Збор твораў у двух тамах. Том 1. Паэзія [Ларыса Антонаўна Геніюш] (fb2) читать онлайн

Ларыса Геніюш Збор твораў у двух тамах Том 1. Паэзія

Ёй дадзена было перамагчы

Дзіўныя рэчы часам адбываюцца пад сонцам. Бывае, паэт са скуры вылузваецца, каб займець прыжыццёвы помнік-шматтомнік, каб атрымаць прэмію, ордэн ці званне ад дзяржавы, каб трапіць у школьныя праграмы, на тэлеэкран ці ў радыёэфір. І ўсё гэта (ці амаль усё) яму нярэдка ўдаецца, і чуе ён вакол сябе непрытоеныя воклічы захаплення, і бачыць адпаведную свайму становішчу пашану. А завугольныя зайздрослівыя перашэпты яшчэ больш падкідваюць саломы ў вогнішча ягонай славы.

Ды няўстойлівая яна, прыжыццёвая слава. Вогнішча, падкормленае саломай, гарыць высока і ярка, але хутка ападае агонь, датляваюць вуглі, прыцьмявае і халаднее прысак. А ў халодным прысаку нават бульбы не спячэш.

А бывае – наадварот. Паэт пры жыцці не самаўздымаецца на катурны, не чакае на калятронным зэдліку ласкі ад улады, не складае ёй одаў, не пнецца ні ў слугі народа, ні ў валадары думаў народных. Жыве годна, праўдзіва і сумленна, нібы маючы перад сабою накрэслены найвышэйшай воляй шлях.

Так пражыла сваё зямное жыццё Ларыса Геніюш. З яе зэльвенскай старасвецкай хаты не наладжваліся наўпроставыя радыётрансляцыі, практыкаваныя савецкай уладай да прыручаных паэтаў, да яе не напрошваліся на гутарку журналісты (Ларыса Антонаўна за сваё жыццё не дала аніводнага інтэрв’ю), у гонар яе не гучалі фанфары ў публічных месцах.

Зрэшты, дзяржаўнай увагай паэтка ўсё ж не была абыдзеная. Улада па-свойму адзначыла яе заслугі перад радзімай – 25-цю гадамі Гулага, чвэрцьстагоддзем пакутаў на “беласмертнай Поўначы”. Што ж, паводле вечнай іерархіі хрысціянскіх каштоўнасцяў – гэта вышэй за ўсе прэміі і званні, разам узятыя. Бо толькі дух чалавечы, прайшоўшы праз усе выпрабаванні, вытрымаўшы іх і загартаваўшыся імі, мае права сам-насам размаўляць з вечнасцю. Так што падзякуем той, чужой, неіснуючай ужо, дзяржаве за неабыякавасць да нашай паэткі, за своечасова ацэнены яе літаратурны і грамадзянскі чын.

Пасмяротная слава паэтаў – з’ява куды больш доўгатрывалая і надзейная. Праўда, прыходзіць яна ў розны час, калі палічыць патрэбным. І рухаецца, як правіла, знізу ўверх. Смерць Пушкіна ўжо ўскалыхнула палову Расіі, а фанабэрысты чыноўнік з цэнзурнага камітэта не пасаромеўся ўчыніць разнос рэдактару газеты, якая надрукавала некралог, дзе гаварылася пра веліч здзейсненага вялікім паэтам.

Смешна і нібыта недарэчна параўноўваць чыноўніка, прыналежнага да імператарскага двара, і чыноўніка савецкага, які займаўся цэнзурнымі справамі ў Зэльвенскім райвыканкаме. Але выканалі яны падобныя функцыі. Некралог па Ларысе Геніюш у зэльвенскай раёнцы таксама выклікаў чыноўніцкі гнеў. І адбылося гэта пасля таго, як пасмяротная слава паэткі ўжо закружыла над прыціхлаю Зэльвай, паказаўшы і мястэчку, і ўсёй Беларусі, каго яна абірае для размовы з вечнасцю.

Для мяне і сёння загадка, як у 1983 годзе, пры моцнай яшчэ савецкай уладзе, у савецкім запалоханым і дарэшты падкантрольным гарадку тысячы савецкіх людзей прыйшлі на вуліцу Савецкую, каб правесці ў апошні шлях несавецкую паэтку. Ніхто ж нікога з хаты не гнаў, з працы арганізавана не адпускаў. Наадварот, бралі на ўлік тых, хто падпісваў па-беларуску вянкі, хто збіраўся прысутнічаць на адпяванні ў царкве. І ўсё ж людзі прыйшлі. Як на маўклівую маніфестацыю, перамогшы вонкавы і ўнутраны страх, усім сваім выглядам нібы пацвярджаючы словы Нябожчыцы: “Мы вам не племя слугаў, мы – народ!”

Лаўрэат Нобелеўскай прэміі па літаратуры Марыс Метэрлінк, які быў яшчэ і выдатным прыродазнаўцам, у сваёй кнізе “Разумныя кветкі” апісаў паводзіны раслінаў у самых розных умовах. Аказваецца, асобная кветка можа памыліцца, зацвісці не ў пару і загінуць, можа несвоечасова высеяць у зямлю насенне, якое не дасць працягу роду. Але ў цэлым кветкавы род ніколі не памыляецца, ён разумны і ведае, як дзейнічаць у надзвычайных сітуацыях.

Гэтак паводзіцца і род чалавечы, які складаецца з розных народаў. Асобна ўзяты жыхар Зэльвы мог не чытаць кніг Ларысы Геніюш і не ведаць, з кім жыў побач на адной вуліцы. Але настаў момант ісціны, і ён уліўся ў шматлюднае жалобнае шэсце, якое ў той дзень і ў той час выяўляла сабою менавіта народнае рушанне. Хай сабе і ў кірунку могілак. І выканкамаўскія інструкцыі над выяўленнем гэтым не мелі аніякае сілы.

З тых красавіцкіх дзён прайшло ўжо дваццаць сем гадоў. За гэты час чаго толькі ні адбылося на белым свеце! Знікла кіроўная і адзінаправільная партыя, распалася велізарная імперыя, БССР перайменавалася ў РБ, якая займела ўсе атрыбуты дзяржаўнасці ўлучна з пасадай прэзідэнта… Але – па вялікім рахунку – нічога не змянілася, і час нібы закансерваваўся на вуліцы Савецкай у Зэльве. Спытайцеся ў мясцовага чыноўніка пра Ларысу Геніюш і пачуеце звыклае, сто разоў тут моўленае і чутае: “Не паложана”… А што і куды павінна быць “паложана” – не ведаюць чыноўнікі ні ў Зэльве, ні ў Гародні, ні ў Менску.

І ці ўведаюць калі… Дзесяць гадоў стукаючыся ў высокія дзяржаўныя кабінеты, я нарэшце зразумеў адну рэч і перастаў стукацца. Па адносінах улады да Ларысы Геніюш можна вызначыць характар гэтай самай улады. Геніюш для яе непрымальная? Значыць, улада гэтая антынацыянальная ў сваёй сутнасці, якія б там заклікі “За Беларусь!” ёю ні прагалошваліся. І наадварот, я ў гэтым перакананы, адным з першых крокаў сапраўды беларускай улады стане рэабілітацыя Ларысы Геніюш і належнае ўшанаванне яе памяці. А пакуль тое не адбылося, Рэспубліка Беларусь не стане нацыянальнай дзяржавай, і неістотна, пад якія гімны мы ўстаем і пад якія калыханкі кладземся.

