ <http://www.akademio-de-esperanto.org/fundamento/>.] Zamenhof, L. L.: Lingvaj Respondoj. Konsiloj kaj Opiniojpri Esperanto. Editoris G[aston] Waringhien. 6a eldono, Esperantaj Francaj Eldonejoj, Marmande [Francujo], 1962. Represo: Pro Esperanto, Vieno [Aŭstrujo], 1995.

Fontoj de Zamenhofaj ekzemploj

La Zamenhofaj ekzemplofrazoj estas redonitaj en kiom eble senŝanĝa formo. Mallongigoj estas faritaj nur kiam necese, kaj tio ĉiam estas montrita per la signoj "[...]". Klarigaj aldonoj aperas inter rektaj krampoj: "[aldona teksto]". Iafoje la uzo de fina punkto aŭ demandosigno devis pro mallongigo de la ekzemplo esti ŝanĝita. Tio ne estas montrita. Iafoje ankaŭ malgravaj ŝanĝoj rilate al frazkomencaj majuskloj estas faritaj senkomente.

Iafoje grasa skribo, substrekoj aŭ ia speciala litertipo troviĝis en la origina teksto. Ĉio tia estas forprenita, ĉar en PMEG grasaj literoj kaj substrekoj estas uzataj por elstarigi gravajn partojn de la ekzemploj.

La ekzemploj ne venas rekte el Zamenhofaj manuskriptoj, sed el presitaj el- donoj, kaj diversaj redaktoroj kaj kompostistoj staras inter ni kaj Zamenhof. Tial multaj malgravaj detaletoj, kiel ekz. uzo de majuskloj, ne estas ĉiam vere Zamenhofaj. Iafoje redaktoroj faris eĉ sufiĉe gravajn ŝanĝojn. En PMEG aperas ĉiam tiu formo, kiun la ekzemplo havas en la presita eldono (krom evidentaj malgravaj preseraroj, kiuj estas korektitaj senkomente).

Ekzemploj kun ia tre dubinda (eĉ erara) formo, kiu povus konfuzi lern- antojn, estis ĝenerale evitataj.

En tre fruaj tekstoj estis uzataj tabelvortoj je AN, kiuj poste estis ŝanĝitaj al AM. Tiaj malnovaj formoj estas ĉiam ŝanĝitaj en la novajn, krom en unu ek- zemplo (§14.2.1).

Ĉe ĉiu Zamenhofa ekzemplo ĝia fonto (originala verko de Zamenhof aŭ tra- duko fare de li) estas montrita per postmetita mallongigo jene:

ekzemplo FA2 3 = ekzemplo el Fabeloj de Andersen, dua parto, paĝo 3

Ciferoj post mallongigo montras paĝonumeron. Esceptoj estas FE (la Ek- zercaro), kie la ciferoj montras numeron de ekzerco, PE (Proverbaro Esperanta), kie ili montras numeron de proverbo, kaj la bibliaj libroj, kie la ciferoj montras numeron de ĉapitro.

La mallongigo TdE ĉi-poste montras, ke la koncerna fonto estas legebla kaj priserĉebla en la Tekstaro de Esperanto: <https://tekstaro.com>.

La jenaj fonto-mallongigoj estas uzataj en PMEG:

AD Dro Esperanto [Zamenhof L. L.]: Aldono al la "Dua Libro de l' Lingvo Internacia". Ĥ. Kelter, Varsovio [Rusujo], 1888. Re- preso en Unua etapo de Esperanto 1878-1895. (iom reviziita plena verkaro de l.l. zamenhof, originalaro I). Eldonejo ludovikito, sen loko, 1989. TdE

BV Dickens, Charles: La Batalo de l' Vivo. Tradukis el Germana tra- duko L. L. Zamenhof. Stead's Publishing Office, London, Brit- ujo; Hachette kaj K., Paris [Francujo], sen dato. TdE

DL Dro Esperanto [Zamenhof L. L.]: Dua Libro de l' lingvo Inter- nacia. Kajero N 1. Ĥ. Kelter, Varsovio [Rusujo], 1888. Re- preso en Unua etapo de Esperanto 1878-1895. (iom reviziita plena verkaro de l.l. zamenhof, originalaro I). Eldonejo ludovikito, sen loko, 1989. TdE

FA1 Andersen, H[ans] C[hristian]: Fabeloj. Unua Volumo. Tradukis [el germana traduko] D-ro L. L. Zamenhof. Dua eldono, Heroldo de Esperanto, Bruselo [Belgujo], 1965. Represo en

fabeloj de andersen. koboldoimuna eldono. (iam kompletigota plena verkaro de l.l. zamenhof, volumo 7). Eldonejo ludovik- ito, sen loko, 1990. TdE

FA2 Andersen, H[ans] C[hristian]: Fabeloj. Plena Kolekto. Dua Parto. Tradukis [el germana traduko] Dro L. L. Zamenhof. Esperantista Centra Librejo, Paris [Francujo], 1926. Represo en fabeloj de andersen. koboldoimuna eldono. (iam kompletig- otaplena verkaro de l.l. zamenhof, volumo 7). Eldonejo ludovikito, sen loko, 1990. TdE

FA3 Andersen, H[ans] C[hristian]: Fabeloj. Plena Kolekto. Tria Parto. Tradukis [el germana] traduko Dro L. L. Zamenhof. Esperantista Centra Librejo, Paris [Francujo], 1932. Represo en fabeloj de andersen. koboldoimuna eldono. (iam kompletig- otaplena verkaro de l.l. zamenhof, volumo 7). Eldonejo ludovikito, sen loko, 1990. TdE

FA4 Andersen, H[ans] C[hristian]: Fabeloj. Kvara Volumo. Tradukis [el germana traduko] L. L. Zamenhof. Unua eldono, Heroldo de Esperanto, Bruselo [Belgujo], 1963. Represo enfabeloj de andersen. koboldoimuna eldono. (iam kompletigota plena verkaro de l.l. zamenhof, volumo 7). Eldonejo ludovikito, sen loko, 1990. TdE

FAnt La Antaŭparolo en Zamenhof, Fundamento de Esperanto TdE

FE La Ekzercaro en Zamenhof, Fundamento de Esperanto TdE

FG La Fundamenta Gramatiko en Zamenhof, Fundamento de Esper- anto

FK Zamenhof: Fundamenta Krestomatio de la Lingvo Esperanto.

Aperas en PMEG nur ekzemploj el Krestomatiaj tekstoj, kiuj estas certe Zamenhofaj. Vidu p. 446 en la Krestomatio. TdE

Gm Ŝalom Alejĥem: La Gimnazio. Tradukis L. L. Zamenhof. 1a el-

dono, Esperantista Centra Librejo, Paris [Francujo], 1924. [El- donita en unu volumo kune kun Rn.] TdE

H Shakespeare, W[illiam]: Hamleto. Reĝido de Danujo. Tradukis

L. L. Zamenhof. Librairie Hachette et Ce, Paris [Francujo], 1902. TdE

IT Goethe, [Johann Wolfgang von]: Ifigenio en Taŭrido. Dramo en kvin aktoj. Tradukis L. L. Zamenhof. 3a eldono, Esperantista Centra Librejo, Paris [Francujo], 1929. TdE

L1 Leteroj de L.-L. Zamenhof. I. 1901-1906. Prezentis kaj komentis G[aston] Waringhien. Sennacieca Asocio Tutmonda, Paris [Francujo], 1948.

L2 Leteroj de L.-L. Zamenhof. II. 1907-1914. Prezentis kaj komentis G[aston] Waringhien. Sennacieca Asocio Tutmonda, Paris [Francujo], 1948.

LR Zamenhof: Lingvaj Respondoj TdE

M Orzeszko, Eliza: Marta. Tradukis L. L. Zamenhof. 4a eldono,

Editions frangaises d'esperanto, Marmande [Francujo], 1968. TdE

OV Zamenhof, L. L.: Originala Verkaro. Kolektis kaj ordigis

Joh[annes] Dietterle. Ferdinand Hirt & Sohn, Leipzig [Ge- rmanujo], 1929.

PE Zamenhof, M. F.: Proverbaro Esperanta. Laŭ la verko Fraz-

eologio rusa-pola-franca-germana. Tradukis kaj aranĝis L. L. Zamenhof. Librairie Hachette et Ce, Paris [Francujo], 1910. [Rimarku, ke en iuj postaj eldonoj de la Proverbaro Esperanta la numeroj de la proverboj estas tute aliaj ol en tiu ĉi origina eldono.] TdE

Rn Heine, Henri [Heinrich]: LaRabeno de Baĥaraĥ. Tradukis L. L. Zamenhof. 1a eldono, Esperantista Centra Librejo, Paris [Francujo], 1924. [Eldonita en unu volumo kune kun Gm.] TdE

Rt Schiller, Frederiko [Friedrich]: La Rabistoj. Tradukis L. L.

Zamenhof. 2a eldono, Esperantista Centra Librejo, Paris [Francujo], 1928. TdE

Rz Gogol, N[ikolaj] V[asilievic]: La Revizoro. Tradukis L. L.

Zamenhof. 2a eldono, Esperantista Centra Librejo, Paris [Francujo], 1928. TdE

UL Dr Esperanto: Mezdunarodnyj Jazyk ["La Unua Libro"]. La

paĝonumeroj celas la rusan version de la Unua Libro en la ĉi- antaŭe menciita represo en Ludovikologia dokumentaro I. Unuaj libroj. TdE

Bibliaj ekzemploj

La Sankta Biblio, Malnova kaj Nova Testamentoj tradukitaj el la originalaj lingvoj. Brita kaj Alilanda Biblia Societo, Londono, Britujo; Nacia Biblia Societo de Skotlando, Edinburgo [Britujo], sen dato. La Malnovan Testamenton tradukis Zamenhof, sed poste "Biblia Komitato" reviziis la tekston (laŭ peto de Zamenhof). Ekzemploj el la Malnova Testa- mento estas do plej ofte plene Zamenhofaj, sed iafoje po^as esti diferenco inter la biblia teksto kaj la origina Zamenhofa traduko. Ĉiuj tekstoj en la Malnova Testamento estas legeblaj kaj priserĉeblaj ĉe <https://tekstaro.com/ t?nomo=malnova-testamento>.

Ciferoj post mallongigo de biblia libro montras numeron de ĉapitro. La jenaj mallongigoj de bibliaj libroj estas uzataj en PMEG:


AK Alta Kanto de Salomono

Am Amos

Cf Cefanja

Dn Daniel

Er Eliro, Dua Libro de Moseo

Es Ester

Ez Ezra

Gn Genezo, Unua Libro de Moseo

Hoŝea

Ĥb Ĥabakuk

Ĥg Ĥagaj

Ij Ijob

Jes Jesaja

Juĝistoj

Jeĥezkel

Jl Joel

Kr2 Kroniko, Libro Dua

Lv Levidoj, Tria Libro de Moseo

Miĥa

Ml Malaĥi

Naĥ Naĥum

Neĥ Neĥemja

Nm Nombroj, Kvara Libro de Moseo

Ob Obadja

Pk Plorkanto de Jeremia

Pr La Predikanto

Ps La Psalmaro

Re Readmono, Kvina Libro de Moseo

Rĝ1 Reĝoj, Libro Unua

Rĝ2 Reĝoj, Libro Dua

Ru Rut

Sm1 Samuel, Libro Unua

class="book">Jn Jona

Jr Jeremia

Js Josuo

Kr1 Kroniko, Libro Unua

Sm2 Samuel, Libro Dua SS La Sentencoj de Salomono Zeĥarja

Indekso


A

elparolo 23, 24

finaĵo 51-53, 242

liternomo 15, 16, 316, 317

tabela postparto 242

A-eca vorteto 707

A-finaĵo 51-53, 242

landonomo 554, 555

lingvonomo 556, 557

liternomo 316

nombrovorto 380, 381

ON-vorto 381

participo 437-439

perverba priskribo 399

popolnomo 555

pronomo 106, 107

rolvorteto 236

vortfarado 568-572, 581-583

A-vorta frazparto 64, 65, 707

A-vorta nombrovorto 380, 381

A-vorteca vorteto 301-317, 707

A-vorto 51-53, 157, 707

aga 569

duobla 412

J-finaĵo 70-73

kvanta 391, 392

O-vorteca 52

perverba priskribo 399, 404, 406

pozicio 59

priskribo 64, 65

priskribo de E-vorto 393, 394

priskribo de vorteto 395

signifo 568-572

simila al ITA-formo 571

uzo 51-53

AB (sufikso) 664, 699

Ablativa adjekto = de-komplemento, el-

komplemento 149-158, 203, 713

AC (sufikso) 664

AĈ 590

diferenco de f 661

AD 69, 590-592

Adiaŭ, Adiaŭi 333

Adicio 327

Adjektiva radiko = eca radiko 713

Adjektivo = A-vorto 713

Adjekto = komplemento 713

ADOR (sufikso) 665, 699

Adverbo = E-vorto, E-vorteca vorteto.713

Afikseca

KELK 653

radiko 652-662

vorteto 660-662

Afikso 589-685, 707

difino 589, 590

greka/latina 663

ĥemia 685

interliga finaĵo 589

neoficiala 663-685

nova 663

oficiala 589-662

ŝajna 586-588

Afrikato = ekfrota konsonanto 25, 713

AFRO (prefikso) 676, 699

Aga radiko. 567, 569, 573, 590, 592, 610, 614

Aganto 106, 478

pasivo 451-453

Agento = aganto (en pasiva frazo) 451-

453, 713

Ajn 279, 280

Kl-vorto 280

Ajna 280

AĴ 592-594

participo 441, 442

Akcento 23, 101, 369

emfaza 282

erara 250

foresto 32, 33

fremda vorto 36

kroma 31

Aktiva participo 437

Aktiveco 600

Aktivo 38, 707

Akuzativa objekto = objekto 713

Akuzativo = N-finaĵo 132-146, 713

Al 198, 201

anstataŭ de 200

nerekta objekto 136

rolvortaĵo 235

sen N-finaĵo 144

senca subjekto 423

AL (sufikso) 664

Al anstataŭ de 201

Al tio 202

Al-komplemento 461

I-verba 425

pasivigo 458

Alfabeta ordo 15, 16

fremdaj literoj 20

Alfabeto 15, 16

literuma 317

ne-latina 546

ALI-vorto 243-245

Alia 53, 243-245, 375

Alia ol 343

Alie 243-245

Alie ol 343

Aliel 243-245

Alies 243-245, 587, 588

Aligi, aliĝi 202

Aliio (k.s.) 245

Alio 243-245

Aliu 243-245

Aliula 245

Almenaŭ 280, 281

Alparolato 130, 131

Alternativa subjekto 463, 464

Alternativdemando 330, 360

Alvoko 39, 40, 44, 78, 130, 131, 491,

707

al potenco 131

ho 334

per 223

AM (sufikseca) 605, 653

Ambaŭ 98, 315, 316

Amen 336

AN 594, 595

diferenco de IST 627

erara uzo 552

landano 550, 551

superflua 624

ANC (sufikso) 665

Ankaŭ 281, 282

postmetita 281

Ankoraŭ 256, 257

Ankoraŭ kaj plu 266

Ankoraŭ ne 262

Ankore 38

Anno 33

Ano 551

Anstataŭ 208

I-verbo 431

Anstataŭ (tio) ke 208

Anstataŭa 210

Anstataŭa skribomaniero 16

Anstataŭe 210

Anstataŭi, anstataŭigi 210

ANT 437-449

Antaŭ 165

horo 388, 389

I-verbo 433

Antaŭ (tiam) kiam 524

Antaŭ ke 533

Antaŭ kiam 519, 533

Antaŭ ol 433, 445

Antaŭa 168

Antaŭa vokalo 24

Antaŭe 168, 445

Antaŭelemento preciziga 575-581

Antaŭen 168

Antaŭhieraŭ 260

nerekta parolo 536, 537

Antaŭmetado de frazparto 540-544

Antaŭo 168

Antaŭparto de tabelvorto 239

Antaŭpriskribo 63

ANTI (prefikso) 676

Aparteni 201, 461, 463

Aparteno 313-315

Apenaŭ 282, 283, 356, 528

Aperi 402

postmetita subjekto 136

Apostrofo 18, 23, 43, 68, 101-104, 568

A-vorto 103

AŬ-vorto 103

disiga 103

ekkria vorto 335

imagata 36

l' 101, 102

neuzado 104

nezorga elparolo 103

Apozicio = apudmeto 713

Apud 168

Apuda 169

Apude 169, 236

Apudmeto 78, 125, 409-413, 707

komenta 413

longa listo 410

AR 595, 596

ARĤI (prefikso) 676

ARI (sufikso) 665, 699

ARKI (prefikso) 676

Artikolo 77-95

difina 77-95

AS-finaĵo 416

anstataŭ IS-finaĵo 416

eterna 416

= estas 471, 472

Aspekti 402

Aspektismo (= itismo) 455, 456

Asterisko 18

AT 437-449, 453, 454

ripeto 455

teoria eblo de plenumiĝo 454

Atismo 446

ATO (prefikso) 684

ATOR (sufikso) 665

73-76, 322-324

alternativa nomo 324

ekskluziva/inkluziva 323

komo 17

korekto 324

sekvo 324

tuta frazo 322, 323

Aŭ... aŭ 329

AŬDIO (prefikso) 677, 699

AŬTO (prefikso) 677, 700

B, elparolo 25, 26

Baldaŭ 257, 258

Baldaŭa, baldaŭe 258

Bati 462, 464

Be (mallongigo de bemola) 341

Bemola 341

Biblio 90, 726, 727

Bibliografio 719-727

Bilabialo = lipa konsonanto 713

Biliono 377, 670

BIO (prefikso) 677

Bis, Bisi 333

BIT (prefikseca) 653

BO 639, 694

Bo (liternomo) 15, 16, 316, 317

Bonan tagon 491

Bonvole 419

Bonvolu 419

Brajla skribo 16

C

C, elparolo 25, 27, 28

Celo 198

subkomprenata 143

Cent 367-370

CENTI (prefikso) 684

Cento 367

Certa

anstataŭ unu 97, 374

individueca 97, 375

Ci 105, 109

Ci-diri 109

Cia 106, 109

Cifero 19, 370, 372, 377-379, 388-390

Cii 109

Cirkumflekso 16

Cis 339

Cit 19

Citaĵo 561-563

citilo 19

frazo 490

Co (liternomo) 15, 16, 316, 317

C

C, elparolo 25, 27, 28

Ĉapelo 16

Ĉar 527, 528

ĉeffrazo 528

Ĉar kaj tial 269

Ĉe 169

ĈEF 640

Ĉefa, ĉefe 640

Cefelemento de kunmetaĵo 575-581

Ceffrazo 38-41, 495, 496, 707

Ceflitero 15, 16

Ĉefo 640

Cefpropozicio = ĉeffrazo 495, 496, 713

Cefverbo 38, 39, 459-470, 707

forlaso 490, 491

Cefvorto 41, 42, 707

forlaso 493, 494

Ĉesi 485, 486

Ĉesigi 485

Ĉesiĝi 468

Ĉi 249-252

erara skribo 250

kvazaŭ difinilo 95-98, 250

memstara 250

prefikseca 251, 660

Ĉi ĉio 309

Ĉi lasta 251

Ĉi-kune 218

Ĉi-libro 250

Ĉi-sube 190

Ĉi-tiu 250

CI-vorto 241, 242

Ĉia 311-313

Ĉial 268-270

Ĉiam 253-256

Ĉian = ĉiam 256

Ĉie 247-249

Ĉiea 249

Ĉiel 270-274

Ĉien 144

Ĉies 313-315

Ĉio 306-310

apudmeto 411

Ĉiom 275-279, 394, 395

Ĉioma 279

Ĉirkaŭ 171

E-vorteca 383

horo 389

nuancilo de nombro/kvanto.. .382, 383

subjekto 383

Ĉirkaŭa, ĉirkaŭe 172

Ĉirkaŭi, ĉirkaŭigi 172, 173

Ĉiu 75, 179, 301-305

anstataŭ po 226

Ĉiuj 85, 303, 304

Ĉiuj du 315, 316

CJ 596, 597

parencovorto 693

Ĉo (liternomo) 15, 16, 316, 317

Ĉu 359, 360, 506, 507

duobla 329, 330

forlaso 360, 361

Ĉu kaj se 508

Ĉu-demando 359, 360

Ĉu... aŭ 330

Ĉu... ĉu 329, 330

ŝajna 330

D, elparolo 25, 26

Da 159-165, 378, 391

baza nombrovorto 371

forlaso 379

malnova uzo 164

memstara 163

N-fmaĵo 160

neskribita 378

tiu 163

Da-esprimo 159

kvazaŭ ĉefvorto 391, 393

memstara 159

Da-ismo 164

Danci 460

Dank' al 102

Danke + N-finaĵo 102

Danke al 102

Danki 464

Danki por 228

Danki pro 228, 232

Dativa objekto, dativo = al-komplemento.

713

Dato 52, 372, 389, 390

N-finaĵo 390

skribo 390

Daŭri 484, 485

Daŭrigi kun I-verbo 486

Daŭro 227

De 150, 152, 154, 156-158

aganto 156

aganto en pasivo 451-453

anstataŭ al 202

aparteno 153, 409

E-vorteca 383

E-vorto 234

eco 154

erare uzata 409

formovo 150, 155

horo 388

konsisto 155

malsimileco, distingo, aparteco 150

meze de, komence de 234

mezuro 155

monatonomo 389 nombrovorto 378

norde de, dekstre de 234

nuancilo de nombro/kvanto.. .382, 383

objekto 152

origino 150

perverba priskribo 156

prefikseca 661

rilate al A-vorto 157

rilate al aga O-vorto 152

rilate al E-vorto 157

rilate al O-vorto ne-aga 154

rilate al participo 156

rilate al verbo 150

rilate al vorteto 158

sen N-finaĵo 144

tempo 151

De kaj per 223

De kiu 517

De lafino de 151

De la flanko (de iu) 155

De la komenco de 151

De post 151

De tempo al tempo 202

DECI (prefikso) 684

Decimala komo 386

Decimalo 17

Defali 141

Definitive 453

Dek 367-370

DEKA (prefikso) 684

Deklara frazo 487

Deko 367

Dekono 376, 377

Deloke de 152

Demanda frazo 487, 488

Demanda subfrazo 505-508

Demando 17, 359-366

alternativa 330, 360

elparolo 361

nea 362-365

Demandosigno 17

Demandovorto 240, 241

Denta konsonanto 26

Dentalo = denta konsonanto 713

Depost 151

Des 330-332

anstataŭ tiom 331

kroma motivo 331

DES (prefikso) 677

Des... des 332

Detempe de 152

Devi 423, 424, 478-484

neado 482

Devus 483, 484

Di (mallongigo de diesa) 341

Diesa 341

Difina artikolo 77-95

Difinilo 77-99

ĉi 95-98

pli ol unu 98, 99

poseda pronomo 95, 96

pozicio 59

Diftongo 24, 29, 707

Direkta N-finaĵo 141-145

Direkta rolvorteto 198-208

sen N-finaĵo 144

Direkto 141-145, 198

figura 143

inversa 181

senmova 199

sola N-finaĵo ĉe O-vorto 144

DIS 640, 641

= MAL 641

Disde 149, 150, 157, 641

Distingiga paŭzeto 31

Disvolvi 641

Dividostreko 18, 21

mallongigo 18

nombrovorto 369

OBL/ON/OP 629

vicorda nombrovorto 380

DĴ, elparolo 28

Do 283

Do (liternomo) 15, 16, 316, 317

Doni 461

Du 367-370

Dua persono 108, 109

Dua plej 292

Duiliardo 670

Duiliono 670

Dum 210

I-verbo 433

ne 530

tempa en 175

Dum (tiam) kiam 524

Dume 210, 236

Duobla A-vorto 412

Duobla E-vorto 412

Duobla konsonanto 33

Duobla neado 356

Duobla O-vorto 409-413

Duobla vo 20

Duobla vokalo 33

Duobla vorteto 412

DUON (prefikseca) 694

Duon(hor) o 388

Duonbara konsonanto 25

Duondifina artikolo 97, 374

Duondifina unu 97, 374

Duonvokalo 23, 25, 27-29, 707

Dupunkto 17

E

elparolo 23, 24

finaĵo 55-57, 242

liternomo 15, 16, 316, 317

tabela postparto 242

E (sufikso) 665, 666, 700

E-eca vorteto 708

E-finaĵo 55-57, 242

nombrovorto 381, 382

participo 439-441

perverba priskribo 400, 401

rolvorteto 236

vortfarado 572, 573

E-vorta frazparto 65, 66, 708

E-vorta nombrovorto 381, 382

E-vorteca vorteto 247-299, 708

E-vorto 55-57, 157, 708

de 157

duobla 412

kunskribita kun A-vorto 412

kvanta 392-394

loka 236

nuancilo 56, 57

objekto 452

perverba priskribo 400, 401, 405

priskribo 64-66

priskribo de I-verbo 400

priskribo de nenio 401

priskribo de O-vorto 443

priskribo de subfrazo 400

priskribo de tuta frazo 55, 441

semajntago 141

tempa 61, 62

uzo 55-57

EBL 597, 598

pasiva 457

Eblaĵo 599

Ebleco 599

Eblo 599

EC 598-601

participo 442

tempo 600

Ecaradiko..567, 569, 580, 581, 592, 598, 610, 614, 634

284

Eĉ ne 358

Eĉ se 531

ED (sufikso) 666

EG 601, 602

Egaleco-signo 19, 386

Egalo-signo 19, 386

EJ 602-604

EK 642

Ek! 335

Ekde 149, 151, 157, 642

Ekesti 473

Ekfrota konsonanto 25, 28

Eki 468

Ekkria frazo 488, 489

Ekkria vorteto 333-337, 643, 707

el ordinara radiko 335

Ekkrio 103

pro 232

EKO (prefikso) 678

EKS 642, 643

Eks! 335

EKSA (prefikso) 684

Eksafikso 587, 708

EKSBI (prefikso) 685, 700

Ekskluzive 207

Ekskluzive de 212

Eksploda konsonanto 25

Ekster 173

Ekster(aĵ) o 174

Ekstera 174

Ekstere 174, 236

Eksteren 236

Eksterna 174

Ekzercaro de la Fundamento 32, 109,

114, 687-692, 723

El 203

el inter 205, 291

komplete/ĝisfine 658

origino 155

plej 291

prefikseca 658

sen N-finaĵo 144

El de 157

El sub 189

Elcento-signo 20

Elektiĝi 402

Eligi, eliĝi 205

Eliri 141, 421, 658

Elnombrado

322

eviti N-finaĵon 410

kaj 319

Elparolo 23-36

esperanteca 34-36, 545-547

konsonanto 25-30

mallongigo 34

ne-Esperanta litero 35

ne-Esperanta vorto 34-36

neregula sed tolerebla 27

vokalo 23-25

Elrigardi 658

Elspira konsonanto 27

EM 604-606

Emfazo

antaŭmetado 540, 541

ja 284

rilata subfrazo 513

vortordo 539

En 174

figura 176

konsisto 205

N-finaĵo 176

statoŝanĝo 177

tempo 175

EN (sufikso) 666

En si 126

Ena, ene, enen 177

END 606, 623

pasiva 439, 457

simila al U-modo 439

Enigi, eniĝi 177

ENZ (sufikso) 666, 700

Epiteto = rekta priskribo 713

ER 606, 607

Escept(int) e 212

Escepte de 212

Esceto (B) 20

ESK (sufikso) 666

Esperanteca elparolo 35, 36, 545-547

Esperantigita nomo 547-550

Esperantigo de nomo 547-550

Esperanto (participo) 443

Estante 349

Este 349

Esti 399-404, 459, 462, 471, 472

participo 443-449

= troviĝi 471

Estiel 340, 349

Estkiel 349

ESTR 607

diferenco de ĈEF 640

ET 607-609

EŬRO (prefikso) 678, 700

Evoluo 48, 49, 434, 435, 507, 636

F, elparolo 25, 26

Faka lingvaĵo 386

Familiano 693-695

Far 339

Fare de 152, 157, 339, 453

Fari 474, 475

Fariĝi 399-404, 459, 462, 473

FEMTO (prefikso) 684

Ferma 571

Festonomo 93

je 147

majuskla 559

Fi 334

prefikseca 660

FIN

prefikseca 658

sufikseca 653

Finaĵo 37, 708

A 51-53, 242

afikso 589

AS 416

E 55-57, 242

1 415, 421-436

interliga 576, 577

IS 416, 417

J 43, 51, 67, 106, 309, 310

N 43, 51, 55, 67, 105, 106, 129-237

O 43-49, 242

OS 417

U 242, 418, 419, 712

US 419, 420, 532, 708

verba 415-420

vortklasa 37, 568-575, 712

Finiĝi per/je 222

Finitivo = ĉefverbo 713

Finnlando 33, 549

Finno 33

Fo (liternomo) 15, 16, 316, 317

Fojo ke/kiam 500

Fonto de ekzemploj 723-726

For 250, 252, 253

ekkria 253

malproksime 252

mova 252

prefikseca 658

For de 150, 157, 158

Fora, fore, foren 253

Frakcistreko 229, 387

Frazenkondukilo 496, 708

Frazeto 581-585, 708

Frazetvortigo 581-585

streĉita 586

Frazetvorto 581-585, 652-662, 708

Frazfunkcio 487-489

Frazmelodio 361

Frazo 38-41, 708

citaĵo 490

deklara 487

demanda 17, 487, 488

ekkria 488, 489

komenta 489, 490, 516

kompleksa 489, 490

mallongigita 401, 490-494

ordona 17, 488

pasiva 451-458

pasivigebla 456-458

sensubjekta 113, 401, 459, 471

Frazospeco 487-494

Frazparto 38-41, 59-66, 708

A-vorta 64, 65

antaŭmetado 540-544

E-vorta 65, 66

O-vorta 59-63

priskribo de E-vorto 65, 66

priskribo de O-vorto 60

rolvorteto 146-237

sen rolmontrilo 129-132

Frazrolo 38, 39, 146-237, 459-470, 708

Fraztipo 487-489

Fremda vorto 34-36

Fri 340

Frikativo = frota konsonanto 713

Frota konsonanto 25

Fundamento de Esperanto. 13, 16, 19, 29, 32, 33, 97, 103, 109, 114, 235, 281, 339, 369, 380, 386, 397, 455, 456, 472, 529, 549, 559, 560, 571, 579, 584, 587, 687- 692,723

