Чорны дзень [Алесь Пальчэўскі] (fb2) читать онлайн

Вакзалы, вакзалы... Колькі іх, розных: чыгуначных і аўтобусных, рачных і марскіх, вірлівых і спакойных, гаманкіх і ціхіх! Натоўпы людзей, як марскія хвалі, то раптам запоўняць іх, то схлынуць, пакідаючы дзе-нідзе на шырокіх, гамузных канапах-лаўках пасажыраў, што чакаюць сваіх маршрутаў.

Завітаем на адзін з вакзалаў, на чыгуначны Мінскі, паназіраем, як выходзяць людзі з маскоўскага цягніка. Мітусліва, як тыя пясчынкі ў крынічных ручаях, усе стараюцца хутчэй у горад. Перон увачавідкі пусцее. Скончыліся абдымкі, пацалункі з доўгачаканымі гасцямі. Гэтыя выходзяць апошнімі. Ім спяшацца няма ўжо асаблівай патрэбы. Праз некалькі хвілін лягчэй будзе сесці ў аўтобус ці трамвай або ўзяць таксі на стаянцы, калі гэта не зроблена загадзя.

Сярод апошніх пасажыраў выйшаў на Прывакзальную плошчу чалавек з плашчом на левай руцэ і з чамаданчыкам — у правай. Яшчэ ў вагоне ён даведаўся ад правадніцы, калі ідзе прыгарадны на Койданава. Часу ў яго было ў запасе, а таму чалавек і не надта спяшаўся. Ён акінуў вачыма мітуслівую плошчу і затрымаў позірк на двух высозных будынках — нібы слупах гарадскіх варот. Разглядаючы іх, прыпомніў, што было раней на гэтай вуліцы. Уявіў аднапавярховыя пад шалёўкай драўляныя домікі, пафарбаваныя ў зялёны колер, з аканіцамі, а перад імі, абапал бруку, купчастыя ліпы. У адным з гэтых домікаў былі калісьці пры нэпе мэбляваныя пакоі пад гучнай назвай «Эльбрус». Тут можна было пераначаваць, выпіць вечарам і раніцай шклянку чаю, гаспадыня магла сама схадзіць ці паслаць дачку купіць вам што на снеданне... Успомніўся пачатак трыццатых гадоў. «Пачакай, а як жа называлася тады гэта вуліца?.. Здаецца, Адзіннацатага ліпеня. Канечне, у гонар вызвалення Мінска ад белапалякаў перайменавалі Міхайлаўскую. Цікава, як жа яна цяпер называецца?»

Чалавек перайшоў цераз плошчу, прачытаў на вышынным доме: вуліца Кірава. Пастаяў трошкі, паглядзеў адсюль на будынак вакзала, прыгадаў, што да вайны на старым будынку быў умураваны вялізны электрычны гадзіннік, якія ўваходзілі тады ў моду, і гэта было вельмі зручна пасажырам. Затым успомніў, што трэба і на вакзале дазнацца яшчэ, калі ўсё ж ідзе яго цягнік, і вярнуўся назад.

Часу да ад’езду, як даведаўся, аставалася. Можна было пайсці паблукаць па горадзе, паглядзець, як адбудаваўся ён. Час дазваляў на агледзіны, але чалавек адклаў іх на пазней: калі будзе вяртацца назад. А цяпер зайшоў у пачакальню ў надзеі прысесці, сабрацца з думкамі. Вольных месцаў не знайшлося. Тады перайшоў цераз вестыбюль на другую палавіну вакзала. I тут усе месцы былі заняты. Пачаў узірацца, на якой канапе хоць трошкі вальней. Падышоў да адной, паставіў на падлогу, каля ног, чамадан і абапёрся на спінку лаўкі, побач з пасажырам, які чытаў ранішнюю газету.

Чалавек паправіў на руцэ плашч, пазіраючы на пасажыра, ці не здагадаецца той трошкі пацясніцца, каб даць яму месца. Упэўніўшыся, што яго ніхто не заўважае ў гэтым людскім тлуме перапоўненай залы, чалавек нахіліўся і нясмела папрасіў:

— Ці нельга каля вас, дарагі, прысесці на часінку?

Пасажыр апусціў на калені газету, зняў акуляры і раней, чым адсунуцца, паглядзеў у твар таму, хто прасіў. Нешта знаёмае, даўно бачанае і даўно забытае мільганула ў рысах прадаўгаватага твару з крапінкай над брывом, у вострым позірку запалых ужо вачэй гэтага пажылога чалавека. Адсоўвацца не было вельмі куды, аднак пасажыр з газетай моўчкі пацясніў трошкі суседа і сцяўся, як мог, сам.

— Дзякую, хоць на краёчку, усё ж не на нагах стаяць,— апусціўся чалавек з плашчом на руцэ на лаўку, падсунуў бліжэй чамадан і прыціснуў яго нагамі.

Тое, што новы сусед па лаўцы здаўся знаёмым, не давала цяпер спакою пасажыру з газетай у руцэ. Ён сіліўся ўспомніць, дзе яны маглі бачыцца, і не прыгадваў. I, як заўсёды бывае ў такіх выпадках, пачаў распытваць, куды едзе чалавек.

— У Бярэжу, а там яшчэ кіламетраў сем да Прудкоў дабірацца. Куды адтуль дарога ляжа — не ведаю.

— Калі не сакрэт, здалёк завіталі ў наш край?

Чалавек зняў з рукі плашч, акуратна склаў яго, палажыў на каленях, а наверх — капялюш, дастаў з верхняй кішэні пінжака расчоску і правёў ёю некалькі разоў па рэдкіх пасівелых валасах.

— А які тут можа быць сакрэт? — павёў ён брывамі.— Жыву на Далёкім Усходзе, а прыехаў сюды шукаць сына.

Пасажыр з газетай у руцэ мелькам зірнуў у твар суседу і, баючыся, што можа ён не расслухаў, нясмела перапытаўся:

— Прабачце, сына ці ўнука?

— Я сказаў — сына,— паўтарыў чалавек з плашчом на каленях.— А можа, і ўнукаў знайду, калі жывы дзе мой Толя ды мае дзяцей,— дадаў лагодней.

— Даўно прапаў?

— Перад вайной.

Пасажыр раптам пачаў скручваць газету ў трубачку.

— I ўвесь час не бачыліся?

Папраўляючы плашч на каленях, чалавек кіўнуў галавою.

— На першым часе не шукаў, думаў, самі мяне знойдуць. А тут скора вайна пачалася. Беларусь трапіла пад акупацыю. Потым іншыя клопаты мяне агарнулі... Цяпер еду ў тую вёску, адкуль Толікава маці. Можа, сваякі ведаюць што пра іх. Дзед з бабай наўрад ці жывыя, тады пажылымі былі ўжо.

— Нялёгкая сітуацыя, нялёгкая — праз столькі гадоў шукаць страчанае,— паспачуваў пасажыр, нервова раскручваючы газету.

I назва вёскі, у якую ехаў чалавек з плашчом, і імя — Толік — насцярожылі яго. «Няўжо нашы дарогі скрыжаваліся на гэтым вакзале?» — падумаў, стараючыся не выдаць трывогі.

Жыццёвыя шляхі людзей — тыя ж зямныя дарогі. Бясконцыя бальшакі перасякаюцца карацейшымі дарогамі, палявымі, ляснымі, а то проста сцяжынкамі на адзін след. I вельмі часта сустрэчы пасля доўгіх разлук адбываюцца іменна на гэтых вузенькіх пакручастых сцяжынках, што бягуць праз шырокія палеткі каласістых ніў, зялёных лугоў, лясістых узгоркаў.

Іншы раз аж дзіва бярэ, як маглі сустрэцца гэтыя людзі на такой дарозе... А то яшчэ сыдуцца твар у твар на шматлюднай вуліцы, быдта знарок падстроена кім-небудзь гэтая сустрэча, каб яны маглі ўсклікнуць: «Ты? Дзе, што робіш?» «А ты дзе?..»

Пасажыр з газетай у руцэ не мог сказаць так. Яго ўсё яшчэ мучылі сумненні: можа, гэта і не той чалавек? Аставалася — спытацца імя і па бацьку. I ён першы, быдта між іншым, назваў сябе:

— Прабачце, мяне зваць Аляксей Пятровіч. А як вас, калі не сакрэт?

— А які сакрэт? Іван Самсонавіч Крушынін, інжынер на пенсіі.

«Вось гэта сітуацыя!» — здрыгануўся пасажыр з газетай. I толькі шматгадовая вайсковая загартоўка — умець стрымліваць сябе ў любых абставінах — памагла яму астацца спакойным.

— А маё прозвішча — Ганчарэнка, падпалкоўнік у адстаўцы,— дапоўніў сказанае раней чалавек з газетай у руцэ.

Гаворачы, спадзяваўся калі не на выбух гневу, то на вялікае здзіўленне, але Крушынін успрыняў пачутае абыякава. «Значыць, маё прозвішча нічога не нагадвае табе? Тым лепш,— падумаў Ганчарэнка і цяпер ужо з большай цікавасцю пачаў разглядаць суседа. Дык вунь каго я сустрэў!.. Пастарэў жа ты, пастарэў, Іван Самсонавіч! Гады бяруць сваё. Нідзе ад іх не дзенешся, ніяк не ўтоіш... А што каб пайсці з ім у зацішнае месца ды пагаварыць пра ўсё? Гэта ж цікава было б Тані ведаць»,— зірнуў Аляксей Пятровіч на гадзіннік.

— Як вы гледзіцё, Іван Самсонавіч, на такую прапанову: падняцца на другі паверх і перакусіць за кампанію ў рэстаране? Да ад’езду і ў мяне, і ў вас шмат яшчэ часу.

— Можна схадзіць. Як там будзе з пачастункам у Прудках, невядома. Ды і калі яшчэ туды дабяруся,— згадзіўся Крушынін.

Яны ўзялі рэчы, зайшлі ў рэстаран і занялі ў далекім куточку вольны стол. Ганчарэнка прабег вачыма меню, слытаўся ў суседа, што таму падабаецца, заказаў два абеды і дзвесце грамаў каньяку.

— На маю долю каньяку не заказвайце,— напомніў Іван Самсонавіч.— Не ўжываю.

Тады Ганчарэнка перазаказаў на сто грамаў, аднак папрасіў дзве чаркі.

I

Пасля інстытута Крушынін мог астацца інжынерам на Мінскім заводзе, а Таццяна — пры медыцынскім інстытуце на навуковую працу. Але Іван настояў на сваім: ехаць на Далёкі Усход, паглядзець сваімі вачыма свет. У той час асабліва пачалі надаваць вялікую ўвагу гэтаму аддаленаму ад Масквы краю, і людзі розных прафесій патрэбны былі ў любым яго куточку.

I яны паехалі. Таццяна — урачом, а Іван — інжынерам-будаўніком.

— Паглядзіш, Танечка, мы адразу станем на ногі: адзенемся, абуемся і сотню-другую будзем мець пра запас,— падахвочваў ён жонку.— Слухай толькі мяне...

— Ды ўжо ж прыйдзецца слухаць,— згадзілася Таццяна.— Куды іголачка, туды і нітачка, кажуць людзі...

Трапіў Крушынін у інстытут пасля трох гадоў работы тэхнікам-будаўніком на шашы Масква — Мінск. Гэта асфальтавая магістраль не толькі між дзвюма сталіцамі, але і між захадам і ўсходам краіны лічылася тады ўдарнай. Кожная навучальная ўстанова з будаўнічым ухілам пасылала сюды, па разнарадцы камісарыята асветы, некалькі сваіх выпускнікоў як з сярэдняй, так і з вышэйшай адукацыяй. Івана і яшчэ двух хлопцаў прыслаў Новасібірскі палітэхнікум.

Таццяна паступіла ў медыцынскі інстытут адразу па сканчэнні дзесяцігодкі. На першым часе бацькі вельмі непакоіліся, як там іхняе дзіця прыжывецца ў горадзе сярод чужых людзей. I нават тады, калі Таццяна была ўжо на чацвёртым курсе, маці ўсё ж лічыла яе бездапаможнай у асабістым жыцці. Кожны раз, як дачка прыязджала дахаты, першае, што пыталася маці — ці не змаркоцілася яе Танечка без бацькоў і Мішы, свайго малодшага брата?

Дык і не дзіва, што яна была вельмі радая, калі аднаго дня дачка прыехала ў Прудкі знаёміць бацькоў са сваім мужам.

— Цяпер, дачушка, будзе каму заступіцца за цябе, калі хто надумае пакрыўдзіць. Ёсць на чыё плячо абаперціся... Толькі як жа гэта вы пайшлі рэгістравацца без бацькоўскага блаславення? — папракнула яна ўсё ж.

I Таццяна і Іван трошкі збянтэжыліся: не было чым апраўдвацца. Мікалай, Таццянін бацька, заўважыў разгубленасць маладых:

— Зрабіць добрую справу, Марыйка, ніколі не позна. Не блаславіла, калі ішлі рэгістравацца, дык блаславі цяпер — на шчаслівае жыццё. Бог не пакрыўдзіцца, прыме шчырыя матчыны пажаданні, хоць і запозненыя.

Тады ж маці пахваліла сам-насам даччын выбар: «Гэта добра, што ён трохі старэйшы за цябе. Больш практычнасці мае і самастойны, відаць, не які там узвей-вецер. Будзеш слухацца — паняй пражывеш век...» Аб прыгажосці зяця нічога не сказала, бо лічыла, што і дачцэ ніхто ганьбы не дасць.

На радасці Таццяна адразу расказала мужу пра гаворку з маткай. Пазней Іван не прамінаў зручнага моманту, каб не напомніць жонцы жартам, а то і ўсур’ёз цешчыну параду.

Прыехалі Крушыніны на новае месца раніцай. На станцыі чакала іх грузавая машына. Шафёр здзіўлена спытаўся, як убачыў сваіх пасажыраў з невялікімі чамаданамі:

— Гэта і ўсяго рэчаў?

— А якія могуць быць рэчы ва ўчарашніх студэнтаў? — пажартаваў Іван.

— I то праўда,— згадзіўся шафёр.— Начальнік, відаць, не знаў, хто вы, а то мог прыслаць легкавушку... Тады паехалі.

— А далёка нам ехаць? — пацікавілася Таццяна.

— Не, кіламетраў дзесяць. Дарога, праўда, неважнецкая, на скорую руку праложана...

Таццяна села ў кабіну, побач з шафёрам, а Іван з чамаданамі — у кузаў. Шафёр час ад часу папярэджваў сваю пасажырку:

— Трымайцеся, зноў калдобіна.

Пасёлак будаваўся між лесу. Прыходзілася высякаць дрэвы, кусты, каб паставіць часовыя палаткі, пакуль пабудуюцца баракі для тых, што прыехалі і прыедуць сюды на работу.

— Бачыла, у якое хараство трапілі? Усю дарогу кветкі і кветкі,— сказаў Іван да Таццяны, калі яны прыехалі на будоўлю.— Збірай, якія падабаюцца. А што за паветра! Цуд! Дыхні на поўныя грудзі. Адчуваеш?

Яна згадзілася і паказала на прыгажосць асмужаных сопак, да якіх, здавалася, рукой падаць.

Быў харошы, пагодлівы дзень. Зранку прыпякала ўжо сонца.

Начальнік, чалавек пажылых гадоў, з ніткамі сівізны на скронях, як толькі да яго зайшлі Крушыніны, падняўся і выйшаў з-за стала. Сказаў, як зваць яго, і папрасіў прабачэння, што некаторы час давядзецца ім жыць у бараку-інтэрнаце.

— Праўда, там выдзелены для вас асобны пакой. Пазней трохі атрымаеце добраўпарадкаваную кватэру. Сямейным у нас перавага.

— Тады зусім добра, Андрэй Піліпавіч,— зарадаваўся інжынер.— Да прыезду сюды мы жылі ў розных інтэрнатах, а тут — разам, ды яшчэ — асобны пакой, а пасля кватэра. Чаго нам больш хацець, Танечка, праўда?

Андрэй Піліпавіч акінуў іх позіркам і ледзь прыкметна ўсміхнуўся: «Як мала трэба людзям на пачатку жыцця». Ён разумеў Крушыніных вельмі добра, бо самому давялося на першым часе адведаць тут гаркоты. Першапрыходцам, як і першапраходцам, заўсёды дастаецца... I лягчэй заўсёды жывецца тым, хто ідзе ў лепшае ад горшага. Пасля кароткага знаёмства начальнік папрасіў Крушыніных зайсці ў аддзел кадраў аформіцца. Там ім скажуць пра работу і лакажуць, дзе жыць.

Пасля сталічнай мітусні Крушыніным падабалася і цішыня, і спакой між зеляніны. Работа, кватэра і сталовая для ІТР — інжынерна-тэхнічных работнікаў — былі паблізу і не адбіралі шмат часу. Было радасна, што пасля інстытуцкіх нагрузак і спешак яны могуць адчуваць сябе вальней.

Іван з першага дня ўзяўся весці ўсе выдаткі па іх маленькай гаспадарцы сам. Таццяна ахвотна ўступіла матрыярхат, як толькі муж сказаў, што грашыма ў хаце павінен распараджацца нехта адзін: добра было б, каб гэтым чалавекам быў ён.

Таццяне спадабаліся мужавы турботы. Свае пад’ёмныя, а пазней і аванс з першае выплаты яна ўсе аддала Івану: няхай думае, куды і на што траціць. Пасля тых мізэрных стыпендый, што яны атрымлівалі не так даўно, гэта былі ўжо вялікія грошы. Аднак і выдаткі сталі большыя за студэнцкія. Колькі чаго патрэбна было купіць і ў хату, і на сябе кожнаму з іх!

— Не ўсё адразу, Танечка,— стрымліваў Іван, калі жонка пачынала нагадваць, чаго нестае ў іхняй кватэры.— Перш-наперш заложым аснову, цвёрды падмурак, каб не думаць потым штодня, дзе дастаць грошай на абед ці на кавалак хлеба... Мы ж не студэнты. Ды тут і пазычаць нязручна... Бацька вучыў мяне жыць так: каб хлеб заходзіў за хлеб, сала — за сала, а зароблены рубель клаўся на невыдаткаваны...

Каб словы не былі пустыя, а задуманае не адкладвалася надоўга, Іван з другой палучкі не прынёс дахаты ўсіх грошай. Разам з некалькімі чырвонцамі ён палажыў ашчадную кніжку на стол, за якім сядзела Таццяна і чытала новы нумар медыцынскага часопіса.

— А гэта што?— узяла Таццяна кніжку.

— Падмурак пад новую будоўлю, Танечка. Той, пра які я табе казаў. Забылася, ці што?

Таццяна насупіла бровы, прыгадваючы, калі і дзе адбывалася такая гаворка. Іван заўважыў жончыну заклапочанасць і прыйшоў на дапамогу:

— Як табе лепей растлумачыць? НЗ. Недатыкальны запас, разумееш? А наша маладое сямейнае жыццё — новая будоўля. Трэба табе ведаць — той гмах даўгавечны, пад якім моцны падмурак. Калі сказаць гэта пра людзей, то лягчэй жывецца тым, хто мае запас на чорны дзень.

— Ух ты, здорава як абгрунтавана!.. Падмурак, гмах!.. Не быў бы то будаўнік,— усміхнулася Таццяна.— Ну што ж, няхай будзе НЗ, калі палажыў. Толькі, па-мойму, можна было з гэтым, як ты кажаш, падмуркам трохі пачакаць...

Іван добра разумеў, чаму так гаварыла жонка. Але ён ведаў і другое: каб адстаяць сваё мужчынскае права быць поўным гаспадаром сям’і, трэба цярпліва вытрымаць усё: і пранізлівы позірк, і кпіны, і нават дакоры, калі яны будуць. Потым гэта ўсё акупіцца.

— Мог жа з дому занесці,— далей гартала часопіс Таццяна, сям-там затрымліваючы ўвагу на загалоўках.— Памеркавалі б, колькі, на што патраціць... Ці, можа, я не заслугоўваю таго, каб са мною раіцца?

— Адкуль ты ўзяла такое? Я з табою раіўся і буду раіцца, але не па грашовых пытаннях.

— Вунь як! Я — адно, а грошы — другое? Што ж табе даражэй: жонка ці чырвонцы? — глянула ў твар мужу і зноў нахілілася над часопісам.

— I адно і другое. Паглядзі, якія новенькія... Ласкунчыкі. Чуеш, як шамацяць,— пацёр у пальцах.

Таццяна не падняла галавы і не зірнула. Іван не пакрыўдзіўся за гэта. Седзячы за сталом, ён пазіраў на жонку і па-свойму, дакорліва, шкадаваў яе ў думках: «Не ведаеш ты яшчэ, даражэнькая, што такое грошы, змалку не прывучылі цябе бацькі ашчаджацца на ўсім. Трапіла б ты пад уладу майго бацькі — выхаваў бы ён з цябе добрую гаспадыню, навучыў бы берагчы кожную капейку...»

— Ну, чаго ты ўтаропіўся? — адчуўшы на сабе мужаў позірк, спыталася Таццяна.

— Пра цябе думаю. Толькі другі месяц ты на сваім хлебе і мала яшчэ разбіраешся, што да чаго ў гаспадарцы, а я колькі часу жыву самастойна. Лягчэй было мне ў інстытуце займацца, калі меў сёе-тое пра запас. Дакараеш, чаму не прынёс усяе палучкі дахаты? 3 дому цяжэй адносіць грошы ў касу. Калі адразу паложыш, дык, выходзіць, быдта і не зарабіў іх. А дома заўсёды знойдзецца прорва на любую суму. Я пераканаўся на сабе. Грошы — вада ў жмені. Чуць паслабіш пальцы, глядзіш — пуста на далоні...

Таццяна чмыхнула.

— А я і не ведала пра такую грашовую тэорыю. Твая ўласная, відаць?

— 3 практыкі,— адказаў Іван, хаваючы кніжку ў чамадан з падручнікамі і сшыткамі.

— Ну што ж, гаспадарнічай. Пагляджу, што далей прыдумаеш,— здалася Таццяна.

Перад новым годам Крушынін перааформіў звычайны ўклад на тэрміновы і вечарам, падлічваючы будучы прыбытак, пацяшаў жонку, што цяпер будзе ісці не тры капейкі, а пяць на кожны рубель.

А маладой жанчыне хацелася мець выхадныя туфлі і лішнюю сукенку на змену з моднага ў той час крэпдэшыну.