У Бога – народаў многа, але на кожнага хапае найвышэйшай апекі. Таму ў цяжкую для народа часіну Бог пасылае пасіянарных асобаў, якія здольныя абудзіць, раскатурхаць, вывесці яго са стану нацыянальнага здранцвення. У 1840 годзе Бог паслаў беларусам Багушэвіча – каб не ўмёрлі. І яны не ўмёрлі. Праз два пакаленні Бог паслаў Францішку ў помач Купалу з Коласам – з цэлым народам гутарку весці, а дакладней – выкласці перад народам цэлую нацыянальную праграму. І яны выклалі – найперш праз газету “Наша Ніва”. Наступным пасланцом Божай пасіянарнай дружыны стаў Максім Багдановіч, чыё прозвішча наўпрост паказвала, кім ён пасланы-дадзены. Здавалася б, на мяжы неспакойных стагоддзяў, калі зямля пад нагамі захадзіла, ужо ніхто не засне, абуджэнне пяройдзе ў адраджэнне, а адраджэнне – у нармальнае жыццё. Але абуджаныя беларусы адрадзіцца не паспелі. Давялося Богу і ў ХХ стагоддзі паўтараць свой пасіянарны дэсант на Беларусь.

Калі чытаеш першыя старонкі аўтабіяграфічнай “Споведзі” Ларысы Геніюш (а нарадзілася яна паводле новага стылю 9 жніўня 1910 года ў фальварку Жлобаўцы на Ваўкавышчыне), то міжволі складваецца ўражанне, што прыйшла яна ў гэты свет з нейкім заданнем, з пэўнай высокай будзіцельскай місіяй. “Народ ляжаў бяздзейнай і бяспраўнай палітычнай масай… Я нарадзілася такой, ад пялюшак ужо прасякнутай усім, што наша, з болем і прагай змагання”. Нарадзілася, прыкмецім гэта, Міклашэвічанкай, і дзед яе – Павал Міклашэвіч, і бацька – Антон Міклашэвіч, працавалі на зямлі і мелі гэтай самай зямлі шмат. Але не жыта жаць і не снапы ў мэндлікі ставіць наканавана было Ларысе, і Божы провід разам з мужам дае ёй прозвішча Геніюш (у перакладзе з лацінскай – дух-ахоўнік). Са Жлобаўцаў яна пераязджае ў Зэльву, і пра што з маладой нявесткай, выпускніцай польскай гімназіі, гаворыць яе свёкар, дабрэйшай душы чалавек Пятро Станіслававіч Геніюш? Пра Полацкае княства і пра тое, ці ўтрымаецца Беларусь, калі стане незалежнай. А якія кнігі падсоўвае сваёй каханай жоначцы пражскі студэнт Янка Геніюш? “Шляхам жыцця” Янкі Купалы. Нібы эстафетную палачку – ад будзіцеля будзіцелю. І што тут выпадковае, а што прадвызначанае?..

Дарэчы, у Геніюш з Купалам не ўсё было гладка. Не як у вучаніцы-наступніцы з настаўнікам-папярэднікам. Былі прэтэнзіі светапогляднага характару. У адным з вершаў, папракнуўшы Купалу ў празмернай плаксівасці, што выглядала як выклік і парушэнне ўсіх субардынацый, Геніюш усё ж не магла парушыць субардынацыю любові, нават калі просталінейна заяўляла:

Вось такія разыходжанні і прызнанні ў любові. Ларысе Геніюш бракавала “бою” не толькі ў творчасці Купалы. За адсутнасць пратэсту яна катэгарычна не прымала Уладзіміра Дубоўку. Патрабавала рашучасці ад літаратуразнаўцы Міколы Прашковіча, а за кожны кампрамісны крок выгаворвала яму як апошняму адступніку. Папракала Янку Брыля за пасіўнасць ягонага героя Алеся Руневіча з “Птушак і гнёздаў”…

З Янкам Брылём адносна Ларысы Геніюш у мяне аднойчы невялічкая спрэчка адбылася. Загаварылі пра нашых паэтак, і шаноўны Іван Антонавіч назваў тры з іх – Ніну Мацяш, Наталлю Арсенневу і Ларысу Геніюш (менавіта ў такой паслядоўнасці). Паслядоўнасць гэтую мне і захацелася перайначыць, і тут я пачуў, што Ларысу Геніюш у вачах чытачоў узвышае Гулаг, а пісаць яна магла б і лепш. Я зрабіў выгляд, што пагадзіўся, і тут жа запытаўся: “Іван Антонавіч, а якая самая высокая гара ў свеце?” Здзіўлены раптоўным пераходам ад літаратуры да геаграфіі, Брыль не адразу назваў Джамалунгму, патлумачыўшы заадно, дзе той Непал знаходзіцца. Мне стала трохі няёмка, але мусіў дагаворваць да канца: “Не, Іван Антонавіч, самая высокая гара ў свеце – Галгофа”. “Ну, калі ў такім сэнсе,” – лагодна ўсміхнуўся атэіст Брыль.

Галгофа сапраўды ўзвышае. Што праўда, ва ўсе часы былі аматары ўплятаць дэкаратыўныя церні ў свае лаўравыя вянкі. Таму і ўлаўраны паэт часам выглядаў бутафорна, хоць вазьмі і сашчыкні лісток-другі на прыправу.

У Гулагу цёплалюбны лаўр не рос, а вось з тысячаў кіламетраў калючага дроту можна было звіць мільёны церневых вянкоў.

Крыжовы шлях Ларысы Геніюш цягнуўся восем доўгіх гадоў. Тыя, хто адпраўляў яе на пакуты, думалі, што перамога за імі. Але яны памыліліся. Гэтую жанчыну перамагчы было немагчыма. У пераможцах заўсёды заставалася яна.

Гестапаўцы ў 1942 годзе, пасля выхаду ў свет зборніка “Ад родных ніў”, так і не дамагліся ад яе паэтычных дыфірамбаў фюрэру. Хоць і пагражалі Асвенцымам.

Галоўны гэбіст БССР Цанава ў сутарэннях менскай амерыканкі восенню 1948-га так і не даведаўся ад яе, дзе архівы БНР.

Вярхоўны суд у 1949-м так і не пачуў ад яе прызнання віны і пакаяння.

Усе лагерныя дзяржыморды, як ні стараліся, не паставілі яе на калені.

ЦК КПБ так і не прымусіў яе прыняць савецкае грамадзянства.

Атэістычная ўлада не змагла адабраць у яе веры ў Бога.

Татальная русіфікацыя не заглушыла на яе вуснах беларускай мовы.

Цэнзура была змушаная прапускаць яе вершы ў друк…

Ларысе Геніюш дадзена было перамагчы. І яна – з гледзішча вечнасці – перамагла. І як жа памыляецца той, хто і сёння лічыць яе пераможанай і самаўпэўнена заяўляе з экрана БТ, што ён, ці бачыце, разабраўся з Геніюш! Ларыса Геніюш пераможа і яго. Не дапаможа і дасье, сфабрыкаванае на паэтку службістамі Цанавы і схаванае за сямю замкамі ў іхнім сумнавядомым ведамстве.