FUŜ (prefikseca) 653

Fuŝa 570

Futuro = venonta tempo 713

G

G, elparolo 25, 26

GE 46, 49, 643-645

BO kaj PRA 639

parencovorto 693

Gentonomo 551, 552

Gepatro 644

Gerundio = participo kun E-finaĵo 713

GIBI (prefikso) 685, 701

GIGA (prefikso) 684

Gingiva konsonanto 26

Gingivalo = gingiva konsonanto 713

Glota konsonanto 26

Go (liternomo) 15, 16, 316, 317

Grado 270-274, 395-397

emfaza 278

Gramatiko 37

Fundamenta Gramatiko.. .19, 103, 687- 692

sekso 44-49

superrigardo 37-42

termino 707-718

tradicia vorto 713-718

vortareto 707-714

Granda litero 15, 16

Graŭ 340

Greka liternomo 20

Grupa O-vorto 179

Grupo kun po unu 74

GV, elparolo 27

G

G, elparolo 25, 27, 28

Gentila peto 419

Germana vo 20

Ĝi 105, 111-114

anstataŭ tio 113

besto 111

grupo 112

ĝiismo 111, 113

homo 111-113

infaneto 111

neuzenda 113

superflua 113

Ĝia 106, 107, 111-114

Giismo 111, 113

Ĝis 205, 529, 530

E-vorteca 383

ĝis-streko 19

horo 389

I-verbo 433

inkluziva 207

ne 530

nuancilo de nombro/kvanto.. .382, 383

salutvorto 206, 333

sen N-finaĵo 144

Gis (la) (revido) 206, 333

Gis (tiam) kiam 524

Gis kiam 530

Gis-streko 19

Ĝisi 208

Ĝiso 208

Ĝo (liternomo) 15, 16, 316, 317

Ĝoji 460

H

H..

anstataŭ supersigno 16

elparolo 25, 27

voĉa 27

H-skribo 16

Ha 334, 336

Ha lo 334, 336, 337

Haltostreko 18

Havi 463, 473

He 334

HEKTO (prefikso) 684

Helpa tia 532

Helpa tial 527, 528

Helpa tiel 532

Helpa tio 113, 497-499, 501, 505-508

Helpi 461

Helposigno 16-21

elparolata 19, 20

ne-elparolata 16-19

Helpverbo 471, 472, 478-484

HEMI (prefikso) 682

Hieraŭ 258-260

nerekta parolo 536, 537

Hieraŭa, hieraŭo 260

HIPER (prefikso) 678

Ho (liternomo) 15, 16, 316, 317

Hodiaŭ 258-260

nerekta parolo 536, 537

Hodiaŭa, hodiaŭo 260

Hodie 38

Hoketo 16

Homino 46

Homonimo 567

Horo 52, 141, 388, 389

antaŭ 388, 389

ĉirkaŭ 389

de 388

demando 388

ĝis 389

je 389

N-fmaĵo 389

post 388, 389

Hura 334, 337

Ĥ

alternativo 30

elparolo 25, 26, 30

Ĥo (liternomo) 15, 16, 316, 317

I

elparolo 23-25, 29

finaĵo 415, 421-436

liternomo 15, 16, 316, 317

vortfarado 573-575

I (sufikso) 666-668

I-finaĵo 415, 421-436

perverba priskribo 401

I-modo 415, 709

I-verba frazparto 421

I-verbo 415, 421-436, 470, 709

alia subjekto 425-427

anstataŭ U-verbo 435

citata 435

ĉefverbo 435, 436

diferenco de ADO-formo 436

krom 432

mova verbo 430

nerekta parolo 536

objekto 424, 452, 457

ordona 436

pasivigo 456, 457

perverba priskribo. .401, 407, 422, 427

por 430, 431

povi, devi kaj voli 478-484

povi/devi/voli 423, 424

pri-komplemento 425

priskribo 65, 66

priskribo de A-vorto 429

priskribo de O-vorto 428, 429

promesi 426

rekta priskribo 428, 429

rolvorteto 430-435

se 435

sen 432

senca subjekto 421, 423, 425-435

subjekto 422, 423

I-vorto 241

Ia 311-313

Ial 268-270

Iam 253-256

Iama 256

Ian = iam 256

IĈ (sufikso) 49, 668, 701

ID 609

Identiga priskribo.60, 131, 132, 408, 409

Ie 247-249

Iel 270-274

Iele 274

Ien 144

Ies 313-315

IF (sufikso) 668, 701

IFA (Internacia Fonetika Alfabeto).. ..24, 26

IG 609-614

anstataŭ IZ 671

post IĜ 465

IG-verbo 464-466, 609-614

el IĜ-verbo 465

si kaj sia 126

Igi 475, 476, 478

IĜ 614-618

diferenco de EK 642

IĜ-verbo 466-469, 614-618

Iĝi 399-404, 473

IK (sufikso) 669

Ikso 20

IL 618-620

Ili 105, 114

Ilia 106, 107, 114

ILIARD (sufikso) 670

ILION (sufikso) 670

Imaga modo.419, 420, 505, 527, 532, 708

devi/povi/voli 483, 484

Imperativo = vola modo, U-modo, U-

verbo 418, 419, 713

IN 46, 621, 622

parencovorto 693

virina nomo 550, 693

Ina radiko 44, 45, 49, 622

IND 622, 623

pasiva 457

Indikativo = reala modo 713

Infinitivo = neŭtrala modo, I-modo, I-

verbo 713

INFRA (prefikso) 678

ING 624

Inkluzive de 212

INT 437-449

+ US-finaĵo 449

Inter 177

nuancilo de nombro/kvanto 382, 383

prefikseca 376

tempa 180

Inter si 127, 376

Intera, intere 180

Interalie 243

Interjekcio = ekkria vorteto 713

Interna, interne 180

Interogativo = demanda vorteto. 359-366, 713

Io

subkomprenata 514

Iom 275-279, 394, 395

diferenco de malmulte 276

Iom el 162

Ioma 279

Iomete, iometo 279

IP (sufikso) 49, 670, 701

Ipsilono 20

IS-finaĵo 416, 417

ISM 624-627

ISM kaj IST 626

IST 626-628

diferenco de AN 627

ISTAN (sufikso) 553, 670, 701

Iŝi 340

IT 437-449, 453, 454

IT (neoficiala sufikso) 671

Itismo 455, 456

Iu 301-305

anstataŭ unu 97, 374

IV (sufikso) 671

IZ (sufikso) 574, 671, 672

I

J

elparolo 25, 27-29

finaĵo 43, 51, 67, 106

frota sono 29

pozicio 29

J (sufikso) 672, 701

J-finaĵo 43, 51, 67, 106, 309, 310

A-vorto 70-73

liternomo 316, 317

nombrovorto 377, 378

O-vorto 68-70

ON-vorto 76

poseda pronomo 106

speciala okazo 73-76

uzado 67-76

Ja 284, 362

Jam 261-263, 445

Jam antaŭe 445

Jam ne 262

Jarmilo/miljaro 584

Jaro 372, 389, 390

Je 147-149

horo 389

korpa/anima stato 148

korpoparto 148

malsano 148

rekta objekto 149

Jen 285, 286, 525

Jen... jen 330

Jena 285

Jene 285

Jeno 285

Jes 362

nea demando 362-365

Jes ja 284, 364

Jesa, jesi 365

Jesigi 366

Jo (liternomo) 15, 16, 316, 317

JOBI (prefikso) 685, 701

JOKTO (prefikso) 684

JOTA (prefikso) 684

Ju 330-332

subkomprenata 331

Ju... des 330-332

Ju... tiom 331

Ĵ, elparolo 25, 26

Ĵo (liternomo) 15, 16, 316, 317

Ĵus 263, 264, 445

anstataŭ ĝuste 264

Ĵusa 264

K

anstataŭ Ĥ 30

elparolo 25, 26

mallongigo de kaj 20

K, elparolo 27

Kaj 319-321

anstataŭ sed 326

forlaso 320

Kl-vorto 541

komo 17

signo 20

simbolo 20

tuta frazo 320

Kaj... kaj 332

Kaj/aŭ 323

Karesnomo 596, 597, 628

Kaŭ 323, 341

Kaŭzo 150, 231

Ke-frazo 496-505

celo 502

eblo 505

kaŭzo 500

komplemento 498, 499

memstara 418, 419

motivanta 501

objekto 497, 498

opinio 504 perverba priskribo 501

rekta priskribo 499-501

rezulto 501, 504

sen ke 501

subjekto 496, 497

verbo 501-505

KELK (afikseca) 653

Kelkaj 75

Kelke 75, 392-394

Kerno-vorto = ĉefvorto 713

Kernovorto = ĉefvorto 41, 42

KI-demando 359

KI-subfrazo 508-525

KI-vorto 240, 241, 506, 507, 509-518

demanda 359

ekkria 488, 489

fine de frazo 359

forlaso 525

mallogika 280

pli ol unu en demando 359

pozicio 359, 542

rilata 508-525, 535, 711

Kia 311-313

anstataŭ kiel 350

rilata 520

Kial 268-270

rilata 522

Kialo 270, 584

Kiam 253-256

rilata 518

rolvorteto 255

Kian = kiam 256

KIBI (prefikso) 685, 701

Kie 247-249

en/ĉe/sur... kiu 520

rilata 519

Kiel 270-274

anstataŭ kia 350

grada 396

kompara 65, 66, 123, 343-351

komparado kun verba esprimo 348

nerekta parolo 535

objekto 345-348

reprezentas tutan frazon 521

rilata 521

rolmontrilo 345-348

rolo, funkcio 348-350

subjekto 345-348

Kiel eble pli 396

Kiel se 532

Kiel-esprimo

ne mallongigita frazo 350, 351

perverba priskribo 400

Kiel... tiel ankaŭ 274

Kien 144

rilata 520

Kies 313-315, 509-518

objekta 517

rilata 517

subjekta 517

KILO (prefikso) 684

Kio 306-310, 509-518

E-vorteca 307

plurakonta subfrazo 514-516

rilata 513-516

Kiom 275-279, 394, 395

anstataŭ kiel 397

limiga 522

rilata 521

Kiom eble (plej/pli) 293

Kioma 279

Kiomas 388

Kiu 301-305, 509-518

forlaso 512

rilata 509

unua/dua aŭ tria persono 126

Ko (liternomo) 15, 16, 316, 317

KO (prefikso) 679

Kofrovorto 587, 588

Kombino 575-581, 584, 652-662, 709

streĉita 586

Komenci 484

Komenta apudmeto 413

Komentofrazo 489, 490, 516

Komo 17

decimala 386

Kompara esprimo 343-353

ĉu mallongigita subfrazo? 350, 351

Kompara kiel 61, 65, 66

Kompara rolvorteto 352, 353

Komparado

apud 169

ĉe 170

egaleca 343

malegaleca 343

Kompleksa frazo 489, 490

Kompleksa verbo 421, 422

Komplemento 39-41, 709

E-vorta 55, 56

mezura 139

rolvorteto 146-237

tempa 147

tempopunkto 140, 141

Komplika 570

Konateco 80-83

Konatulo 442, 635

Kondicionalo = imaga modo, US-modo,

US-verbo 713

Konfuza 570

Konjunkcio = kunliga vorteto...319-327, 713

Konsisto 176, 205

Konsonanto 23, 26, 709

denta 26

duobla 33

duonbara 25

duonvokala 25

ekfrota 25, 28

eksploda 25

elspira 27

frota 25

gingiva 26

glota 26

lipa 26

lipdenta 26

loko 26

longeco 28

naza 25

senvoĉa 26, 27

trema 25

variado 27

vela 26

voĉa 26, 27

Kontraŭ 181

interŝanĝo 183

ke-frazo 499

sentdirekto 184

Kontraŭ (tio) ke 499

Kontraŭa, kontraŭe, kontraŭi... .184, 185

Korano 90

Korekta 570

Korelativa vorto = tabelvorto 713

Kovri 463

pasivigo 454

Krampo 18

Krei 474

Krisigno 17

Krom 211

alternativo 212

Krom (tio) ke 213

Kroma 214

Kromakcento 31

Krome 214

Kun 214

peras priskribon 408

prefikseca 218

rolvortaĵo 235

Kun escepto de 212

Kune 218

Kune kun 215, 235

kunigi, kuniĝi 218

Kunliga vorteto 319-327, 709

Kunmetaĵo

frazetvorto 581-585

kombino 575-581

ŝajna 586-588

Kunmetita verbo

aktiva 444-446

alternativo 445, 447

mallongigita 448

nekutima 448, 449

pasiva 446, 447

triobla 448, 449

Kunskribo 411, 412

Kuo 20

KV, elparolo 27

Kvankam 530, 531

mallongigita subfrazo 531

Kvankam kaj tamen 296

Kvanta A-vorto 391, 392, 394

Kvanta E-vorto 392-394

objekto 452

Kvanta O-vorto 391

Kvanta vorteto 394, 395

Kvanto 159, 160, 275-279, 391-397

distribua 224

Kvantovorto 391-397

nuancilo de nombro/kvanto 382-385

Kvar 367-370

Kvaron(hor) o 388

Kvazaŭ 286, 287, 532

anstataŭ kompara kiel 352

N-finaĵo 352

prefikseca 661

Kvazaŭ-esprimo, perverba priskribo....400

Kvazaŭ-frazo 536

KVER (prefikso) 679

Kvin 367-370

KZ, elparolo 27

L, elparolo 25, 27

L' 101, 102

La 77-95

anstataŭ ĉiuj 85

anstataŭ poseda pronomo 85

apostrofo 101, 102

citaĵo 88

E-vorto 87

forlaso 88

imagata difiniteco 87

individuaĵo 78, 79

lingvonomo 556, 557

mallongigita propra nomo 95

malpermeso 78

vort o 77

poseda pronomo 96

propra nomo 88-95

pruntita de alia lingvo 93

speco 83-85

La jena/la jeno 285

La plej bele 87

La pli 292

Labialo = lipa konsonanto 26, 713

LAND (sufikseca) 551, 552, 654

Landano 550-557

Landonomo 550-557

A-finaĵo 554, 555

du kategorioj 550-557

gentobaza 551-553

sufiks o 551, 667

LAND-sufikso 552

landobaza 550, 551, 553

UJ-sufikso 551, 552, 633

Laringalo = glota konsonanto 26, 713

Lasi 476-478

I-verbo 120, 477, 478

Latina alfabeto 15, 16

Laŭ 218

kvazaŭ frazo 125

Laŭe 220

Laŭeble plej 293

Lavi 461

Li 105, 110, 111

besto 112

infano 111

nevivaĵo 112

senseksa 110

Lia 106, 107, 110, 111

Likvido = duonbara konsonanto....25, 713 Lingva evoluo..48, 49, 434, 435, 507, 636

