Я цёмнай ночкай мроіў… [Эрых Марыя Рэмарк] (fb2) читать постранично

Эрых Марыя Рэмарк Я цёмнай ночкай мроіў…

Вы, снежаньскія ночы 1917-га! Вы, ночы ў лазарэце, поўныя стогнаў і абрывістых крыкаў! Што значаць успаміны пра вас сёння, у часіну, якую ліхаманіць ад прагі да вайны і неміралюбства! Яшчэ не ўсё забылі, што ўзнікала тады з бруду і шэрасці, зноў зніклі гады, калі зямля атрымала больш крыві, чым дажджу?

Вы, ночы, у якія змрочнымі таварышамі ўсім былі мучэнне і смерць, туга па радзіме і смерць! Вы, ночы, над якімі зіхаціць МІР НА ЗЯМЛІ, як віна і жалоба! Вас нельга забываць, вашая перасцярога ў гэтыя дні смуты не павінная быць занядбаная! Ніколі!

Чырвоны цагляны будынак шпіталя высока засыпала снегам, вецер грукаў у вокны, бляклае святло лямпаў на калідорах ледзь цеплілася, у трубах замерзла вада, а побач са мной у палаце, на падушках, падсунутых пад параненую спіну, ужо тыдзень паміраў унтэр-афіцэр Герхарт Брокман.

Раней, да вайны, ён быў настаўнікам у невялікай вясковай школцы. Калі ён яшчэ мог гаварыць, то часта расказваў пра гэта. Нас ляжала тады чацвёра ў палаце, і Брокман яшчэ верыў, што праз некалькі месяцаў ачуняе, і яго камісуюць. Ён хацеў вярнуцца ў пачатковую школу побач са старымі вясковымі могілкамі, дзе гулі пчолы і матылькі, упрыгожваючы надмагіллі, быццам ордэны, — назад да бярозавых прысадаў у светлым змярканні лета, назад да свайго класа з піяніна і мноствам кніг на паліцах, назад да гэтага цэлага сусвету спакою, які існаваў калісьці.

— Дзеці, а потым… — сказаў Герхарт і, абапершыся на локаць, узняўся так, што шэрыя рукавы задраліся на схуднелых руках, — цэлы ўрок спявалі! Гэта самае цудоўнае! У нас была песенька… Яе мы маглі спяваць ажно на тры галасы! Верыце ці не, але народная школка з адзіным класам спявала на тры галасы, як хор. Не ведаю, ці знаёмы вам матыў «Я цёмнай ночкай мроіў…» Мне неабходна пачуць яе яшчэ разок…

Было цяжка вытрываць яго хуткі, пранізлівы позірк. Мабыць, песня для яго шмат значыла, бо ён часта да яе вяртаўся. Магчыма, яе спявала дзяўчо, якое ён кахаў. Нават пасля, калі памерлі Петэрсан і Фішэр, ён пачынаў менавіта з яе, нават калі я рэзка абрываў:

— Так, я ведаю яе, Герхарт, нават усе строфы.

Ён чакаў, пакуль прыйдзе ардынатарская сястра, каб прачытаць ёй песеньку. Часам ён спрабаваў наспяваць мелодыю сіплым, надрыўным голасам. Калі голасу не заставалася, гэта нагадвала апошнія думкі, якія, як мухі, гулі ў абцягнутым скурай чарапным звоне. Трыццаць гадоў, Герхарт Брокман, нескразное раненне ў лёгкае, сухоты. Ён выглядаў на восемдзесят.

Вы, снежаньскія ночы 1917-га! У кастрычніку, калі ападала лісце, пачаліся смерці. Спачатку нас было чацвёра ў палаце, цяпер засталіся толькі Брокман і я. Снег біў у вокны, быццам нябачны гадзіннік, дзверы аддаляліся, смерць блукала вакол шпіталя, тэмпература выпаўзала з кутоў, а сон не змыкаў павекаў. Але калі ён прыходзіў, прыносячы цяжкія мроі, я прачынаўся ад ціхага стомленага голасу з кута палаты. Голас шаптаў, захлынаючыся ў змроку: «Святла… святла… Богам малю…» Потым у вачах Брокмана з’яўляўся агеньчык, які цьмяна і трывожна ззяў на пустым твары. Павольна і дапытліва Герхарт абводзіў позіркам пакой, быццам некага шукаў. Ён ніколі не хацеў спаць: думаў, што так не памрэ.

Калядная раніца выдалася шэрай і сумнай. Медсёстры ў вялікай зале лазарэта зладзілі свята, упрыгожылі елку ліхтарыкамі, шарамі і каніцеллю, а кожны з нас атрымаў у падарунак яблыкі, кексы, цыгарэты і нават пару шкарпэтак. У абед да мяне прыйшлі. Мой таварыш Людвік Браер. Мы згубілі адзін аднаго ў Фландрыі падчас наступлення, і мне даводзілася чуць, што ён загінуў. Але цяпер ён стаяў перада мной здаровы, збіраючыся ў адпачынак на чатырнаццаць дзён. І ўсё ж са Святога вечара не прыйшоў ніводны сапраўдны сябар. Усе ведалі: Брокману засталося жыць вельмі мала.

Канцылярыя марна спрабавала адшукаць родных і тэлеграфаваць, каб нехта прыехаў пабыць з Брокманам апошнія дні. Не ўдалося. Бацькі памерлі, братоў і сясцёр у яго не было, а на іншыя пытанні ці мог ён цяпер адказаць? Ён цэлы дзень толькі хрыпеў.

Людвік Браер сядзеў у мяне, пакуль не пачало змяркацца. Ён хацеў дадому, да маці.

— Не злуйся, — прамовіў ён. — Я да гэтага не звыклы. У атацы ўсё імгненна, яно выглядае не так. А тут працінае да нырак, нават больш, чым калі полк бяжыць на пару тузінаў аўтаматаў.

Я кіўнуў і глядзеў у акно яму ўслед, пакуль ён не знік. Потым запаліў святло — ну і няхай медсёстры лаюцца на абходзе, маўляў, трэба эканоміць і да таго ж вельмі рана. Я накульгваў, ідучы ў палату да лёгка параненых, але не хацеў пакідаць Брокмана аднаго. Не хацеў я і заставацца з ім у цемры, бо і без гэтага шмат думаў пра тых, што тут памерлі. Таму я лёг на ложак апранутым. Мне падалося, што так будзе лягчэй трываць стогны Брокмана. Потым мне зрабілася абыякава.

Ардынатарская сястра зайшла ў палату раней, чым звычайна. Я адразу ж пацягнуўся выключыць лямпу, але яна не звярнула на гэта ўвагі, падышла да ложка Брокмана і нахілілася.

Крыху паслухала, потым паціснула