Увогуле, усе партыйныя сакратары, фюрэры і прэзыдэнты павінны ведаць, што вайна з пісьменнікамі, з літаратурай бессэнсоўная. Ваяваць з літаратурай – як страляць з рагаткі па зорках. І ўсё ж знаходзяцца аматары паваяваць. Хто з рагаткай, хто з рагацінай. Не навучыла іх савецкае мінулае рабіць высновы з ранейшых памылак. Для такіх Ларыса Геніюш прыдумала трапнае слова – сталіназаўры. Што ж, з усёй пароды выкапнёвых яны аказаліся самыя жывучыя. Але і сталіназаўры вымруць.

У савецкай Беларусі з Ларысы Геніюш імкнуліся зрабіць этнаграфічную паэтку. Хвалілі яе паэму “Куфар”, дзе сапраўды па-майстэрску ўслаўлялася спрадвечнае рамяство жанчыны-ткаллі. Паэма насамрэч нагадвала музей беларускага ткацтва, дзе ў вока наведніку западалі непаўторнымі ўзорамі падвойныя дываны, паясы, кашулі-вышыванкі. Але Ларыса Геніюш не была этнаграфічнай паэткай. Кажучы фігуральна, на дне яе “куфра”, прыхаваныя ад празмерна цікаўных вачэй, маглі “ляжаць” іншыя скарбы, якія і будзілі творчую фантазію паэткі.

Там мог знаходзіцца тастамент старшыні Рады БНР Васіля Захаркі ад 6 сакавіка 1943 года, паводле якога Ларыса Геніюш станавілася сакратаром беларускага ўраду на выгнанні.

Там магла зберагацца самаробная паштоўка з Пагоняй, перавітая бел-чырвона-белай стужкай, якою павіншавалі Ларысу Геніюш сябры ў яшчэ гулагаўскім 1954-м.

Там магла знаходзіцца яе лагерная кашуля з нашытым на спіне арыштанцкім нумарам 0-287.

Там паэтка магла перахоўваць сваю пражскую кнігу “Ад родных ніў”, над старонкамі якой ніякавелі нават спрактыкаваныя спецдаследчыкі ў спецфондах, прачытаўшы, напрыклад, такія радкі:

У тым “куфры” сярод іншых сямейных дакументаў магла захоўвацца выпіска з пастановы асобнай нарады пры НКВД ад 22 сакавіка 1941 года – аб асуджэнні “сацыяльна небяспечнага элемента” Антона Паўлавіча Міклашэвіча да пяці гадоў выпраўленча-працоўнага лагера. Усю яго сям’ю – па спіску – выслалі ва ўсходнія раёны СССР годам раней – 13 красавіка 1940 года. У тым спіску значыліся імёны маці паэткі – Аляксандры Васільеўны, трох яе братоў – Расціслава, Аляксея і Аркадзя, і трох сясцёр – Ксеніі, Ніны і Людмілы. Была ў спіску і… Ларыса Міклашэвіч, хоць яна на той час ужо два гады як жыла з мужам у Празе. Не дагледзелі пільнавокія і чуйнавухія таварышы – адна з “кулацкіх дачок” не трапіла ў настаўленыя імі сілкі. Ні бацька, ні маці паэткі з высылкі ўжо не вярнуліся. І ў яе, як бачым, быў рэальны шанец пад канвоем пакінуць радзіму яшчэ ў 1940-м…

На дне таго “куфра” магла ляжаць аўтабіяграфія паэткі пад назвай “Сто ранаў у сэрца”, напісаная на просьбу аднаго з менскіх выдавецтваў і забароненая цэнзурай.

Тамсама маглі назапашвацца сотні і сотні не разлічаных на публікацыю вершаў, з якіх потым складзецца архіўны Фонд 31 у Акадэмічнай бібліятэцы – невычэрпная скарбніца для даследчыкаў-геніюшазнаўцаў.

Доўгі час працуючы ў тым фондзе, я прыкінуў: нават пасля выхаду ў свет зборніка “Невадам з Нёмана” (1967) у друк праходзіла хіба адна дзесятая частка з таго, што пісалася Ларысай Геніюш. Прычым, адабраныя для друку вершы караціліся, падчышчаліся, рэдагаваліся – часам да непазнавальнасці. Мне ўжо даводзілася пісаць пра пашматаны цэнзарскімі нажніцамі рукапіс “Невадам з Нёмана”, з якога было выкасавана 120 радкоў, дзе сустракаліся словы Бог, Пагоня, крывіцкі^[1].

Словы Край, Краіна Ларыса Геніюш любіла пісаць з вялікай літары – насуперак правілам арфаграфіі, але ў згодзе з правапісам сэрца. Гэта быў яе адказ тым, хто прыніжаў Беларусь, цягам стагоддзяў імкнуўся ператварыць яе ў бязмоўную і паслухмяную калонію. Юрыдычна Беларусь стала незалежнай у 1990 годзе, для паэткі яна была Краінай нават у складзе савецкай імперыі.

“У краіне краіна” – як напісаў адзін украінскі паэт. Кемлівыя рэдактары тут жа паправілі: “у краіне раіна” (таполя). Гэтак пільная цэнзура стаяла на варце цэласнасці Савецкага Саюза. Але ўсачыць за ўсімі іншадумцамі не магла і яна.

Калі 11 красавіка 1983 года ў лесе пад Зэльвай людзі ў форме спынілі рафік, на якім у Менск вывозіўся архіў памерлай Ларысы Геніюш, іхнія начальнікі наўрад ці ведалі, што самы крамольны яе твор – “Споведзь” – ужо даўно знаходзіцца ў бяспечным і недасягальным для іх месцы. Пра існаванне “Споведзі” спецслужбы ведалі напэўна – пра мемуары ёсць неаднаразовыя згадкі ў ліставанні паэткі. Тады, у лесе, ператрусу ці рэквізіцыі архіва ўдалося пазбегнуць – найперш дзякуючы Адаму Восіпавічу Мальдзісу, які, выпраўляючыся ў Зэльву з адказнай місіяй, змог заручыцца падтрымкай у высокіх інстанцыях. Але, відаць, і дасведчанаму Мальдзісу не прыходзіла ў галаву, што адзін з самых каштоўных рукапісаў Ларысы Геніюш улетку 1982-га, пад покрывам ночы, ужо вынес з Зэльвы археолаг Міхась Чарняўскі.

Шкада, што тады ж, яшчэ задоўга да ўсіх перабудоваў і галоснасцяў, ён не пераправіў “Споведзь” на Захад. Сусветны рэзананс на той час ёй быў гарантаваны. І варыянт замежнай публікацыі разглядаўся – з усяго рукапісу былі нават зробленыя фотакопіі. Не сталася, не адбылося. “Споведзь” прыйшла да чытача толькі ў 1990-м, калі былы выгнаннік і дысідэнт Аляксандр Салжаніцын за свой “Архіпелаг Гулаг” ужо атрымліваў Дзяржаўную прэмію Расіі…

І ўсё ж той красавіцкі дзень павінен застацца ў аналах айчыннай архівістыкі. Сем мяхоў геніюшаўскага архіва, літаральна вырваныя з рук зэльвенскіх чыноўнікаў, правезеныя праз лясны міліцэскі заслон, былі ўрэшце дастаўленыя ў Акадэмічную бібліятэку. У яе прытульных сценах некалькім пакаленням геніюшазнаўцаў праца забяспечаная.