— Танечка, ні ты ні я не ходзім босыя і абшарпаныя. Калі набываць што, дык людскае. Бо не такія мы багацеі, каб ганяцца за таннымі рэчамі,— паўтарыў ён чутае ад бацькі. Самсон часта адкараскваўся гэтак ад надакучлівых дзяціных просьбаў: таннага не варта купляць, бо скора зношваецца, а на дарагое няма грошай.— Да таго ж трэба мець на ўвазе, што ў нас хутка будзе сын.

Таццяна ўспыхнула:

— А можа дачка!

— Толькі сын, Танечка. Я ўжо імя выбраў: Толя. Анатоль Іванавіч... Тады, можа, прыйдзецца патрошку здымаць з яе,— патрос ашчаднай кніжкай,— на трэцяга сем’яніна.

Але нічога не змянілася ў сям’і Крушыніных і пасля нараджэння сына, бо ў добрай гаспадыні трэці пры дваіх заўсёды паабедае,— лічыў Іван.

Прымірыўшыся з мужавым парадкам, Таццяна не траціла ўсё ж надзеі: «Калі ж небудзь задаволіць ён сваю прагнасць, стане чалавекам». I аднаго разу яна ўлучыла момант, калі муж весела падгоцкваў Толіка, абняла іх абодвух і ласкава напомніла:

— Ты ж, Ванечка, нічога не купіў мне ў падарунак за сына. Такую радасць прынесла табе.

На нейкі момант жончыны словы ашаламілі Івана. Хіба гэта толькі яго радасць? У яе большае права на ўцеху: яна маці. Дакараць, што нічога не купіў? Хто ж тады набраў на сукенку цёмна-сіняга крэпдэшыну? Дзядзька? Брат? Сват?

Таццяна не толькі не пакрыўдзілася на мужа за такі адказ, але наадварот, стала лагаднейшаю. Давялося пайсці на ласкавыя хітрыкі:

— Танна ты хочаш адкупіцца, Ванечка, за такога сына,— пацалавала яна мужа ў шчаку, а Толіка ў лоб.— Прыгледзься, ён жа — увесь ты.— I, каб надаць просьбе большую моц, прыцішаным голасам, нібы выдавала вялікую тайну, сказала: — Сёння на рабоце пыталі, чым ты парадаваў мяне за сына.

Іван параіў не вельмі слухаць тую бабскую гаворку: жанчынам абы языкамі памянціць. Паклаў сына ў калыску і тут жа, быдта нячысцік пацягнуў за язык, спытаў, што Таццяна хацела б мець у падарунак?

— Што? — з надзеяй зірнула яна мужу ў твар.— Шубку, коцікавую. За тысячу пяцьсот. Як у жонкі нашага галоўурача. А табе паліто драпавае, як у яго. Чым, Ванечка, мы горшыя за іх?

«Адразу аддаць столькі грошай? Гэта ж вар’яцтва! Сяброўкі падбухторылі, а яна і рада старацца»,— зірнуў Крушынін у вочы жонцы: жартуе, ці сапраўды дамагаецца такога дарагога падарунка?

— Чаго ты здзіўляешея? Я так мала на сябе трачу. 3 пудрай і то ашчаджаюся, як магу.

Іван ухапіўся за апошнія Таццяніны словы:

— Падзякуй мне, што стала такою. Студэнткай ты зусім не ўмела берагчы грошай. Дадуць стыпендыю — і праз тыдзень на хлеб няма ўжо.

— У цябе ж не прасіла ні разу, здаецца.

— Не прасіла ў мяне, дык у таткі з мамкай, каб памаглі дажыць да новай палучкі... Цяпер ні ты, ні я не можам чакаць бацькоўскай помачы... Хоць я ў сваіх,— спахапіўся Іван,— і студэнтам не прасіў.

— Гэтага яшчэ не хапала!

— Люблю здагадлівых! Цяпер, думаю, ты сама згодзішся, што прыйдзецца пачакаць з шубкай да лепшага часу.

— Да якога гэта лепшага часу? Ці не спадзяешся на аблігацыю выйграць? — кальнула Таццяна.

Іван вытрымаў і гэты раз.

— Можа і на аблігацыю выйграем. Шанцуе ж людзям: прараб наш тысячу выйграў у апошнім тыражы... Гатоўка можа на што іншае спатрэбіцца...

— А на што іншае? Ці не збіраешся адчыняць краму ці майстэрню? Дык жа час не той, каб у нэпманы падавацца...

— Ніхто не збіраецца, Танюша, падавацца ў нэпманы, але ж ніхто і не ведае, калі ён надарыцца, той чорны дзень. Вось чаму трэба быць гатовым да яго.

— Ну і дэмагог жа ты! — узарвала Таццяну.— Ды, калі на тое пайшло, у нас там не толькі на шубку і паліто назапашана, а і на твой чорны дзень, гары ён пропадам, астанецца, і на тваю старасць хопіць!..

Толік не засынаў. Ён учапіўся ручкамі за білца, каб устаць, але бацька зноў палажыў яго на падушачку і скалыхнуў калыску. Іван адчуваў, што злосць у жонкі яшчэ не выкіпела, і праз сілу стрымаў сябе, каб не абурыцца за такую абразу. Ведаў, што злосць на злосць і гнеў на гнеў — дабра не прыносяць.

Ледзь толькі дзіця заснула, Крушынін пайшоў да Таццяны на куханьку, каб давесці жонцы сваю праўду.

— Што ў цябе, Таня, за мода дзяліць на «тваё» і «маё»? I старасць, і той чорны дзень, калі ён, часам, надарыцца, будуць не толькі маімі. Цяпер жа ў нас усё непадзельнае. Хіба мне аднаму гэты запас патрэбен? Зразумей, наперадзе ўсё жыццё...

Таццяна памкнулаея пярэчыць.

— Ведаю, ведаю, што скажаш,— выставіў Іван перад сабою рукі, быдта бараніўся ад жончынага нападу: — Сорамна перад людзьмі? Дык у такіх выпадках мой бацька некалі казаў: сорам — не дым, вочы не выесць... Гарадок наш невялікі, і амаль кожны жыхар ведае — мы з табою нядаўна з інстытутаў, і калі што не так, даруе.

Ні Таццяна, ні яе бацькі ніколі не збіралі багацця. Ашчаджаліся, вядома, як робяць многія. У Мікалая нават адмысловая прымаўка была, калі траціў грошы: «Мы іх набывалі, а не яны нас...»

Таццяна перавяла позірк на пакой, дзе спаў сын, і думала сваё: «Ён жа і Толіка можа выгадаваць такога, як сам...»

Іван заўважыў, што Таццяна не слухае яго, і крануў за руку:

— I яшчэ запомні, калі ласка, Толік прынёс у хату не толькі радасць, але і выдаткі: на ўсё грошы ідуць... Раіў пачакаць яшчэ з дзецьмі, каб не мець лішняга клопату на першым часе. Не паслухала. А магла...

— Вунь да чаго ты дагаварыўся! Засушыў мазгі, засушыў!

— Я ж не кажу, каб зусім... Але можна было пачакаць...— спахапіўся Іван.

— Колькі гадоў? Два, пяць, дзесяць, дваццаць?.. А ты чуў, што кажуць людзі; «Раннія дзеці — палёгка бацькам на старасці». Хаця адкуль табе чуць...

Яна ўзяла кубак і каструлю з вадою і выйшла з куханькі паліць вазоны.

Толік прачнуўся і заплакаў. Іван падышоў і загаварыў да сына.

— Наша мама злуе, сынок. Яна гаварыць з намі не хоча...

Дзіця змоўкла. Здавалася, яно разумее бацькавы словы, ды не можа разабрацца, чыя ўсё ж праўда: татава ці маміна?

Таццяна палівала вазоны і, зрэдку кідаючы позірк на мужа, думала: «Расказваў, што ў бацькі прапалі тысячы мікалаеўскіх, захаваных пад печчу. А сам які? Шафу для адзення і то са слязьмі выманчыла. Суседкі вунь як абсталявалі кватэры, а мы ўсё прыбядняемся... Каб я, пасля сягонняшняй гаворкі, папрасіла ў яго чаго? Раней язык у мяне адваліцца»...

Жончына маўчанне гняло Крушыніна, нават палохала. I ён шукаў уцехі ў словах да сына.

— Перастань блазнаваць! — кінула пагардлівы позірк Таццяна, ідучы з пустой пасудай на кухню.— Сабе хоць купі паліто людскае, а то жабраком ходзіш. Інжынер, называецца!..

— Па мне, Танечка, не бядуй. Такое паліто, як маё, два-тры сезоны праносіцца.

— Ты і дзесяць сезонаў праходзіш у ім,— кінула папрок Таццяна з кухні.

У сям’і Крушыніных усталяваўся халадок. Хутка суседзі заўважылі гэта і пачалі шаптацца між сабой. Здагадкі нічога пэўнага не давалі ім, а цікавасць разбірала. Тады адна з суседак не вытрымала і спытала ў Таццяны, ці не перабег між ёю і мужам чорны кот. 3 болем у сэрцы прыйшлося Таццяне першай пайсці на прымірэнне: не даваць жа расці плёткам. Ведала, за каго ішла замуж? Ведала... Прыгадалася, як хадзілі ў кіно студэнтамі. Сяброўкі, з якімі жыла ў адным пакоі, сядзелі са сваімі хлопцамі на самых лепшых месцах, а яны — на самых танных. Маніла ім: Іван далёка не бачыць, а насіць акуляры саромеецца. Спадзявалася, пажэняцца, перайначыць яго на свой лад. А выйшла, як з тым жарабяткам: нарадзілася з лысінкай, з ёю век дажыло.

«Гэта ж толькі пачатак нашага жыцця. А як жа будзе далей?» — не раз думала Таццяна, астаючыся падоўгу адна з сынам, калі Іван затрымліваўся на рабоце.

Аднаго выхаднога дня Іван пайшоў на пару гадзін у кантору і затрымаўся: не сыходзіліся ў справаздачы лічбы. Таццяна чакала яго абедаць і, седзячы з Толікам на канапе, чытала ўголас вершы. Хлопчык уважліва слухаў, хоць нічога не разумеў, але яму добра было каля мамы.

— Ого, паэзіяй займаешся? Медыцына і лірыка! — усклікнуў, распранаючыся, Іван.— Чые? — асцярожна, каб не перашкаджаць чытанню, прыпадняў ён вокладку. Убачыў на ёй беластвольную бярозку і прозвішча аўтара — адышоўся.

— Апякло? — усміхнулася Таццяна.

— А ты знаеш, што ён зараз не ў пашане?.. Быў час — ім захаплялася моладзь.

— Сам ты чытаў хоць што яго?

Іван пакруціў галавою:

— У праграму дакладных навук не ўваходзіў... А захапляцца не было патрэбы.

— У нас таксама не ўваходзіў, аднак даставалі, дзе маглі, і чыталі.

— А чула, які забулдыга быў? Усё, што зарабляў на сваіх вершах — прапіваў, то з сябрамі, то з жанчынамі.

Таццяна дакорліва паглядзела ў твар мужу:

— Гэта ты пачуў і запомніў, а пачытаць не знайшоў часу.

— Можа б і знайшоў, ды лічу непатрэбным займацца гэтым. Будаўніцтва завода і паэзія! Медыцына і паэзія! Каму патрэбны такія кантрасты?

— Знайшоў кантрасты!..

— Не будзем, Таня, залазіць у высокія матэрыі. Няхай гэтым займаюцца тыя, каму належыць. Мы людзі канкрэтнай работы. Кожнаму сваё... Прабач, што затрымаўся: заходзіў браць білеты на «Закройшчык з Таржка». Старая, але вясёлая, кажуць, карціна. Паабедаем ды пойдзем паглядзім... Толіка ў суседзяў пакінем.

Таццяна палажыла кніжку на тумбачку і пачала збіраць на стол.

Кінатэатр быў часова на новай вуліцы ў бараку. Тут многае яшчэ было часовым, пачынаючы з дашчаных тратуараў. Сям-там віднеліся нявыкарчаваныя пні.

— Навошта было высякаць тут падчыстую лес? — заўважыла Таццяна мужу.

— Так лягчэй будаваць, нішто не перашкаджае. Потым насадзяць.

— «Насадзяць...» — паўтарыла Таццяна.— А калі яны вырастуць, тыя дрэўцы? Канечне, лягчэй будаваць на чыстым месцы... Толькі на добры лад можна было і на заводскім двары пакінуць кудзеркі лесу, не кажучы пра асобныя дрэвы на вуліцах...

— Можна было, ды не пакінулі. Не мая віна ў гэтым. Я толькі будаўнік-выканаўца...

Каля ларка, дзе прадавалі сельтэрскую, Іван падняў пяць капеек і неяк дзіўна ўцешыўся.

— Знайшоў, з чаго радавацца! Аддай прадаўшчыцы.

— 3 якой ласкі? Гэта ж не яе,— апусціў манету ў кішэню Іван.

Таццяна паглядзела на мужа і адвярнулася.

II

— Вось такі характар мела Таццяна,— уздыхнуў Іван...— Падумайце, ці ж заслугоўваў я таго, каб два дні не размаўляць са мною з-за тых пяці капеек? Прынцып: не паслухаў — адчуй гнеў і зацятасць. А як было слухаць? Па-вашаму, на чыім баку была праўда: на маім ці на яе?

— Можна было паслухаць... Жонка ўсё ж, ды і пытанне не прынцыповае,— адказаў Аляксей.

Афіцыянтка прынесла графінчык з каньяком, малюсенькія чарачкі і закуску. Аляксей узяўся разліваць каньяк, а Крушынін летуценна гаварыў далей:

— «Паслухаць»... Ім толькі і трэба таго, каб наш брат-мужчына хоць у дробязі ўступіў... Быў такі выпадак са мною, калі адзін раз паслухаў. Колькі часу прайшло, а і цяпер не магу дараваць сабе.

Яны паднялі чаркі.

...Улетку перадваеннага года Крушыніны збіраліся паехаць да Таццяніных бацькоў. Яны мелі адпачынак за два гады і спадзяваліся добра правесці час у Прудках: пакупацца ў азярку, пагрэцца на сонейку, паказаць дзеду і бабе ўнука.

Перад самым ад’ездам, калі ўсё было ў зборы, Крушыніна не адпусцілі. Нешта не ладзілася з планам на будоўлі, і трэст адмяніў адпачынкі тэхнічнага персаналу ў летні час.

Таццяна з сынам ад’язджалі адны. Іван купіў ім білет у купейны вагон і, аддаючы, параіў на перасадцы ў Маскве дастаць да Мінска ў плацкартны: усё некалькі рублёў сэканоміцца.

Параіць параіў, аднак грошай даў на купейны вагон. 3 такога ж разліку адлічыў на праезд, расклаў іх па канвертах з надпісам, колькі ў ім грошай і для чаго. Адны параіў «далей палажыць, каб узяць бліжэй», а тыя, што на дарогу, трымаць у сумачцы, напашэве. Купіць што дзіцяці прыйдзецца ці сабе.

— На такую вялікую дарогу даеш толькі дваццаць пяць рублёў? — марудзіла браць Таццяна.

— А навошта яны больш? Яшчэ згубіш ці ўкрадзе хто... Яды з сабою набралі, а прыедзеце да бацькоў — там усё сваё.

Таццяна не стала дамагацца больш.

Першы ў купэ зайшоў з чамаданам у руцэ Іван.

— Відаць, гэта наша месца? — спытаў ён ні то ў пасажыраў, ні то сам у сябе.

— Гэта вольнае,— адказаў вайсковы і падняўся з пасцелі.

— Верхняе? — зазірнула з дзвярэй Таццяна.

— Якія ёсць. Сама ведаеш, цягнік ідзе здалёк, бярэш тое, што даюць.

— А як жа мы там з Толікам будзем?

Хлопчык тым часам выткнуўся наперад і сваімі чорнымі вочкамі ўтаропіўся на пасажыра ў вайсковай форме. Іх позіркі сустрэліся. Вайсковец устаў з лаўкі:

— Займайце маё. Як жа вам з дзіцем на верхатуры ехаць?

Тады з другой ніжняй лаўкі падхапіўся малады хлопец.

— Што вы, таварыш лейтэнант, не турбуйцеся, я ўступлю сваё. Там, наверсе, мне яшчэ лепш будзе,— і ўмомант пераклаў туды сваю пасцель.

— Ну, вось бачыш, Танечка, усё выйшла як не трэба лепш. Мне і ў касе сказалі: свет не без добрых людзей. Зараз мы паложым пад лаўку твой чамадан... Падзякуй, сынок, дзядзю за ласку.

Яны ўсе трое прыселі на лаўку, але два ўдары ў звон на станцыі не далі расседжвацца. Іван пацалаваўся з сынам і Таццянай і сказаў ім глядзець праз акно на платформу, дзе ён будзе стаяць.

Маці падняла сына. Цягнік крануўся ў дарогу, і хлопчык замахаў тату абедзвюма рукамі: за сябе і маму.

Таццяна пасадзіла хлопчыка побач з сабою, але таму не вельмі хацелася сядзець. Ён падняўся на калені, каб зірнуць, што робіцца за акном, ды тут жа адхінуўся і прыпаў тварам да матчынага пляча: у купэ шугануў клубок едкага дыму ад паравоза.

Лейтэнант устаў і зачыніў акно.

— Усё, можаш глядзець,— сказаў ён хлопчыку.— Больш дыму не будзе.— Цябе, здаецца, Анатолем зваць?

Хлопчык насупіўся, паглядзеў спадылба на незнаёмага дзядзьку і неахвотна адказаў:

— Не, Толік.

— А едзеш куды?

Тут ужо маці памагла сыну.

— Скажы, сынок: за Мінск, да бабулі і дзядулі ў госці.

Той паўтарыў матчыны словы і зноў прыпаў да акна, за якім насупраць цягніку беглі тэлеграфныя слупы, дрэвы.

— О, дык нам з вамі ў адну дарогу,— неяк дзіўна зарадаваўся лейтэнант, як пачуў, куды едзе жанчына з сынам.— Землякі, значыць... Прабачце, я чалавек вайсковы і люблю яснасць у абстаноўцы. Мяне зваць Аляксей Пятровіч, а як вас па бацьку? Імя мы чулі ўжо ад вашага мужа.

— Мікалаеўна. Таццяна Мікалаеўна.

Астатнія двое маладых пасажыраў, што слухалі гаворку, назвалі. толькі свае імёны. Ехаць разам прыйдзецца не адны суткі.

У лейтэнанта аказалася з сабою даміно, а ў Таццяны — карты. Надакучыць гаварыць, даміно прыходзіць на разрывак, а то ў карты засядуць. Летні дзень — год. Трэба ж неяк скаратаць яго.

Аляксей хутка пасябраваў з Толікам. Выйдзе ў калідор пакурыць, а той следам за ім. Падыме яго Аляксей на рукі, і доўга глядзяць абодва, як мільгаюць паблізу людзі, чыгуначныя будынкі, жывёла на пашы каля насыпу. А то і адкінуць лаўку, прытуліцца Аляксей да сцяны, каб не замінаць нікому, возьме Толіка на калені, і пачнуцца казкі. Старэйшы ўмеў цікава расказваць, а меншы — уважліва слухаць.

— Дзядзя Лёша, дзядзя Лёша, зноў жарабяткі,— перапыняў Толік часам казку. I яны абодва ўзіраліся ў чараду коней, пакуль цягнік не мінаў яе.

Падабалася і Таццяне бавіць час бясконцай дарогі ў гутарцы з Аляксеем. Як толькі хлопчык засынаў, яна выходзіла ў калідор. Так непрыкметна ўсталявалася даверлівасць.

— Гэта хвароба, процілеглая марнатраўству,— заўважыў Аляксей, калі Таццяна расказала пра сваё сямейнае жыццё.— Адны да капейкі могуць растранжырыць усё, не думаючы пра заўтрашні дзень, другія адмаўляюць сабе ў неабходным і кожную капейку трацяць з болем у сэрцы.

На вялікіх прыпынках Аляксей часта выходзіў купіць сёе-тое з ласункаў. Першыя дні Толіку, а пазней і на долю маці.

Пад добры настрой Таццяна расказала аднаго разу пра Івана.

— Ды што ён у вас за чалавек?! — усклікнуў Аляксей.— Вы ж багіня, Таццяна Мікалаеўна!.. Не разумею такога мужа... Вас жа на руках насіць трэба!

Таццяна ўсміхнулася з узнёслых Аляксеевых слоў і ўпершыню падумала: «Не суджана было мне мець такога мужа, каб на руках насіў». Яна раптам адчула, як сціснулася сэрца ад жалю, як усплылі крыўды, большыя і меншыя...

— Так і скажу свайму Ваню, як вярнуся, што гаварылі вы пра мяне, Аляксей Пятровіч.

— Скажыце толькі — ён такую рэўнасць закоціць, што ўвесь Далёкі Усход стане цесны для вас.

— Ха-ха-ха! — рассмяялася Таццяна.— Іван і рэўнасць... Не ўяўляю сабе. Яго больш цікавіць ашчадная кніжка, чым душа жонкі, няхай сабе і багіні, па-вашаму.

Аляксей яшчэ раз напомніў:

— Глядзіце, каб пасля не каяліся. Бо як да скнарлівасці далучыцца яшчэ рэўнасць — жыцця вам не будзе ад такіх сябровак.

Тую дарожную гаворку Таццяна не раз потым успомніць.

За дзевяць дзён дарогі хлопчык так прывык да Аляксея, што аж расплакаўся, калі яму сказалі перад Масквой пра недалёкае расставанне.

— 3 татам, сынок, ты лягчэй развітаўся,— папракнула маці.

— Праўда, тата ніколі і не аддаваў табе столькі ўвагі, як дзядзя Лёша.

Аляксей пачырванеў трошкі ад такой пахвалы.

— Я люблю дзяцей, Таццяна Мікалаеўна. Мне пасля сямігодкі варта было ісці ў педагагічны тэхнікум, а не ў Аб’яднаную Беларускую вайсковую школу.

— Што любіце дзяцей — гэта відаць. Бо «по ком ребятишки захныкали, тот наверно был доброй души!». У дзяцей жа адчуванне добрага і благога вельмі абвостранае... А што не сталі настаўнікам, не перажывайце: вашым падначаленым таксама патрэбна чулая душа камандзіра....

— Вы — тэрапеўт, вам лепш ведаць не толькі людскія хваробы, але і іхнія душы... Пра сябе скажу: гэтае падарожжа астанецца ў маёй памяці на ўсё жыццё. Адчуваю, як цяжка будзе развітвацца з Толікам.

— Толькі з ім?

— Не, чаму ж?..— уздыхнуў Аляксей.— Каб вы толькі ведалі, Таццяна Мікалаеўна, колькі я чаго перадумаў!