Lingvonomo 86, 556, 557

la 95

majuskla 559

O-finaĵo 86, 95, 556, 559

Lipa konsonanto 26

Lipdenta konsonanto 26

Literaturo 719-727

Liternomo 15, 16, 34, 316, 317

elparolo 34

greka 20, 341

hebrea 341

ne-Esperanta 20

neoficiala 341

Litero 15, 16

alfabeta ordo 20

duobla 33

ne-Esperanta 20

nomo 34, 316, 317

Literuma alfabeto 317

Lo (ekkria vorteto) 334

Lo (liternomo) 15, 16, 316, 317

LOG = OLOG (sufikso) 673

LOGI = OLOGI (sufikso) 674

Loka rolvorteto 165-198

N-finaĵo 142

Longeco de konsonanto 28

Longeco de vokalo 24

M, elparolo 25, 27

Majusklema skribo 557-560

Majusklo 15, 16

festo 559

Fundamento 560

landonomo 559

lingvonomo 559

monato 559

popolnomo 559

propra nomo 557-560

semajntago 559

MAKRO (prefikso) 679

Maksimume 280

MAL 645-649

diferenco de MIS 649

Mal-mal-vorto 648

Malantaŭ 165, 167

Malantaŭa 168

Malantaŭa vokalo 24

Malantaŭe, malantaŭen, malantaŭo. .168

Malcit 19

Malĉi 250

Male 365

Malebla 365

Malferma 571

Malgranda litero 15, 16

Malgraŭ 220

I-verbo 433

ke-frazo 220

Malgraŭ (tio) ke 531

Malgraŭ kaj kvankam 531

Malhavi 463

Maljam 289

Malkiel 274, 343, 646

Mallongigita frazo 401, 490-494

Mallongigo 17, 20, 316

dividostreko 18

elparolo 34

fonto 724

uzata en PMEG 697

Malmulte, diferenco de iom 276

Malnova Testamento 266

Malplej 292, 646

Malpli 646

ju... des 331

Malpli ol 343

nuancilo de nombro/kvanto 385

nuancilo de vorto 347

Malsama ol, malsame ol 343

Malsuper, malsupera 192

Malsuprenstreko 18

Maltiel 274

Maltrans 198

Maltro 298, 646

Malvasta vokalo 23

Maniero 270-274

Manki 463

postmetita subjekto 136

Matematiko 16-21, 327, 386, 387

greka litero 20

MEBI (prefikso) 685, 702

MEGA (prefikso) 684

Meksikio 667

Mem 287, 288

prefikseca 661

Memo 288

Men 340

META (prefikso) 679

METR = OMETR (sufikso) 674

METRI = OMETRI (sufikso) 674

Mezuro.137-140, 148, 159, 275-279, 387, 599

sen rolmontrilo 140

Mezurunuo 683-685

Mezvasta vokalo 23

MF, elparolo 28

Mi 105, 107

Mia 106, 107

MIKRO (prefikso) 680, 684, 685

Miksita nombro 379, 381

Mil 367-370

MILI (prefikso) 684

Miliardo 377

Miliona 381

Miliono 377, 670

Miljaro/jarmilo 584

Milo 367

MINI (prefikso) 680

Minimume 280

Minus 327, 386, 387

anstataŭ sed ne 327

J-finaĵo 75

N-finaĵo 327

rolvorteto 327

signo 19

Minusklema skribo 557-560

Minusklo 15, 16

Minuso 327

Minuto 388, 389

MIRIA (prefikso) 685

MIS 649

Mo (liternomo) 15, 16, 316, 317

Modo 415, 709

imaga 419, 420, 483, 484, 532

neŭtrala 415, 421, 422, 709

reala 415-417, 504, 526, 532, 711

vola 418, 419, 712

Monato 389, 390

majuskla 559

MONO (prefikso) 680

Montriĝi 402

Montrovorto 241

Morgaŭ 258-260

nerekta parolo 536, 537

Morgaŭa, morgaŭo 260

Morti 460

Mortigi 461

Mortiĝi 468

Motivo 231

Multe 392-396

objekto 392, 393

subjekto 392, 393

Multe pli, multe tro 396

Multe-nombro 67-76, 709

Multipliko 628-630

N

N-finaĵo 43, 51, 55, 67, 105, 106, 129-

237

alternativa objekto 133, 464

anstataŭ de 152

anstataŭ rolvorteto 132, 145

antaŭ 166

apud 169

apudmeto 409

ĉe 171

ĉirkaŭ 172

dato 141, 390

direkto 141-145

ekster 174

forlaso 561

inter 179

kontraŭ 181

kvazaŭ 352

liternomo 316

loka E-vorto 144

mallogika 145

mezuro 137-140

objekto 133-136

persona pronomo 105

pli ol unu N-frazparto 133

poseda pronomo 106

post 185

pozicio 145

preter 187

propra nomo 548

rolvortaĵo 235

semajntago 141

super 191

sur 194 tabelvorto 240

tempomezuro 137

tempopunkto 140, 141

tra 196

trans 197

N-komplemento 137-146

N-priskribo 137, 141-146

N, elparolo 25, 27

Na 340

NANO (prefikso) 684

Naŭ 367-370

Naza konsonanto 25

Nazalo = naza konsonanto 25, 713

NC, elparolo 28

Ne 355-358

diferenco de MAL 647

dusignifa 362

nea demando 362-365

pozicio 355

prefikseca 661

respondvorto 362

Ne eĉ 358

Ne jam 262

Ne plu 266

Ne povi 482

Ne tro 298

Ne voli 483

Ne-aga radiko 573

Ne-Esperanta vorto 34-36

Ne-esperantigita nomo 545-547

Ne-PIV-a elemento en PMEG 699-706

Nea 365

Nea demando 362-365

Nea vorto 242

Neado 355-358

duobla 356

Nedifina artikolo 97

Nedifinita vorto 241

Neduuma 48, 115, 670

Neebla 365

Negacio = neado, nea vorto..355-358, 713

Nei 365

Neigi 366

Nek 323, 358

erara uzo 358

Nek... nek 332

Nen 341

NENI-vorto 242, 355, 356

Nenia 311-313

Neniaĵo 243, 310

Nenial 268-270, 356

Neniam 253-256

Nenian = neniam 256

Nenie 247-249

Nenieco 243, 310

Neniel 270-274

Nenien 144

Nenies 313-315

Nenii 475

Neniigi, neniiĝi 243, 310, 353

Nenio 306-310

Neniom 275-279, 394, 395

Nenioma 279

Neniu 301-305, 371

Neoficiala

afikso 663-685

liternomo 341

prefikso 676-685

rolvorteto 339, 340

sufikso 664-675

vorteto 336, 337, 339-342

Nerekta objekto 136, 199, 200, 709

Nerekta parolo 502, 533-538, 709

kiel 535

loka vorto 536, 537

pronomo 537, 538

tempa vorto 536, 537

verboformo 534-536

Netransitiva verbo = senobjekta verbo

460, 466-469, 713

Neŭtrala modo 415, 421, 422, 709

Neŭtrala radiko 44, 49, 636

Neŭtrala vorto 621

NF, elparolo 28

NG, elparolo 28

NĜ, elparolo 28

Ni 105, 107, 108

inkluziva/ekskluziva 538

unu persono 108

Nia 106-108

NJ 628

parencovorto 693

NK, elparolo 28

No (liternomo) 15, 16, 316, 317

Nombra vorteto 367-376

A-finaĵo 380, 381

E-finaĵo 381, 382

memstare 371

O-finaĵo 377

pozicio 62

uzado 370-372

Nombro 275-279

gramatika 67

miksita 379

Nombrovorto 367-390, 709

A-finaĵo 380, 381

E-finaĵo 381, 382

grandega nombro 377

nuancilo de nombro/kvanto 382-385

O-finaĵo 376-379

priskribo de O-vorto 59

skribo 369

vicorda....372, 380, 381, 388, 389, 712

vortordo 381

Nome 410

NOMIAL (sufikso) 672

Nomiĝi 402

Nominativa = sen rolmontrilo.... 129-132, 713

Nomo 545-560

bazo de esperantigo 549

elparolo 547

esperantigita 547-550

festo 93

ina 549, 550

karesa 596, 597, 628

klasika religia verko 90

la 88-95

lando 550-557

lingvo 556, 557

litero 15, 16

majuskla 557-560

monato 93

multe-nombra 91

ne-esperantigita 342, 545-547

plurvorta 557

popolo 550-557

propra 88-95, 408, 409

semajntago 94

sezono 94

tagoparto 94

virina 549, 550

Nomspeco 545

NP, elparolo 28

Nu 334

Nuancilo de nombro/kvanto 382-385

Nul 75, 367-371, 377

Nula 381

Nulo 370, 377

Numeralo = nombra vorteto 713

Numero 92, 372, 389, 408

Nun 264, 265

nerekta parolo 537

pasinteco 265

Nun-tempo 416

Nuna, nun(ec) o 265

Nur 288-290

deziro 290, 418, 527

Nura 290

NV, elparolo 28

O

O

elparolo 23, 24

finaĵo 43-49, 242

liternomo 15, 16, 316, 317

tabela postparto 242

O kej 336, 337

O-eca vorteto 710

O-finaĵo 43-49, 242

lingvonomo 86, 556, 559

nombra vorteto 377

nombrovorto 376-379

participo 441-443

perverba priskribo 399

propra nomo 546

vortfarado 568, 583, 584

O-vorta frazparto 59-63, 710

O-vorteca vorteto. 105-127, 301-317, 710

O-vorto 43-49, 710

aga 106

duobla 409-413

grupa 179

ina 44, 45, 49

kvanta 391

nenombrebla 68

nombrebla 68-70, 594

perverba priskribo 399, 405

priskribo 59-66

seksa signifo 44-49

sekse neŭtrala 44, 49

subkomprenata 370

uzo 43, 44

vira/virina 44, 45, 49 virina 45

Objekta predikativo = perverba priskribo

de objekto 713

Objekta verbo 460, 461, 464-466, 609-

614, 709

Objekto 39, 40, 43, 133-136, 456-458,

710

alternativa 133, 464

demovo, elmovo 141

duobla 498

ke-frazo 497, 498

kunmetaĵo 581

nerekta 199, 200, 709

perverba priskribo 402, 404-408

plurobla 428

rekta 133-136, 711

senca 106, 156, 201, 313, 441-443

signifi 562

OBL 628-630

Oble 386, 387

formato 387

Oficiala

afikso 589-662

prefikso 639-652

sufikso 590-638

OFON (sufikso) 672, 702

OID (sufikso) 673

OJD (sufikso) 673, 702

Ok 367-370

Okazi 460

postmetita subjekto 136

Okupi 454

Ol 65, 66, 167, 343-351

anstataŭ kiam 519

frazenkondukilo 533

objekto 345-348

rolmontrilo 345-348

subjekto 345-348

OL (sufikso) 673

OLOG (sufikso) 673

OLOGI(sufikso) 674

OM-vorto

malnova uzo 395

O-vorteca 395

OMETR (sufikso) 674, 703

OMETRI (sufikso) 674, 703

ON 630, 631

ON-vorto

E-finaĵo 382

prefikseca 654

Oni 105, 114, 115

anstataŭ ni 115

Onia 106, 107, 114, 115

Onin 115

ONT 437-449

OP 631, 632

Opinii 462

Orda numeralo = vicorda nombrovorto.... 713

Ordo alfabeta 15, 16, 20

Ordona frazo 488

OS-finaĵo 417

OT 437-449, 453, 454

OTEK (sufikso) 674, 703

OŬ (sonkombino) 29

OZ (sufikso) 675

P, elparolo 25-27

PAG.. .24, 125, 283, 385, 406, 538, 565, 715-718

Pagi 464

Pajtro 49, 645, 668

Paragraf-signo 20

Pardoni 464

Parenco 693-695

Parentezo 18

Parento 49, 645, 668

Parolo

nerekta 502, 533-538, 709

rekta 533-538, 562, 711

Participo 437-449, 710

A-finaĵo 437-439

aktiva 156, 437

ANT 444, 447

AT 446, 447, 453, 454

E-finaĵo 439-441

elekto 453-456

INT 444

IT 446, 447, 453, 454

neebla 437

O-finaĵo 156, 441-443

ONT 444

OT 446, 447, 453, 454

pasiv 437, 438

peras priskribon 407

UNT 439

UT 439

Pasinta tempo 416, 417

Pasiva participo 401, 437, 438

senobjekta verbo 437

Pasivo 38, 451-458, 710

alternativo 447

kontrolesprimoj 453

participo 453, 454

perverba priskribo 403

sensubjekta 452

Paŝo post paŝo 237

Paŭzeto distingiga 31

PEBI (prefikso) 685, 703

Per 220

mezuro 222

Per kaj kun 217

Per si (mem) 127, 222

Pera, pere 223

Pere de 234

..223

Peri 223

Perlabori.

