Пад знакамі Арла й Пагоні [Сакрат Яновіч] (fb2) читать постранично, страница - 2

памылкі, калі скажам, што веліч таленту Францішка Скарыны абудзілася й рэалізавалася ў рэшце рэшт у выніку зьяўленьня менавіта польскіх уплываў, выходзячы насустрач якім інтэлектуальна ўражлівая асоба атрымлівала магчымасьці дзеля разумовага працэсу. Іншага шляху далучэньня Беларусі да цывілізаваных краінаў не існавала.

У гэтым месцы даходзім упрытык да праблемы, наступіўшай праз век пасьля, палянізацыі. Аб тым, што праходзіла яна не пад нейкім татальным прымусам, але як прыродная перавага культурна мацнейшага над слабейшым, няхай сьведчыць той факт, што авалодала неўзабаве й царскім дваром Раманавых у Крамлі: сам Пётр І у маладосьці дэклямаваў польскія вершы — такая цана адсталасьці. І Польшча раней заплаціла яе, паступова пераўтварыўшыся ў нямецкамоўную правінцыю, разам з тым жа Кракавам, у якім славуты Пётр Скарга выпрасіў у караля даць суровы загад, каб хоць у адным тутэйшым касьцёле гаварыў ксёндз казань па-польску. Высокі вал культуры каціўся ад Італіі, Францыі, цераз Нямеччыну ды Аўстрыю.

Польскія словы або й фразы пранікалі ў беларускае маўленьне, вядома, часьцей. Напрыклад: выволаць, гжэчны, дажывотны, захавацца, кшталцоны, маетнасьць, малжонак, панна, панства, пекны, цо. Дастаткова зазірнуць у Статут Вялікага Княства Літоўскага, каб пераканацца ў мностве палянізмаў, якія не зьявіліся зь дня на вечар, а ўкараніліся пры жыцьці яшчэ папярэдніх пакаленьняў. Ня ўсе прыняліся, а перанятыя падлягалі пазьнейшым зьменам у адпаведнасьці з нормамі беларускага маўленьня: Сэйм мадыфікаваўся ў Сойм, пенкны — у пекны, маетнасьць — у маёмасьць. Польская мова займела ад беларускай параўнальна мала, аднак беларусізмы бытуюць у ёй і па сёньняшні час, аб чым маюць прыблізнае ўяўленьне цяпер выключна філёлягі. Папулярнымі запазычаньнямі зь Белай Русі лічацца словы: haіas, harowaж, hodowla, hulaka, odyniec, pohulanka ды сумежныя зь імі формы.

2. Далучэньне

Бяз кніжкі няма культуры. Непісьменны чалавек нічога не пабудуе вышэй фальклёру, народнага сьветабачаньня. Таму невыпадкова інтэнсіўнасьць узьніканьня нацыяў на кантынэньце добра ілюструе мапа разьмяшчэньня на ім друкарняў, асяродкаў кнігадрукаваньня. На пераломе XV і XVІ стагодзьдзяў працавалі ўжо сотні станкоў: у паўночнай Італіі, паўднёвай Нямеччыне, Францыі, Нідэрляндах і Англіі. На ўсход ад іх было некалькі ў Чэхіі й літаральна адзін у Польшчы: канкрэтна — у Кракаве, заснаваны немцам Швайпольтам Фіёлем. Няхутка зьявіцца другая тут, яшчэ адна друкарня, у Вільні, устаноўленая пераехаўшым з Прагі Францішкам Скарынаю. А ізаляваная Маскоўская Русь будзе зьнішчаць уласных друкароў, і толькі празь век „з гакам” потым, амаль напярэдадні славутага „швэдзкага патопу”, прычакае першай кніжыцы ў сябе, у Маскве (будзе ёю сьціпленькі букварык).

Старабеларуская культура, разгортваючыся ў непасрэдных кантактах са старапольскаю ды старанямецкаю ў прыбалтыйскай паласе, прайшла ўсе важнейшыя этапы эўрапейскага разьвіцьця — у літаратуры й грамадзкай думцы перш за ўсё, але і ў архітэктуры, асьвеце, прыгожых мастац-твах. Нашы выдатныя людзі шмат у чым апярэдзілі дагэтулешнія дасягненьні, прыкладам, у закона-творстве, складаючы нечуваную дасюль у Эўропе сваеасаблівую канстытуцыю — менавіта Статут Вялікага Княства Літоўскага, якім моцна пакарысталіся ў выпрацоўцы свайго права не адны палякі, але таксама немцы зь нідэрляндцамі.

У старажытнай Беларусі адбываўся сынтэз грэка-бізантыйскай і заходне-эўрапейскай культурных плыняў. Гэткая зьява скрыжаваньня як надзвычай пладаносная ў чалавечай духоўнасьці спарадзіла творчага гіганта Францішка Скарыну, а побач зь ім і Міколу Гусоўскага, у той час вядомага ў сьвеце паэта й гуманіста. На жаль, біяграфічных зьвестак пра яго зусім мала. Вучоныя мяркуюць на падставе зьместу паэтычных твораў гэтага стваральніка новалацінскай літаратуры на славянскім усходзе, што нарадзіўся ён недзе ў магілёўскім Прыдняпроўі... У сьвет вывеў яго Вітэльюс — сакратар вялікакняжацкай канцылярыі ў Вільні, біскуп з надвісьленскага Плоцка. Ён гэта натхніў — немаладога ўжо — Гусоўскага напісаць незабыўную паэму Песьня пра зубра, выдадзеную ў 1523 годзе ў Польшчы. Зь ягонай спадчыны чэрпалі польскія літаратары: аўтар Чырвонай Русі Сэбастыян Кляновіц, а найбольш поўна ўзяў Адам Міцкевіч, працуючы над эпапеяй Пан Тадэвуш.

У кракаўскі пэрыяд жыцьця Мікола Гусоўскі перапрацоўваў свае ранейшыя творы й ствараў наступныя, як, напрыклад, дайшоўшую да нас паэму Новая й славутая перамога над туркамі ў ліпені месяцы, складзеную ім за адзін дзень — як мы сказалі б — па гарачых сьлядох здарэньняў, у 1524 годзе. Адчувальна паўплываў ён на разьвіцьцё жанру гераічнай паэмы й хронікі ў польскай літаратуры, між іншым, у творчасьці выдатнага Яна Каханоўскага, а таксама Мацея Стрыйкоўскага й Мацея Сарбеўскага.

У 1525 годзе Мікола Гусоўскі напісаў паэму Жыцьцё й подзьвігі сьвятога Гіяцынта, прысьвечаную кракаўскаму ваяводзе Хрыстафору з Шыдлоўца. У гэтым