О, гэтае ні з чым незраўнанае, трапяткое пачуццё, калі ты развязваеш тасёмкі чарговай архіўнай справы, адкладаеш убок чысты ліст карыстальніка (твой подпіс на ім будзе першым) і… Што цябе чакае? Якія знаходкі падаруе табе архіўная сховань гэтым разам? Унікальны дакумент, рэдкі фотаздымак, невядомы твор?

У гэтым двухтомніку 72 вершы друкуюцца ўпершыню. Безумоўна, тое надае вагі першаму збору твораў Ларысы Геніюш. А колькі тамоў будзе ў яе будучым Поўным зборы твораў – можна прадказваць толькі прыблізна. Пяць, дзесяць, пятнаццаць?.. Спадчына Ларысы Геніюш – як калодзеж: на паверхні толькі некалькі цыбравінаў, астатнія – на глыбіні. І чым глыбей зачэрпнеш, тым чысцейшае і смачнейшае пітво…

“Ганаруся вашай залатой паэтычнай жылачкай,” – пісаў у 1967 годзе Ларысе Геніюш літаратурны кансультант “Гродзенскай праўды” Васіль Быкаў, чыя сусветная слава яшчэ толькі замігцела на даляглядзе. Ён ужо тады беспамылкова адчуў тую глыбінную, прыхаваную жылу, якая калісьці выбухне неастылым за дзесяцігоддзі гейзерам паэзіі. Час гэты прыйшоў. І час гэты будзе працягвацца доўга.

Сапраўдны талент – ён заўсёды шчодры. Пушкін падараваў Гогалю ідэю “Рэвізора” і “Мёртвых душаў”. Дзевяць з дваццаці трох строфаў верша Адама Міцкевіча “Паніч і дзяўчына” напісаныя (ананімна) ягоным сябрам Антоніем Адынцом. Ларыса Геніюш падказала Караткевічу сюжэт апавядання “Сіняя-сіняя”. Пра што ўдзячны Уладзімір Сымонавіч па-сыноўску сардэчна згадваў у адным са сваіх лістоў у Зэльву.

Што да эпісталярнай спадчыны самой Ларысы Геніюш, то яна здзіўляе і колькасна, і якасна. У гісторыі сусветнай літаратуры я не ведаю другога такога пісьменніка, які гэтак жа шчодра выдаткоўваў бы свае душэўныя сілы ў эпісталярным жанры, як тое рабіла Ларыса Антонаўна. Ёю напісаныя тысячы лістоў сябрам па ўсім свеце.

Калісьці ў лагеры геніюшаўскія вершы вязні называлі глюкозай – яны дапамагалі перажыць доўгія гады змушанага безрадзім’я, той патрыятычны авітаміноз, які ўзмоцнена насаджаўся савецкай уладай паўсюль, а ў Гулагу – асабліва. Глюкозай беларушчыны, відавочна, былі і лісты Ларысы Геніюш, якія многім суайчыннікам не далі ўпасці ў адчай і беспрасветны смутак. Як у амаль дарэшты ссавечанай Беларусі, гэтак і ў свабодным свеце, несвабодным, аднак, ад працэсаў асіміляцыі.

Чытаеш, напрыклад, перапіску Ларысы Геніюш і Зоські Верас і толькі дзіву даешся: як гэтыя дзве бабулі падтрымлівалі на духу, кажучы па-царкоўнаму, духоўна акармлялі дзесяткі і дзесяткі людзей, якія да іх звярталіся!

Ларыса Геніюш магла дзе-небудзь на палях ліста сябру ці сяброўцы дапісаць некалькі вершаваных радкоў – як бы ненарокам, як бы неабавязковым дадаткам. Але чалавек чытаў ліст і разумеў, што ў ім дадатак, а што галоўнае.

Галоўнае запаміналася без перачытванняў, гучала афарыстычна-запаветна:

Ларыса Геніюш умела “серед лиха співати пісні”, як выславілася ў вершы “Contra spem spero!” Леся Украінка. Дарэчы, з яе сястрой беларуская паэтка пасябравала ў Празе – некалькі гадоў жылі ў адным доме. Пані Аксана Косач нават перадрукоўвала на сваёй машынцы тастамент Васіля Захаркі, паводле якога яе суседка пераставала быць толькі паэткай і рабілася палітычным дзеячом, хай сабе і ў сімвалічным урадзе.

Напачатку юбілейнага 2010-га – Года Ларысы Геніюш – мы сядзелі і размаўлялі з яе унукам Міхасём у занесенай снегам вёсачцы пад Беластокам. У печцы патрэсквалі дровы, са сцяны на нас глядзела маладая, у модным капялюшыку, бабуля, а перада мною на стале ляжаў зборнік “На чабары настоена” з яе апошнім аўтографам: “Адыходзячы пакідаю, Міхасёк, Табе маю любоў і благаслаўленне. Ларыса Геніюш. Гродна, больніца. 22.3.83 г.”.

Я спытаўся ў свайго цёзкі – які галоўны жыццёвы ўрок атрымаў ён ад свае бабулі? (Мы запісвалі перадачу для радыё “Свабода”, і мне хацелася пачуць нейкі арыгінальны адказ.) Але ў адказе прагучалі два звычайныя словы: бабуля наказвала ўнуку – трымайся праўды!

Праўдзе не патрэбныя пстрычкі парадоксаў.

Праўду не закапаеш і не сашлеш у Гулаг.

Ларыса Геніюш перамагла – праўдай.

Міхась Скобла.

Ад родных ніў (1942)

* * *

1941

Там толькі

Краю мой

1941

Мой родны кут

Мінулыя дні

1941

Братом-палонным

1941

Не сумуйце

1942

Ой, пайду

1941

Адказ

1941

Князь Усяслаў Чарадзей

1941

Забэйдзе-Суміцкаму

1941

О, Краіна

1940

На чужыне

Дзявочыя думкі

1941

Мой лён і сны

1941

Жнівом

На начлезе

1941

Родная мова

1942

Нёмне

1942

Нішто так няміла

1941

Дзяды

1941

Краіне

1942

Калісьці

1941

Было свята

1941

Дзяўчына

1941

Толькі вецер

1942

Раніца

1941

Захад

Вечар

Вячэрняя містэрыя

1940

Ноч

1940

На струнах Вэлтавы

Па-над Вэлтаваю

На могілках

Мяцеліца

1941

Вясна

1941

Лятуць гусі

1941

Нейк сумна

1942

Танцуе дождж

Астры

1941

Хрызантэмы

1941

Сыплецца лісцё

1942

Пакінь, пакінь вецер

1941

Залаціста ўсміхаюцца далі

1941

Калі вецер

1942

Думы мае, думы

1941

Зорка

1941

Нехта ноччу

Думы

1941

Бывай

1941

Загад

1942

Наш сцяг

Маё сэрца

1942

Як хмарны дзень

1941

Скажы

1941

Беларуска

1940

Спатканне

1941

Маладыя крыллі

1941

Тры дарогі

1942

Моладзі

1941

Ужо даволі

1942

Рукапісны зборнік “Вершы (1945—1947)”

Кусочак неба

Удар

Чужыя хвоі

У асенні дзень

Цуд

Б’юць хвалі

Яшчэ не час

Ля чужых варот

* * *

Жаль…

Малітва

Дзе радасць?