Persona pronomo 105, 158, 710

N-finaĵo 105

Personalo, personpronomo = pronomo,

persona pronomo 713

Perverba priskribo 39, 40, 44, 52, 56,

124, 131, 399-408, 710

A-vorto 404, 406

aga verbo 403

E-vorto 405

I-verbo 407, 425

kontrolmetodo 407

kun 408

la 84

O-vorto 405

objekto 124, 125, 402, 404-408

participo 407

sen subjekto 401

subjekto 124, 399-404

PETA (prefikso) 684

Peti 133, 464

PIKO (prefikso) 684

PIV 283, 336, 337, 567, 587, 699-706,

721

PJ (sufikso) 672, 703

Plaĉi 462

Plej 86, 291, 394, 395

memstare 293

ŝajne mallogika 294

Pleja, Pleje 294

Plejeble 293

Plena Analiza Gramatiko de Esperanto.... 24, 125, 283, 385, 406, 538, 565, 715- 718

Plena de/je 148

Plena Ilustrita Vortaro de Esperanto. 283, 336, 337, 567, 587, 699-706, 721

Pli 290, 394, 395

ju... des 330-332

memstare 293

ŝajne mallogika 294

Pli kaj plu 267

Pli ol 343

nuancilo de nombro/kvanto 385

nuancilo de vorto 347

Pli ol unu 75

Plia, plie 294

Plozivo = eksploda konsonanto.. .25, 713

Plu 266, 267

Plu ne 266

Plua, plue, pluen 267

Pluraj 75, 392

Pluralo = multe-nombro 67-76, 713

Plus 327, 386, 387

anstataŭ kaj 327

N-finaĵo 327

rolvorteto 327

signo 19

Pluso 327

Pluvi 459

Po 224

erara uzo 225, 387

forlaso 387

neunueca uzo 384

nuancilo de nombro/kvanto.. .382, 383

pozicio 224

prefikseca 385

signifo 224

Po (liternomo) 15, 16, 316, 317

Poezio 75, 78, 88, 96, 101, 102, 209,

250, 395, 471, 472, 568, 621, 641, 648, 652

Popolnomo 550-557

Por 226

forlaso 498

frakcistreko 229

I-verbo 298, 430, 431

pagado, aĉetado, vendado 229

senca subjekto 423

Por kaj pro 232

Por ke 230, 498, 499, 503

Por tio ke 230, 498, 499

Poseda pronomo 53, 106, 107, 710

difinilo 95, 96

J-finaĵo 106

N-finaĵo 106

Posedo 106, 107, 154, 313-315

Posedpronomo = poseda pronomo 713

Post 185

horo 388, 389

I-verbo 433

komparo 185

sinsekvo 185

Post ke 533

Post kiam 186, 433, 445, 519, 533

Post ol 533

Posta, poste 187

Postmorgaŭ 260

nerekta parolo 536, 537

Postparto de tabelvorto 239

Postpriskribo 63

Potenco 386, 387

POV (sufikseca) 654

Povi 423, 424, 478-484

Povus 483, 484

PRA 650, 651

GE kaj BO 639

PRE (prefikso) 680

Pre (rolvorteto) 680

Preciziga antaŭelemento 575-581

Predikativo = perverba priskribo 713

Predikato = ĉefverbo 713

Preferi al/ol 353

Prefikseca

BIT 653

ĉi 251, 660

de 661

DUON 694

el 658

660

658

658

FUŜ 653

inter 376

kun 218

kvazaŭ 661

fi

FIN.. for ■■■

mem 661

ON-vorto 654

po 385

pri 469, 659

RET 655

rolvorteto 656-660

SAT 658

sin 661, 662

ŜTEL 655

tra 658

VIC 654, 655, 694

VIR 46, 655

Prefikso 589-685, 710

greka/latina 663

neoficiala 676-685

oficiala 639-652

Preni 460

Prepoziciaĵo = rolvortaĵo... .234-236, 713

Prepozicio = rolvorteto 713

Prepozitivo = frazparto kun rolvorteto

713

Preskaŭ 295

kaj apenaŭ 283

Preskaŭ kaj kvazaŭ 286

Preter 187

Pretere 188

Preterito = pasinta tempo.. .416, 417, 713

Prezenco = nun-tempo 713

Pri 230

demanda subfrazo 507

forlaso 498, 506, 507

helpa 542

I-verbo 432

ke-frazo 499

prefikseca 469, 659

Pri (tio) ke 499

Pri ĉu 507

Pri kiel 507

Primitiva adverbo = E-vorteca vorteto

247-299, 714

Priskriba verbo 399-404, 459, 462

Priskribo 41, 42, 710

A-vorto 64, 65

E-vorto 64-66

identiga 131, 132, 408, 409

mezura 140

O-vorto 59-66

perverba 44, 52, 56, 131, 399-408,

710

propranoma 408, 409 rekta 41, 42, 711

rolvorteto 146-237

speciala 399-413

vorteto 64, 65

Pro 231

anstataŭ por 232

I-verbo 433

ke-frazo 232, 499

pagado, aĉetado, vendado 232

= anstataŭ 233

Pro (tio) ke 433, 499

Procento- signo 20

Profesio 626-628

Proksime de/al 202

.426

Proksimumeco 172

Promesi..

Pronomeca vorteto 301-317, 710

Pronomo 105-127, 711

J-finaĵo 106

N-finaĵo 105, 106

nerekta parolo 537, 538

persona 105, 710

poseda 53, 106, 107, 710

Pronomo = (persona) pronomo, pronomeca vorteto, O-vorteca vorteto,

A-vorteca vorteto 714

Prononco = elparolo 714

Propozicio = frazo 714

Propra nomo 88-95, 408, 409, 545-560

citaĵa 545

ĉu esperantigi? 545

dividostreko 18

el ordinara radiko 545

elparolo 545-547

esperantigita 547-550

finaĵo 546, 547

ina 549, 550

klasika religia verko 90

la 88-95

lando 550-557

lingvo 556, 557

majuskla 557-560

multe-nombra 545

ne-esperantigita 342, 545-547

ordinara O-vorto 90

origina formo 545-547

plurvorta 557

speco 545

virina 549, 550

PROTO (prefikso) 681

PSEŬDO (prefikso) 681

Pseŭdoafikso = eksafikso....586-588, 714

Punkto 17

decimala 386

.20

Punktokomo 17

Q

Q..

nomo

R

R, elparolo 25, 27, 28

R, kartava 28

R, uvula 28

Radiko 37, 711

A-vorta/A-karaktera 567

adjektiva 567, 569, 580, 581, 592,

598, 610, 614, 634

afikseca 652-662

aga. 567, 569, 573, 590, 592, 610, 614 eca.567, 569, 580, 581, 592, 598, 610, 614,634

gramatika karaktero 565, 566

grupa 69

matematiko 386, 387

ne-eca 569

neŭtrala pri nombro 67, 68

nuda 335

vorta/O-karakter a 567

sekse neŭtrala 44, 49

substantiva 567

verba....567, 569, 573, 590, 592, 610, 614

verbkaraktera 567

vira/virina 45

Radikokaraktero = propra signifo de

radiko 714

Radikvorto 37

RE 651, 652

Reala modo.415-417, 504, 526, 532, 711

Reciproke 375

Refleksiva pronomo = si, sia 714

Reformo 13, 48, 116, 244, 256, 340,

446, 668

Rekta objekto 133-136, 711

demovo, elmovo 141

Rekta parolo 533-538, 562, 711

Rekta priskribo 41, 42, 711

verb a 428, 429

Rekta verbigo de A-vorto 472

Respondvorto 361-366

Resti 402

postmetita subjekto 136

RET (prefikseca) 655

RETRO (prefikso) 681

Ri 105, 111, 115, 116, 340

Ria 106, 115, 116

RIĈ (sufikseca) 653

Riismo 111, 115, 116

Rilata KI-frazo 508-525, 535

Rilata KI-vorto 508-525, 711

Rilata subfrazo 507-525, 535, 711

Rilativa = rilata 508-525

Rilativo = rilata KI-vorto 508-525, 714

Ro (liternomo) 15, 16, 316, 317

Rolfinaĵo 39, 129-237, 711

Rolmontrilo 39, 129-237, 711

duobla 147

Rolvortaĵo 234-236, 711

Rolvorteto 39, 129-237, 711

A-finaĵo 236

AM-vorto 255

anstataŭ N-finaĵo 153

apudmeto 410

demanda subfrazo 507

direkta 198-208

E-finaĵo 234-236

E-vorto 146

forlaso 237

I-verbo 430-435

ke-frazo 499

kompara 352, 353

loka 165-198

loka vorteto 146

memstara 236, 237

nedifinita 147-149

neoficiala 339, 340

nova 236

objekto 136

prefikseca 656-660

tempa vorteto 146, 260

vortfarado 656-660

Rondeco de vokalo 24

S, elparolo 25, 26

Saluton 491

Sama 52

Sama kiel/same kiel 343

Same kiel, samkiel 351

Samo 52

SAN (prefikso) 682

SAT (prefikseca) 658

Se 526, 527

deziro 527

I-verbo 435, 436

Se kaj ĉu 508

Sed 324-326

evitinda uzo 325

KI-vorto 541

kvankam 531

Sekse neŭtrala 44, 49, 621, 636

Sekso 44-49, 695

nekonata 110

Sekv(ant)a 259

Sekve 283

Semajntago 94, 141, 559

SEMI (prefikso) 682

Sen 233

Senca objekto 106, 156, 313, 441-443

Senca subjekto. 313, 339, 421, 423, 424, 426, 427, 436, 441-443

Senigi, seniĝi 234

Senobjjekta verbo 460, 466-469, 712

pasiva participo 437

Sensubjekta verbo....113, 401, 459, 471, 712

Senti sin 404

Senvoĉa konsonanto 26, 27

Senvoĉigo 27

Sep 367-370

Sepen 340, 369

Ses 367-370

Sezononomo 94

Si 105, 116-127

aga O-vorto 121

Apudmeto 125

fiksita esprimo 126, 127

I-verbo 120

IG-verbo 126

kompara esprimo 123

kompleksa frazo 118-126

kompleksa frazparto 123

kompleksa rekta priskribo 123

participo 122

perverba priskribo 124

reciprokeco 376

simpla frazo 116-118

subfrazo 119

unua aŭ dua persono 126

Sia 106, 107, 116-127

= ĝia propra 127

Siatempe 126

Signifo

radiko 568

vortelemento 565-567

Silabo 32

divido 32

duonvokalo 29

J kaj Ŭ 29

Simbolo

en PMEG 697

matematika 16-21

Sin (prefikseca) 662

Singularo = unu-nombro 67-76, 714

Sis 340, 369

Skribo 15-21

dato 390

So (liternomo) 15, 16, 316, 317

Sob 341

Sola 290

anstataŭ sole 57

Sole 289

Solstariva lingvoelemento = vorteto....714

Sonimito 29, 333-337

Sor, sori 341

Spaceto 16, 369, 380

Speco

la 84

multe-nombro 84

unu-nombro 83

Spite 235, 500

Spite al 235

Spite ke 500, 531

Statoŝanĝo 177, 201

Steleto 18

STIF (prefikso) 654, 705

STIL (sufikseca) 655

Stop, Stopi 336

Streĉita vortfarado 586

Streketo 19, 103

Streko

divida 18

ĝis-streko 19

halta 18

Sub 188

E-vorteca 383

kovra 188

nuancilo de nombro/kvanto.. .382, 383

Suba, sube 189

Subfrazo 41, 61, 495-538, 712

ĉar-frazo 527, 528

demanda 17, 505-508, 533

disigita 495

dum-frazo 528, 529

komo 17

kompleksa 496

mallongigita 435

pozicio 495

priskribo 65, 66

rilata 507-525, 711

se-frazo 526, 527

sensubjekta 544

Subigi, subiĝi 190

Subjekta predikativo = perverba

priskribo de subjekto 714

Subjekta verbo 460, 712

Subjekto 39, 40, 43, 129, 130, 712

E-participo 439

forlaso 491, 492

I-verbo 422, 423

ke-frazo 496, 497

maltipa 130

perverba priskribo 399-404

senca....313, 339, 421, 423, 424, 426, 427, 436, 441-443

subkomprenata 418

tipa 129

U-verbo 491

Subjunkcio = frazenkondukilo...496, 714

Subpropozicio = subfrazo 714

Substantiva radiko = radiko nek aga, nek

eca 714

Substantivo = O-vorto 714

Subtraho 327

Sufiĉe 392-394

Sufikseca

AM 605, 653

FIN 653

LAND 551, 552, 654

POV 654

RIC 653

STIL 655

Sufikso 589-685, 712

greka/latina 663

neoficiala 664-675

oficiala 590-638

Super 190

E-vorteca 383

labortasko 192

nuancilo de nombro/kvanto 382, 383

Supera, superi 192

Supersigno 16

Suplemento = rekta priskribo 714

Supre kaj super 192

Suprenstreko 18

anstataŭ 323

Sur 192

figura 194

Suspekta 571

S

Ŝ, elparolo 25, 26

Ŝajnafikso 586-588, 712

Ŝajni 399-404

Ŝati 462, 463

Ŝi 105, 110, 111

besto 112

infano 111

nevivaĵo 112

Ŝi aŭ li 111

Ŝia 106, 107, 110, 111

Ŝillero 33

Ŝo (liternomo) 15, 16, 316, 317

ŜTEL (prefikseca) 655

Ŝtele 655

Ŝteli 461

T (sufikso) 675

T, elparolo 25-27

Tabelvorto 239-245, 712

aga 475

direkta 240

je A 98, 242, 311-313

je A kaj U (diferenco) 304, 305

je AL 268-270

je ALI 243-245

je AM 253-256

je AN (arĥaika) 256

je CI 241, 242

je E 242, 247-249

je EL 270-274

je EN 144

je ES 98, 313-315

je 1 241 je KI 240, 241, 359, 540

je NENI 242

je 0 101, 242, 305-310, 513

je OM 158, 239, 275-279, 395, 396

je TI 241, 286, 522-525

je U 98, 242, 301-305

loka 144

nedisigebla 243

postparto 242, 243

rolvorteto 248

Tabelvorto je KI 509-518

Tagiĝi 459

Tago 389, 390

Tamen 295, 296, 326, 530

anstataŭ sed kaj 326

nea demando 364

Tamen kaj kvankam 296

TC, elparolo 34

TĈ, elparolo 34

TEBI (prefikso) 685, 705

TEK = OTEK (sufikso) 674

TELE (prefikso) 682

Temi 459

Tempismo (= atismo) 455, 456

Tempo 415

nuna 416

pasinta 416, 417

venonta 417

Tempopunkto 227

sen rolmontrilo 141

Tenso = tempo 714

TERA (prefikso) 684

Termino gramatika 707-718

TERMO (prefikso) 683

TET (sufikso) 675

TĜ, elparolo 34

TI-vorto 241

forlaso 522-525

kiel 343

Tia 311-313

helpa 532

postmetita 62

Tia kia 524

Tiaĵo 243, 313

Tial 268-270

Tial ĉar 528

Tial kaj ĉar 269

Tial ke 528

Tial kial 525

Tiam 253-256

forlaso 524

helpa 526

Tiam kiam 523

Tiama 255

Tian = tiam 256

Tie 247-249

subkomprenata 520

Tie for 250

Tie kie 524

Tiel 270-274

helpa 532

Tiel ke 503

Tiel kiel 524

Tiel longe ĝis 529

Tiel same kiel 351

Tiela 274

Tiele 274

respondvorto 365

Tien 144, 248

Ties 98, 313-315

Ties kies 525

Timi + nea U-verbo 505

Tio 306-310

helpa 113, 497-499, 501, 505-508

Tio estas 410

Tio kaj ĝi 308

Tio ke 500

Tio kio 523

Tiom 275-279, 394, 395

limiga 278

Tiom kiom 524

Tiom multe 277, 396

Tiom pli 278

Tiom same 277

Tiom-kiom-ismo 164, 279

Tioma 279

Titolo 92, 130, 131, 408, 562, 563

Tiu 301-305

anstataŭ la + O-vorto 303

anstataŭ li/ŝi 111

anstataŭ li/ŝi/ĝi 302

forlaso 523

helpa 510

Tiu for 250

Tiu kiu 523

Tiu-ĉi 250

To (liternomo) 15, 16, 316, 317

Tononomo 341

Tra 195

prefikseca 658

Tra kaj trans 197

Tradicia gramatika vorto 713-718

Trae 196

Traigi 196

Trans 196

Transa, transe 198

Transitiva verbo = objekta verbo 460,

461, 464-466, 575, 714

Tre 296, 297

neado 297

Treege 297

Trema konsonanto 25

Tri 367-370

Tria persono 110-116

Triiliardo 670

Triiliono 670

Triliono 377, 670

Tripunkto 17

Tro 297-299, 394, 395

neado 298

Troa, troigi 299

TS, elparolo 28

TŜ, elparolo 28

Tuj 267, 268

Tuja, tuje 268

Tuta 404

Tuta la/la tuta 77

U

U..