Тут і ведаць не было чаго. Пільнае жаночае вока не раз заўважала за дарогу, як чырвань часам залівала лейтэнантавы шчокі, як бянтэжыўся ён, калі Таццяна, адчуваючы на сабе чужы позірк, паварочвалася да Аляксея. Тады ён апускаў вочы і маўчаў. Прафесія ўрача прывучыла Таццяну не выдаваць ні вачыма, ні голасам, ні рухам таго, што вядома толькі ёй. I таму, як мага спакойна, спытала:

— Наколькі я зразумела, вы перажываеце дарожны раман без узаемнасці?

Стараючыся не глядзець у твар Таццяне, Аляксей адказаў:

— Вам лепей ведаць, з узаемнасцю ці не.

На гэту гаворку з іхняга купэ выйшаў пасажыр пакурыць. Таццяна пакінула курцоў адных.

Толік спаў, ссунуўшы галаву на самы край падушкі. Маці паправіла, сама прысела збоку і ўзяла «Стеньку Разнна». Думала, чытаннем заглушыць думкі, выкліканыя гаворкай з Аляксеем, а тыя сляпіцаю лезлі ў галаву, мітусілі кніжныя радкі.

У Маскве яны не рассталіся. Аляксей не пайшоў наведваць сябра па вайсковай школе, які служыў у маскоўскім гарнізоне і з якім ён перапісваўся ўвесь час. Адклаў сустрэчу на пазней, калі будзе вяртацца назад. Тут блізка, спішуцца і прызначаць на пэўны дзень тую сустрэчу.

Цягнік на Мінск адыходзіў хутка, і трэба было спяшацца закампасціраваць білеты. Каля кас тоўпіліся чэргі. Пасажырскія самалёты толькі ўваходзілі тады ў моду, а пра аўтобусы і гаварыць не прыходзілася. Цягнікі былі адзіным сродкам далёкіх пераездаў. Ды і хадзіла іх небагата.

— Паспрабую ў воінскай касе дастаць і сабе і вам. Скажу, жонка з дзіцем.

Жанчына ўсміхнулася ад пачутых слоў, але адмаўляцца ад ласкі не стала.

— Сам бог, калі ён ёсць, паслаў мне такога спадарожніка,— пажартавала Таццяна, беручы білет з плацкартай.

— Адно дрэнна,— ненадоўга,— пашкадаваў Аляксей.

Таццяна зрабіла выгляд, што не пачула сказанага. Пасля той гаворкі ў вагоне яна баялася размоў на тэму ўзаемнасці.

Хлопчык папрасіў вады.

— А мы сходзім і нап’ёмся ў буфеце ліманаду. Хочаш, Толік? — узяў яго Аляксей за руку. Той кіўнуў галавою.

На шумным вакзале хлопчык трымаў сябе ціха, быдта дзіця падмянілі. Куды толькі падзелася тая весялосць і жвавасць, што былі ў дарозе?

3 буфета Аляксей вярнуўся са слоікам вінаграднага соку і мяшэчкам апельсінаў.

— Дайце Толіку і самі ешце,— падаў апельсіны Таццяне,— а я схаджу вазьму з яды чаго-небудзь на сваю і вашу долю.

Таццяна дастала з сумкі чырвонец.

— Разлічымся ў дарозе,— кінуў на хаду Аляксей.

Ахопленая думкамі пра Аляксееву ўвагу да Толіка і яе, Таццяна ўзялася ачышчаць апельсін.

Хлопчык браў у руку пахучыя шалупінкі і смачна іх нюхаў. Потым маці давала яму ў рот па адной дольцы. Толік раскусваў, цмокаў і прасіў яшчэ. Апельсіна ўвачавідкі не стала.

— Цяпер, мама, ачышчай гэты,— выбраў ён найбольшы,— будзем удваіх есці: адзін раз мне, другі — табе. Добра? Ну, давай, куды ты глядзіш?

— Добра, сынок, добра,— адарвалася жанчына ад нахлынуўшых думак.— Але на тры часткі трэба дзяліць. Ты забыўся на дзядзю Лёшу? Гэта ж яго апельсіны.

— А дзядзі Лёшы няма. Як прыйдзе, тады будзем дзяліць. Вунь яшчэ колькі іх,— зазірнуў Толік у мяшэчак.

«Ці не твой тата перадаў табе часцінку свае прагнасці? — усміхнулася маці і ўзяла другі апельсін. Ачышчала, а думкі зноў вярталі яе да Аляксея: — Колькі ў яго чалавечай дабраты, сціпласці. Чакае некага шчасце. А можа знойдзена ўжо кім-небудзь, хоць і кажа, што не жанаты»...— карміла сына Таццяна і сама зрэдку брала ў рот сакавітую дольку.

У купэ яны ўжо ехалі адною сям’ёй. Таццяна, як рупная гаспадыня, заслала сурвэткай столік, расклала яду і запрасіла, жартуючы: «Мужчынкі, з печы, з полу проша да столу. Будзем есці, што бог паслаў, а дзядзя Аляксей прыдбаў».

Алякеей злез з верхняй лаўкі, Толік падсунуўся бліжэй да століка, і ўсе трое пачалі сілкавацца. Таццяна запрасіла і суседзяў па купэ, але тыя адмовіліся.

Пад’язджаючы да Мінска, Аляксей паказаў Таццяне і Толіку сваю станцыю: драўляную, невялічкую, між купчастых клёнаў і ліп.

— Недалёка за ёю наша вёска. Хлапчукамі мы часта прыходзілі сюды гуляць, асабліва ў выхадныя дні. Ведалі, якія калі цягнікі ідуць, і з зайздрасцю паглядалі, як праносіліся вагоны з людзьмі перад намі. Стараліся найбольш заўважыць, каб потым было што расказаць.

— Прыходзяць і зараз. Бачыце, колькі іх стаіць? — паказала Таццяна на купку хлапчукоў.

— I таксама з зайздрасцю паглядаюць, цяпер ужо і на нас з вамі, і мараць, калі самі выправяцца ў вялікую дарогу...

— Для іх цяпер гэта не праблема. Разам з бацькамі яны не раз, напэўна, былі ў горадзе.

Удалечы віднеўся ўжо Мінск.

— Каб хаця надарылася фурманка,— непакоіўся Аляксей, праводзячы Таццяну ў вагон,— а то як жа вы будзеце дабірацца з дзіцём і рэчамі?

— Тут ужо бяда невялікая, Аляксей Пятровіч. 3 вашай дапамогай самая цяжкая дарога адолена.

— Для вас цяжкая, а для мяне... самая незабыўная...— сказаў Аляксей.— Такое падарожжа я з радасцю паўтарыў бы...

Таццяна нічога не адказала.

У вагоне Толік учапіўся за Аляксееву гімнасцёрку і настойліва ўпрошваў ехаць да яго дзядулі і бабулі. Маці пагразіла сыну пальцам, каб не перашкаджаў гаварыць.

Хлопчык змоўк, а праз хвіліну зноў пачаў сваё, тузаючы ўжо за руку Аляксея. Таццяна нахілілася і напаўголасу сказала:

— Не прыставай, сынок, да дзядзі, а то ён не прыедзе да нас у госці. Чуеш?

Што гэта было: супакойванне сына ці намёк лейтэнанту, цяжка зразумець.

III

«Магла ж яна суцешыць Толіка чым-небудзь іншым? Магла. Тады да каго больш адносілася яе «чуеш?» Да сына ці да мяне?.. А можа гэта проста жаночая інтрыжка, жарт: праверыць, клюну на кручок ці не? Апотым разам з сяброўкай пакпіць з нашага брата-мужчыны? Бывае і такое ў жыцці»...— думаў Аляксей, едучы дахаты.

Дома ён не знаходзіў упынку. Маці хутка заўважыла сынаву тугу: трохі здагадвалася, трохі адчувала сэрцам яе прычыну і сілком пачала выпраўляць Аляксея на вячэрнія пагулянкі. Але і там ён не надта развясельваўся. Гаворыць ці жартуе з дзяўчынай,— у вёсцы іх было шмат: і прыгожых, і вясёлых,— пазірае ёй у твар, а бачыць засмучаную Таццяну пры расставанні... Чаго толькі потым дома, у бяссонныя ночы, не абяцаў ён Таццяне! Якіх толькі святліц не будаваў для яе!..

Нарэшце Аляксей не змог больш перасільваць сябе. Узяў дарожны чамаданчык, купіў ласункаў для Толіка і выправіўся ў дарогу. Маці сказаў: едзе да сябра.

Надвор’е стаяла сонечнае, і Таццяна з сынам хадзілі штодня на бераг азерца. Той невялікі гарадок, адкуль яны прыехалі ў Прудкі, не меў блізка рэчкі. А што гэта за летні адпачынак без вады?!

Ні ў школьныя, ні ў студэнцкія гады ў Таццяны не было столькі вольнага часу. Прыходзілася памагаць па гаспадарцы дома, хадзіць часта ў калгас на работу. Хацелася вярнуцца ў інстытут з добрай даведкай, каб не чырванець увосень на сходзе, калі ацэньваюць работу, зробленую кожным студэнтам на канікулах.

Цяпер яна мела ўсе выгоды за шмат гадоў. Нават старшыня калгаса па-іншаму глядзеў на яе прыезд. Не спытаў пры сустрэчы: «Калі ж, Таня, на работу да нас?» — як рабіў гэта раней. Пацікавіўся толькі здароўем ды пахваліў за наведванне родных мясцін: «Не трэба забывацца на той куточак, дзе нарадзіліся, і тых людзей, між якіх выраслі...» Таццяна сама напомніла пра работу. Старшыня і гаварыць не даўся:

— Што вы, Таццяна Мікалаеўна, управімся самі. Адпачывайце. Не ісці ж вам, дакторцы, з віламі сціртаваць салому! А от калі хто захварэе з калгаснікаў, буду прасіць палячыць. 3 медыцынскай дапамогай у нас яшчэ блага... Хочаце, залічым вас на ўвесь адпачынак у штат калгасным доктарам? Грошай на дарогу заробіце.

Навошта Таццяне тое залічэнне ў штат? Яна і так паможа. А грошы на дарогу ў яе ёсць.

Таццяне падабалася ўтульнае месцейка пад вярбою. Добра тут было: пакупайся, пазагарай ды ў цянёк, а там — вышывай, рабі мярэжку ці кніжку ў рукі ды чытай. Толік сваёй работай заняты: то хатку робіць з пруточкаў, то студню каля вады капае. «Будзеш, відаць, будаўніком, як тата»,— думае Таццяна, паглядаючы на сынавы заняткі.

Надакучыць хлопчыку забаўляцца, можна паглядзець, што робіцца за лазовымі кустамі. Тым больш — паблізу дарога са станцыі праз іхнія Прудкі ідзе. То грузавая машына прамчыцца, то нехта пройдзе з клункам. Усё гэта цікава малому. Праўда, мама не дазваляе яму далёка адыходзіць, а то колькі чаго можна было б убачыць яшчэ!

Толік першы заўважыў Аляксея. Таццяна ляжала ў цяньку і чытала кнігу, як пачула радасны сынаў голас:

— Ма-ама, дзядзя Лё-оша!— гукнуў і кінуўся насустрач. Падбег і моцна ашчаперыў Аляксея за ногі. Той прыгнуўся, скамандаваў узлазіць на спіну і трымацца ручкамі за яго шыю. Выпрастаўшыся, Ганчарэнка паглядзеў вакол: дарослых не відаць было. Тады спытаў:

— Ты што, адзін тут гуляеш?

— Не, з мамай. Яна вунь там,— адпусціў хлопчык руку і паказаў на азерца.— Хадзем туды.

Таццяна падхапілася, зірнула між галля кустоў: сапраўды там Аляксей. Борзда накінула сукенку, паправіла прычоску і зноў села чытаць. Аляксей з Толікам за плячыма і чамаданчыкам у руцэ ішоў да азерца.

Аставалася Аляксею прайсці некалькі крокаў да берагу. Перабіраючы рукамі, Толік ссунуўся з Аляксеевых плячэй і памчаўся наперад:

— Дзядзя Лёша, во мама! — спыніўся і паказаў на куст.— Ідзіце сюды.

— Сынок, што ты гаворыш? Які дзядзя Лёша? — паднялася з кнігай у руцэ Таццяна. Калі ж з-за куста паказаўся Аляксей, для прыліку здзівілася: —Аляксей Пятровіч? Які вецер занёс вас у нашы мясціны?

— Не вецер, а бура... Нават ураган прымчаў на ваша азерца, Таццяна Мікалаеўна... Не чакалі?.. Я ненадоўга,— адказаў вінавата Аляксей і спыніўся, трымаючы ў руцэ чамаданчык. Толік таксама трымаўся за ручку чамадана і ўважліва пазіраў маці ў твар.

Таццяна падала руку, зірнула ў вочы Аляксею. Пачуцці, што ў апошнія дні выклікалі ў яе то самотнасць, то неўраўнаважанасць, адчуліся яшчэ больш.

Аляксей паставіў чамаданчык на зямлю і ўзяў Толіка на рукі.

— Прыязджаў да сваякоў, па суседству з вамі жывуць,— назваў ён вёску,— ды ўспомніў, што ў Прудках ёсць мае цудоўныя спадарожнікі. Дай, думаю, праведаю. Спадзяюся, не пакрыўдзіліся?

— Толік часта ўспамінаў вас. Бачыце, як прыгарнуўся. Злазь, сынок. Ты ж вялікі ўжо, каб на руках сядзець у чужых людзей.

Аляксей мацней прытуліў хлопчыка. Той адчуў гэта і не вельмі спяшаўся злазіць.

— Няхай пабудзе, не такі ўжо я чужы яму,— глянуў Аляксей спадцішка на Таццяну.— Ён усе гэтыя ночы са сваёю мамаю сніўся мне.

— I мы з ім снілі вас. Значыць, квіты.

Крадком ад маці хлопчык цмокнуў Аляксея ў шчаку і заварушыўся злазіць. Аляксей таксама пацалаваў Толіка і апусціў на зямлю.

— Дзядзя Лёша, а што ў вас тут? — паспрабаваў падняць чамаданчык Толік.

— А мы зараз паглядзім з табою,— прысеў Аляксей на кукішкі.— Можа там зайчык, а можа вожык, а можа яшчэ што...

Толік таксама нагнуўся над чамаданчыкам. Знарок корпаючыся ў замку,— быдта вечка ніяк не адчыняецца,— Аляксей кідаў позіркі то

на хлопчыка, то на яго маму. Толік раіў цягнуць зашчапку мацней і сам памагаў. 3 ласкавай усмешкай Таццяна пазірала на гэтага добрага чалавека.

Нарэшце замок пстрыкнуў. Аляксей асцярожна пачаў падымаць вечка, наказваючы:

— Глядзі, каб не ўцёк наш зайчык.

Хлопчык сцішыўся, затаіў дух і прыгнуўся ніжэй, каб праз шчылілінку сачыць за звярком.

— А дзе ж зайчык? — ускрыкнуў ён, калі вечка паднялося высока.

— Пашукаем зараз. Можа ён схаваўся дзе ў куточку,— не пераставаў інтрыгаваць хлопчыка Аляксей. Ён падняў газету. Толік глянуў і адразу забыўся на зайчыка:

— Ой, мамачка, колькі цукерак у дзядзі Лёшы! I пячэнне ёсць. Во, во, бачыш! — трымаў ён у адной руцэ пячэнне, а ў другой — цукеркі.

Таццяна пагразіла пальцам:

— Сынок, нельга самому браць. Палажы назад. Табе дзядзя Лёша дасць.

Хлопчык умомант схаваў за спіну рукі з ласункамі і паглядзеў на старэйшых. Тыя пазіралі на яго і ледзь прыкметна ўсміхаліся. Толік заўважыў лагоднасць на іхніх тварах і адкусіў кавалачак пячэніны.

— Мама, палажыць?

— Не трэба. Гэта я табе прывёз. Еш,— дазволіў Аляксей.— Ты ж любіш пячэнне і цукеркі, праўда?

Толік матнуў галавой і са здзіўленнем перапытаў:

— Усё, усё мне?

— Усё, а з’ясі — яшчэ куплю,— адказаў Аляксей.

Узрадаваны такім багаццем, Толік сеў на зямлю і пачаў разглядаць прыгожыя малюнкі на цукерачных абгортках.

— Сядайце, калі ласка, здарожыліся, нябось,— запрасіла Таццяна.— Пехатой, відаць, ішлі ад сваякоў?

— Не было ад чаго здарожыцца. Гэта, можна сказаць, прагулка ў параўнанні з салдацкімі паходамі...

— Усё роўна сядайце. Пагаворым,— села першая Таццяна.

Ганчарэнка таксама сеў.

— Скажыце, Аляксей Пятровіч, чаго вы прыехалі? Вам добра вядома маё сямейнае становішча... Вы самі бачылі майго мужа... У нас дзіця...

— Я разумею і ваша і сваё становішча. I ўсё ж не мог не прыехаць. Каб вы ведалі, як цяжка мне... Пасля нашага развітання я не меў ні аднаго спакойнага дня. Маці стала пасмейвацца: «Хто там хоць за яна, што затлуміла не на жартачкі майму сыну галаву?..» Вы ўрач, парайце, чым і як лячыцца ад такой хваробы...

— Да мяне ніхто не прыходзіў з падобнай скаргай. Вы першы... Колькі гэта дзён мы не бачыліся? Пяць, кажаце? Значыць, трэба было дачакацца вам шостага, магло прайсці,— адказала Таццяна так, што нельга было зразумець, быў гэта жарт ці сапраўдная парада.

— Выходзіць, я дрэнна зрабіў, што прыехаў? Сячыце яе, неразумную,— апусціў ён галаву.— Няма чым? Тады ганіце мяне прэч, не пускайце на свой двор. Адно ваша слова, і мы не ўбачымся больш ніколі.

— А вы хочаце пачуць такое слова?

Аляксей сцяўся, зірнуў Таццяне ў вочы і пакруціў галавою.

— Ну вось бачыце? А напрошваецеся,— ласкава папракнула Таццяна і перавяла позірк на сына. Сказала, каб не еў больш салодкага, бо забаліць жывоцік, і папрасіла Аляксея зачыніць чамаданчык.

Аляксей падцягнуў чамаданчык і раней, чым зачыніць яго, запрасіў Таццяну частавацца. Толік параіў маме, якія з цукерак смачнейшыя. Яна ўзяла адну, але разгортваць не стала. Трымала ў руцэ і пазірала на другі бераз азерца, дзе каля густога чароту плавалі тры дзікія качкі.

Толік узяўся за сваю работу: капаць на беразе студзеньку.

— Вы так нічога пэўнага і не сказалі мне,— напомніў, трошкі счакаўшы, Аляксей.

Таццяна адвяла позірк ад возера і злёгку ўсміхнулася:

— А што вы хацелі б пачуць?

— У любой сітуацыі чалавек спадзяецца на лепшае, хоць чакае горшага, Таня.

Яна адчула, як мацней забілася сэрца ад ласкавага слова.

— Нельга прынявольваць замужнюю жанчыну, да таго ж з дзіцем, на паспешлівы адказ,— была просьба ў яе голасе.

— Я магу пачакаць. Да вечара яшчэ ёсць час,— згадзіўся Аляксей.

— Ну хто гэта вас адпусціць аднаго, на ноч гледзячы? Я ж не сказала, добра вы зрабілі ці не, што наведалі нас, а вы адразу: «Сячыце маю галаву, не пускайце на свой двор...» Падумайце раней, з чым вы астанецеся, калі адсекчы вашу галаву?.. «Скажыце адно слова...» А тое адно слова цяжэй сказаць, чым дзесяць іншых. Вы гэта ведаеце? А раптам памылішся? Можа быць такое? Можа...

Аляксей моўчкі слухаў і дакараў сябе: «Сапраўды, нагаварыў столькі глупства за адну хвіліну...»

— Маці ведае, куды і да каго вы паехалі? — перамяніла гаворку Таццяна.

— Сказаў, еду ў госці да сябра... Як я зразумеў, вы не збіраецеся адправіць мяне начаваць у чужую хату? А як паглядзяць на гэта вашы бацькі?

— Не ведаю. Вы чалавек вайсковы, арыентуйцеся самі ў такой, як вы кажаце, сітуацыі. Відаць, і маім бацькам гаварыце тое ж...

Толік два разы падбягаў ужо ласавацца цукеркамі і пячэннем. Апошні раз ён падкраўся і з-за плячэй ашчаперыў Аляксея за шыю. Той голасна войкнуў, быдта спалохаўся, і гэта ўзрадавала хлопчыка.

Маці пагразіла сыну, каб не дурэў, сказала збірацца дахаты і сама памкнулася ўставаць. Аляксей падхапіўся і падаў руку.

— Ну што ж, шаноўны спадарожнік, пойдзем на паклон да маіх бацькоў, папросім пакарміць нас: адных — з дарогі, другіх — з гулянкі. А то я частую толькі дакорамі. Што бралі з Толікам на абед, з’елі да вашага прыходу.

— Дзякую за клопат, я не такі ўжо галодны.

— Вы наш госць, і мы павінны клапаціцца. Да таго ж і пра начлег пара падумаць...

— Тады яшчэ раз дзякую за клопат. А цяпер дазвольце акунуцца ў вашым цудоўным азерцы. Я чамусьці і ўяўляў яго такім, калі вы расказвалі ў цягніку.

— Прашу. Яно такое ж і ваша, як і маё ці вунь тых дзяцей, што цэлымі днямі не вылазяць з вады,— кіўнула Таццяна ў бок, адкуль даносілася гамана.— Купайцеся і даганяйце нас... Хадзем, сынок,— узяла Толіка за руку.

Яны прайшлі трохі, раптам няўрымслівы хлопчык вызваліў сваю руку з матчынай.

— Мама, ідзі, мы з дзядзем Лёшам прыйдзем... Я толькі вазьму цукерку.

Маці гукнула вярнуцца назад, але Толік не паслухаў і пабег да возера. Баючыся, каб сын не палез у ваду, Таццяна заспяшалася следам.

— Мама, глядзі, вунь дзядзя Лёша. А ты не можаш так далёка?

Аляксей плыў ужо да берагу.

Неўзабаве яны ўсе трое ішлі вуліцай да Таццяніных бацькоў. Не даходзячы да хаты, Толік пакінуў маму з Аляксеем адных, а сам пабег наперад.