На бруку чужым

Трывога

Зямля

Там…

Пакажы дарогу

Вецер гойдае

Я не сама

Ноч

Кір

Дзяды

Брату Расціславу

Ударыў вецер

Дзве Маці

Брату Расціславу

Брат мой Аркадзь

Сэрца

Чайкі

Учора

Малы перапынак

Невадам з Нёмана (1967)

Над празорай крыніцай

1939

* * *

* * *

Вечар над Прагаю

1942

Пасей палоску

1942

class="book">* * *

Сэрца, зямля мая, ніва ўраджайная,

збожжа палеткі, істужкі дарог,

неба цвітучае, радасць вянчальная,

скарбам схаваная ў буйных лясох.

Войнамі спалена, недругам знішчана,

рукі заломіш, праводзіш «гасцей»

і зноў ўздымаешся над папялішчамі,

далей загон твой на славу цвіце.

Вечна пакутная, вечна гаротная,

сцятая — зноў адрастаеш з камля,

вечна жывучая і несмяротная

ты, беларуская наша Зямля!

Запяі мне песню

Запяі мне песню не з мяшчанскіх вулак,

не з вялікіх сцэнаў, не з эстрад,

запяі мне тую, што я сэрцам чула,

калі асыпаўся белы сад.

Запяі мне тую, што пяяла няня

над калыскай, доўга не сплючы,

ці аб безнадзепным маладым каханні,

што трывожыць сэрца уначы.

Не хачу навінаў з шырокага свету —

пуста майму сэрцу, цесна ў ём,

можа, помніш песню, што пяяла летам

маладая жнейка за сярпом.

Ці мо помніш тую, аб ліхім прыгоне,

з-пад навіслых сумна нашых стрэх,

што пяялі хлопцы, як вадзілі коні

месячнаю ноччу на начлег.

Запяі мне песню нашу, не чужую,

я шматгадовых гоняў ды бароў,

што я сэрцам вечна на чужыне чую

сярод думаў зорных вечароў.

1942

Хата

Хата радзімая, хата старая,

што абаперлася ў садзе аб вішні,

стройна свой чуб саламяны ўбірае

голлем, вясною аквечаным, чыстым.

Ў поле бязмернае, поле далёкае,

ўбок, дзе палоскі шлях рассякае,

сумна глядзіш ты прымружаным вокам,

быццам з дарогі каго выглядаеш.

Мохам пратканыя шэрыя сцены,

плот, што ля саду пастаўлены крыва,

ясна-шумлівай, квітнеючай пенай

буйная зелень вясёла прыкрыла.

Камень шырокі ляжыць ля парога,

гладкі, бліскучы, вітае так міла!

Безліч бяздомных з далёкай дарогі

тут каля хаты на ім адпачыла.

Пэўна, не раз ім матуля казала:

«Сядзь, папалуднуй, чужынча, ты з намі,—

роднага сына дзесь доля загнала,

можа, й яго хто пакорміць таксама.

Покуль жыву, сцерагу яго месца,

прыйдзе — пачэсна на покуце сядзе,

хатняе стравы нап’ецца, наесца,

колас наліты рукою пагладзіць.

Выйдзе на поле з баронкай і плугам,

ў ціхую хату прывабіць дзяўчыну,

кончыцца боль мой і злыя нядугі,

косці старыя пры іх адпачынуць.

Можа, спаткаеш? Такі цёмна-русы,

скажаш, матуля яго тут чакае.

Хай не забудзе сваёй Беларусі,

хай не зрачэцца радзімага краю...»

1943

Дзед

Была ў дзеда дудка,

была ў дзеда люлька,

была ў дзеда падружанька —

сівая бабулька.

Дудачка іграе,

сэрца пацяшае,

а закурыць дзедка люльку —

гора забывае!

Цешыць дзедка дудку,

цешыць дзедка люльку,

клапоціцца ля яго

сівая бабулька.

Ўсё суседзі хочуць знаць...

Раз, кругом пасеўшы,

сталі ў дзедачкі пытаць,

хто яму мілейшы.

Дзядок кажа — дудка,

бабка кажа — люлька...

Людзі думаюць сабе:

«Ой, мусіць, бабулька!..»

Ўсё ж ніхто не мог пазнаць

дзедавай натуры,

замест праўду адказаць —

толькі люльку курыць.

Ўсё ад раніцы гудзе,

ўсё на дудцы грае,

а на бабку — прыйдзе дзень

ўвагі не звяртае.

Ўскалыхнуўся цэлы свет,

б’юцца людзі-брацця,

ціха толькі дзед жыве,

хваліць бога ў хаце.

Толькі шчасце у людзей

доўга не трывае,

і да дзеда адзін дзень

смерць прыйшла ліхая.

Дзеда дома не было —

ён з дудой і люлькай

пайшоў рана на сяло,

пакінуў бабульку.

Бабка сцяміла, што ёй

смерць дзядочка скосіць...

Паківала галавой,

гэтак смерці просіць:

— Замест дзеда лепш мяне,

смерць, вазьмі, ліхая!..

Хай дзядок яшчэ жыве,

хай на дудцы грае!

Мае радасці ён тры,

я ж з усіх найменша,

дык мяне ты забяры —

дудачка пацешыць!

А для смерці ўсё адно:

душаньку хацела,

дзед ці баба ж не відно,

бо душа без цела...

Ды, забраўшы бабін дух,

паляцела далей,

бо другія ўжо наўкруг

на яе чакалі...

Ой, прыйшоў дзядок дамоў —

не жыве бабулька...

Не хапіла ў дзеда слоў,

пакацілась люлька...

— Ах, бабулька,— плача дзед,—

чаму ж не паждала?

Пацямнеў мне цэлы свет,

як цябе не стала...

Сеў ён сумна ля акна;

заіграла дудка,

сумна плакала яна,

ды замоўкла хутка...

Ўжо не будзе болей граць,

люлька дагарэла...

Прыйшлі людзі ды глядзяць —

без душы ўжо цела...

Другім страшна паміраць,

дзед памёр іначай,

рады быў — не апісаць! —

ён бабульку ўбачыў...

Любіў дзедка дудку,

любіў дзедка люльку,

а мілей за ўсіх была

сівая бабулька.

1943

* * *

Блукаю сёння па родным краі

збалелым ценем.

Хачу быць кропляй, што перапаўняе

чару цярпення.

Хачу быць словам, што напраўляе

на шлях сапраўдны,

сілай, якая перамагае

ў баі за праўду.

Пад тваім небам, чыстым і сінім,

быць канапелькай,

быць тваім гордым, вечным ўспамінам,

мая зямелька.

1943

Бацька мой

Бацька мой родны, родзіч мой мілы.

Глядзеў ты ўслед мне, здаецца, учора.

Сёння не знаю нават магілы,

дзе твае косці злажыла гора.

Бацька мой сільны, табе б спакойна

сеяць пшаніцу на родных гонях,

у дзень кірмашны вокам нямыльным

ацэньваць коні.

Табе б на плечы сыноў-асілкаў

пакласці рукі ў гадоў змярканні

і ўнукам баяць пра ўсе памылкі,

пра ўсе уцехі юнасці ранняй.

Табе б ад маці лепшы кусочак,

табе б з сябрамі чарка ў бясёдзе,

пашана ўнукаў, апека дочак,

пачэсны гонар у нашым родзе.