elparolo 23, 24

finaĵo 242, 418, 419, 712

liternomo 15, 16, 316, 317

tabela postparto 242

U-finaĵo 242, 418, 419, 712

UJ 632-634

landnomo 633

UK (sufikso) 675, 705

UL 634-636

ĈJ 596

ULTRA (prefikso) 683

UM 574, 636-638

anstataŭ IZ 671

Un' 102

UNT (participo) 439

Unu 367-370

duondifina 97, 374

evitado 375

identeca 373

pronomeca 373

sameca 372

speciala uzo 372-376

Unu mil 369

Unu-nombro 67-76, 712

Unua persono 107, 108

Unuj 373

Unun 374

Ununura 290

Unuo 378, 379

US-finaĵo 419, 420, 532, 708

kvazaŭ-frazo 536

mildeco 420

se-frazo 420

tempe neŭtrala 445

Uskleco, usklo 15

UT (participo) 439

Ŭ

elparolo 25, 27, 28

nenormala 29

nur post vokalo 29

sonimito 336

Ŭo (liternomo) 15, 16, 29, 316, 317

V, elparolo 25, 26

Vasta vokalo 23

Vatto 33

Vavo 20

Ve 335

Veka 570

Vela konsonanto 26

Velaro = vela konsonanto 26, 714

Venonta tempo 417

IS-finaĵo 417

Verba finaĵo 415-420

vortfarado 573-575, 583

Verba finaĵo anstataŭ verbo 475

Verba radiko = aga radiko 714

Verbo 415-420, 712

agoinflua 425

al-komplemento 461

AS-finaĵo 416

dusignifa 454

frazrolo 459-470

grava 471-486

I-finaĵo 415

imaga modo 419, 420

IS-finaĵo 416, 417

ke-frazo 501-505

kompleksa 470

kunmetita 443-449

kvazaŭ-frazo 536

nerekta parolo 534-536

nuntempa 416

objekta...456-458, 460, 461, 464-466, 609-614, 709

observa 427

OS-finaĵo 417

pasinta tempo 416, 417

pasiva 616

pasivigebla 456-458

postmetita subjekto 136

priskriba 399-404, 459, 462

senobjekta 456, 460, 466-469, 712

sensubjekta....113, 401, 459, 471, 712

subjekta 460, 712

U-finaĵo 418, 419

US-finaĵo 419, 420

venonta tempo 417

vola modo 418, 419

Vi 105, 108, 109

anstataŭ oni 115

forlaso 418, 491

subkomprenata 418, 491

Via 106-109

VIC (prefikseca) 654, 655, 694

Vic' al 209

Vicorda nombrovorto 372, 380, 381,

388, 389, 712

E-finaĵo 381, 382

skribo 380

vortordo 381

VIDEO (prefikso) 683, 705

Vidi 460

VIR (prefikseca) 46, 655

Vira radiko 44, 45, 49

Virina nomo 549, 550

Virina radiko 44, 45, 49

Vo (liternomo) 15, 16, 316, 317

Voĉa konsonanto 26, 27

Vokalo 23, 24, 712

antaŭa 24

duobla 33

interliga 576, 577

longeco 24

malantaŭa 24

malvasta 23

mezvasta 23

rondeco 24

variado 24

vasta 23

Vokativo = alvoko 130, 131, 714

Vola modo 418, 419, 712

Voli 423, 424, 478-484

ĝentila 481

senobjekta 481

Volitivo = vola modo, U-modo, U-verbo.. 418, 419, 714

Volu ...i 419

Volus 483, 484

Vortareto gramatika 707-714

Vorteto 712

A-vorteca 301-317

afikseca 660-662

duobla 329-332, 412

E-vorteca 247-299

ekkria 333-337, 643

kombinita 329-332

kompara 343-351

kunliga 319-327, 709

kvanta 394, 395

loka 247-253

neoficiala 336, 337, 339-342

nombra 367-376

nova 38

O-vorteca 301-317

priskribo 64, 65

pronomeca 301-317, 710

superrigardo 37, 38

tempa 253-268

vortfarado 577, 578

Vortfarado 565-588

A-finaĵo 568-572

E-finaĵo 572, 573

frazetvortigo 581-585

kombino 575-581

neregula 587, 588

O-finaĵo 568

preciziga antaŭelemento 575-581

streĉita 586

ŝajna 586-588

verba finaĵo 573-575

vortelementoj 565-567

vortklasa finaĵo 568-575

Vortigo de frazeto 581-585

Vortklasa finaĵo 37, 568-575, 712

Vortludo 586-588

Vortokunfando 587, 588

Vortordo 39, 539-544

ajn 279

almenaŭ 281

ankaŭ 281

apenaŭ 282

284

emfazo 539

frazparto 539, 540

mem 287

nekutima 63, 540-544

nur 288

plej 290

pli 290

preskaŭ 295

priskribo 62

tre 296

tro 297

Vortotranĉado 18, 21, 32

Vuo (W) 20

W 20

nomo 20

X

nomo 20

X-skribo 16

'

Y 20

nomo 20

Z, elparolo 25, 26

ZEBI (prefikso) 685, 705

ZEPTO (prefikso) 684

ZETA (prefikso) 684

Zo (liternomo) 15, 16, 316, 317

16 reguloj 687-692

Q

elparolo 35

literumado 317

W

elparolo 35

literumado 317

X

anstataŭ supersigno 16

elparolo 35

literumado 317

Y

elparolo 35

literumado 317

'stas 32, 103

B (esceto) 20

9.1.1. La — bazaj reguloj

La vorteton la oni nomas difina artikolo. Ĝi montras, ke oni parolas pri certa afero konata de la alparolato. Tia konateco (§9.1.3) povas tamen esti tre diversspeca.

Oni ne aldonas finaĵojn al la. Ĝia formo ne varias, ĉu la frazparto estas unu- nombra, ĉu multe-nombra, ĉu la frazparto havas N-finaĵon, ĉu mankas N- finaĵo:

la domo = tiu de vi konata domo

la bela junulino = tiu de vi konata bela junulino

la domo kun bela pordo = tiu de vi konata domo kun bela pordo

la junulinoj = tiuj de vi konataj junulinoj

la altaj montoj = tiuj de vi konataj altaj montoj

la domoj kun bela pordo = tiuj de vi konataj domoj kun bela pordo

la ruĝajn krajonojn = tiujn de vi konatajn ruĝajn krajonojn

Oni povas en iaj okazoj uzi la mallongigitan apostrofan formon l' (§10.1).

La staras antaŭ aliaj priskriboj de la O-vorto. Eventualan rolvorteton oni metas antaŭ la:

en la domo

ĉe la bela junulino

pri la altaj domoj

• super la domoj kun belaj fenestroj

Ne diru do *en tuta la mondo*, sed en la tuta mondo. Ne diru: *Li ronkis tutan la nokton. * Sed: Li ronkis la tutan nokton.

Tamen en iuj specialaj nomesprimoj, precipe de reĝoj kaj aliaj altranguloj, oni tradicie metas la post la O-vorto antaŭ A-vorta priskribo:

Karolo la Kvina

Luizo la Dek-kvara

Vilhelmo la Silentema

Timuro la Lama

Normale oni ne uzu pli ol unu difinilon (§9) antaŭ frazparto. Precipe grave estas, ke oni ne uzu la (§9.1) kune kun aliaj difiniloj. Tiu baza principo tamen ne estas tute absoluta. Iafoje oni bezonas uzi du difinilojn por montri specialan signifon.

Kune kun poseda pronomo oni iafoje uzas tabelvorton je U, ambaŭ unu:

El ĉiuj miaj infanoj Ernesto estas la plej juna. FE10

Mi perdis ĉiujn miajn fortojn. ^™ 65

Ambaŭ liaj manoj estis malpuraj.

Venis tiuj niaj amikoj, kiuj povis.

Iu mia amiko devas veni. lu nuligas la difinan sencon de mia.

Unu mia amiko venis, nome Ernesto. Unu forigas la difinan signifon de mia, kaj montras anstataŭe duondifinan signifon.

Ĉiu(j) kaj ambaŭ sufiĉe ofte aperas kune kun poseda pronomo. Cetere oni normale preferas konstruon kun la rolvorteto el: Venis tiuj el miaj amikoj, kiuj povis. Iu el miaj amikoj devas veni. Unu el miaj amikoj venis, nome Ernesto.

Se poseda pronomo staras sola sen posta O-vorto, ĝi perdas sian difinitan signifon, kaj oni uzu la je bezono (§9.2).

Oni povas iafoje uzi ĉiuj tiuj kiel duoblan difinilon: Mi vidis grupon de per- sonoj, kaj ĉiuj tiuj personoj parolis Esperanton.

En ekstremaj okazoj oni povus uzi ĉiuj ties kiel duoblan difinilon: La inf- anoj ne povis sidi sur la seĝoj, ĉar ĉiuj ties kruroj estis rompitaj. Prefere:

Mi

Mi estas unu-nombra (kaj tute ne montras sekson). Mi kaj mia estas uzataj de la parolanto por paroli pri si mem. En gramatiko tio estas ofte nomata "la unua persono":

Mi venas de la avo, kaj mi iras nun al la onklo. FE 9

Promenante sur la strato, mi falis. FE 22

La patro donis al mi dolĉan pomon. FE10

Tiu ĉi komercaĵo estas ĉiam volonte aĉetata de mi. FE 25

Mi amas min mem. FE18

Mi foriras, sed atendu min, ĉar mi baldaŭ revenos. FE 42

Ho ve, sinjoro, mia patrino forpelis min el la domo. FE 21

Por miaj kvar infanoj mi aĉetis dek du pomojn. FE14

Kiam mi finos mian laboron, mi serĉos mian horloĝon. FE 20

Mi prenos miajn glitilojn kaj iros gliti. FE 34

Ni

Ni estas multe-nombra (kaj tute ne montras sekson). Ni kaj nia estas uzataj de la parolanto por paroli pri si mem kaj alia(j) persono(j). Ni povas signifi

mi kaj unu alia persono, mi kaj pluraj aliaj personoj, mi kaj ĉiuj aliaj per- sonoj, mi kaj vi. La pronomo ni jen inkluzivas la alparolata(j)n homo(j)n, jen ne. Kiuj personoj estas inkluzivataj, povas montri nur la kunteksto:

Ni vidas per la okuloj kaj aŭdas per la oreloj. FE 9 Ni = "mi kaj ĉiuj aliaj homoj".

Vi

Vi kaj via estas uzataj de la parolanto por paroli pri la persono(j), al kiu(j) li parolas. Vi kaj via povas inkluzivi ankaŭ aliajn personojn, kiuj iel apartenas al la sama grupo kiel la alparolato(j). En gramatiko tio estas nomata "la dua persono". Oni uzas vi egale al unu aŭ pluraj personoj. Vi estas do jen unu- nombra, jen multe-nombra. (Estus tute malĝuste diri, ke vi estas multe- nombra pronomo uzata ankaŭ unu-nombre. Vi estas dekomence sendistinge ĉu unu-nombra, ĉu multe-nombra. Estas tial absolute nenia mallogikeco en la uzado de vi por unu persono.) Vi tute ne montras sekson, kaj estas ankaŭ tute neŭtrala pri rango aŭ pozicio k.t.p.:

Sinjoro, vi estas neĝentila. FE16

Sinjoroj, vi estas neĝentilaj. FE16

Vi estas infanoj. FE16

Mia hundo, vi estas tre fidela.FE16 Oni parolas al hundo kvazaŭ al per- sono.

Vi amas vin mem. FE18

Sidigu vin [...], sinjoro! FE39

En oficiala Esperanto ALI estas ordinara radiko, el kiu oni faras vortojn per la ordinaraj finaĵoj:

alia = ne la sama, diferenca

alio = io alia

alie = en alia okazo, en alia maniero

alii = esti alia, diferenci (malofte uzata)

Multfoje oni proponis aldoni al la tabelvortoj la antaŭparton *ALI-* kreante la novan serion *aliu*°, *alio*°, *alia*°, *alies*, *alie*°, *aliam*°, *alial*°, *aliel*, *aliom*°. Iuj eĉ praktikas tion uzante precipe la vortojn *aliel* kaj *alies*.

Ekuzo de la novaj tabelvortoj kunportus drastajn ŝanĝojn en la lingvon. Multaj "alielistoj" konscias, ke alie ŝanĝus sian signifon al "en alia loko", sed la sekvoj estus multe pli grandaj ol tio.

Alia en normala Esperanto signifas "de alia speco" aŭ "kun alia identeco" (§5.2). La nova tabelvorto *alia* signifus nur "de alia speco". Kon- sekvencaj alielistoj do ne plu diru: La alia ĉambro estas pli granda. Sed:

*La aliu ĉambro estas pli granda.* Ili ankaŭ devus diri: *Ili amas unu la aliun.* En normala Esperanto aliu estas apenaŭ uzata, sed signifas principe "estu ali(ec)a", ĉar ĝi simple estas la U-modo de la ĉi-antaŭe menciita verbo alii.

Noto: Oni povas tamen dubi, ĉu estus logike uzi la antaŭ *aliu*, ĉar antaŭ veraj tabelvortoj je U oni ne povas uzi la (§9.1.1). Estas malfacile diri, ĉu *aliu* signifus "la alia" aŭ simple "alia". Sed tio ja gravas, ĉar la tabelvorto *aliu* ĉiuokaze ne estas ĝusta Esperanta vorto.

Oni ofte faras kunmetaĵojn kiel: de alia speco ^ alispeca; kun alia formo ^ aliforma; en alia signifo ^ alisignife. Alielistoj tamen devus diri: *ali- uspeca*, aliaforma, *aliusignife*, ĉar oni ne povas forigi la postpartojn de tabelvortoj. Komparu kun: de tiu speco ^ tiuspeca (ne: *tispeca*); kun tia formo ^ tiaforma (ne: *tiforma*); en tiu signifo ^ tiusignife (ne: *tisignife*). Oni povas renkonti la formon *interaliel* anstataŭ la regula kaj normala interalie (= inter aliaj aferoj). *Interaliel* estas tute mallogika. Ali- elistoj devus logike uzi ion similan al *interaliue* (= *inter aliuj aferoj*).

La ordinara alie povas signifi "en alia okazo": Mi ja bezonas manĝi. Alie mi povas tute maldikiĝi. ^25 Ĝi ankaŭ povas signifi "en alia maniero": Mi ankaŭ iros en la palacon, ĉar mi ne povas agi alie!FA171 *Aliel* povas sig- nifi nur "en alia maniero" (kaj eble "en alia grado"). Tamen multaj alielistoj

Sed ligas frazojn aŭ frazpartojn, kaj montras, ke ili iel kontrastas inter si:

La papero estas tre blanka, sed la neĝo estas pli blanka. FE10

Li amas min, sed mi lin ne amas. FE18

Mi zorgas pri ŝi tiel, kiel mi zorgas pri mi mem; sed ŝi mem tute ne zorgas pri si kaj tute sin ne gardas. FE18

Laŭ la projekto de la inĝenieroj tiu ĉi fervojo estas konstruota en la daŭro de du jaroj; sed mi pensas, ke ĝi estos konstruata pli ol tri

FF 25

jarojn. 5

Nia provincestro estas severa, sedjusta. FE37

Tiu domo estis mallarĝa, sed alta. M 6

Pli bona estas knabo malriĉa sed saĝa, ol reĝo maljuna sed malsaĝa. ft-4

Ordinara ĉu (§22.2) montras demandon. Duobla aŭ plurobla ĉu normale ne havas tian signifon, sed montras anstataŭe indiferentecon. Indiferenta ĉu montras alternativojn, inter kiuj la elekto estas indiferenta, libera, egala, pri- dubata, necerta aŭ simile.