У хаце хлопчык доўга не затрымаўся: ён даў бабулі цукерку, схапіў яе за руку і сілком пацягнуў на двор, а там — да веснічак. Хацеў як найхутчэй паказаць таго добрага дзядзьку, што частаваў яго ўсю дарогу ў вагоне, а сёння на беразе азерца смачнымі ласункамі.

«Дык вунь чаго ты хадзіла ўсе гэтыя дні, як пад зямлёю! — папракнула ў думках дачку Марыя, убачыўшы Аляксея.— Баялася, не прыедзе, а ён з’явіўся, бач!.. Адкуль той смех знайшоўся ў цябе, дачушка...»

Аляксей убачыў каля веснічак Таццяніну маці і ціха сказаў:

— Сітуацыя, скажу вам, не з прыемных чакае мяне.

— Будзьце мужчынам. Не да твару камандзіру гаварыць такое,— прысароміла Таццяна.

— Бабуля, во той дзядзя з цукеркамі,— першы адрэкамендаваў Аляксея Толік, калі яны падышлі да варот.

Следам за сынам сказала ўжо Таццяна:

— Прымайце, мама, госця. Наш спадарожнік, пра якога я вам расказвала.

На Аляксеева прывітанне Марыя адказала стрымана, саступіла ў бок ад веснічак і запрасіла праходзіць на двор.

У вішняку віднелася хата. Толік першы пабег па дарожцы, клічучы дзядзьку Лёшу ісці за ім. Адстаўшы крыху ад унука і Аляксея, маці строга спытала ў дачкі:

— Што гэта за госць, скажы ты мне?

Таццяна падала знак маці памаўчаць.

IV

Сваю злосць на дачку Марыя не магла ўтаіць: «Скрытная ты, дачушка, на ўме сабе. Каторы дзень выходзіла насустрач яму, а мне казала,— загараць ідзеш... Хоць вазьмі ды напішы пра ўсё Ваню. Няхай бы прыехаў ды ўшчуў трохі сваю дакторку. Ведала б тады, як хвастом круціць, адвінуўшыся на месяц-другі ад мужа...»

Яна толькі магла думаць так, нават сказаць дачцэ ў вочы, але напісаць зяцю пра ўсё — не паважыцца. Матчына сэрца больш ласкавае, чым гнеўнае, а на подласці і зусім не здатнае. Маці ні на хвіліну не выпускала з-пад нагляду Таццяну: то работу знаходзіла якую, то размаўляла з ёю адною, то перапыняла іхнюю гаворку. Аляксей забаўляўся з Толікам і быдта не заўважаў нічога. Хлопчык увесь час круціўся каля яго. Святая дзіцячая душа, яна была адзіная ў хаце, што магла адкрыта радавацца госцю!

Познім надвячоркам вярнуўся з трактара Таццянін бацька. Марыя яшчэ на двары заўважыла мужа, узяла чыстае адзенне і выйшла насустрач. Яны зайшлі ў другую палавіну хаты. Пакуль Мікалай пераадзяваўся, жонка паспела расказаць, што за госць сядзіць у іхняй святліцы.

— Не будзем, Марыйка, умешвацца ў чужыя справы,— лагодна сказаў Мікалай, выслухаўшы строгія жончыны нараканні.

— Адкуль ты ўзяў, што чужыя? Хіба Таня не наша дачка?

— Наша. Ну і што?

— А тое, што ні ў якія госці ён не едзе,— раззлаваў Марыю спакойны мужаў тон.— I няхай не туманіць мне, старой кабеце, вачэй. Як піць даць, да Тані прыджгаў... Залётнік мне аб’явіўся да замужняй жанчыны! Дзяўчаты пазводзіліся, ці што? Пагавары з ім як след. Раскажы, як адсюль назад ехаць...

Мікалай складваў акуратна рабочае адзенне і не спяшаўся з адказам.

— Ну, чаго ж маўчыш? — падганяла жонка.

— Нічога гэтага я гаварыць не буду, а тым больш выганяць чалавека з хаты.

— Чаму? Язык адваліцца ці, можа, карона спадзе з галавы, калі пагаворыш?

— I язык не адваліцца, і карона не спадзе, калі на тое пайшло, але і ўмешвацца ў іхнія інтарэсы не хачу і табе не раю... Яна вучаная больш за нас, свой розум мае... Чула, што расказвала пра свайго Івана?

— Чула, ды не хачу, каб яна рабіла сіратой сына, які б той муж ні быў. Пажывуць далей-болей, паразумнеюць абое, прызвычаяцца адно да аднаго. Мы толькі яе крыўду чулі і нічога не ведаем, якая яна сама ў сям’і.

Гаворка зайшла так далёка, што, здавалася, не будзе ёй канца, але раптам Мікалай схамянуўся:

— Пачакай, пачакай, Марыйка. Скажы мне, калі ласка, адкуль ты ўзяла, што яна збіраецца мяняць мужа? Што гэта мы, ні села ні пала, аддаём замужнюю жанчыну замуж? Ды каго яшчэ аддаём — дачку родную.

Мужавы развагі ані не збянтэжылі Марыю. На яго пытанне яна сыпанула сваімі:

— А чаго ён тады прыпёрся? Чаго? Скажы, калі ты разумнейшы за другіх?.. Закарцела даведацца пра здароўе спадарожніцы? Пазабаўляцца з яе сынам? Пазнаёміцца з яе бацькамі? А можа захацелася Прудкі нашы паглядзець?

— Што яму там закарцела, зноў жа не нам разбірацца,— усё тым жа спакойным голасам адказаў Мікалай.— А што мы павінны прыняць чужога чалавека па-людску, вось гэта ўжо наш абавязак... Там паўлітэрак павінен быць,— кіўнуў галавой на шафу,— паставіш, ды на закуску паглядзі чаго...

— Цьфу ты, што за чалавек! Ты яму пра каноплі, а ён — пра гарох! — Марыя добра ведала мужаў нораў: сказаў — адрэзаў, і не стала больш настойваць на сваім.

Таццяна і Аляксей таксама вялі гаворку не менш важную. Быў зручны момант для Аляксея раскрыць сваю душу.

— Паверце мне, Таня, я не мог не пабачыцца з вамі,— загаварыў ён усхвалявана.— Вы маеце права забараніць мне прыязджаць сюды. Можаце і зараз не дазволіць глядзець на вас, але ў сэрцы сваім я ўсё жыццё буду насіць ваш вобраз, прыгадваць нашу незабыўную дарогу. Тут ужо не ў вашай сіле зрабіць што-небудзь...

Баючыся, каб Толік не зразумеў чаго з іхняй гаворкі, Таццяна параіла Аляксею асцярожней падбіраць словы.

— Ці не лепей усё ж пайсці? Пераначую ў полі пад сціртай саломы. А заўтра, калі дазволіце, завітаю на бераг азярца,— падняўся з крэсла Аляксей.

— Зноў вы пра сваё? — устала Таццяна.— Не ўздумайце рабіць гэтага! Што падумаюць тата з мамай. Сядайце...

Ён паслухаўся, як нявольнік.

Толік заўважыў, што ніхто на яго вельмі не глядзіць, і выйшаў пагуляць на дварэ. У сенцах убачыў прачыненыя дзверы ў іх пакой і зазірнуў туды. Сваім з’яўленнем ён напомніў бабулі пра маму і Аляксея, і яна заспяшалася ў святліцу.

Увайшла маці і сказала дачцы збіраць на стол вячэру. 3 двара ўбег Толік, вясёлы, жвавы, убачыў, што Аляксей адзін, кінуўся да яго, і адразу на калені.

— Не дакучай, унучак, чужому дзядзю,— папракнула бабуля, перастаўляючы букет кветак са стала на шафку.

Хлопчык павярнуў галаву ў той бок, адкуль пачуўся пагрозлівы голас, і мацней прытуліўся да Аляксеевага пляча. Злазіць ён і не думаў.

— Толік, каму сказана? Злазь! — гэта ўжо быў загад.

— Марыя Апанасаўна, ён мне не дакучае. Няхай сядзіць,— уступіўся за хлопчыка Аляксей.— Я люблю забаўляцца з малымі.

Непаслушэнства ўнука, а тым больш заступніцтва за яго чужога чалавека зусім раззлавалі гаспадыню. Была зручная нагода дапячы Аляксею:

— Не толькі, відаць, з малымі любіце забаўляцца? — сказала, засцілаючы стол чыстым абрусам, і тут жа перавяла дакор на Толікаву маці: — Распесціла цябе мамка, а цяпер і чужым людзям не даеш пробыту.

3 куханькі выйшла Таццяна з нарэзаным на талерцы хлебам. Яна чула матчыны папрокі і ўступілася за сына:

— Мама, не прыставайце, калі ласка, да Толіка. Ён нічога благога не робіць вам. Горш будзе, калі пачне плакаць ці капрызіць.

— А ты ўвядзі ў вушы, каб плакаў ды капрызіў... Увядзі...

Здавалася, вось-вось вырвецца ў Таццяны крыўда на маці, ды прымусіла сябе змаўчаць: выцягнула шуфлядку ў стале і пачала раскладваць відэльцы.

Увайшоў гаспадар. Таццяна пазнаёміла бацьку з Аляксеем. Прытрымліваючы рукою Толіка, Аляксей падняўся з крэсла і павітаўся. Дзед паказытаў унука за падбародак. Хлопчык задрыгаў нагамі, гучна засмяяўся, і адразу павесялела ў хаце.

Першую чарку Мікалай падняў за таго, хто не абмінуў іхняй хаты.

— Дзякую,— прыўзняўся Аляксей.

— Не ведаю, па якой прычыне занёс вас бог у нашы мясціны, але чужому чалавеку мы заўсёды рады...

— Іду да сябра,— паспяшыў запэўніць гаспадара госць,— ды вырашыў заадно па дарозе наведаць былых спадарожнікаў. Унук у вас цудоўны...

— Добры малец,— згадзіўся дзед і напомніў яшчэ раз Аляксею: — Дык за ваша здароўе.

— I за вашага ўнука,— дадаў госць.

Пасля вячэры маці сказала Таццяне:

— Будзеце спаць, дачушка, сёння тут, разам з намі, а ў той палавіне няхай пераначуе госць. Там яму будзе спакайней, ды і заўтра зможа даўжэй паспаць уранку... Схадзі, падрыхтуй пасцель... Але не, лепш мый пасуду, я сама пасцялю і прыбяру там.

Таццяна зразумела матчыну трывогу і не стала пярэчыць.

Застаўшыся адны ў святліцы, мужчыны загаварылі пра нядаўнія халхін-голскія падзеі.

Мікалай быў з тых калгаснікаў, што выпісвалі газеты і цікавіліся навінамі. Калі ж чаго не разумеў, то не саромеўся спытаць пра гэта ў другіх, хто больш разбіраўся: у настаўніка ці старшыні калгаса. I Ганчарэнка быў для яго добрым субяседнікам.

Увайшла Марыя, пастаяла нейкі момант, паслухала, што гавораць мужчыны, і напомніла, што пара спаць.

Аляксей падняўся першы. Марыя выйшла следам паказаць, дзе паслана.

Гэта быў прыбудаваны пакой з незамазанымі яшчэ глінай пазамі: спадзяваліся на асадку сцен. Да прыезду Таццяны ніхто ў ім не жыў. Прыбудоўку да глухой сцяны зрабіў малодшы Таццянін брат, які цяпер служыў у арміі. Хацелася хлопцу мець свой куточак, бацькі памаглі сыну, бо разумелі: кідае хлапец за сабою, каб знайсці потым перад сабою. Адслужыць, вернецца дахаты, будзе гатовы прытулак для новай сям’і.

У пакоі цьмяна гарэла васьмілінейная лямпа. Першае, што кінулася Аляксею ў вочы, як толькі пераступіў парог і зачыніў за сабою дзверы,— руплівая жаночая рука. На ўсіх трох вокнах віселі просценькія марлевыя фіранкі, абмярэжаныя ўнізе і з вышытым васільком пасярэдзіне. Гэта ўжо тут, на беразе азярца, Таццяна даводзіла іх да ладу. А да сцяны на двух кранштэйнах быў прымацаваны туалетны столік, зроблены бацькам па просьбе дачкі. Тапорная Мікалаева работа скрашвалася засланай белай марляй. 3 трох бакоў яна звісала амаль да самай падлогі, з тымі ж блакітнымі васількамі, як на фіранках.

«Пад адзін стыль усё»,— падумаў Аляксей і, падкруціўшы ў лямпе кнот, нахіліўся над столікам паглядзець, што за фатаграфія стаіць за каробачкай пудры. Павярнуў трошкі да святла і пазнаў на ёй Таццяну, яе мужа і Толіка, маленькага. Пазнаў і адчуў сябе злодзеем, які залез сюды.

Тут жа, на сцяне, вісела ў рамцы пахвальная грамата ад Навасёлкаўскай МТС трактарысту Міхасю Касценічу за ўдарную работу. Дата паказвала трыццаць дзевяты год. «Малайчына, добра пастараўся перад арміяй»,— пахваліў у думках Аляксей і прыгадаў, як цешылася з брата Таццяна. За доўгую дарогу да Масквы яна ўсё расказала пра іхнюю сям’ю. Быў яшчэ ў Таццяны старэйшы брат, але той загінуў ад маланкі. Яна была тады на трэцім курсе інстытута і страшэнна перажывала разам з бацькамі недарэчную смерць Васіля...

Побач са столікам стаяў жалезны ложак, засланы ружовай капай. Аляксей адхінуў яе, паглядзеў на бялюткія просціны і зноў накрыў. Памкнуўся быў прысесці, ды схамянуўся, што пакамечыць капу і адкінуў ражок. Сеў на краёчак ложка, абвёў вачыма пакой. Гэты раз больш уважліва. Зноў позірк затрымаўся на фотакартцы. I міжволі набегла думка: «Чаго табе, Аляксей, трэба тут? Што скажаш ты, калі зараз адчыняцца дзверы, зойдзе нахмураны Іван Самсонавіч і грозна спытае: «Цікава, па якому праву вы збіраецеся спаць на гэтай пасцелі? »

«Па якому праву?» — паўтарае Аляксей і тут жа адказвае: — «Па праву кахання. Я люблю Таццяну...»

Аляксеевы думкі перапыніў стук у дзверы. Гэта маленькім кулачком стукаў Толік. Хлопчык ніяк не хацеў спаць на новым месцы.

— Хачу на нашым ложку, з дзядзем Лёшам.

Таццяна прыкінулася пакрыўджанай.

— А мяне ты ўжо не любіш?

— Люблю, мама, люблю. Вось так,— моцна, моцна прыгарнуўся да маці. А як адпусціў рукі, зноў напомніў пра сваё.

Нарэшце яны дамовіліся: пойдуць развітаюцца на ноч з Аляксеем і будуць спаць.

Таццяна ў сенечным прыцемку трымала сына за руку. Як толькі з пакоя на Толікаў стук пачулася «прашу», яна нахілілася і шапнула сыну, што сказаць. Той гукнуў: «Спакойнай ночы, дзядзя!»

Аляксей адчуваў, што разам з Толікам за дзвярыма стаіць маці, усхапіўся з ложка, загарнуў ражок капы: думаў, зойдуць. Пачуўшы, як сталі аддаляцца іхнія крокі, зразумеў, што Таццяна пабаялася матчыных дакораў.

V

Толік спаў і час ад часу смачна цмокаў губамі, нешта мармытаў праз сон. Што ён гаварыў, зразумець было цяжка, ды маці і не старалася вельмі разабраць. Яе турбаваў іншы клопат. Як змацаваныя між сабою колцы складаюць ланцужок, так нечым суцэльным і бясконцым здавалася Таццяне знаёмства з Аляксеем.

Да малюсенькіх драбніц прыгадвалася ёй доўгая дарога. I тая звычайная ўжо на першым часе Аляксеева ўвага да яе, як да пасажыркі аднаго купэ, уяўлялася цяпер нечым большым.

«Сапраўды, што ж гэта творыцца са мною? — соладка пацягнулася праз дрымоту Таццяна, ахінула плечы льняной капай і адчула, як лёгкі халадок прабег па целе. Думала, накрыецца і хутчэй засне, а выйшла іначай: не толькі сон, але і дрымота прапала.— Няўжо ад таго, што на новым месцы? — прыгадала свой ложак і падумала: — Цікава, ён таксама не спіць?..»

Не вельмі спалася і Аляксею. Пасля таго, як Толік пажадаў «спакойнай ночы», ён ціхенька выйшаў на двор (спадзяваўся, можа гэта быў Таццянін знак) і добрую гадзіну тупаў па ім. Вярнуўшыся, лёг на мяккі, напханы саломай сяннік адпачываць. Узяў са століка кніжку «Нервные болезни» і падсунуў бліжэй да пасцелі лямпу з самаробным папяровым абажурам на шкле. Пагартаў, паглядзеў малюнкі, палажыў кніжку і ўкруціў кнот. Агеньчык усхліпнуў і пагас.

Аляксей Павярнуўся на бок. Думаў, засне, але сну і блізка не было.

«А ці не скажа тое ж яна, што Эма тры гады назад? — сама сабою ўсплыла крыўда, прычыненая яму.— Яна мае большае права зрабіць гэта: у яе муж, дзіця... А можа гэта толькі флірт, жаночыя хітрыкі: «Муж не разумее, інтарэсы розныя...»

Па характару Аляксей быў чалавек даверлівы. Два гады дружыў ён з Эмай. Пакуль вучыўся ў вайсковай школе — і спатканні прызначала, і на вечары да іх прыходзіла, і самога два разы запрашала да бацькоў, каб паказаць, што за хлопец сустракаецца з ёю.

Эма трымала сябе строга. I гэта асабліва цаніў Аляксей. Перад заканчэннем школы ён аднаго вечара сказаў ёй: «Час і нам, Эмачка, схадзіць у ЗАГС. Некаторыя з маіх сяброў пажаніліся ўжо...»

Такую сур’ёзную прапанову дзяўчына ператварыла ў жарт: «Паспеецца, не гарыць жа... Збудзь з галавы адзін клопат — вучэнне, тады возьмеш на шыю другі... Май на ўвазе, я капрызная. Набярэшся яшчэ са мною гора. Пахадзі пакуль нежанаты».

Толькі пазней Аляксей зразумеў, чаму адкладвала з дня на дзень сваё замужжа Эма: хацела ведаць, куды яго прызначаць.

«Аж на Далёкі Усход ехаць? — здзівілася яна.— А хіба тут, паблізу, нельга табе астацца?»

«Дысцыпліна ў арміі, Эмачка, на першым плане. Куды пасылаюць, туды ідзеш ці едзеш...»

Дзяўчына сказала, што пагаворыць раней дома.

Апошняе спатканне прайшло коратка. Эма зваліла віну на бацькоў: яны не адпускаюць. «А ты што, свайго розуму не маеш?» — стараўся дапячы Аляксей. Дзяўчына адкараскалася жартам: «Ёсць, але невялічкі, на далёкую паездку не хопіць...»

Цяжка было прызнацца сябрам, што так усё скончылася. Зняслаўлены, абражаны, Аляксей даў тады сабе слова не дружыць больш ні з адной дзяўчынай...

Цяпер, у начной цішыні, ён зноў прыгадаў падарожжа. «Так бы, здаецца, усё жыццё быць нам разам: у дарозе, дома, у паходах...» — Потым думкі пераносяць яго ў сваю часць. Вось ён знаёміць калег-камандзіраў і іх жонак з Таццянай. Некаторыя з жанчын дапытлівым позіркам аглядаюць яе, трошкі зайздросцяць, што яна ўрач і зможа працаваць тут. Людзі з такой прафесіяй усюды патрэбны і заўсёды знойдуць сабе работу. Іх цікавіць, як прызвычайваецца Таццяна да ціхіх мясцін пасля шумнага горада. Ім чамусьці здаецца, што яна абавязкова з вірлівай сталіцы.

Колькі так мінула часу, Аляксей не ведаў. Зірнуў у акно і нейкі момант не мог уявіць, ці то быў сон, ці мроілася. Устаў, падышоў да акна, каб зірнуць на гадзіннік, колькі часу. За акном свяціў вышчарблены месяц. Цень ад хаты падаў на двор. Раптам рыпнулі дзверы з кухні ў сенцы. «Здалося мне ці сапраўды выйшаў хто з тае палавіны?» — насцярожыўся Аляксей. Больш нічога не было чуваць. Тады паціхеньку прачыніў свае дзверы: калі гэта выйшла цішком Таццяна, дык няхай ведае, што і яму няма спакою.

Дзверы рыпнулі зноў. Усё ж нехта выходзіў. Не да сну стала Аляксею. «Хто ж бы гэта? Таццяна ці маці? Калі Таццяна, то зайшла б, хоць на хвілінку, чула ж, як прачыніў дзверы... Значыць, матулька. Сочыць, як за злодзеем якім,— не зачыняючы дзвярэй, лёг на пасцель.— Сысці, пакуль там спяць»,— вырашае Аляксей.

Ён устаў, запаліў лямпу, прысеў каля століка, вырваў з блакнота лісток, падзякаваў за гасціннасць. А пра тое, чаму так рана пакідае гаспадароў, напісаў: «Лепш будзе ісці халадком да сябра, а вам — менш клопату з чужым чалавекам». У постскрыптуме дадаў па-нямецку чакаць пісьма. Меркаваў, калі запіска трапіць у рукі бацькоў, то ім не зразумець, а Таццяна разбярэцца.

Аляксей палажыў карталюшку на разгорнутую кнігу, адзеўся, высыпаў на столік цукеркі і пячэнне: «няхай ласуецца Толік». Сам узяў пусты чамаданчык і асцярожнымі крокамі выйшаў з хаты.

На ўсходзе пачынала світаць.

VI

Увесь дзень Таццяна не знаходзіла ўпынку. Ідучы на бераг, спадзявалася чамусьці, што ён там. I не застала. Зусім нямілымі раптам сталі і азерца, і ўзятая з сабою кніга. Ужо на трэцяе месца яна перанесла коўдру: то грудочкі немаведама адкуль узяліся на зямлі і мулялі бок, то цень засціў сонца. Нарэшце знайшла больш-менш утульнае месцейка.

Колькі разоў падбягаў ужо Толік то спытаць што, то пазабаўляцца, як рабіў гэта тыя дні, але ў засмучанай мамы не было ранейшай ахвоты ні на размовы, ні на забаўку. Крыўда на Аляксея за яго неабдуманы прыезд і яшчэ большая за неспадзяваны ад’езд не давала спакою.

Падвечар у Таццяны разбалелася галава, і яны пайшлі раней дахаты. Дома прыняла таблетку — боль хутка прайшоў, а туга ўсё ж не пакідала. Гэта адразу заўважыла маці, вярнуўшыся з поля:

— Журышся?