Бацька мой родны, даруй, што старасць

тваю я сэрцам не даглядзела.

Несла ў далонях сваю ахвярнасць,

несла і раптам асірацела.

Дзе твае косці сёння? Не знаю.

Апошніх спеваў ужо не пачую.

Хмары навіслі над нашым краем,

на родных гнёздах вораг лютуе.

1943

Залатая сонца калясніца

Ноч крылом пастукала у дзверы,

вецер сілай тузае прабой,

застанецца ўсё, што на паперы,

ўсё, што ў сэрцы,— забяру з сабой.

Заўтра залунае снег вішнёвы,

зацвіце на сонцы бэзаў куст.

Ёсць такое казачнае слова,

вырванае з рэбраў: Беларусь.

Вораг далі не аддасць затанна,

гордасць выбілі ў паніжаных рабоў,

паляглі айчынныя тытаны

недзе за пярэплаццю дратоў.

Недасказана, нязроблена так многа,

неадпомшчана за слёзы і за кроў.

Я пакіну вам мае трывогі,

я пакіну вам маю любоў.

Няхай сэрцу змучанаму сніцца

пах вясны, вішнёвы белы дым,

залатая сонца калясніца,

вольны сцяг і пераможны гімн.

1943

Старажытная сага

Градам слоў б’еш у сэрца маё,

нат вясняных не слухаеш казак,

толькі ў маршы ідзеш праз жыццё,

знаеш слова адно: абавязак.

Быццам панцыр на сэрца ўзлажыў —

не прабіць яго нават вачыма.

Не ад шэптаў кахання дрыжыш,

а ад яснага слова: Айчына.

Места ў вочы — глядзіш на курган,

места рук маіх — меч абдымаеш.

Нат не бачыш, як гнуткі мой стан,

нат не чуеш, як шчыра кахаю...

Тваё сэрца рашуча так б’е...

Толькі сіла, нязломная сіла...

Ці не чуеш, што травень пяе,

што чароўная ноч гаманіла?

Цябе, знаю, нішто не сагне,

ты жывеш толькі, моцны, для краю.

Ўсё ж ты казачны сон для мяне,

ўсё ж цябе я бязмежна кахаю.

Шчасце колісь, як птах, адляціць,

нат каханне згарыць, як лучына,—

сонцам толькі не згасне ў жыцці

несмяротнае слова — Айчына!

1943

* * *

Душа мая — ніт, пераплецены з лёсам

зялёных палеткаў і вёсак ў далінах,

душа мая — кветкі і сум на пакосах,

і ястраба шпоны, і ўзлёт галубіны.

Душа мая — голас забытых, бяздольных,

што рвецца да сонца з калечаных путаў,

душа мая — з песняў шырокіх і вольных,

душа мая — з бою,

а шлях мой — з пакутаў.

1943

Егіпет? Егіпет!

Досыць! Алах ўжо губляе пакорных.

Болей не страшны крывавы капрыз.

Ля пірамідаў народнага гора

будучыня ўстае, як сфінкс.

Пад святлом іскрамётных надзеяў

рассыпаецца ў попел страх,

ажывае, ўстае, маладзее

на зямлі сваіх продкаў фелах.

Каб не стала зямля пустыняй,

каб не плакаў фелах ля магіл,

Праметэі ўстаюць маладыя,

разліваецца шчодра Ніл.

1956

* * *

Вымыў дожджык вербам косы над ракою,

шумны іх палошча вецер малады,

міла гладзіць сонца ласкавай рукою —

сушыць на галінках мокрыя сляды.

Ля ракі крутое сцежачка, як змейка,

ураджаем вісяць росы на траве,

мые сонца ў хвалях залатыя вейкі,

жаўручок згубіўся ў яснай сіняве.

Вось, здаецца б, рукі расцягнуць над полем,

быццам сёстры — вербы стройныя абняць,

так ісці дарогай, роднаю да болю,

над крутою рэчкай новы дзень вітаць.

1958

* * *

Неба сягоння цвіло, быццам мак,

Вясёлкаю фарбаў зямлю малявала,

можаш вярнуцца дамоў, як жабрак,

якому капейкі ў жыцці не хапала.

Не запытаем падаркаў ў цябе.

Не збаімося дзіравай кішэні.

Грошы, як лісце на зжоўклай вярбе,

іх не збярэш, не ўтрымаеш у жмені.

Многа тут бачылі розных паноў,

за нас з табою грашыма багатшых...

Ты з сэрцам кахаючым рвіся дамоў,

яго ў нашых сёлах так мала хто бачыў.,

Ты волю да чынаў з сабой прынясі,

розум, і знанні, і яснасць сумлення.

Няхай жа народу ўсё гэта дасць сын,

калі ужо маці замоўкла ў цярпенні.

Калі б неба макамі зноў зацвіло

і мне захацелася заўтра памерці,

хачу, каб, як макі, кахала, жыло

маё у табе беларускае сэрца.

1958

Ягады

Аднойчы з сінімі вачыма,

стрункая, як чарот,

збірала ягады дзяўчына

то у збанок, то ў рот.

«Глядзі, збанок будзе няпоўны,

дзяўчына без турбот.»

Смяецца: «Ягады ўсё роўна

аднойчы ў год».

І клала жменькаю пароўні,

салодкія, як мёд,

каралі ягадаў цудоўных

то у збанок, то ў рот.

Аднойчы рожавай вясною

на яснае чало,

як трэпет сэрца пад рукою,

каханне надышло.

«Не йдзі, дачушка, на гулянне

і стужкі не ўплятай.»

«Пайду. Адно ў жыцці каханне,

адзіны май.».

Пяяла моладзь, млеў гармонік

каханнем давідна.

Гулялі хлопцы неўгамонна,

бо маладосць адна.

1959

Жалейка

Хлопчык маленькі, сшыток, алавік,

а побач дзядуля белы.

— Паможаш? — пытае.

Пяро не прывык

трымаць я ў руках няўмелых.

Я ў гэтым не майстра, мой ўнучак малы,

чытаць і пісаць не умею:

я пасвіў каровы, авечкі, валы,

араў я зямельку і сеяў.

Мяне не вучылі, я быў мужыком;

калі было з гэтага сумна,

я, ўзяўшы жалейку, выходзіў тайком

ў шырокае поле, за гумны.

I скардзіўся гоням, траве і лясам

на лес свой, цяжкі аж да смерці,

і толькі не граў на жалейцы панам —

чужым не кране яна сэрцаў.

Задумаўся хлопчык, нашчадак дзядоў,

вякі засяваючых гоні,

ўздыхнуў ад трывожачых дзедавых слоў,

ад казак сівых на сутонні.

— Я гэтых часоў не шкадую нічуць,—

сказаў ён, — я рад, што я ў школе.

Адно толькі, дзеду... хацеў бы я чуць —

як плача жалейка у полі.

1960

* * *

Едзем ноччу, а снег, як дым,

проста пер’ямі з крылаў хмар.

Не тулі кажухом сваім,

я люблю, калі вецер у твар.

Лейцы коням вальней пусці,

не спыняй іх задорны бег.

Дай адчуць мне яшчэ ў жыцці

і свабоду, і ўзлёт, і снег.

1960

* * *

Дзень яшчэ дагарэць не паспеў,

як пад голлямі ценем гарбатым

прыйшоў вечар і ціхенька сеў

на парозе забытае хаты.