Indiferenta ĉu povas enkonduki subfrazojn, inter kiuj la elekto estas indi- ferenta. La ĉeffrazo montras ion, kio validas sendepende de la elekto inter la alternativoj. Tiaj subfrazoj estas ofte mallongigitaj:

Li devis trinki kun ili, ĉu li volis, ĉu li ne volis. FA1122 Lia volo nenion povis ŝanĝi.

Ĉiu povas veni, tute egale, ĉu li estas reĝido, ĉu [li estas] almozulo. FA169 Kaj reĝidoj kaj almozuloj povas veni. Ne gravis, kio oni estis.

Indiferenta ĉu povas ankaŭ enkonduki frazpartojn, inter kiuj oni povas elekti. Tiam ĉu... ĉu povas esti tre simila al aŭ... aŭ. Ĉu... ĉu emfazas indiferentecon, dum aŭ... aŭ nur montras alternativojn:

Ju kaj des estas ĉiam uzataj kune kun pli malpli (§14.3.15). Ju kaj des kunlabore montras, ke unu pli-esprimo dependas de alia. La ju-esprimo montras tion, kio regas. La des-esprimo montras tion, kio dependas. Se ju- pli-esprimo kreskas, ankaŭ la responda des-pli--esprimo kreskas:

Ju pli da mono ni havos, des pli rapide kaj bone iros kompreneble nia afero. OV127 Se la mono pliiĝos, tiam ankaŭ la rapideco kaj boneco pli- iĝos.

Ju pli alte staras la lingvo, des pli rapide progresas la popolo. FK 229 La progreso de la popolo dependas de la nivelo de ĝia lingvo.

Ju pli malmulte vi parolos pri tiu ĉi afero, des pli bone. BV 86

Ju pli da havo, des pli da pravo. PE106

Ordinara nek (§21) signifas "kaj ankaŭ ne", "kaj ankaŭ neniu" k.s. Plurobla nek signifas "kaj ne". Kombinita nek estas do egala al kaj... kaj (§17.5) plus neado:

Mi renkontis nek lin, nek lian fraton. FE28 = Mi kaj ne renkontis lin, kaj ne renkontis lian fraton.

Nek ĝojo, nek malĝojo daŭras eterne. PE 393 = Kaj ĝojo, kaj malĝojo ne daŭras eterne.

Ŝi estis muta, povis nek kanti nek paroli. FA198 = Ŝi kaj ne povis kanti, kaj ne povis paroli.

Iafoje oni uzas ordinarajn radikojn (§37.1) sen finaĵoj kiel ekkriajn vortojn:

Halt'! Ne kuraĝu permesi al vi!Rt142 = Haltu! Ne kuraĝu... HALT estas ordinara radiko normale uzata kiel verbo: halti. Ĉi tie Zamenhof uzis ĝin kiel ekkrian vorton, kaj skribis apostrofon, kvazaŭ temus pri ellasita O- finaĵo. Pli bone estas skribi halt! (sen apostrofo), ĉar temas pri ekkria uzo de nuda radiko.

Ek! Ni komencu! Ek! Antaŭen! La prefikso EK (§38.3.4) estas tre ofte uzata kiel memstara ekkria vorto por instigi al (tuja) ekagado.

Eks pri tiuj idiotoj! La prefikso EKS (§38.3.5) estas iafoje uzata kiel memstara ekkria vorto por montri, ke io (ĝena), kio antaŭe ekzistis, ne plu okazos aŭ aperos.

Help! = Helpu! Helpon!

Povas ekesti problemoj pri akcento en ĉi tia uzado de nudaj radikoj. Kie en ekz. Rapid! meti akcenton? Ĉu oni diru "rapid" (kvazaŭ estus Rapid'! kun apostrofo), aŭ "rŭpid" (akcentante la antaŭlastan vokalon)? Estas konsilinde uzi kiel ekkriajn vortojn nur unuvokalajn radikojn, ĉar tiam ne povas ekesti dubo pri la akcento. Estas eĉ konsilinde uzi tiun ĉi eblon ĝenerale tre ŝpare.

Multaj radikoj estas iom sonimitaj. Ofte oni kreas el ili sonimitajn vortojn per forigo de finaĵoj, kaj ofte per mallongigo kaj aliformigo:

Kraki ^ Krak! FA3 86

Plaŭdi ^ Plaŭ! FA2 35

Ekkriaj kaj sonimitaj vortetoj estas ofte elparolataj kun alia akcento ol ili devus havi laŭ la skribo. Tiaj ĉi vortoj estas la plej "sovaĝa" parto de la lingvo, kaj tial la normalaj reguloj de skribo (§1) kaj elparolo (§2) eble ne estas same gravaj kiel ĉe ordinaraj vortoj, sed plej ofte oni tute bone povas skribi regule laŭ la efektiva elparolo:

La duvorta alvoko ha lo (§18.1) estas ofte misskribata *halo*, kio devus elparoliĝi *halo* (same kiel la O-vorto halo). Ha lo estas tamen ĉiam el- parolata "ha lo". Ankaŭ ne estas ĝuste skribi *halo '* kun apostrofo, ĉar ĝi neniel estas O-vorto.

La vorton hura (§18.1) oni elparolu "hŭra" (akcento je U). Sed multaj el- parolas "hura". Se oni tiel elparolas, oni skribu hu ra°.

Hola (§18.3) estas ofte elparolata "hola", kaj devas tiam esti skribata

ho la°.

Aha (§18.3), ehe (§18.3) kaj oho (§18.3) elparoliĝu "aha", "ehe" kaj "oho". Ili estas tamen ofte elparolataj "aha", "ehe" kaj "oho", kaj devas tiam esti skribataj a ha°, e he° kaj o ho°.

O kej° (§18.3) estas ofte misskribata *okej*, kio devus elparoliĝi "okej". La efektiva elparolo estas tamen ĉiam "okej". Iuj proponis skribi *okej'* kun apostrofo, sed ja neniel temas pri O-vorto.

La kata bleko miaŭ (§18.2) estas ofte elparolata "miaŭ", kaj tiam mjaŭ° estas pli bona skribo.

Iafoje ĉu aŭ Kl-vorto estas forlasita el demanda frazo. Tio okazas precipe en dialogoj. Tiam nur la kunteksto montras, ke temas pri demando. Tia forlaso estas akceptebla, kiam la tuta frazo estas draste mallongigita:

Por respondi ĉu-demandojn oni povas simple eldiri frazon (plenan aŭ mal- longigitan), kiu donas respondon al la demando:

Ĉu vi amas min? - Mi amas vin!

Kiam oni miksas nombrajn vortetojn (§23.1) kaj O-vortajn nombrovortojn (§23.2) en unu nombro, iliaj malsamaj reguloj kolizias. Nombraj vortetoj volas esti rektaj priskriboj de ĉefvorto, dum O-vortaj nombrovortoj mem estas ĉefvortoj kun da-esprimo post si. Estas necese iel elturniĝi:

Kvar metroj da tiu ĉi ŝtofo kostas naŭ frankojn; tial du metroj kostas kvar kaj duonon frankojn (aŭ da frankoj). FE14 Nuntempe oni preferas uzi ON-vorton kun A-finaĵo en ĉi tiaj okazoj: kvar kaj duonan frankojn.

Tie loĝas 1.000.000 da homoj. = ...unu miliono da homoj. Tie loĝas 500.000 homoj. = ...kvincent mil homoj. Tie loĝas 1.500.000 (da) homoj. = Tie loĝas unu miliono (kaj) kvincent mil (da) homoj. Oni ankaŭ povas diri: ...unu kaj duona milionoj da homoj. Aŭ: ...unu komo kvin milionoj da homoj.

Mi havas unu milionon da eŭroj. Se mi ricevos ankoraŭ unu eŭron, mi havos unu milionon unu da eŭroj. Aŭ: ...unu milionon (da eŭroj) kaj unu eŭron.. Sed prefere ne *...unu milionon unu eŭrojn*, ĉar tio estus gramatike tre stranga kun du malsamspecaj objektoj. Estas tre nekutime uzi da kune kun nombra vorteto (unu da eŭroj), sed tio estas tamen akceptebla en tiaj ĉi okazoj.

Nombraj vortetoj kun E-finaĵo havas la samajn vicordajn signifojn kaj la samajn skriboregulojn kiel la respondaj A-formoj (§23.4):

Por montri daton oni sekvu la jenajn modelojn. La vortoj tago kaj de/en la jaro estas tre ofte nur subkomprenataj:

Estis la tria (tago) de Decembro (de/en la jaro) mil naŭcent naŭdek unu.

Hodiaŭ estas la dua (tago) de Majo (de/en la jaro) du mil kvin.

Kvantaj A-vortoj ofte kondutas kiel normalaj A-vortoj:

Multaj birdoj flugas en la aŭtuno en pli varmajn landojn. FE 32

La ellernado kostis multan kaj grandan laboradon. FK 245

Kelkaj homoj sentas sin la plej feliĉaj, kiam ili vidas la suferojn de siaj najbaroj. FE 32

O-vorta frazparto povas havi rektan priskribon, kiu montras la identecon de la afero, normale per ĝia propra nomo. Tia identiga priskribo staras ĉiam post sia ĉefvorto, kaj ne havu N-finaĵon aŭ rolvorteton:

Tio estis en la monato Majo. FA318 La monato nomiĝas "Majo". Majo estas identiga priskribo de la vorto monato.

Esperantisto estas nomata ĉiu persono, kiu uzas la lingvon Esper- anto. OV 238 Esperanto estas la propra nomo de la lingvo. Kvankam lingvon havas N-finaĵon, la identiga priskribo ne havu tiun finaĵon.

Ĝis morgaŭ li devis ellerni parkere ĉiujn urbojn en la provinco Zelando. FA2130

La Florencano Angiolo Bronzino pentris tiun bildon. FA1214

Ni vizitis la urbon Parizo.

La ĉefurbo de Britujo estas Londono, sed ankaŭ en Kanado kaj Usono oni havas urbojn Londono.

La artikolo "la" estas uzata tiam, kiam ni parolas pri personoj aŭ objektoj konataj. FE 27

Tiu programero okazos en salono Zamenhof. La salono estas nomata "Zamenhof'.

Identigaj priskriboj ofte aperas post titoloj (§9.1.6) kaj similaj esprimoj:

Sinjoro Petro kaj lia edzino tre amas miajn infanojn. FE18

En la sekvanta mateno patro Giuseppe eliris. FA1218

I-verbo povas roli kiel subjekto de frazo, kiam oni volas diri, kia estas la ago de la I-verbo. Plej ofte la ĉefverbo estas formo de esti, sed ankaŭ aliaj ĉef- verboj povas aperi:

Resti kun leono estas danĝere. FE 7 = La ago resti kun leono estas danĝ- era. Danĝere estas perverba priskribo de resti. Ĝi havu E-finaĵon, ĉar ĝi estas priskribo de verbo.

Normale I-verbo ne povas esti ĉefverbo (§3.2), sed okaze oni vidas frazojn, en kiuj la sola verbo estas I-verbo. Sed ankaŭ en tia uzo I-verbo ne povas havi gramatikan subjekton.

Ĉefverbecaj I-verboj aperas en iaj mallongigitaj subfrazoj. La I-verbo tiam sence egalas al U-formo aŭ esprimo kun povi:

Grandega hundo metis sur min sian antaŭan piedegon, kaj mi de teruro ne sciis, kion fari. FE38 = ...kion mi faru.

Mi efektive jam ne scias, kiel ĝin klarigi. M85 = ...kiel mi ĝin klarigu.

La vidvino staris senmove, videble ne sciante, kion fari kaj al kiu sin turni. M11 = ...kion ŝi faru kaj al kiu ŝi sin turnu.

Ili ne havas, kion manĝi, ili ne havas, per kio hejti la fornon. M102 = Ili ne havas (ion), kion ili/oni povus manĝi, ili ne havas (ion), per kio ili povus hejti la fornon.

Mi havis tiam apud mia domo foson, kiu, se preni la plej malmulte, havis almenaŭ okfutojn da larĝeco. Rt19 = ...se oniprenu laplej malmulte...

Se lin kompari kun la nuna reĝo, li estis Apolono ĉe Satiro. H14 = Se oni lin komparu kun la nuna reĝo...

Ĉefverbecaj I-verboj aperas ankaŭ en iaj mallongigitaj esprimoj de dubo aŭ hezito. La plena frazo havas verbon en U-formo, okaze en US-formo aŭ OS- formo:

Plialtigi la temperaturon de la ĉambro! per kio? aĉeti medikamenton! Per kio? M-196 = Per kio miplialtigu... Per kio mi aĉetu...

Ĉu esti aŭ ne esti, - tiel staras nun la demando. H 74 = Ĉu mi estu aŭ ne estu...

Kion fari? M19 = Kion oni/mi/vi faru?

Eble el la vestoj ion forkomerci? Vendi ekzemple la pantalonon? ^26 = Ĉu mi eble el la vestoj ion forkomercu? Ĉu mi vendu ekzemple la pantalonon?

Frazojn kun objekta verbo oni povas transformi de aktivo (normala frazo) en pasivon. Pasivo estas kvazaŭ inversa maniero prezenti agon. Kiam oni pasivigas frazon, okazas tri ŝanĝoj:

La objekto fariĝas subjekto (kaj perdas sian N-finaĵon).

La ĉefverbo fariĝas kunmetita verbo: esti + pasiva participo.

La aktiva subjekto malaperas aŭ fariĝas de-komplemento.

La knabino vidas la domon.

la domon ^ la domo

vidas ^ estas vidata

la knabino ^ de la knabino

^ La domo estas vidata de la knabino. Li batis sian hundon per bastono.

sian hundon ^ lia hundo

batis ^ estis batata

li povas malaperi

^ Lia hundo estis batata per bastono.

En la lasta ekzemplo sia fariĝas lia, ĉar la subjekto ŝanĝiĝis. Legu aparte pri la reguloj de si en §11.6.1.

Oni uzas pasivon por movi la atenton for de la aktiva subjekto al la ago. Ankaŭ la iama objekto (la nova subjekto) ricevas pli da atento. Oni ofte uzas pasivon, kiam oni parolas pri tre ĝenerala afero, kiam apenaŭ ekzistas aktiva subjekto:

La verbo havi montras tute ĝenerale, ke la objekto apartenas al la subjekto. La aparteno povas esti poseda, porta, eca, interrilata, k.s.:

Mi havas centon da pomoj. FE14 = Cento da pomoj apartenas al mi.

Unu vidvino havis du filinojn. FE11 = Al unu vidvino apartenis du filinoj.