— Адкуль вы ўзялі?

— Матку не ашукаеш, дачушка.

У далейшую гаворку Таццяна не пусцілася. Пасля вячэры забрала Толіка і пайшла ў свой пакой. Узялася слаць пасцель, і думкі, што ўвесь дзень не давалі спакою і якія трохі ўтаймаваліся падвечар, зноў нахлынулі.

Яна выйшла ў куханьку і вярнулася з тазікам цеплаватай вады. Памыла Толіку ногі і палажыла яго ў пасцель, потым апусціла свае ў тазік і апаласнула. Пазалкі выносіць не стала, зробіць гэта заўтра, і сама лягла каля сына. Хлопчык прывык за дарогу спаць побач з маці і цяпер не хацеў разлучацца.

Ноч Таццяна спала трывожна. Толькі змружыць вочы — здаецца, нехта пастукаў у шыбу. Насцярожана прыслухоўвалася, пакуль зноў лёгкая дрымота не стуляла павек. Так прахоплівалася некалькі разоў.

Нарэшце, не вытрымала. Устала, падышла да акна, паглядзела ў адно, у другое, нікога не ўбачыла і лягла з надзеяй заснуць.

«А што, калі б я сапраўды адважылася звязаць свой лёс з ім? Хіба можна параўнаць Аляксея з Іванам?» Успомніла мужа, і да драбніц паўсталі ўсе крыўды, што ён калі-небудзь зрабіў ёй. Узбуджаныя нервы не маглі больш стрымаць жалю да самой сябе, і яна ціхенька заплакала, уткнуўшыся ў падушку. Колькі так праляжала, не ведала.

У сенцах рыпнулі дзверы. Зірнула ў акно і ўбачыла, як маці пайшла дваром у хлеў даіць карову.

Ці ад таго, што выплакалася, ці ад святла новага дня, яна адчула палёгку. Падаткнула пад сябе край коўдры, сцялася, прытуліла Толіка і моцна заснула.

Разбудзіла маці, здзівіўшыся, чаму так разаспаліся.

— Звечара не магла заснуць доўга,— соладка пазяхнула Таццяна.

— Пра яго ўсё думаеш? Выкінь з галавы, дачушка, і адразу палягчэе... Есці бярыце самі. Я пайду на работу.

Маці выйшла, а Таццяна яшчэ некаторы час ляжала ў пасцелі і думала над яе парадай. Шукала спосабу паслухацца і не знаходзіла.

За якую толькі работу ні бралася яна ў той дзень! I чым толькі ні развейвала надакучлівых думак! А яны выплывалі адсюль-адтуль і напаміналі пра Аляксея. Прыгадваліся то цэлыя фразы, то асобныя яго словы. Зараз яны чамусьці набывалі зусім іншае значэнне.

3 дня на дзень Таццяна чакала абяцанай вестачкі. Ведала, калі прыносяць пошту ў Прудкі, і старалася сустрэць пісьманоску сама. Не хацелася, каб пісьмо трапіла ў рукі бацькам. Чытаць не стануць, вядома, а распытваць будуць,— ад каго. Прыйшло яно аж на чацвёрты дзень.

Таццяна па некалькі разоў перачытвала адно і тое месца і знаходзіла нешта новае для сябе.

«...Я Вам казаў ужо, Танечка, пры спатканні і яшчэ раз хачу запэўніць у гэтым пісьме, якія б нашы ўзаемаадносіны ні былі ў далейшым, Вы маеце ў маёй асобе свайго вечнага сябра. Магчыма, Вы станеце смяяцца з такога запэўнівання. Няхай сабе. Аднак маё каханне да Вас не мае межаў...»

Яна хадзіла цяпер, як сама не свая, думаючы, што адказаць: «Парадаваць ці азмрочыць? Абяцаць ці адмовіць?.. А што, калі, адмовіўшыся, я адцураюся свайго шчасця? Хто ведае, а можа гэта мімалётнае захапленне і ў яго і ў мяне? Як тады?..»

Так прайшло некалькі пакутных дзён. Не дачакаўшыся адказу, Аляксей зноў прыслаў пісьмо.

«Кахаеш, значыць, даражэнькі мой, калі трывожышся»,— зарадавалася Таццяна, беручы ад пісьманоскі блакітны канверт са знаёмым почыркам.

Аляксею сапраўды было чаго трывожыцца. Вяртаючыся з Прудкоў, ён яшчэ ў Мінску напісаў Таццяне пісьмо. Хацелася, каб хутчэй даведалася пра яго перажыванні. Да таго ж трэба было папрасіць прабачэння за раптоўны ад’езд.

Зацяжное маўчанне не на жарт устрывожыла Аляксея. То яго мучыла сумненне, ці не трапіла пісьмо ў матчыны рукі, то думаў яшчэ горшае,— ці не захварэла Таццяна. Разумеў: шмат непрыемнасцяў натварыў ён сваім прыездам.

Чытаючы, Таццяна ўсё больш адчувала віну перад Аляксеем за нядадзены адказ.

«Самі знаеце, паказацца ў Прудках на вочы Вашым бацькам я не магу больш, а расказаць пра ўсё тое, што на сэрцы, паперы не хопіць»,— учытваецца ў кожнае слова Таццяна і згаджаецца: «Вядома, любы мой, нельга табе больш прыязджаць сюды, на вочы маме».

«Наша спатканне, Таня, залежыць толькі ад Вас. Знайдзіце якую-небудзь прычыну і прыходзьце ці прыязджайце спадарожнай фурманкай на станцыю дваццатага ліпеня. Я прыбуду ў Бярэжу ў той жа час і тым жа цягніком, якім ехалі Вы з Мінска... Хочацца пабачыцца з Вамі, пагаварыць пра ўсё, усё. Цалую Вашы рукі і спадзяюся на сустрэчу. Аляксей».

I агарнулі думкі Таццяну: «Знайсці прычыну можна, канечне, але пра што гаварыць на тым спатканні? Схадзіць у Бярэжу ці не? Пабачыцца яшчэ раз ці махнуць рукою і паставіць на ўсё крыж?»

Было над чым падумаць жанчыне. Хто можа ведаць, як складзецца жыццё з новым чалавекам? А Таццяна была ўпэўнена, што гаворка пойдзе пра гэта, і палохалася.

I ўсё ж у назначаны Аляксеем дзень Таццяна за снеданнем сказала маці, што хоча схадзіць на станцыю, даць мужу тэлеграму.

— Абяцаў штодня пісаць, а тут прыслаў адно пісьмо і змоўк.

— Не канечне самой ногі хвастаць за блізкі свет, прыпаручы пісьманосцы. Што ёй, цяжка аднесці тваю дэпешу?

— Ай, сама прайдуся. Можа фурманка надарыцца. За адным заходам пагляджу, ці няма чаго людскага ў краме. Кажуць, тканіны бываюць там прыгожыя.

Пад’ехаць так і не ўдалося Таццяне. Са станцыі ішло шмат парожніх фурманак: адвозілі нарыхтоўку збожжа і цяпер вярталіся ў свае калгасы. Сёй-той з маладых вазакоў жартаўліва спачуваў, што не ў адну дарогу з імі такая маладзіца, а то можна было б падвезці.

Ішлося Таццяне лёгка з пустой сумкай ў руцэ і сандалях на нагах. Да прыходу цягніка аставаўся час, і Таццяна пайшла ў краму. Набрала сабе паркалю на сукенку, а матцы купіла квяцістую хустку. Падыходзячы да станцыі, бачыла, як цягнік рушыў у дарогу.

Здалёк заўважыла на невялікім апусцелым пероне Аляксея. Той разгублена паглядаў на бакі і трывожыўся: дзеля каго прыехаў — не было. Не ведаў і не здагадваўся нават чалавек, што жанчына наўмысна не спяшалася, каб не сустрэцца з кім з прыезджых, хто ведае яе. Пачнуць распытваць, чаго тут, ці скора дахаты?

Таццяна пайшла на перон не праз вароты, як рабілі гэта многія пасажыры, а праз вакзал. Аляксей, страціўшы надзею на сустрэчу, накіраваўся таксама туды, каб даведацца, калі праходзіць цягнік на Мінск.

Тут, у дзвярах, яны і сустрэліся. Праз шкляную шыбу Таццяна ўбачыла Аляксея, і яе працягнутая рука апусцілася, не дакрануўшыся да дзвярной ручкі.

— Прыйшлі ўсё ж? — не верыў Аляксей яшчэ сваім вачам.

— Не спадзяваліся ўбачыцца?

— I спадзяваўся, і сумняваўся...

Яны прыселі на лаўку і нейкі момант глядзелі адно аднаму ў вочы. Таццяна ўсміхнулася, і ў гэтай усмешцы адчувалася: «Доўга мы яшчэ будзем маўчаць?» Загаварыў Аляксей:

— А я так непакоіўся... Маліўся ўсім святым, каб хаця вы атрымалі маё другое пісьмо.

— Дайшла, бачыце, ваша малітва,— не адводзячы позірку ад яго блакітных вачэй, пажартавала Таццяна.

— Першае таксама атрымалі?

Яна кіўнула галавой. Чаму не было на яго адказу, Аляксей распытваць не стаў.

У пустым станцыйным зальчыку заседжвацца не выпадала: усё тая ж боязь, каб не перадаў хто Таццяніным бацькам, з кім сустракалася іх дачка, непакоіла жанчыну. Ды і дахаты пара было брацца Таццяне. Аляксей пайшоў праводзіць. Выбралі кружную дарогу, дзе найменш маглі напаткацца знаёмыя.

Хутка яны ўвайшлі ў невялікую кудзерку лесу і адразу адчулі халадок.

— Вы не надта спяшаецеся, Таня, дахаты? Можа прысядзем у цяньку на якую часінку? Ну хоць бы вунь пад тою купчастаю елкаю,— паказаў Аляксей.

— Стаміліся ці проста заманулася сесці? — спынілася і строга паглядзела ў вочы Аляксею Таццяна. Быдта вывучала, што хаваецца за гэтай прапановай. Чамусьці ні з сяго ні з таго прыгадалася матчына гаворка пра мужчынскія кпіны.

— Ды не, што вы! — разгубіўся Аляксей.— Ніякай стомы... 3 вамі я гатовы хоць сто кіламетраў ісці...

— Вы згодны на такое, бо ведаеце, што я першая прыстану,— краёчкам вока глянула Таццяна.

Аляксей зусім збянтэжыўся: не трапляў ніяк у лад.

— Танечка, гэта ўсё не тое... Нам трэба сур’ёзна пагаварыць. Я таму і параіў прысесці, каб спакойна, без спешкі...

Таццяна ўсміхнулася.

— А хіба ідучы нельга размаўляць пра сур’ёзнае і без спешкі? — і першая ступіла з месца.— Я слухаю, кажыце.

Аляксей не быў падрыхтаваны да такой раптоўнай гаворкі. Спадзяваўся, пачнецца яна з другараднага, а потым усплыве само сабою і тое галоўнае.

— Ну, што ж вы маўчыце? — напомніла Таццяна.— Я чакаю.

— Я не магу без вас, Таня. Я казаў ужо і кажу яшчэ раз... Вы добра разумееце, чаго я зноў прыехаў...

Таццяна разумела, вядома, прычыны Аляксеевых прыездаў, але гаварыць не спяшалася: «Няхай скажа сам...»

— Я не абяцаю вам райскіх выгод... У нашым вайсковым жыцці, а я звязаў свой лёс назаўсёды з арміяй, усё можа быць. У адным магу запэўніць: вечна кахаць вас. Тут я гаспадар слова...

— У прыродзе, Аляксей, няма нічога вечнага, апрача матэрыі, калісьці вучылі нас, ды і вас,— паспрабавала яна звесці ўсё на жарт.

— Ёсць, Таня, духоўная вечнасць... Вечнасць кахання. Яе і абяцаю вам... Мая рука ў вашай,— Аляксей злёгку паціснуў Таццяніну,— прашу прыняць як апору.

Ад цёплай рукі і пачутых слоў, быдта ад лёгкага электрычнага току, скаланула Таццяну. Хвіліну якую яна стаяла разгубленая. 3 Іванам усё было неяк проста: дружылі, хадзілі ў кіно, на інстытуцкія вечары, гулялі па вуліцы, часам у парку, і аднаго дня без ніякай пышнасці, зусім па-простаму, зайшлі ў ЗАГС. На нейкую долю секунды мільгануў Іван. Убачыла не ўвесь твар, а толькі шчаку, калі, павярнуўшыся ад дзвярэй, казаў: «Да сустрэчы». Так рабіў ён штодня, адыходзячы першы на работу, і яна адказвала: «Шчасліва». Следам за мужам прамільгнуў вобраз маці: роспачлівы, грозны...

Не вызваляючы свае рукі з Аляксеевай, яна пазірала на сухія сасновыя шышкі ўзбоч сцяжынкі. Аляксей цярпліва чакаў адказу. Павольна міналі секунды. Абое маўчалі. Нарэшце яна падняла галаву, зірнула на Аляксея і ўпершыню назвала яго ласкава ўголас:

— Мы надта мала ведаем адно аднаго, Лёша, і раптам пачуць такое замужняй жанчыне,— вызваліўшы руку, палажыла на плячо Аляксею і з лёгкім дакорам сказала: — У нас жа толькі дарожнае знаёмства. Разумееце?

— А хіба гэтага мала, Таня?

— Мала, Лёша, вельмі мала...

— Мне думаецца, людзі могуць пазнавацца не толькі ў бядзе, але і... у дарозе.

— Я веру, вы шчыра кахаеце мяне, але ўсё гэта надта паспешліва... Да таго ж, сын у мяне...

— Ваш сын не можа служыць перашкодай, Таня. Я люблю яго, гэта вы самі бачылі...

Раптам Таццяна спытала:

— Колькі дзён асталося яшчэ вашага водпуску?

— Васемнаццаць без сягонняшняга.

— Тады ў нас яшчэ ёсць час: мне — падумаць, вам — раздумаць.

— Кажу вам адразу, Таня, са мною такое не станецца. Раздумваць і адступацца ад свайго шчасця я не збіраюся.

Развітвацца Таццяне не хацелася. Нейкая таемная сіла трымала яе, цягнула да гэтага чалавека. Яна апусціла долу вочы і, пазіраючы то на запыленыя Аляксеевы чаравікі, то на свае сандалі, думала: «Калі ж той дождж пройдзе і хоць трохі прыб’е пыл? »

Аляксей прыгарнуў яе да сябе, цалуючы пышныя валасы, загарэлую шыю. Потым нахіліў трошкі ўбок сваю галаву і пацалаваў у шчаку. Таццяна зняла руку з пляча і вызвалілася з Аляксеевых абдымкаў.

— Лёша, я пайду. I вы вяртайцеся на станцыю.

— Ну, як жа вас адных адпусціць сярод лесу? — паціснуў плячыма Аляксей.

— У такім разе, праводзьце да поля. Яно ўжо недалёка.

Што кудзерка лесу хутка скончыцца, мала ўсцешыла Аляксея. Ён згодзен быў бясконца ісці дыісці побач з Таццянай у шырокі свет. Тут нечакана ў Аляксея з’явілася зусім новая думка:

— Ведаеце, што мне прыйшло ў галаву? Пайсці абоім да вашых бацькоў і смела расказаць пра наша рашэнне.

— Ніякага рашэння ў мяне яшчэ няма, Лёша. I не прыспешвайце. Дайце час асвоіцца з такой акалічнасцю... Ды і вы лішні раз падумайце...

На ўзлеску яны развіталіся. Аляксей сказаў чакаць яго пісьма.

VII

Крушынін адрэзаў кавалачак падсмажанага мяса і пачаў намазваць гарчыцай.

— I што вы думаеце, дарагі мой, прайшло нешта з месяц пасля ад’езду, прыходзіць ад Таццяны пісьмо з развадной. Усцешыла, называецца, мужа. Я — не іх, яны — не мае. Вам спадабалася б такое? — крануў ён за руку Аляксея.

Штосьці гнеўнае і пагрозлівае было ў Іванавых вачах. Ганчарэнка марудзіў з адказам: «Ці не пазнаў ён усё ж мяне? I цяпер прыпірае да сцяны, каб я сам сабе вынес прысуд?» — думаў ён.

— Вядома, не спадабалася б,— адкусіў кавалачак мяса Крушынін.— I я так успрыняў. Павінен жа мець чалавек хоць трошкі гонару ў сабе. «Не трэба мне тваіх аліментаў»,— заявіла ў пісьме. Адкуль узялася гэта гордасць, скажыце? Аліменты я ўсё ж адкладваў сам, усе гады, на асобую кніжку,— раптам адумаецца і запатрабуе,— а яе шукаць не стаў. Дрэнна, вядома, зрабіў, што не спытаў у яе бацькоў, дзе яна апынулася... Дзеля сына. Характару свайго перасіліць тады не змог. Заела: ні туды ні сюды. Кінула, зраклася, ну і жыві... Каго яна там знайшла сабе, які ўдавец спакусіўся, розуму не дабяру.

— Чаму вы думаеце, што яна выйшла за ўдаўца? — здзівіўся Аляксей.

— А што, за хлопца, ды, можа, яшчэ за прыгожага?.. Вы самі ўзялі б, будучы маладым, жанчыну з чужым дзіцем? Узялі б? Не расказвайце баек. Гэта цяпер гаворыце так, дачакаўшыся, відаць, унукаў, а тады, нябось, выбіралі стройненькую ды прыгожанькую, ды каб яшчэ дзяўчынай вам дасталася. А як жа іначай? Чужое дзіця гадаваць і вечна думаць, што гэта не тваё,— радасць невялікая...

— А я ўзяў жонку з дзіцем, хоць вы і не верыце, і ніколі не думаў, што гадую чужое дзіця. Так і другі хто: бачыў, каго браў, з кім браў, з чым браў, калі па каханні, вядома, браў, а не па разліку, дык і будзь чалавекам,— паклаў Аляксей нож і відэлец на талерку і адсунуў яе на сярэдзіну стала.— Скажу вам, ды вы і самі добра ведаеце, у сямейным жыцці многае залежыць і ад нашага брата-мужчыны. Мы толькі вінавацім заўсёды жанчын, а самі таксама бываем добрымі цацамі. Любім сваё «я» паказваць, дзе трэба і не трэба. Нават тады, калі яўна трэба ўступіць жонцы, не ўступаем...

Крушынін адламаў кавалак хлеба і абмакнуў у падліўку.

— Характары людскія, дарагі мой,— бездань. У сям’і гэта найбольш выяўляецца. Аднаму здаецца: яго паводзіны, яго жыццё — павінны быць узорам для другога. А той другі ці другая не прызнае гэтага. От і пачынаецца калатэча... Мая Таццяна паняй хацела быць з маладых гадоў, а я раіў: абжыцца спачатку, агледзецца, сёе-тое мець пра запас на чорны дзень... Транжырка яна была, во хто: не любіла, каб рубель які аставаўся на пасля. Убачыць што ў людзей — падавай і ёй тое самае. Шубку коцікавую, сукенкі самыя дарагія, туфлі найдаражэйшыя... Добра, што тады пярсцёнкі не былі ў модзе, як цяпер, а то і іх падавай. Ды не абы-якія, а залатыя, з дарагімі каменнямі... Яны, жонкі, так глядзяць на нас: узяў замуж, дык і забяспечвай усім, што ёй уздумаецца, што спадабаецца...

Аляксей усміхнуўся прытоенай усмешкай. «Гавары, гавары, ды меру знай»,— адчувалася ў яго поглядзе, а Крушыніну сказаў:

— Перабольшваеце, Іван Самсонавіч. Не ўсе жанчыны такія, як вы кажаце. У тым ліку і ваша былая жонка...

— Прабачце, Аляксей Пятровіч, каму лепш ведаць, як не мужу, якая была мая жонка? Скажыце, вы задаволены сваім сямейным жыццём? Задаволены. Нават вельмі? Тады вам пашчасціла. I цяпер па сабе мяркуеце, што ўсе так жывуць ці прыблізна так. А ў многіх бывае іначай. Я гэта са свайго вопыту ведаю. Вам колькі год?

— Пяцьдзесят шэсць.

— Значыць, маладзейшыя трохі за мяне. Равеснік Таццяне. Ёй таксама столькі, калі жывая дзе...

— Жывая,— не стрымаўся Аляксей, як пачуў такое пра сваю жонку, і дадаў: — Жанчыны жывучыя.

— Як знаць? Яна ўрач, а іх вунь колькі было на вайне і не вярнулася назад. У нас мабілізавалі адну з амбулаторыі нумарнога завода. Муж інжынерам працаваў у мяне і нешта праз год атрымаў пахавальную. Так што невядома, дарагі мой, што і як з Таццянаю сталася. Столькі часу прайшло...

«Ну і сітуацыя!» — падумаў Алякеей.

Крушынін, відаць, таксама быў заняты думкамі пра былую жонку. I каб Аляксею не прыйшло ў галаву, што ён усё яшчэ перажывае драму трыццацігадовай даўнасці, сказаў:

— Таццяна да слова прыйшлася. Мне цяпер усё роўна: жывая дзе яна ці не... Хачу толькі сына знайсці ды падзяліцца з ім сваімі зберажэннямі. Няхай бы сабе машыну купіў ці дачу. Цяпер гэта модна...

«Тым лепш, тым лепш,— зарадаваўся Аляксей.— Калі цябе, Іване, Таццяна не хвалюе, то мне і расказваць не трэба пра яе»...

А расказаць у Ганчарэнкі было пра што. Расстаўшыся з Таццянай на ўскрайку лесу, ён цвёрда вырашыў не адступацца ад свайго. Прыгадалася вычытанае ў кнізе, што ў каханні, як на вайне. Выйграе той, хто не апускае рук пры першай няўдачы.

Дахаты Аляксей вярнуўся невясёлы. Маці заўважыла гэта і, падаючы вячэру, быдта між іншым, спытала:

— Ну, як з’ездзілася, сынок? Застаў хоць дома сваю красуню?

— Таню? Застаў. Толькі красуняй назваць яе нельга.

— Дык а чаго ж ты ўлягаеш так за ёю?

— Душа ў яе багатая, мама. Яна была б шчасцем не толькі для мяне, але і для вас, як нявестка.

— А што ж перашкаджае? Спадзяецца на лепшага?

— Не адважваецца жанчына... Дзіця на руках.

Маці ледзь не выпусціла з рук міскі.

— А сыночак жа мой, дык гэта ты хочаш браць тую, што ехала з табою ў цягніку, пра якую расказваў?