Быццам старац, які занямог,

і яму замест лустачкаў хлеба

пакаціліся зоры да ног

з бесканечна ласкавага неба.

Дзіўнай казкай прайшла маладосць

і жыццё па цярнёвай дарозе,

і я сёння як быццам бы госць

на забытым на родным парозе.

Мо таму, што лягла на мурог

бурым насцілам цемень густая,

мо таму, што у ціхіх дзвярох

роднай хаты ніхто не вітае.

1961

* * *

Іду адна, а прада мною — ноч,

шырокі шлях, няздзейсненыя мары.

Густая цемень сцелецца ля ног,

і партызаніць месяц бледны ў хмарах.

Каля дарогі дрэвы сталі ў строй

шыракаплеча і непераможна.

Дзесь у сяле сабакі між сабой,

як часам людзі, сварацца бязбожна.

Сяло не спіць, гараць агні здалёк,

за імі дом мой, там ніхто не свеціць...

Страсае ціха росы на пясок

зусім нямы мой спадарожнік — вецер.

Шляхі вайны. Па іх іду ўсю ноч.

Разведчык-месяц з хмараў выглядае,

а росы, росы сыплюцца ля ног,

з вачэй ці з траў, я і сама не знаю...

1962

* * *

Усю ноч аж да ранка

пад напевы трысця

ловіць хваляй Зальвянка

адгалосы жыцця.

Калі вецер патопіць

семя зор у вадзе,

забяжыць сюды хлопец

і дзяўчына зайдзе.

То пасядуць на бераг,

злучаць рукі без слоў.

То кахаюць і вераць,

то расходзяцца зноў.

А Зальвянка, як маці,

ловіць невадам хваль

і глыбока хавае

і каханне і жаль.

Ўмее слёзы уцерці,

знае гоечы лек.

Злучыць вусны і сэрцы,

злучыць рукі навек.

I мяняюцца песні,

і мінаюць гады.

Маладосць адплывае

з быстрай хваляй вады.

Толькі казкі не гінуць

пра кахання дзянькі.

Застануцца ўспаміны

не для любай ракі.

Забяжыць сюды хлопец,

прыйдзе сівы дзядок,

покуль жыць будзе Зэльва,

наш малы гарадок.

1963

* * *

Прыпала сонца прагнымі губамі

да ручайка і п’е, і п’е ваду.

Па сцежачцы праз мокры луг з грыбамі

ў спякотны дзень адна дамоў іду.

Праворуч важна перайшлі каровы,

налева бусел замахаў крылом.

І веру я, што ў гэты дзень ліпнёвы

я зноў іду ў забыты родны дом.

1963

Зямля

Дарога полем, вузкая,

сярод пяску і траў.

I рэкі, дзе над русламі

народ наш асядаў.

I гоні пладавітыя,

адвечных пушчаў след.

Там, недзе пад блакітам,

другі адкрыўся свет.

Мільёны міль паветраных,

ніякага жылля.

Адтуль такой маленькаю

здаешся ты, Зямля...

Дарогай найшырэйшаю,

што вокам не абняць,

лятаюць найсмялейшыя,

каб думы зор спазнаць.

Лятаюць недасягнена,

высоты ўмеюць браць,

каб зноў губамі прагнымі

прыпасці, цалаваць.

I за пачыны смелыя,

за мілі высаты

узяць з рук кветкі белыя,

што ўзгадавала ты!

Далоні сціснуць братнія,

на ногі моцна стаць

і лаўры, ў небе зжатыя,

табе, Зямля, аддаць.

1963

* * *

Сутонне шаўковую нітку прадзе.

Ўспаміны — паэтаў багацце.

Здаецца, як добры, спрыяючы сцень

блукае па нашай хаце.

Зімовы, вячэрні, як марыва, час.

Маўчанне прыходзіць у госці.

Найлепшая з моваў вось тая якраз,

калі духам пачуеш кагосьці.

Голаў, бы яблыню, схіліш далоў,

на руку паложыш сэрца,

і нітка, сугучная нітка без слоў

аб долі Айчыны прадзецца.

Думы за думамі кружаць ўздагон,

абыякавасць рвуць спакою.

Застогнеш — і сэрца маё, як звон,

разгамоніцца разам з табою.

1963

* * *

Сягоння сонца ткала дываны:

на шэрых стрэхах залатыя ніці.

Яны былі прыгожыя, як сны,

якім ў жыцці ніколі нельга збыцца...

А вецер пражу сонечную рваў,

на крылах паразносіў па кусочку,

нагія голлі бляскам аснаваў,

навіў на плот празорныя маточкі.

Я ціха выйшла пражу пазбіраць,

звіла ў клубкі яе з зямлі адталай

і захацела зноў палотны ткаць,

якіх ў жыцці яшчэ я не даткала...

1964

* * *

Вецер да Нёмнавай сіні прыпаў,

вод люстра у дробязі крышыць,

спакойныя хвалі разгойдаў, узняў

і ціха калыша, калыша.

Смела пасталі на бераг дубы,

шуміць і сасна, і альшыннік,

быццам купаюць густыя чубы

ў разгойданай нёманскай сіні.

З сецямі дружна ідуць рыбакі,

шуміць ім насустрач дуброва...

I вучацца хлопцы ад дрэваў стрункіх

не гнуць пад вятрамі галоваў.

1964

* * *

Звычайны дзень, шляхі і раздарожжы,

і мэты ўзлёт за ценем простых слоў,

і падае маленькі, дробны дожджык,

як жменя слёз па тых, хто адышоў...

Ты ўсё маўчыш, ўсё думкамі наперад.

Лепш агляніся: ніва, як абрус,

і шлях стрункі, і хочацца мне верыць,

што йшоў сюдою ён якраз, Кастусь.

Хвала таму, хто вылецеў на волю,

хвала таму, хто праўду ў сэрцы нёс,

хвала таму, хто з пекла, з мукаў, з бою

у цёмных сілаў вырываў наш лёс...

Ты кажаш мне — нічога я не маю,

глянь, той жа вецер, што, як бард, пяе,

ён мой ўвесь боль, ўсе казкі майго краю,

і дрэваў шум, і васількі мае.

Мой пушчаў цень, сляды зуброў, аленяў,

магільнікі зняволеных дзядоў,

і мова — скарб наш, дарагі, нятленны,

і мой змагар, што вось сюдою йшоў.

О юны ўздым, зямлі пакутнай сілы!

О шчодры дар духовых светлых век!

І словы падалі ў дзірван і каласілі,

і змагары выходзілі з-пад стрэх.

Які быў смелы, родны чалавеча,

адкінуўшы шляхоцкі свой жупан,

ён світку шэрую, як мы, злажыў на плечы,

каб боль прыкрыць народных нашых ран.

1964

* * *

На магілах не сеюць пшаніцы,

з чужой крыўды не вырасце доля.

Хто не здольны прад здзекам спыніцца —

панаваць той не будзе ніколі.

1964

Скарына

Над Падуяй неба такое наўкруг,

як сны мастакоў Адраджэння.

Падуя — горад вялікіх навук,

славутых надзей і імкненняў.

Заціхлі званы, адбылася імша,

зноў спевы гучаць на лаціне.

Дыплом уручаюць: ён сын Лукаша,

палачанін, Францішак Скарына...