Kiam oni estas riĉa [...], oni havas multajn amikojn. FE16

Mi havas nur unu buŝon, sed mi havas du orelojn. FE12

Kiun daton ni havas hodiaŭ? FE12

Tiu ĉi patrino varmege amis sian pli maljunan filinon, kaj en tiu sama tempo ŝi havis teruran malamon kontraŭ la pli juna. FE13

• Tiu ĉi urbo havas milionon da loĝantoj. FE14

Se oni volas pli precize esprimi la apartenan rilaton, oni povas anstataŭ havi uzi ekz. posedi, porti, teni kaj aliajn verbojn.

Legu pli pri la diferenco inter havi kaj aparteni en §30.6.

Iuj lingvoj uzas verbon similan al havi por fari kunmetitajn verbojn. Tio ne ekzistas en Esperanto. Oni ne diru *mi havas dirinta la veron*, *li havis veturis tien*, aŭ simile. En Esperanto oni normale uzas simplajn verbo- formojn (diris, veturis k.s.). Je bezono oni povas formi kunmetitajn verbojn (§28.4) per esti: Mi estas dirinta la veron. Li estis veturinta tien.

Igi = "kaŭzi, ke iu faru ian agon". Igi estas farita el la sufikso IG (§38.2.17).

La subjekto de la verbo igi estas tiu, kiu kaŭzas, ke iu alia faru ian agon. La objekto estas tiu, kiu faru la agon. La rezulta ago, I-verbo, aperas kiel per- verba priskribo de la objekto (§25.1.2):

Li igis ilin vagadi en la dezerto dum kvardek jaroj. Nm 32 = Li faris tiel, ke ili devis vagadi...

• La finiĝado de la tago igis ilin rapidi. M 200

En la lasta tempo li fervore laboris, por igi la ffrancan registaron, en- konduki Esperanton en ĉiujn lernejojn. OV 247

Ene de frazo povas troviĝi alia frazo, kiu rolas en la ĉeffrazo kiel frazparto. Tian malĉefan frazon oni nomas subfrazo. Subfrazoj plej ofte ne havas rol- montrilon. Por demonstri la rolon de subfrazo en la ĉeffrazo oni ofte povas en klarigo anstataŭigi la subfrazon per vorto, kiu povas havi rolmontrilon, ekz. tio aŭ alian tabelvorton.

En la plej simpla okazo subfrazo staras fine de ĉefa frazo:

Li diris, ke li estas malsata. ^ Li diris tion. La ke-frazo rolas kiel objekto en la ĉeffrazo.

Li demandis, ĉu mi amas lin. ^ Li demandis tion.

Petro demandis, kial la preparoj daŭras tiel longe. ^ Petro demandis tion.

Mi legis libron, kiun tradukis Zamenhof. ^ Mi legis libron tian. La kiu- frazo estas rekta priskribo de la vorto libron.

Mi kuniros, se vi promesas helpi min. ^ Mi kuniros tiukondiĉe. La se- frazo estas kondiĉa komplemento.

Mi manĝis la panon, kvankam ĝi estis malnova. ^ Mi manĝis la panon malgraŭ ĝia malnoveco. La kvankam-frazo estas komplemento, kiu montras nesufiĉan malhelpaĵon.

Subfrazo povas ankaŭ stari komence de ĉefa frazo:

Ke la tero estas ronda, neniu povas plu pridubi. ^ Tion neniu povas plu pridubi.

Ĉu vi estas malsata, mi demandis al ŝi. ^ Tion mi demandis al ŝi.

Kiam li venis, mi jam foriris. ^ Tiam mi jam foriris. La kiam-frazo estas tempa komplemento.

Se Zamenhof skribis tiel, tio certe estas ĝusta. ^ Tiuokaze tio certe estas ĝusta.

Ofte subfrazo staras ene de ĉefa frazo. La ĉefa frazo pludaŭras post la fino de la subfrazo:

La baza ordo de frazpartoj sekvas la ĉi-postan modelon, kiu tamen ne val- idas por KI-vortoj, ĉar KI-vorton oni normale ĉiam metas unue en la frazo sendepende de ĝia frazrolo:

subjekto - ĉefverbo - objekto - aliaj frazpartoj

La knabo - sidas.

subjekto - ĉefverbo

Ili - sidas - sur la sofo.

subjekto - ĉefverbo - loka komplemento

La hundo - ĉasas - katon.

subjekto - ĉefverbo - objekto

Karlo - manĝas - rizon - per manĝbastonetoj.

subjekto - ĉefverbo - objekto - ila komplemento

La virino - estas - arkitekto.

subjekto - ĉefverbo - perverba priskribo de la subjekto

La ĉielo - fariĝis - malhela.

subjekto - ĉefverbo - perverba priskribo de la subjekto

Oni ofte kunigas radikojn (kaj vortetojn) kreante kunmetitajn vortojn. La plej ofta speco de vortkunmetaĵo nomiĝas en PMEG kombino. Tia vorto konsistas el du partoj: ĉefelemento, kiu donas la ĝeneralan signifon de la vorto, kaj preciziga antaŭelemento, kiu precizigas la ĝeneralan signifon.

El la ĉefelemento ŜIP oni povas fari ekz. la jenajn kombinojn (ĉiam kun "neŭtrala" O-finaĵo):

vaporŝipo = speco de ŝipo, nome tiu speco, kiu funkcias per vaporo

balenŝipo = speco de ŝipo, nome ŝipo speciale konstruita por ĉasi balenojn

puŝŝipo = speco de ŝipo, kiu puŝas barĝojn en kanaloj kaj riveroj

aerŝipo = speco de ŝipo, kiu iras en aero anstataŭ akvo

La baza signifo de tiuj ĉi kombinoj estas ĉiam "ŝipo". Per diversaj antaŭ- elementoj oni distingas diversajn specojn de ŝipoj. La antaŭelementoj estas tre diversecaj. VAPOR montras manieron funkciigi la ŝipospecon, BALEN montras celon por la uzado de la ŝipospeco, PUŜ montras taskon, AER montras lokon.

El la ĉefelemento IR, oni povas krei nomojn de diversaj ir-specoj:

rondiro = tia iro, kiun oni faras ronde, en rondo

AFRO°

Prefiksa mallongigo de Afriko apenaŭ uzata praktike: *afromodo* = "modo inspirita de Afriko", *afro-azia* = "afrika kaj azia", *afroamerikano* = "amerikano de afrika deveno", *afropavo* = "speco de pavo". Komparu kun EŬRO (§39.2.9).

ANTI

Eksprefikso en multaj vortoj kun ia kontraŭeca signifo: antibiotiko, antidoto, antipatio, antisemito, antipodo. En iuj vortoj temas pri la signifo "antaŭ": anticipi, Antilebanono, antifono.

Vera prefikso

"Kontraŭa, malamika, opozicia". Iafoje uzata kiel vera prefikso, precipe kiam ekzistas responda internacia vorto, kiu komenciĝas per "anti": faŝisto ^ antifaŝisto = "malamiko de faŝismo", Kristo ^ Antikristo = "iam aper- onta kontraŭulo de Kristo", tezo ^ antitezo = "kontraŭtezo, malo", materio ^ antimaterio = "materio el inverse ŝargitaj partikloj", tusi ^ antitusa = "kontraŭtusa". Vortoj kiel antitusa ŝajnas esti frazetvortoj kun kaŝita uzo de ANTI kiel rolvorteto: *anti tuso* = "kontraŭ tuso" ^ [anti tuso]-A ^


[1] Li havis [...] unu filinon, belan, mildan kaj saĝan, sed blindan. FA3116

Sed povas ankaŭ enkonduki ion, kio malebligas aŭ malhelpas la antaŭan aferon:

Mi volis lin bati, sed li forkuris de mi. FE18

Mi volis ŝlosi la pordon, sed mi perdis la ŝlosilon. FE 34

[2] Kaj ĉu vi longe lernis? [...] - Ho, mi lernis ne malpli ol tri jarojn. M101

Sed normale oni uzas la respondvortojn jes kaj ne. Tia respondvorto estas kiel tuta frazo per si mem. Ofte oni tamen post la respondvorto aldonas tutan respondan frazon aŭ parton de tia frazo por plia klareco.

[3] Karlo vidis tie pro fesoron Paŭlo Jenkins.

domo numero naŭdek-sep ^95 Ĉi tie naŭdek-sep estas identiga priskribo de numero, kaj numero similas al titolo. Sed krome la tuta esprimo num- ero naŭdek-sep siavice estas identiga priskribo de la vorto domo.

Oni povas ofte enmeti kiu nomiĝas antaŭ identiga priskribo: lingvon, kiu nomiĝas Esperanto; provinco, kiu nomiĝas Zelando; urbon, kiu nomiĝas Parizo; profesoron, kiu nomiĝas Paŭlo Jenkins; urbojn, kiuj nomiĝas Londono.

class="book">Apudmeto estas postmetita klariga revortigo de frazparto. Ĝi montras la saman aferon per aliaj vortoj. Apudmeto iel priskribas la antaŭan frazparton, sed estas tamen propra frazparto. En la parolo oni normale distingas apudm- eton per paŭzetoj antaŭe kaj poste. En la skribo oni kutime metas komojn.

Apudmeto ludas la saman frazrolon, kiel la antaŭa frazparto. Se la antaŭa frazparto havas la rolfinaĵon N, ankaŭ la apudmeto havu tian finaĵon:

US-formo estas uzata por agoj kaj statoj nerealaj, imagaj aŭ fantaziaj. US- formo ne montras la tempon de la ago:

laborus = la ago "labori" estas imagata

estus = la stato "esti" estas imagata

Se mi estus riĉa, mi ne laborus. Temas pri nerealaj, imagaj stato kaj ago.

Se mi estus sana, mi estus feliĉa. FE 20

Se li scius, ke mi estas tie ĉi, li tuj venus al mi. FE 20 La agoj scii kaj veni estas nerealaj, imagataj, dum la stato estas ja estas reala.

Se mi nur loĝus en palaco! La loĝado estas dezirata, sed mi scias, ke ĝi ne estas ebla, ke ĝi estas nura fantazio.

[4] Nun estis plej bone reveni hejmen. FA212 = La ago reveni hejmen estis nun plej bona.

Kritiki estas facile, fari [estas] malfacile. PE 252

I-verboj kaj agaj O-vortoj estas similaj, sed ekzistas tamen diferenco. I- verbo havas ĉiam subkomprenatan sencan subjekton, kiu plej ofte estas identa al la subjekto de la ĉefverbo. Aga O-vorto estas tamen sendependa de subjekto. Aga O-vorto nomas agon sen konsideri eventualan faranton. La signifo de frazo povas do ŝanĝiĝi, se oni ŝanĝas I-verbon en agan O-vorton:

Malbonaj infanoj amas turmenti bestojn. FE33 = Ili amas, kiam ili mem turmentas bestojn.

Malbonaj infanoj amas turmentadon de bestoj. = Ili amas turmentadon de bestoj, ĉu ili mem turmentas, ĉu iu alia turmentas.

Mi promesis amuziĝi. = Mi promesis, ke ĝuste mi amuziĝos.

Lasi baze signifas "permesi" kaj "ne malhelpi". La preciza signifo povas esti ekz. "permesi ke io restu (en loko aŭ en stato), permesi ke io foriru, ne mal- helpi ke io ŝanĝiĝu, ne malhelpi ke io agu, ne plu teni, ne plu fari" k.t.p.:

Ŝteliston neniu lasas en sian domon. FE 37 = Neniu permesas al ŝtelisto eniri en lian domon.

Iru kun mi, bela Sara, en alian landon, ni lasu la malfeliĉon malantaŭ ni. Rn15 = ...la malfeliĉon ni ne kunportu.

La tie kreskantaj beroj lasas post si en la mano, kiu ilin deŝiras, neforig- eblan makulon. BV 7 Makulo restas en la mano.

Lasu la ŝercojn, Aleĉjo! M 56 = Ne plu ŝercu!

[7] Eble vi lasos ĉe mi vian adreson? M 61 = Eble vi donos al mi vian adreson antaŭ ol vi foriros?

Lasu min! — ekkriis Marta jam laŭte kaj kun dolorĝemo, kaj kun spasma forto ŝi ektiris sian brakon. M161 = Ne plu tenu min!...

[8] La fakto, ke la tero estas ronda, ankoraŭ ne estas akceptita de ĉiuj. La ke-frazo estas identiga priskribo de la vorto fakto.

Via argumento, kiun mi ne akceptas, estas tamen lerte elpensita.

Mi konsentas, se vi tenos viajn promesojn, kuniri al la festo.

La demando, kiel la universo estiĝis, ne estas ankoraŭ kontentige re- spondita.

Ofte subfrazo eĉ estas disigita:

Kion vi aŭdis, ke oni diras? La demandvorto kion apartenas al la sub- frazo. Ĝi estas objekto de diras (komparu: vi aŭdis, ke oni diras tion). Legu pli pri tia antaŭmetado de frazparto en §34.2.2.

[9] Ĉiuj - opinias - lin - stranga.

subjekto - ĉefverbo - objekto - perverba priskribo de la objekto

Se oni uzas alian vortordon, oni ne ŝanĝas la bazan signifon, sed nur kreas diversajn emfazojn:

Sur la sofo sidas ili. Atentigo, ke ĝuste ili sidas tie, ne iuj aliaj.

Sur la sofo ili sidas. Atentigo, ke ili sidas ĝuste sur la sofo, ne aliloke.

Ĉasas katon la hundo. Atentigo, ke ĝuste la hundo, ne iu alia, ĉasas katon.

[10] piediro = iro per piedoj

militiro = iro cele al milito

El la ĉefelemento RUĜ, oni povas krei ekz. la jenajn specojn de ruĝo:

helruĝo = tia ruĝo, kiu estas pli hela ol normala ruĝo

sangruĝo = tia ruĝo, kian havas sango

matenruĝo = ruĝo de la ĉielo en la mateno

[11]antitusa* (komparu kun simila uzo de PRE, §39.2.19). Plej ofte estas pre- ferinde uzi la rolvorteton kontraŭ (§12.3.4.8) prefiksece: kontraŭfaŝisto, kontraŭtezo, kontraŭtusa k.t.p. Multaj tiaj ĉi ANTI-vortoj ankaŭ povas esti rigardataj kiel propraj radikoj.

ARĤI/ARKI

Ĉiuj vortoj kun ARHI ekzistas ankaŭ en varianto kun ARKI (legu pli pri alternativoj al H-vortoj en §2.1).

Eksprefikso en kelkaj vortoj, kiuj origine enhavis la signifon "la unua, la ĉefa, la supera, la plej grava": arhipelago, arhitekto, arhitravo.

Vera prefikso

Iafoje uzata kiel vera prefikso anstataŭ ĈEF (§38.3.2): episkopo ^ arĥi- episkopo = "ĉefepiskopo", anĝelo ^ arhianĝelo = "ĉefanĝelo", diakono ^ arhidiakono = "ĉefdiakono", fripono ^ arhifripono ^84 = "ĉeffripono". Normale oni uzas ARHI nur kiam ekzistas responda internacia vorto, kiu komenciĝas per "arĥi", alie oni ĉiam uzas la prefikson ĈEF. Tamen Zamenhof uzis arhifripono, kiu estas pure Esperanta. Komparu kun PROTO (§39.2.2°).