Аляксей кіўнуў галавой.

— Вой, вой, вой!.. А дзіцятка маё, ды што ж ты надумаў? Не жаніўся, не жаніўся і выбраў нарэшце...— усхліпнула маці.— Навошта чужыя дзеці табе? Знойдзеш дзяўчыну па сэрцы,— сваімі будзем цешыцца. Ці ж мала іх у нашай вёсцы?

— Матуля мая, не будзе ў мяне жыцця без Тані...

I ласкавыя сынавы словы, і той жаласны тон, якім яны былі сказаны, выклікалі ў жанчыны спагаду.

— Трэба ж так затлуміць галаву чалавеку. Быдта яна адна на свеце...— гаварыла маці сама сабе, сцелючы пасцель.— Глядзі, каб пасля не каяўся... Перастань думаць пра яе, дык і забудзецца...

А яна не забывалася... I Аляксей зноў сеў за пісьмо. Не ладзіўся пачатак: усё было не тое, што хацелася сказаць. Нарэшце настроіўся на пэўны лад. «Сваім каханнем і пакутамі бяссонніцы я хачу заслужыць Вашу любоў, Таня, да мяне. Толькі вы адна можаце ашчаслівіць таго, хто не пакідае думаць пра Вас... Калі асмеліцеся ступіць свой першы, так жаданы для мяне, крок (я яшчэ раз прашу зрабіць гэта), напішыце. Я буду чакаць Вас у Мінску на вакзале... Чацвёртага жніўня. Забірайце сына і прыязджайце вячэрнім цягніком. У мяне яшчэ астанецца некалькі дзён адпачынку, мы зможам аформіць па закону наша новае жыццё, пабыць у горадзе ці з’ездзіць да мае мамы, калі Вы пажадаеце гэтага, або спыніцца на дзень ці два ў Маскве, схадзіць у Маўзалей, паглядзець горад...

Цалую Вашу руку і яшчэ раз прашу Вас ашчаслівіць мяне.

Аляксей».

Пісьмо ён не спяшаўся адсылаць. Перачытваў, папраўляў.

Гэтым разам адказ быў кароткі, але радасны для Аляксея: «Сустракайце вячэрні цягнік у назначаны Вамі дзень і час. Таня».

Аляксей не знаходзіў сабе месца ад радасці. Цалаваў лісткі Танінага пісьма, быдта яе шчокі.

— Глядзі, сынок, каб не каяўся потым,— напомніла Марфа зноў. Ведала, што надарма гаворыць, але сказаць лічыла патрэбным для заспакаення свайго матчынага сэрца.

— Не каюся, што пайшоў у вайсковую школу, і тут, спадзяюся, не буду каяцца,— пацалаваў ён некалькі разоў маці ад радасці.

— Дай божа, сынок, чутае бачыць,— прымірылася Марфа.

I Аляксей пачаў нецярпліва лічыць дні, калі яны сустрэнуцца, каб не расстацца ўжо больш ніколі.

Пра Аляксеева пісьмо Таццяна вырашыла не гаварыць бацькам. Сказала ў апошні дзень перад ад’ездам, што хварэе Іван.

Маці вельмі блізка прыняла да сэрца зяцеву хваробу, калі Таццяна сказала ёй.

— Ну што ж, дачушка, зробіш, вядома, трэба ехаць. I што ж бо з ім сталася?.. Не піша?

— Не, толькі хоча, каб прыязджалі хутчэй.

Гэтага нельга было назваць святою маною, але ж і праўду гаварыць Таццяна не магла.

— Дык ты хочаш заўтра ехаць ужо? — затурбавалася маці.

— Чым раней, тым лепш.

— Яно канечне, чаго ж адкладаць... Мала вы і пагасцілі ў нас. Можа, няхай бацька паедзе з табою да Мінска ды паможа сесці ў цягнік? У Бярэжу я вас адвязу сама.

Таццяна не згадзілася, каб ехаў з імі бацька.

На станцыю дачку і ўнука адвозіў Мікалай на калгасным кані. Маці праводзіла іх аж за вёску і на развітанні запрасіла, каб на тое лета прыязджалі разам з Іванам. Сказала і заплакала. Быдта нядобрае што прадчувала сэрца.

У Мінску яны затрымаліся, як і разлічваў Аляксей, тры дні. Трэба было Таццяне ўзяць развод, зарэгістравацца ім, купіць білеты на цягнік. Разводы ў той час даваліся вельмі проста: захоча каторы з дваіх скасаваць шлюб, піша заяву загадчыку ЗАГСа і атрымлівае разводную, асабліва калі няма прэтэнзіі на аліменты.

Скончыўшы свае турботы ў горадзе, яны купілі сёе-тое ў падарунак Аляксеевай маці (ён угаварыў усё ж Таццяну паехаць да яе) і выправіліся ў вёску.

Марфа прыняла нявестку з сынам ласкава: што ж, падабаецца яна і яе дзіця Аляксею, павінны падабацца і ёй.

— Ну што ж, дзеткі, мне астаецца блаславіць вас і пажадаць аднаго: няхай вам бог дасць любоў, шчасце ды здароўе на доўгія гады. Шкадуйце адно аднаго, слухайцеся, паважайце, калі лёс звёў жыць разам...— пацалавала яна Таццяну і сына.

I Аляксей і Таццяна ўздыхнулі з палёгкай.

— Трэба ж вас, дзеткі, прывеціць з дарогі чаркай,— узялася накрываць стол Марфа.

— Мама, давайце я памагу вам,— падахвоцілася Таццяна. Сказана гэта было так проста, шчыра, што пачутае ўпершыню ад чужога чалавека «мама» не выклікала ніякага здзіўлення ў Марфы. Быдта даўно яны ведаюць адна адну і свякроў чула ўжо гэта слова ад нявесткі шмат разоў.

А на другі дзень маладажоны ад’язджалі на Усход.

Яны зноў утраіх у купэ. Толік не называе больш Аляксея дзядзькам. Яшчэ ў мінскай гасцініцы «Беларусь», дзе яны спыняліся, Таццяна сказала сыну, пасля рэгістрацыі шлюбу, як трэба звяртацца да Аляксея. Першыя часы Толік мыляўся і зваў новага тату па-ранейшаму: «дзядзя Лёша». Таццяна кожны раз не прамінала паправіць яго.

Зноў мільгаюць вялікія і маленькія станцыі, паўстанкі. Аляксей з Таццянай стаяць у калідоры і ўспамінаюць, як месяц назад ехалі зусім чужымі па гэтай чыгунцы.

— Нездарма кажуць людзі: выязджаючы з дому, чалавек не ведае, што чакае яго ў дарозе,— напомніў чутую прымаўку Аляксей.

— Праўда,— летуценна пазіраючы праз акно ўдалеч, згадзілася Таццяна.— Ці ж думала я, што так можа стацца са мною, калі пакідала Першамайск? Або ты сваю часць...

I чым бліжэй пад’язджалі яны да той станцыі, дзе сустрэліся ўпершыню, тым больш агортвала Таццяну трывожнае пачуццё. У такім настроі прылегла яна каля сына. «А што, калі Іван атрымаў маё пісьмо і разводную раней і нейкім цудам апынецца ў гэтым вагоне? — з’явілася думка, і... раптам пачуўся знаёмы голас: «Адкуль ты ўзяла, што лёс памыліўся, калі зводзіў нас разам? Няхай будзе па-твойму: «характары ў нас розныя», дык хіба гэта прычына, каб не жыць адною сям’ёю? Нікуды нашы дарогі разысціся не могуць. На сына аліментаў не хочаш браць — не бяры. Баба з калёс — каню лягчэй. Толькі ведай, я ад яго не адмаўляюся. Навошта мне пытаць сынаў адрас у тваіх бацькоў? Сын у маіх руках цяпер. На дзіця толькі спасылка. Прычына другая... Я разумею ўсё. Коцікавая шубка вінавата...»

«Не, не, гэта твае дадумкі,— пярэчыць Таццяна.— Я напаткала чалавека блізкага па душы... Табе не зразумець гэтага...

«Хопіць гаварыць пустое...— чуе Таццяна пагрозлівы голас.— Адзявай Толіка ды збірайся хутчэй сама. Цягнік стаіць тут нядоўга...»

«Нікуды я не пайду. Мы з табою чужыя... I сына не аддам!.. Не смей бра-а-аць! — закрычала Таццяна.

— Таня, Танечка, што з табою? — саскочыў з верхняе лаўкі Аляксей, прысеў на лаўку каля жонкі, узяў руку, пацалаваў.— Ты так моцна закрычала. Бачыла што ў сне?

— Яго,— палажыла Таццяна сваю другую руку на Аляксееву.— Толіка хацеў забраць, а я не аддавала...

— Думала ўвесь час, вось і прыснілася.

— Скора Першамайск?

— Праехалі ўжо.

— Праўда? — сціснула яна ў сваіх руках Аляксееву.

— Праўда. На станцыі села толькі адна жанчына.

— Тады ідзі спі. Я таксама пастараюся заснуць.

Цягнік імчаўся і імчаўся на Усход.

VIII

Куды падзелася тады Таццяна з дзіцем, асталося для Крушыніна тайнай... Каб на тым часе не зацяўся так на яе ды пачаў шукаць, то знайшоў бы. Нават і пасля вайны людзі раілі даць на розыск — не паслухаў. Хацеў, каб яго шукалі.

— А цяпер як у вас з сям’ёй? Ёсць? — спытаў Ганчарэнка.

— Была. Нават два разы пасля Таццяны. Зараз няма. Матляюся адзін...

— Даўно?

— 3 часоў другой грашовай рэформы.

— Чаму так?

Крушынін дастаў з кампота палавінку сухой грушы, узяў яе за хвосцік і адкусіў. Зярняткі і хвосцік палажыў у талерку з-пад супу, задумліва паглядзеў на суседа і сказаў:

— Якая вам ахвота слухаць чужыя звадкі? Падумаеце, што скарджуся, а гэта не ў маёй натуры. Я магу тут перанесці ўсё,— пастукаў рукой па грудзях,— а спагады людское не цярплю. Не прызвычаены змалку. Бацька вучыў толькі на свой розум і сілу спадзявацца...

— Воля ваша, Іван Самсонавіч. Я не настойваю.

Аляксеева шчырасць падахвоціла Крушыніна на далейшую размову.

...Нешта з месяц нікому не гаварыў на тым часе Іван пра жонку. Тое, што Таццяне напаткаўся чалавек блізкі душой і характарам, як пісала яна ў пісьме, ён не прызнаваў за прычыну, каб распалася сям’я, і ніяк не мог прымірыцца.

Так ішлі дні.

Не надта гаваркі Крушынін і зусім прыціх. Стаў больш строгі да сваіх падначаленых, пануры. Самая нікчэмная дробязь на рабоце выводзіла з раўнавагі. Усе, хто сутыкаўся з ім на будоўлі ці ў канторы, здзіўляліся з такой перамены характару, здагадваліся аб нейкай непрыемнасці ў іхняга інжынера, але пэўнай прычыны ніхто не ведаў. Высветлілася гэта зусім выпадкова.

Аднаго разу, калі Іван Самсонавіч быў у добрым настроі — квартальны план па будоўлі на яго ўчастку бьіў перавыкананы, наперадзе былі не толькі пахвала і падзякі ад трэста, але і прэміі рабочым, а таксама і яму,— нарміроўшчыца Зіна Серпікава спытала, ці хутка вернецца Таццяна Мікалаеўна з адпачынку.

— Яна больш не вернецца. Знайшла сабе лепшага Івана...— буркнуў Крушынін.

— Што вы кажаце? — здзівіліся разам з Зінай яе суседкі, што сядзелі за сталамі ў канторы.

— Тое, што чуеце,— кінуў ён і хуценька выйшаў за дзверы, каб не пускацца ў далейшыя размовы, каб не верадзіць яшчэ свежую рану.

Нейкі момант жанчыны моўчкі пераглядваліся. Нават адзіны мужчына ў гэтым пакоі, Панцялей Іванавіч, намеснік галоўнага бухгалтара, перастаў ляскаць лічыльнікамі. Навіна была немаленькая: пачутае ад самога інжынера не толькі пацвердзіла іх здагадкі, але і давала падставу для гаворкі, чаму такое магло стацца ў гэтай невялікай і, здавалася, шчаслівай сям’і.

Не ведаючы, хто вінаваты ў гэтай сямейнай гісторыі, жанчыны спачувалі Івану, як абражанаму, адвергнутаму жонкай. У часе адной такой размовы Зіна, уздыхнуўшы, сказала:

— Дастанецца некаму добры муж.

Зіна была адзінай жанчынай з шасці канторскіх супрацоўніц, у якой не было мужа. Другі год пайшоў, як аўдавела яна. Муж яе працаваў тэхнікам на будоўлі, быў вельмі заўзяты да работы і неяк у слешцы сарваўся з рыштаванняў, моцна пакалечыўся, і дактары не змаглі ўратаваць.

Вось чаму, калі Зіна выказала патаемную жаночую зайздрасць да той, невядомай, што стане жонкай Крушыніна, рахункавод Барсукова ні то жартам, ні то ўсур’ёз сказала:

— Той жанчынай будзеце вы, Зіна.

Быдта сыпанулі жарам у твар Серпікавай.

— Што вы, што вы, Насця Сямёнаўна! Я нават думаць не магу пра гэта. Ён знойдзе не раўню мне.

— А што ж вы, гультайка, калека? Мець вас за жонку — мець поўную хату шчасця... На правах старэйшай я бяру на сябе гэты клопат...

Барсукова цішком папрасіла намесніка галоўнага бухгалтара выведаць, як думае далей жыць іхні інжынер. 3 прадбачлівасцю спрактыкаванай свацці, хоць ёй і не даводзілася быць у гэтай ролі, Насця павучала:

— Пагаварыце, Панцялей Іванавіч, спачатку як мужчына з мужчынам, паспачувайце яго адзіноце. А тады, быдта між іншым, намякніце, чаму яму не прыгледзецца да Зіны.

Невясёлую вестку прынёс намеснік галоўнага:

— Супраць нашай Зіны ён нічога не мае, але сказаў, што ні адна жанчына не пераступіць больш яго парога. Хапіла, кажа, аднае...

— Гэта пакуль утаймуецца крыўда, ён так гаворыць. Важна было напомніць пра добрую жанчыну...

Адчуваючы, што гаворка Панцялея Іванавіча была падобнаю на сватаўство, Крушынін яшчэ больш адасобіўся ад людзей. Не, цяпер ён будзе разумнейшы... Даволі адной памылкі.

Вайна змяніла многае. Шмат каму з будаўнікоў давялося замяніць кельму або сякеру на вінтоўку ці аўтамат. Прыбавілася работы і тэхнічнаму персаналу. Людзей паменшала, а планы асталіся тыя ж. Прыйшлося Крушыніну заняць месца прараба, якога на другі дзень вайны адклікалі ў ваенна-інжынерную часць.

Іншы раз пасля зацяжных падлікаў ды разлікаў Крушыніну прыходзілася і заначоўваць у кабінеце, бо нішто не вабіла дахаты. У такія хвіліны не раз прыгадвалася Таццяна. «Дзе яна, як сын?» Потым гэтыя думкі сплывалі, і чамусьці на змену ім заўсёды прыгадвалася размова з Панцялеем Іванавічам. «Заўтра ж трэба будзе перакінуцца некалькімі фразамі з Зінай. Ну што гэта за жыццё аднаму? Ні ты каму ласкавае слова, ні табе хто...»

Новы дзень прыносіў новыя турботы на будоўлі, і сваё асабістае, што вечарам здавалася важным, раніцай зноў станавілася для Крушыніна другарадным, нязначным. I толькі ў сорак чацвёртым, увосень, Крушынін і Зіна пажаніліся.

3 першых дзён новага сямейнага жыцця Іван зноў дамогся свайго.

— Люблю, каб у хаце парадак быў, каб грошы не растыцкваліся куды папала, каб пад маім кантролем была наша маленькая гаспадарка,— даводзіў ён лагодна Зіне.— Яны цяпер і так не дарагія, а калі сілай не прытрымліваць, то сплывуць з рук, што і паёк не будзе за што выкупіць.

Зіну гэта здзівіла. Яна не прывыкла да такога кантролю. Пры мужу грошы ляжалі ў шуфлядцы і браліся на патрэбныя выдаткі. Гаварылі адно аднаму, на што бяруцца, і ўсё. Потым жыла адна і таксама не транжырыла: кожны чырвонец меў сваё прызначэнне. А тут адразу недавер.

— Прыйдзецца некаторы час трошкі паашчаджацца, Зіначка, пакуль я не вярну ўзятыя з запасу грошы на наша вяселле,— напомніў Крушынін пасля першае зарплаты.

Якое там вяселле?! Смех людзям казаць. Зініны сяброўкі з канторы ды яго, Крушыніна, некалькі падначаленых — інжынеры, тэхнікі — сабраліся павячэраць разам. Сякія-такія выдаткі былі, вядома. Не абышліся пайковым пачастункам, сёе-тое купілі і на рынку. Але ж ці варта было пра такое нагадваць?

Зіна моўчкі згадзілася з мужам, а неўзабаве ў новай сям’і Крушыніных адбылася першая непрыемная размова. Канторскія служачыя атрымалі два талоны на абутак.

— Адзін талон даць Зіне,— сказала Барсукова,— хоць і не яе чарга, а другі — таму, хто па спісу першы.

Можа ў каго была і большая патрэба ў тым абутку, але ніхто з жанчын не стаў пярэчыць. Разумелі: няхай парадуе маладзіца мужа абноўкай...

Крушынін доўга аглядаў строгім позіркам туфлі, потым паставіў на табурэцік і пакруціў галавой.

— Не падабаюцца? — спытала Зіна.

— Відаць, увесь аванс аддала? — замест пахвалы і добрага пажадання, як гэта робіцца нават чужымі людзьмі ў такіх выпадках, спытаў Крушынін.

— Пяцьдзесят рублёў асталося,— не заўважаючы яшчэ ў мужавых словах дакору, шчыра прызналася Зіна.

— На кіло рыначнага хлеба. А жыць як будзем да другой палучкі, падумала?

Што магла адказаць на такое жорсткае пытанне жанчына? Збянтэжаная, яна стаяла сярод пакоя з бульбінай і нажом у руцэ і ўпершыню параўноўвала свайго першага мужа з Іванам. «Сярожа расцалаваў бы мяне ад радасці, каб я прынесла такую пакупку...» Яна паставіла туфлі ў шафу і, ледзь стрымліваючы жаль, каб не расплакацца, выйшла на куханьку.

Іван зразумеў свой залішні дакор і пайшоў следам за жонкай, там ужо сказаў, каб насіла здаровая, аднак не ўпусціў моманту напомніць:

— Трэба ўсё ж раіцца з мужам, Зіначка, купляючы дарагую рэч. Шклянку кедравых арэхаў купіш, і то ўжо непрадбачаныя выдаткі ў сямейнай гаспадарцы, а тут вунь колькі адразу траціцца.

Назаўтра, як толькі Зіна зайшла ў кантору, Насця спытала, ці спадабаліся ж хаця мужу туфлі. Яна хадзіла памагаць выбіраць у магазіне.

Зіна расказала, як яно было ўчора вечарам дома. Жанчыны гнеўна абурыліся. Адна з іх параіла сабраць патрачаныя на туфлі грошы, каб Зіна аддала мужу.

— Што вы, любыя, што вы? Ваня пакрыўдзіцца, а мне жыць з ім...

— Тады я сама з ім пагавару,— падахвоцілася Барсукова.

— Не рабіце гэтага, прашу вас. Усё будзе добра, паверце. Са сваім характарам я з любым чалавекам ужывуся...— шкадавала ўжо Серпікава, што выдала хатнюю тайну.

— Глядзі, а то, калі што якое, не тойся. Мы цябе ў крыўду не дадзім. Мала важна, што ён прараб,— не пераставала вайдаваць Насця.— Жаніх, называецца! Што б ён рабіў, каб вярнулася даўнейшая мода: узяў жонку, дык і ўтрымлівай на свой заробак?.. Ды каб такое сказаў мне мой, я не ведаю, што зрабіла б яму...

— Ці не па гэтай прычыне збегла ад яго першая жонка? — заўважьіла адна з супрацоўніц.

I гаворка адразу перакінулася на Таццяну. Ад таго, што яе ніхто блізка не ведаў, пачаліся розныя здагадкі. Расказанага Зінай хапіла аж занадта для наракання на Крушыніна.

Слухаючы, Зіна зразумела сваю памылку і дала сабе слова нікому не скардзіцца больш на мужа, не выносіць, як кажуць у народзе, смецця з хаты.

Колькі радасці было ў Зіны, калі ўрач сказаў, што яна стане маці! I не дзіва. Хацелася жанчыне мець сваю ўцеху ў жыцці, а не радавацца толькі з чужых дзяцей. Яна згатавала вячэру, а Івана ўсё не было з работы. Не ведала, што ў мужа нарада. Тэрміны падціскалі, а план паддаваўся туга. 3 людзьмі палягчэла, затое з матэрыяламі цяжэй стала. Усё ішло на адбудову разбураных вайной раёнаў.

Вярнуўся Крушынін заклапочаны. Не давала спакою тэлеграма трэста: «Шукайце рэсурсаў на месцы». Шукалі ўвесь вечар гуртам: і тэхнікі, і брыгадзіры, і майстры. Сёе-тое знайшлося ў запасе, але не столькі, каб хапіла справіцца з квартальным планам.

Мыючы рукі, збольшага расказаў жонцы, чаму спазніўся.

— Усё будзе добра, павер мне,— супакоіла Зіна мужа,— сядай, еш цёплае.

За вячэрай расказала, што была ў паліклініцы.

— А што з табою? Ты ж не скардзілася на хваробу,— здзіўлена зірнуў на жонку Іван.

— Ці ж толькі з хваробамі ходзяць туды? — і, апусціўшы вочы, неяк сарамліва прызналася: — Сям’я наша скора павялічыцца, Ванечка.

Крушынін бразнуў відэльцам аб стол.

— Мала мне яшчэ турбот на рабоце?

— Ванечка, ты не рады? У цябе ж памочнік будзе...

— Напамагаюць такія памочнікі!.. Ад клопату з ім не ацярэбішся!

Зіна не магла зразумець адразу, куды хіліць гаворку муж, і ласкава, па-жаночаму, пачала выказваць сваю радасць:

— Ванечка, на гэтым жа свет трымаецца. Сям’я без клопатаў не бывае. Нашы бацькі гадавалі нас, а мы — сваіх дзяцей...

— Давай спачатку павячэраем. Я прагаладаўся, як цуцык,— па-начальніцку, як рабіў гэта на будоўлі, загадаў Крушынін.

Зіна спадзявалася парадаваць мужа, а выйшла наадварот. Палічыла вінаватай сябе: не ў пару сказала. Прыгадаўся зноў Сяргей. Яму так хацелася мець сына. Кожны раз, як толькі яна вярталася ад доктара, першымі словамі былі: «Ну, што сказалі сёння?» Зіна паціскала плячыма: «Усё тое ж, не траціць надзеі». I вось доктаравы словы спраўдзіліся.

Пачутае ад жонкі турбавала Івана. Ён ляжаў на канапе задуменны, а Зіна моўчкі цыравала яго шкарпэткі.

— Нам, Зіначка, трэба добра абмеркаваць тое, пра што ты сказала за вячэрай...— парушыў цішыню Іван.

— А што тут абмяркоўваць? Будзем чакаць дзяўчынку ці хлопчыка. Ты хлопчыка хочаш, праўда? — ласкава зірнула на мужа Зіна, не перастаючы цыраваць.— Усе мужчыны, кажуць жанкі, толькі і мараць пра наследнікаў. У каго ж небудзь і дзяўчынкі павінны быць...

Крушынін прыўзняўся на локаць, падпёр далоняй галаву.

— Ты не дала дакончыць думку,— перапыніў ён.— Другое турбуе мяне. Сама бачыш, як цяжка пасля вайны людзям. А тут яшчэ малое

пры такой дарагоўлі. Будзе гэта хлопчык ці дзяўчынка — якая розніца?

— Ванечка, усім жа цяжка, не толькі нам, але ж дзеці не перастаюць ад гэтага нараджацца, і людзі гадуюць іх. Усё будзе добра і ў нас, павер мне,— усё з той жа ласкавасцю даводзіла Зіна.

— Адкуль яно можа быць тое добра? Панчохі сабе ды шкарпэткі мне, самыя простыя, і тыя, бачыш, прыходзіцца цыраваць... Другія жанчыны неяк жа сцерагуцца... Ці робяць аборты. Трэба і табе падумаць...

Усяго магла чакаць Зіна ад мужа, толькі не такога дакору і парады. Яна ўстала, загарнула клубочак у шкарпэтку, уваткнула іголку, палажыла ўсё на крэсла і села на краёчак канапы.

— Садзіся глыбей,— адсунуўся Крушынін.

— Любы мой, я ж табе расказвала, колькі пахадзіла да розных дактароў, і зусім не спадзявалася ўжо на такое,— вінаватым тонам апраўдвалася Зіна. Быдта зрабіла непрыстойны ўчынак і вымольвала прабачэнне.— А пра тое, што ты гаварыў... Ты адвык ад сям’і, дык цябе і палохае гэта. Павер мне, усё будзе добра...

Бяда здарылася нечакана. Аднае раніцы, спяшаючыся на работу, Крушынін дастаў з кішэні дробязь і стаў пералічваць, ці хопіць на аўтобус. Дваццацікапеечная манета выпала з рук, бразнула аб падлогу і закацілася пад шафу. Звычайна ў такіх выпадках робіцца вельмі проста: прыгнецца чалавек ці прыкленчыць і выгарне прутком. Іван зрабіў іначай: адсунуў шафу ад сцяны і падняў тыя злашчасныя грошы. Апусціў манету ў кішэню і ў спешцы не паставіў шафу на месца.

Зіна выходзіла на работу пазней. Будаўнікі пачыналі працаваць з васьмі гадзін, а бухгалтэрыя — з дзевяці. За гэты разбежак у часе яна заўсёды паспявала прыбраць у кватэры. Узялася і ў тую раніцу наводзіць парадак. Убачыла, што шафа адсунута ад сцяны, вымела пыл і, забыўшыся на цяжарнасць, хацела паставіць на месца. Паднапялася, скранула і... адчула вострыя колікі ў паясніцы. У вачах усё замітусілася.

Яна прыхінулася да сцяны, пастаяла крыху, збялелая ў твары, і падалася да канапы. Думала, паляжыць трошкі, аціхне боль у сярэдзіне — і пойдзе на работу. Мінула гадзіна, другая — колікі не сунімаліся. Устала, каб расхадзіцца, і адчула яшчэ вастрэйшы боль. Тады вярнулася назад, прысела і пачала зваць на дапамогу людзей, але ніхто не мог пачуць яе голасу — суседзі выходзілі з дому раней за яе. Спалохалася, што так можна і загінуць. Праз сілу паднялася, каб выйсці на двор, а там — на вуліцу і даць знаць людзям пра сваю бяду. Не дайшла да дзвярэй, галава закружылася, павяло ў бакі і, беспрытомная, асунулася на падлогу. Тут і застаў яе Крушынін, прымчаўшыся з канторы, калі ў абедзенны перапынак даведаўся, што Зіна не прыходзіла на работу.

Ні хуткая дапамога, ні бальнічныя дактары не змаглі выратаваць Серпікавай.

IX

— I больш не жаніліся? — трошкі счакаўшы, спытаў Аляксей, як Іван змоўк.

— Была яшчэ трэцяя і... апошняя.

— Чаму такі зарок? Можа і чацвёртая натрапіцца...

Крушынін прыжмураным вокам глянуў на Аляксея. Было ў тым позірку нешта недаверлівае і да субяседніка, і да яго слоў.

— А што дзіўнага? Старэйшыя за вас жэняцца...

— Са мною гэтага не будзе, дарагі, хопіць!... Цяпер я добра ведаю, чым жыве, чым дыхае кожная з жанчын!.. Трэцяя навучыла розуму. Такой гаротніцай, такой бяздольнай прыкінулася, хоць бяры на рукі ды шкадуй, як дзіця. А пасля...— ён змоўк, думаючы, відаць, расказваць, як было, ці не.

— А пасля што?

— Што? Такой драпежнай кошкай аказалася — свет не бачыў! Дзесяты год ідзе, а без дрыжыкаў не магу ўспомніць пра яе афорт,— у яго сапраўды задрыжала ў руцэ шклянка з недапітым кампотам.

...Панцялей Іванавіч пайшоў на пенсію, а яго месца заняла Алеся Ігнатаўна Рубанава. Што прымусіла жанчыну немаладога ўжо веку прыехаць у Першамайск, ніхто не ведаў, а сама яна не пускалася ў гаворку пра гэта.

Убачыўшы Крушыніна першы раз у канторы, Алеся ўважліва змерала яго позіркам, але распытваць у супрацоўніц нічога не стала, перамагла сваю жаночую цікаўнасць. I толькі за трэцім ці чацвёртым наведваннем, і то між іншым, спытала ў жанчын, што за чалавек іхні прараб. Тыя расказалі, што ведалі.

Хутка Рубанава перайшла з агульнага пакоя канторы ў пакой галоўнага бухгалтара: спачатку замяшчаць свайго непасрэднага начальніка, калі той пайшоў у адпачынак, а пазней і яе стол перанеслі туды.

— Прыйшлася да спадобы галоўнаму наша Алеся Ігнатаўна,— перашэптваліся ў бухгалтэрыі.— Панцялей Іванавіч колькі гадоў праседзеў з намі, а яна туд-сюд — і падладзілася.

— Затое нам павальнела.

— А ёй і зусім вольна стала...

Выходзіла, усе выйгралі.

Аднаго разу пад канец рабочага дня Рубанава папрасіла жанчын перадаць Крушыніну, як убачаць, зайсці да яе наконт ведамасці.

Прараб з трывогай у сэрцы зачыніў за сабою дзверы ў пакой галоўнага. Ён ведаў, што ведамасці правераны ім да макулінкі і нічога там лішняга няма, і ўсё ж, калі начальства выклікае цябе само, ды яшчэ для зверкі лічбаў, то прыемнага ад такога візіту ў чалавека заўсёды мала. Рубанава адарвала на момант позірк ад паперы, прывіталася і папрасіла прысесці, сама зноў унурылася ў лічбы. Праз хвіліну якую адсунула паперы ўбок. Заўвага была дробязная, і Крушынін, неяк па-дзіцячаму, быў рады, што ўсё так добра скончылася.

— Вось па гэтай графе вы маглі і менш выдаткаваць,— паказала яна на справаздачу.— Падчыстка пляцоўкі пад будоўлю заўсёды мае рэзервы. I тут прарабы стараюцца эканоміць, каб мець запас на потым... Вы мужчына, а мужчыны павінны быць ашчаднымі не толькі са сваімі рублямі, але і з дзяржаўнымі капейкамі... Капейка рубель беражэ, кажам мы, бухгалтары,— і тут жа дадала для большага ўражання: — Транжырыць грошы — гэта наша, жаночая справа, асабліва, калі ў мужа слабавольны характар...

Вяртаючыся дахаты, прараб шмат думаў пра гаворку з Рубанавай. «Разумная жанчына і дзелавая, відаць»,— прызнаў ён і пачаў знаходзіць прычыну часцей завітваць да намесніка галоўнага: то параіцца, то выпрасіць што-небудзь з дэфіцытных матэрыялаў. Прымяркоўваў візіт пад канец дня, каб мець больш вальнейшага часу. Рубанава ведала ўжо, дзе жыве Крушынін, і аднаго разу неяк сказала пасля размовы ў кабінеце:

— Вы дахаты? Пойдзем разам, нам у адну дарогу. Трэба сяброўку наведаць, жыве блізка ад вас.

Яны не дайшлі два ці тры дамы да кватэры Крушыніна і развіталіся.

А праз некалькі дзён Іван ужо сам спытаў, ці не збіраецца Алеся наведаць сяброўку. Пайшлі б у адну дарогу.

Рубанава адказала стрымана, нават абыякава:

— Мы дамовіліся сустрэцца заўтра, але за кампанію з вамі схаджу сёння.

Гэты раз, быдта загаварыўшыся, яны мінулі месца, дзе развітваліся той раз, і падышлі да дома, у якім жыў Крушынін. Ён запрасіў зайсці. Рубанава паціснула плячыма і спаслалася на боязь выклікаць рэўнасць у Іванавай жонкі.

— Вам ніхто хіба не казаў, што я ўдавец? — здзівіўся Крушынін.

— Я ні ў кога не пытала,— прытварылася Алеся.— А суседзі ў такім разе не абгавораць вас, што жанчын прыводзіце вечарам? Кажаце, суседзі добрыя, то зайду на хвіліну якую глянуць.

Яшчэ адмыкаючы дзверы, Крушынін папрасіў прабачэння, калі што не так у кватэры.

Асаблівага непарадку ў хаце не было, аднак, каб паказаць густ і зрабіць усё ж нейкую заўвагу Крушыніну, яна пераставіла мяккае крэсла на другое месца, а на канапе ўзяла падушачку, што ляжала на валіку, і прыставіла да спінкі на сярэдзіне.

— Глядзіце, зусім інакш стаў выглядаць пакой нават пасля нязначнай пературбацыі. Праўда? I пыл трэба часцей выціраць вільготнай анучкай,— правяла пальцам па падаконніку і спагадліва паглядзела ў вочы прарабу: — Эх вы, мужчыны, мужчыны, чаго вы варты без нас, жанчын!

— Святую праўду кажаце, Алеся Ігнатаўна,— пагадзіўся Іван.

За чаем Рубанава збольшага расказала пра сябе. Паскардзілася на адзіноцтва, папракнула былога мужа за яго настойлівасць мець дзяцей.

— А вы што, не хацелі абзаводзіцца сям’ёю?

Яна сумелася, апусціла вочы і, памешваючы лыжачкай у шклянцы чай, з жалем у голасе павініла няшчасную долю.

— 3 маёй другой жонкай было так. Вылечылі дактары. Праўда, цяжарнасць і загубіла яе ў маладым веку.

— Мне дактары не памаглі... Са слязьмі прыйшлося згадзіцца на развод.

— Ну што ж ён так? — абурыўся Крушынін.— Можна было захаваць сям’ю і без дзяцей. Або ўзяць з дзіцячага дома.

— Яму надта хацелася мець сваіх.

Гаварыла яна проста, са спачуваннем і да сябе, і да былога мужа.

Прайшло не многа часу, і Рубанава са сваім небагатым скарбам пераехала да прараба. Калі ж Алеся прынесла першую зарплату ў хату і параіла адкладваць сёе-тое пра запас, Крушынін быў да таго здзіўлены, што толькі і змог спытаць, на чыё ж імя яна збіраецца класці.

— На гаспадарова, вядома. Можна на агульную кніжку з дзвюма подпісамі: тваім і маім.

Нарэшце Крушынін знайшоў жонку па сваім характары: нават не заікалася, каб класці толькі на сваё імя. I пра яго зберажэнні слоўцам не азвалася: ёсць яны ў яго ці няма.

Каб заслужыць у Івана большую павагу, а можа і каханне, Алеся час ад часу нагадвала:

— Ты, Ванечка, павінен богу дзякаваць, што такую маладую жонку займеў. А то і жыў бы адзін, як мядзведзь у бярлозе.

— Знайшла чым ганарыцца! За сорак бабе, а маладзёнкай сябе лічыць. Ды, калі на тое пайшло, Зіне трыццаць два было, як мы сыходзіліся.

— Дык тады ж і ты быў маладзейшы... Разбежка ў дванаццаць гадоў — многа значыць, Ванюша. Май на ўвазе...

На што намякалася, Крушынін зразумеў і адразу ж насупіўся. Алеся толькі і хацела гэтага.

— Дурненькі мой, я знарок сказала такое, каб паглядзець, ці можаш ты раўнаваць... Знаеш, мне падабаецца, калі табе зайздросцяць нашы жанчыны, што ў цябе такая жонка.

— А можа табе, што такога мужа маеш? — не паддаваўся Крушынін.

Сышліся на адным: ім абоім зайздросцяць.

Крушыніну здавалася, не будзе канца яго шчасцю, а канец той падкрадваўся спадцішка. Ва ўсім, што сталася пазней, ён у многім вінаваціў сябе: «Паказала яна сваю кніжку, у дадатак да той, што клала на дваіх,— ну і добра. А мне варта было паглядзець, пахваліць для прыліку, а то і пазайздросціць, і на гэтым канец. Дык не — падштурхнуў нячысцік лезці на ражон самому...»

Ласкаю і какетлівасцю Алесі ўдалося размагніціць жалезныя дзверы, за якімі хаваў Іван тайну сваіх укладаў. Падшыхнула чалавека пахваліцца, што і ён не лыкам шыты.

— Чуў, Ванюша, зноў грошы мяняць будуць,— прыйшоўшы аднаго разу з работы, сказала Алеся мужу пад сакрэтам.— Як у сорак сёмым. Толькі гэтым разам кожны атрымае талон на абмен пэўнай сумы рубель на рубель, астатнія зноў — дзесяць за адзін новы. Трэба адну тваю кніжку перапісаць на мяне. Вунь колькі выйграецца.

Пачутае ўстрывожыла Крушыніна. Ён ведаў, як добра выйшла пры тым абмене. Грошы яго, што ляжалі ў касе, за сямю замкамі, далі добры прыбытак, а тыя, хто хаваў дома,— кусалі локці.

I пасля некаторага ваганыя і роздуму Іван паслухаў жончыну параду, а як закончыўся абмен і мінулася трывога, ён сказаў:

— Нарабілі панікі людзі, і ты, Алеська, паддалася ёй сама і мяне падбухторыла паверыць.

— Ты ж нічога не страціў ад гэтага абмену, а выйграць мог.

— Страціць не страціў, а лішняга клопату нарабіў сабе. Зноў, бачыш, трэба ісці ў касу, здымаць іх з аднае кніжкі, перапісваць на другую.

— А навошта іх перапісваць? Розніцы няма.

Крушынін цмокнуў:

— Ого, як гэта няма? Розніца вялікая, галубка мая. А раптам ты вільнеш хвастом, сказаўшы «адзью»? Як тады сыскваць свае кроўныя грошы? Судом?

— А ты хіба хочаш, каб я кінула цябе?

— Палоханая варона і кусту не давярае,— спаслаўся Іван на людскую прыказку.

— А ты, выходзіць, мне? Нішто сабе сям’я ў нас... А можа і тым жонкам ты не давяраў? — кальнула Алеся.

Такое нечаканае пытанне зусім збянтэжыла Крушыніна.

— Кажы, кажы смялей,— падганяла Алеся, бачачы мужаву разгубленасць.

— Давяраю, толькі не ў грашовых справах,— паўтарыў гаворанае калісьці Таццяне.— Тут няхай кожны будзе гаспадаром сваіх.

— Вунь куды крывая вынесла: сям’я на паях! У каго большы пай, той большы пан?.. За каго ж ты мяне лічыш у доме? За парабчанку

на сваім хлебе, якая павінна весці ўсю хатнюю гаспадарку, дагаджаць табе на кожным кроку толькі за тое, каб называцца прарабавай жонкай? Ды пляваць я хацела, калі да гэтага дайшло, на такое званне! Абыдуся без яго... Усе вы, мужчыны, паразіты...

— Ну, мілая, ты ўжо занадта крута загнула,— развёў рукамі Крушынін, праз сілу стрымліваючы сябе.

— Крута ці роўна, а грошай на тваё імя адпісваць не стану! Так і знай! Няхай і ў мяне будзе, па твайму прынцыпу, што-небудзь на чорны дзень. Чым я горшая за цябе?

— Алеська, я ж не супроць, каб і ты мела пра запас сёе-тое. Адкладвай сабе на здароўе, як можаш. Тыя, што кладзеш на дваіх, няхай будуць адной табе, але не квапся на чужое...

I ліслівы тон, і такая парада зусім вывелі з цярпення Рубанаву.

— Гэта ты мне чужы? Нішто сабе дагаварыўся, прараб! Пайшла, значыць, крывая ўгору: разыходзіцца дэбет з крэдытам. Мне сёе-тое, а сабе — усе тысячы? Што ж, калі ўсё тваё для мяне чужое, дык і мяне лічы для сябе чужою!..

Жыццё ў доме Крушыніных разладзілася. «Паглядзім, чыё возьме»,— думаў кожны з іх. Каса найшла на камень і павінна была вышчарбіцца.

I вышчарбілася.

Запазніўся Крушынін з прымірэннем. Спахапіўся тады, калі ў кватэры апынуўся чужы чалавек, якога папрасіла Алеся перанесці яе рэчы.

— Ты што, звар’яцела? — загарадзіў Іван дзверы, калі ўбачыў, што жонка падала падрыхтаваны загадзя чамадан чалавеку, а другі, меншы і лягчэйшы, узяла сама.

— Пакуль пры сваім розуме, але мог давесці да гэтага. Адну ты выжыў, другую, больш цярплівую, у зямлю загнаў, а я люблю сама даваць афорты... Вучыць вас, такіх, трэба!.. Такшто — адзью! — адштурхнула лёгенька ад дзвярэй разгубленага Івана, прапусціла памагатага з чамаданам наперад, бразнула дзвярыма і выйшла.

3 такім «афортам» Крушынін ніяк не мог потым прымірыцца. Ледзь не звар’яцеў. Было ад чаго!

Рубанава адразу ж перайшла на суседні завод у цэнтральную бухгалтэрыю, а трохі счакаўшы, зусім з’ехала з Першамайска.

Афіцыянтка палажыла на стол рахунак і ўзялася прыбіраць пасуду. Крушынін зірнуў на лічбы і заляпаў рукамі па кішэнях.

— Не турбуйцеся, Іван Самсонавіч. Вам яшчэ спатрэбяцца грошы ў дарозе. А я ўжо дома, можна сказаць, і расплачуся сам.

— 3 якой радасці чужы чалавек павінен плаціць за мяне?

— А мы не чужыя, Іван Самсонавіч,— і ледзь не сарвалася з языка ў Ганчарэнкі, як яны прыходзяцца адзін аднаму, ды стрымаўся, сказаў іншае: — Вы госць Беларусі...— і падаў афіцыянтцы шэсць рублёў. Тая палажыла ў кішэню, дастала ў жмені дробязь і пачала корпацца ў ёй, марудзячы са здачай. Аляксей падняўся і пайшоў да дзвярэй. Крушынін забраў здачу і дагнаў яго каля вешалкі.

— Няўжо вам так лёгка прыходзяцца яны? Я кажу пра грошы...

— Дробязь,— махнуў рукой Ганчарэнка.

— Бярыце, бярыце, гэта вашы законныя. Не мне ж іх забіраць. Досыць і таго, што заплацілі маю долю за абед...— апусціў ён манеты ў кішэню Ганчарэнкавага пінжака.

Рэпрадуктары абвясцілі пасадку адразу на два прыгарадныя цягнікі.

— Спачуваю вашай жонцы. Не лёгка, відаць, жывецца ёй, калі ў мужа такая шырокая натура? -— ласкава дакараў Крушынін Аляксея, ідучы к тунэлю.

— Не ведаю, ні разу не наракала. А вашы словы ёй перадам... Каб вы толькі ведалі, хто ў мяне жонка! Што за цудоўны характар у яе!

Ганчарэнка спадзяваўся, што, нарэшце, Крушынін пацікавіцца, што за жанчына з цудоўным характарам трапіла яму на жыццёвай дарозе, і на развітанні, калі той будзе садзіцца ў вагон, скажа пра Таццяну. Але Крушынін не стаў распытваць, падзякаваў яшчэ раз за пачастунак, за добра праведзены час і, ціснучы руку, сказаў:

— Шчаслівы тады вы чалавек! Добрая жонка — гэта скарб у сямейным жыцці.

Крушынін пайшоў па прыступках на чацвёртую платформу, а Ганчарэнка вярнуўся назад і, падымаючыся на другую, ціхенька напяваў сам сабе з даўно чутай ім песенькі:

Мы с тобой два экспресса ночных,

Во степи обменялись гудками.

Повстречались ивновь разошлись,

На мгновенье мелькнувши огнями.

X

У Бярэжы Крушынін толькі перайшоў чыгунку, як следам нагнаў яго хлапец. Крушынін спытаў, ці правільна ён ідзе ў Прудкі. Дзяцюк паціснуў плячыма.

— Ніякіх Прудкоў у гэтай старане няма.

— Як жа няма? — здзівіўся Крушынін і паказаў на ўсход.— У тым баку.— Ён добра памятаў, як прыязджалі з Таццянай і пераходзілі цераз пераезд. Іншае што мог забыць, а гэту дарогу ніколі.— А самі вы адкуль і як вас зваць?

Хлапец адказаў.

— Правільна, Пятро,— падхапіў Крушынін.— Побач з вашымі Пятровічамі яшчэ нейкае паселішча ёсць. Забыўся толькі, як называецца.

— Паблізу нас — Віркі.

— Во, во,— зарадаваўся Іван,— а налева ад іх, кіламетры два — Прудкі. Хіба ж ты не ведаеш?

Толькі цяпер дайшло да Пятра, пра якія Прудкі хоча даведацца чалавек з чамаданам у левай руцэ і плашчом на правай. Быдта знайшоўшы даўно згубленую рэч, хлапец аж усклікнуў:

— Вунь пра якія Прудкі вы пытаеце! Няма іх, дзядзька. Немцы разам з людзьмі спалілі... А вы што, прудковец самі?

Крушынін сказаў, адкуль ён, чаго едзе, пацікавіўся, можа хлапец чуў што пра Касценічаў. Той пакруціў галавою.

Тады Іван спыніўся, паставіў на зямлю чамадан, палажыў на яго плашч, выцер хустачкай на лбе пот і разгублена сказаў:

— Выходзіць, трэба вяртацца назад?

— Чаму так адразу? Сходзім у нашу вёску, можа што даведаецеся. Ці не знае часам мая мама што...

I яны пайшлі ў Пятровічы. Крушынін ішоў і не пазнаваў дарогі. Маладыя хвайнякі — ранейшая прыкмета дарогі — выраслі ў гонкія дрэвы.

Пятро не памыліўся, параіўшы Крушыніну схадзіць у Пятровічы. Яго маці добра ведала Касценічаў. Таксама знала, што іх адразу пасля вайны шукала дачка з дзецьмі і мужам.

— Былі яны, чалавеча, тут, былі. Некалькі дзён жылі ў сваячкі Альжбеты Тарасюк, як мы завём, Божачкавай... Падсілкуйцеся, ды хлапец завядзе да яе. Там усё даведаецеся...

Альжбета скрэбла бульбу на вячэру, як мужчыны зайшлі ў хату. Даведаўшыся, чаго тыя завіталі, замітусілася і, выціраючы фартухом то адну, то другую табурэтку, гаварыла:

— Божачка, дзіва што ведаю. Пяць дзён была ў мяне Таццяна з дваіма дзецьмі і мужам...

Яна падставіла табурэткі бліжэй да таго месца, дзе скрэбла бульбу, і запрасіла садзіцца. Пятро падзякаваў — яму не было часу расседжвацца — і выйшаў.

Крушыніну не цярпелася хутчэй даведацца пра сына.

— Дык вы добра ведалі Касценічаў?

— Божачка, мы тут усе адны адных ведаем... А вам Касценічы як даводзяцца? Вы першы муж Таццяны? I большы хлопчык, кажаце, ваш? Харошы хлопчык, жвавы такі, шустры. Кожны дзень памагаў мне скрэбсці маладую бульбу на вячэру. Божачка, божачка, трэба ж так ёй абысціся з вамі... Куды яны паехалі адсюль? Не ведаю. Не казалі нічога... Пакінулі толькі на карталюшцы адрас, каб перадала брату яе, Міхасю, калі часам заявіцца. А як ён мог заявіцца, той Міхась, калі пахаронку на яго прыслалі ў сельсавет. Таццяна бачыла яе, але спадзявалася на цуд: а раптам вернецца...

— А дзе тая карталюшка? — нагадаў Крушынін, абнадзеены ўжо шчаслівым канцом свайго падарожжа.

— Дзе карталюшка? Нешта гады два ці тры назад выкінула. Перабірала з унучкай мужавы пісьмы з фронту, наткнулася на яе, блакітная паперачка такая, і выкінула. Магла захаваць, кажаце? А навошта? Калі б той Міхась быў жывы, то даўно падаў бы голас... Скуль жа я ведала, што спатрэбіцца вам? Божачка, канечне, хлеба яна не прасіла!..

— А можа ўсё-такі дзе-небудзь у вашых паперах завалілася? Можа вы думалі толькі выкінуць, ды не выкінулі. Пашукайце, прашу вас. Давайце разам...

Жанчына перастала скрэбсці бульбу, выцерла аб фартух рукі, дастала з куфра, акутага жалезнымі абручамі, невялічкую драўляную скрыначку і паставіла на стол.

Крушынін асцярожна разгортваў кожнае пісьмо, прабягаў яго з пятага ў дзесятае вачыма і клаў асобна. Пісем было нямнога, і ён хутка ўзяў апошняе. На самым днечку скрыначкі ляжалі даваенныя, акладныя лісты і квітанцыі на аплату страхоўкі. Іх таксама перабраў.

«Баба ёсць баба. Выкінула ўсё-такі...— зірнуў ён з крыўдай і злосцю на Альжбету, якая распальвала на прыпечку пад трыножкай агонь варыць бульбу на вячэру.— Трыццацігадовай даўнасці акладныя лісты і квітанцыі хавае, а карталюшцы не знайшлося месца... Можна сказаць, нітка была ў руках і выслізгнула...»

Крушынін бразнуў вечкам і падаў жанчыне скрыначку.

— I, відаць, ніхто больш не паможа мне тут?

Альжбета развяла рукамі: наўрад ці знае хто, дзе яны. Не чуваць было, каб у іхніх Пятровічах гаварылі пра Таццяну Касценічавых.

Крушынін пераначаваў. Назаўтра Альжбета схадзіла з ім на прудкоўскія могілкі. Ён моўчкі пастаяў каля магільнай агароджы, адшукаў на агульным помніку блізкія імёны — Марыі і Мікалая Касценічаў — і яшчэ раз пашкадаваў, што не застаў іх жывымі.

У той жа дзень ён выехаў дахаты. Затрымацца ў Мінску не змог: знаёмых нікога не меў тут, а вольных месц у гасцініцах не знайшлося. Зрабіў круг на тралейбусе ад вакзала да кальца і назад, палюбаваўся шырокім Ленінскім праспектам і вечарам пакінуў горад.

XI

Вярнуўшыся ў Першамайск, Крушынін стаў яшчэ больш маўклівы і пануры. Ён мог цэлымі днямі прабыць у сваёй аднапакаёвай кватэры, не паказваючыся на людзі.

Думкі — зацятыя гаспадары самотнага чалавека. Яны каго захочуць, таго выклічуць. Не да спадобы — прагоняць прэч, зачэпяцца за іншае і пойдуць выкопваць з глыбінь памяці і добрае, і благое. Ім не вельмі загадаеш. Наадварот, чым больш адкараскваешся, тым больш прыстаюць.

Так аднаго разу яму прыйшло ў галаву пакінуць Першамайск і падацца туды, дзе прайшло далёкае дзяцінства. Ён расказаў пра гэта суседу.

— Што вы надумалі, Іван Самсонавіч? — здзівіўся той.— Кідаць абжытую кватэру са ўсімі выгодамі ды ехаць да некага ў падсуседзі? Колькі людзей тут ведае вас! Тут вы сам сабе гаспадар, а там — дагаджай ды дагаджай гаспадыні.

Суседавы словы навялі Крушыніна на роздум. Сапраўды, колькі тут знаёмых ў яго! Куды ні глянь — відаць яго работа. А што ў той Сцяпанаўцы? «Стрыечныя браты ці сёстры... Дагаджай, хадзі на пальчыках...» — думае Іван і цвёрда вырашае нікуды не ехаць.

Прызвычаены за шмат гадоў працы дзяліць суткі на пэўныя адрэзкі, Крушынін і зараз жыў так: па-ранейшаму ўставаў а сёмай гадзіне, рабіў просценькую гімнастыку, снедаў і спешна выходзіў на вуліцу. Толькі не на працу, як у свой час, а на ранішнюю праходку. Іншы раз завітваў на будоўлю, дзе былога прараба заўсёды рады былі бачыць і інжынеры, і кадравыя рабочыя.

— I чалавек харошы, і працавік быў добры: работу сваю ведаў на зубок, а шчасця на яго долю не дасталася...— гаварылі часта пра Іванава адзіноцтва сябры. Ніхто з іх глыбока не дакопваўся прычыны, чаму так здарылася з чалавекам, а шкадаваць шкадавалі.

Нешта тыдні два Ганчарэнка таіў ад жонкі сваю сустрэчу з Іванам: баяўся, каб не натварыць бяды ў хаце. Нарэшце адважыўся, пачаў здалёк:

— А цікава ўсё ж, як склалася Іванава жыццё без цябе?

— Знайшоў недзе пад сваю натуру жанчыну і жыве... Ёсць і сярод нашае сястры розныя. Пасля вайны столькі асталося і дзяўчат-перастарак, і ўдоў.

— А ты не шкадуеш, што так зрабіла тады, выйшаўшы замуж за мяне?

— Што гэта за рамантычныя ўспаміны раптам нахлынулі на цябе? — здзівілася Таццяна.

— Ды так... Прыйшло ў галаву... А ведаеш, я не супраць быў бы спаткацца з ім, пагаварыць. А ты?

Таццяна скрывілася.

— Каб вельмі хацелася, дык не. Выветрылася ўсё... Глядзі, ці пазнала б яшчэ... Магу толькі сказаць: першае, што спытала б пры сустрэчы, з кім ён пражыў жыццё: з грашыма ці з людзьмі? I другое: якіх дзяцей выхаваў для грамадства?

— Дык можа дрэнна я зрабіў, што не запрасіў яго сюды, каб ты магла спытаць гэта?

У Таццяны выцягнуўся твар, і на нейкі момант яна ўся скамянела.

— Ты сустракаўся з ім? Калі? — спытала, як трошкі адышло здранцвенне.

Аляксей сказаў, дзе яны бачыліся.

— I мог столькі маўчаць?.. Каб пачула ад каго пра такую скрытнасць, не паверыла б.

— Цябе шкадаваў... I так часта кволішся на сэрца...

Таццяна маўчала. Чамусьці, як ніколі, захацелася ўбачыць Івана. Замільгалі ўперамешку моманты з іхняга жыцця: студэнцкага, на Далёкім Усходзе. Добрае перамешвалася з благім. Крыўднага аказалася больш, і гэта пачало супакойваць Таццяну.

— Можа і лепей, што не запрасіў...— сказала яна неяк задумліва.

— А як жа з Толікам, скажам ці не?

— Што ты, Лёша! — страпянулася Таццяна.— Расказаць, няхай сабе і даросламу ўжо,— значыць выклікаць знявагу да нас... А ці ж ты быў благі бацька? Ці ж ён не меў таго, што мелі Славік з Людай? Ці ж ён не адчувае нашых клопатаў і цяпер?.. I нашым дзецям — ні гу-гу...

Аляксей зарадаваўся, пачуўшы такі адказ.

— Выходзіць, Танечка, і ты такое думкі, як я... Гэта добра...

— А што ён казаў пра мяне? — закарцела даведацца Таццяне, як толькі трошкі ўляглося хваляванне.

Аляксей не стаў пераказваць да драбніц іхнюю гаворку. Ведаў, Таццяна не раз яшчэ будзе распытваць, ці не было такой размовы, ці не пытаўся пра сына, ці крыўдуе на яе? I прыйдзецца, вядома, расказваць.

А пакуль што Таццяна дакарала мужа:

— Чаму табе не сказаць было, дзе нашы бацькі? Ты ж бачыў іх магілу. Чаго ты паціскаеш плячыма? Можна было назвацца жыхаром суседняй вёскі, калі не хацеў выдаваць сябе.

3 лёгкай усмешкай Аляксей глянуў жонцы ў твар, паківаў галавой.

— Навошта? Чалавек усё роўна паехаў бы. За тысячы вёрст дабіраўся, а тут пад бокам Прудкі — і не пабачыць сваімі вачыма хоць папялішча? Паверыць словам нейкага стрэчнага-папярэчнага чалавека... Скажы, на яго месцы ты хіба не паехала б?

Таццяна падумала трошкі і згадзілася:

— Канечне, паехала б.

— Ото та ж.

I раптам чалавечная спагада да былога мужа ахапіла Таццяну. Яна не шкадавала, што не з ім цяпер. Не, проста спачувала яго адзіноцтву. Хацелася быць абыякавай да мінулага, а ў сэрцы тварылася зусім адваротнае, супярэчлівае.

— Не сказаў, дык хоць напішы праўду. Раскажы, як ёсць, супакой яго сэрца. Дзе жыве, можна ў Першамайскім адрасным стале даведацца.

— Шкода стала? — задрапалі кошкі кіпцюрыкамі па Аляксеевым сэрцы.

— А чаму не пашкадаваць? Чалавек жа ён,— адказала Таццяна і павярнула твар да акна.

Тое, як гэта было сказана, насцярожыла Аляксея. Рэўнасць да жонкі ўпершыню праявілася ў яго за столькі гадоў. Пашкадаваў, што распачаў гэту гаворку. Цяпер думаў рознае: «А што, усё можа быць. Першае каханне, кажуць, адзываецца часам і ў глыбокай старасці. Былі такія выпадкі. Людзі мелі новыя сем’і, пагадавалі дзяцей з другімі жонкамі ці мужамі, а потым зноў сышліся дажываць век з першымі. Быдта адно для аднаго нарадзіліся яны на гэты свет»...

Таццяна адчувала на сабе пранізлівы Аляксееў позірк і марудзіла адхінацца ад акна. Нарэшце мелькам глянула, і шкада, шкада стала Аляксея.

— Не затлумляй, Лёша, галавы лішнімі думкамі,— усміхнулася.

— Адкуль ты ведаеш, пра што я думаю?

— Ведаю, я ж урач-тэрапеўт. А тэрапеўт яшчэ і псіхолаг. Баішся, каб не вярнулася да яго?

— Было такое ў думках, Танечка, было...

— Толік прыехаў! — усхапілася Таццяна і заспяшалася да дзвярэй.

Анатоль працаваў дырэктарам сярэдняй школы ў суседняй вёсцы, меў там сваю сям’ю і часта, асабліва ў канікулы, наведваў бацькоў.

Яны абое выйшлі з хаты насустрач сыну.

Больш напамінаць пра пісьмо Таццяна не стала. Сама прыгадвала часам Івана і дома, і на службе ў бальніцы, а з мужам пра яго ні слова. Ведала, што таму запала ў сэрца зерне сумнення, і ўсімі сіламі асцерагалася, каб яно не пусціла карэнняў. Ад людзей чула, ды і сама разумела, якую шкоду можа нарабіць неасцярожнасць...

Павольна міналі аднастайныя дні ў жыцці Крушыніна. Вярнуўшыся з праходкі, ён любіў прылегчы на канапу пачытаць газету, кнігу, пагартаць тэхнічныя часопісы, якія браў рэгулярна ў гарадской бібліятэцы.

Так было і гэты раз. Начытаўшыся, Іван збіраўся ісці абедаць па суседству ў сталоўку, як пачуўся званок. Ён паклаў на табурэтку часопіс і адчыніў дзверы.

— Пенсію прынесла вам,— сказала пісьманоска і, не чакаючы запрашэння, пераступіла парог.— Распішыцеся.

— Нешта гэты месяц на дзень раней,— пералічваючы грошы, сказаў Крушынін.

— Нам далі раней, і мы раней прынеслі. А гэта яшчэ пісьмо і газета.

Перш-наперш Крушынін заняўся грашыма: адлічыў пятнаццаць рублёў на чарговы ўзнос, палажыў іх у ашчадную кніжку, каб, ідучы на абед, аднесці ў касу. Астатнія схаваў у шафе, дзе ў адной палавінцы стаяў сякі-такі посуд, а ў другой вісела адзенне: выхадны гарнітур, куплены па талону пасля вайны, зімовае паношанае паліто і чорны непрамакальны плашч, той, у якім ездзіў у Прудкі. Грошы ён схаваў між дзвюма талеркамі, прычым наверх паставіў з адбітым краёчкам, каб менш было спакусы для таго, хто залезе ў хату з благім намерам.

Упарадкаваўшыся з грашыма, Іван Самсонавіч прысеў на канапку чытаць пісьмо.

«Паважаны Іван Самсонавіч!

Доўга я не адважваўся пісаць Вам. Можа і не напісаў бы, ды вядомая Вам Таццяна Мікалаеўна настаяла. Можна сказаць, сілай прымусіла.

Спадзяюся, Вы не забыліся пра сустрэчу з адным чалавекам на Мінскім вакзале? Ён цяпер і піша гэта пісьмо.

3 размовы я ўпэўніўся, што Вы не зналі, за каго выйшла Таццяна Мікалаеўна замуж, куды паехала з Прудкоў. Дык ведайце, хоць з запазненнем. Яна стала маёй спадарожніцай у жыцці і вельмі ашчаслівіла мяне. Ды і сама яна не раз казала мне і людзям, што знайшла сваю долю са мною.

Цяпер разумееце, чаму я не згаджаўся, калі Вы даводзілі, што ні адзін мужчына не стане гадаваць чужога дзіцяці без аліментаў пры жывым бацьку. «Яго будзе распякаць злосць і крыўда, што гадуе не сваё»,— сцвярджалі Вы і не верылі, што я ўзяў жанчыну з дзіцем сабе за жонку. Для мяне Толя не быў чужы, бо я кахаў Таню. А калі кахаеш жонку ўсім сэрцам, усёю істотаю, то і дзіця яе будзе любым і дарагім...

Некалькі слоў пра Толю. 3 твару ён вельмі падобны на Вас. Жыве самастойным жыццём, мае сына Андрушку. (Так што вы ўсё ж дзядуля!). Працуе на добрай пачэснай рабоце. Сэрца мае шчырае, адкрытае. I Таццяна і я стараліся выхаваць у яго змалку любоў да людзей. I людзі за гэта паважаюць і любяць Анатоля цяпер.

Пра нашу сустрэчу мы нічога не казалі былому Вашаму сыну. Палічылі непатрэбным рабіць гэта. Таццяна калісьці пісала Вам, што Толікаў адрас можна ўзяць у яе бацькоў, але Вы ні разу не пацікавіліся ім. Не цікавіліся — значыць, не памяталі сына... Да Вас наўрад ці прыхінецца ён, ці знойдзе ў сабе сынаву любоў, а нам страціць Толю як сына будзе вельмі балюча... I мы на гэта не пайшлі і не пойдзем...

Вы хацелі ашчаслівіць яго: даць грошай на машыну. Спазніліся, Іван Самсонавіч. Анатоль мае ўжо «Масквіча». Набытае працай рук сваіх больш цэніцца, чым тое, што лёгка даецца. Так што ўклады Вашы астануцца некранутымі і надалей...»

«Астануцца некранутымі,— паўтарыў Крушынін.— А навошта тады я ашчаджаўся столькі год?»

Ён адчуў, як сціснулася сэрца, падняўся з канапы, шпурнуў пісьмо на стол, дастаў з шафы каробачку з лякарствамі і прыняў таблетку валідолу.

Трацілася ўсталяваная надзея, якою жыў апошні час — купіць сыну легкавушку і тым самым хоць трохі зменшыць сваю віну перад ім.

Крушынін зноў узяў пісьмо і, стоячы, пачаў дачытваць.

«...Уклады свае, калі іх шмат, можаце ахвяраваць дзіцячаму дому, каб успаміналі Вас дзеці добрым словам. Ды і самі пажывіце як чалавек. Усё павінна мець меру — раім шчыра і я, і Таццяна. Яна расказвала, як Вы адмаўлялі і сабе і ёй ва ўсім неабходным...»

— Таццяна нагаворыць! — ускіпеў Іван.— Слухай толькі... Каб паддаўся тады на яе ўгаворы, то цяпер старасць мая была б невясёлая, без рубля ў запасе.

Яшчэ раз прачытаў Аляксееву параду: «Ды і самі пажывіце як чалавек. Усё павінна мець меру...» — і злосна чмыхнуў:

— Знайшоўся мне дарадчык на чужыя грошы!.. Сваімі распараджайся... Ды не вазьмі ён Таццяны, то дзе ёй дзецца з дзіцем? Прыехала б тады назад...

Крушынін гаварыў сам сабе, а позірк, быдта фотааб’ектыў, фіксаваў чужую параду: «Пажывіце як чалавек».

— А што, і пажыву! — са злосцю вымавіў раптам Крушынін.— Пачну есці, што захочацца, а то і вып’ю часам пад настрой... Навошта мне цяпер тыя грошы? Для каго я збіраў іх усё жыццё? Якога чорнага дня чакаць мне больш? Што яшчэ можа быць чарней за сённяшняэ пісьмо? «Уклады свае можаце ахвяраваць дзіцячаму дому...» Раіць другому — лягчэй за ўсё... А з якой ласкі ахвяроўваць? Што ён, той дзіцячы дом, гадаваў мяне?..— перабягалі думкі з аднаго на другое.— Сягоння ж пайду абедаць не ў сталоўку, а ў рэстаран, закажу самыя

дарагія стравы, віна сто грамаў вазьму»,— і ён адразу ж пачаў збірацца ісці абедаць.

Па дарозе Крушынін аднёс у ашчадную касу чарговы ўзнос, а выйшаўшы — збочыў ў Лясны завулак, адтуль на рынак: пацікавіцца, што ёсць на прылаўках. Убачыў бабулю з кошыкам яек і падумаў: «Няма чаго па тых рэстаранах бадзяцца на старасці. У маладыя гады не ведаў туды дарогі, дык і цяпер няма патрэбы знацца з імі. Лепш куплю дзесятак яек, дык мне іх вунь на колькі хопіць. Дома ёсць яшчэ крыху малака ад снедання, алей вядзецца, спяку добрую яечню, каву згатую, вось і будзе ў мяне цудоўны абед». Спытаў, колькі каштуе дзесятак, моўчкі пакруціў галавою, пацмокаў і перайшоў да другой жанчыны. Пачуў тыя ж паўтара рубля, не ўтрымаўся і прысароміў:

— Сумлення ў вас няма столькі прасіць! Спекулянткі!..

— А вам што, можа за грыўню аддаць дзесятак? Пакупец мне знайшоўся...— упікнула жанчына.

Яе падтрымалі малочніцы, што стаялі побач:

— Ідзіце рэдзьку купіце вунь у тым радзе,— паказала з насмешкай прадаўшчыца яек на прылавак, дзе прадавалі гародніну.— Гэта вам танней абыдзецца...

«А чаму сапраўды не зрабіць так: купіць рэдзьку, прыстроіць з цыбулькай, алеем, соллю, зварыць да яе некалькі бульбін? — ператварыў Крушынін у добрую параду жанчыніны кпіны.— Гэта ж ні з адным каралеўскім пачастункам не параўнаеш...»

Ён выбраў невялікую, на адзін раз, гладзенькую рэдзьку, заплаціў дзесяць капеек і, усцешаны, што не дорага абыдзецца абед, вярнуўся дахаты.