Даўно ўжо пакінуў свой меч і свой лук,

і Полацк, лясамі акружаны,

выйшаў насустрач свабодных навук,

па-свойму сільны і мужны.

Ўжо доктар навукі пад сілу яму.

З Падуі слаўнай, з чужыны,

вязе Беларусі, народу свайму

жыццё сваё, знанні і імя.

Не князь і не шляхціц, без дворні і слуг,

праз пушчы, мядзведжыя тропы

вяртаецца доктар медычных навук,

першы доктар на ўсходзе Еўропы.

Гандлюе, квітнее наш Край малады,

багаты і хлебам, і рыбай:

будуюцца замкі, ўстаюць гарады,

вырастаюць у пушчах сялібы.

Толькі навукі — паны над зямлёй,

мовяць мовамі розных чужынаў.

І першую кнігу на мове сваёй

друкуе нашчадкам Скарына.

І годнае слова гучыць сярод цьмы

чужынскай, як праўда трывожная:

«Не, не для долі жывёльнае мы,

а к доблесці, к праўдзе народжаны».

Простым людзям ён піша, субраццям сваім

дарагія, разумныя словы.

Апавяшчае ўрачыста усім:

«Бог пусціў мяне ў свет з гэтай мовай».

Можа, словы былі, як загад,

гэту мову пакутныя ўнукі

захавалі пад стрэхамі хат

для святла, для дабра, для навукі.

Мудрасць здолее ў цемры свяціць.

Загад продкаў у сэрцы не згіне!

Будзем думаць, вучыцца, тварыць

так, як ты,

ў сваёй мове,

Скарына.

1965

* * *

Дануце Бічэль

Добры дзень, дарагая, харошая,

маладзенькі праменьчыку наш,

заварожана разам з Каложаю,

ганаровая Нёмнава страж.

Ноччу цьмянаю зоранька светлая

тым, хто ў цемры, ў бяспуцці — маяк,

беларуская, тысячалетняя,

ў кожнай песні, бы Нёман, свая.

Ві з праменняў сваю недавітую —

з хвойным пахам жывучай смалы —

залатую, пасажную нітачку

на падарак каханай зямлі.

Кіне месяц у Нёман па зорачцы,

потым выбежыць сам на папас.

Хай прадзецца табе, няхай творыцца,

яшчэ скрыні не поўныя ў нас...

1965

Заблудзіць бы...

Польны вецер шлях блытае,

губіць аганёк,

сее-сее, падсявае

зоркамі сняжок.

Рвецца конік, вецер гоніць

аганёк сустрэць.

Добра гэтак на сутонні

з ветрамі ляцець.

Ну, заблудзім дык заблудзім.

Гэта навакол

нашы сёлы, нашы людзі,

ўсюды хлеб і соль.

Край наш любы, чалавечны,

хоць ні брат, ні сват,

ў гэты цёмны, снежны вечар

кожны госцю рад.

Гаманяць яшчэ па хатах,

дзеці йдуць са школ,

маці варыць, а дзяўчаты

накрываюць стол.

Вось дамы свае, глядзім мы,

аганькі святла.

Ах, як жаль, што не зблудзілі

недзе да сяла.

1965

* * *

Ліпень пчоламі гудзе соладка,

напінае вясёлкавы лук,

пакацілася сабе сонейка

на зялёны квяцісты луг.

Выйшаў з бабкаю хлопчык русенькі

гэта сонейка сустракаць:

«Не расказвай мне больш, бабусенька,

казкі страшнае пра ваўка.

Ваўкі душаць харошых зайчыкаў,

Дзе ваўкі — заўсягды бяда;

мне шкада так Чырвонай Шапачкі

і бабулькі старой шкада.

Я сабачку куплю кудлатага

і машыну з такім гудком.

Калі вырасту, быццам тата мой,—

пастраляю усіх ваўкоў».

«А баюся, табе яны трапяцца.

Усё ж мужай, мілы ўнук, расці.

Столькі плача Чырвоных Шапачак,

столькі бродзіць ваўкоў у жыцці».

1965

Акварэль

Сонца болей золата не плавіць,

коціцца па небе, як клубок,

стрыжаную галаву атаваў

подых рэчкі дымам завалок...

1966

Час

Час, як конь, ляціць, мігціць, падковамі

крэша з долі-крэменю агні.

Час, вярні мне скрыпачку ліповую,

мае песні сумныя вярні.

1966

* * *

Іншы бохан ляжыць пад абрусам,

на сцяне цікавейшы абраз,

толькі роднае мовы на вуснах

не крануў ўсё мяняючы час.

Час усё непатрэбнае крышыць,

дарагога ж нішто не кране.

Свеціць золата па папялішчах,

бо яно не згарае ў агне.

Яна свеціцца мудрасцю, ласкаю,

партызанскай адвагай пяе

і з крыніцы свае праславянскае

непадробным променем б’е.

Мова з крыўдай, са скарбамі ўласнымі,

што пранесла праз жудасны век,

і сівая, і разам сучасная,

як харошы, жывы чалавек.

Новы час непатрэбнае крышыць.

Наша ж мова, як вечнасці ніць,

з праславянскіх крыніц і узвышшаў

красаваць будзе з намі і жыць.

1965

Зіма

Мінулі дні асенняй, бурай слякаці,

падмёрзлы грунт завалакло сняжком.

Такая рань, што хочацца расплакацца

насустрач сонцу й лёгкім аблаком.

Уквеціў шэрань голлі непакрытыя,

за ночку стрэхі снегам падбяліў,

як быццам нечасаную, нямытую,

сялібу нашу нехта палюбіў.

Я ў цёплай хусце выбегла на ганачак,

на вуснах смех, такі нячасты госць.

Бязмэтна неяк выглядаю саначак,

якімі адзвінела маладосць.

А тая даль паўзе-гудзе машынамі,

праезжым экскаватарам раве,

і гасне маладосць мая шыпшынная,

як светлы дзень ў вячэрняй сіняве.

Што ж, маладосць усім здаецца казачнай.

Вось і мая: у полі ля сяла

праехала пад звоначкі на саначках,

па росных межах басанож прайшла.

Ляцець бы так санямі параконнымі

ля сонных хатаў, ля дарожных вех,

каб даль звінела вокал галагонамі,

а з-пад капытаў разлятаўся снег.

Сялянскі нораў, кроў мая мужыцкая,

да коней сэрцам цягне, да сяла.

Жыву даўно забытымі прывычкамі...

Што ж, маладосць сярод палёў прайшла.

1965

Зубры

Непрыгожыя, барадатыя,

з нетраў пушчы ідуць зубры,

на плячох — вехі-грывы кудлатыя

і цяжкія нясуць гарбы.

То палягуць, то зноў паднімуцца,

растрывожыўшы трэскам глуш,

ногі моцныя аж пружыняцца

пад цяжарам магутных туш.

Сваёй пушчаю крочаць, стройныя,

цёмна-бурыя, як дымы,

неабласканыя, неасвоеныя,

першабытныя так, як мы.

Без хлусні, без лісінага нораву,

ў цеснай дружбе — свая сям’я,

вытрывалыя, непакорныя, —

да такіх належыць зямля!

Ўсе прыходзілі, ўсе іх нішчылі, —

ад чужынца дабра не пачуць,

а яны грамадой нялічанай

страпянуцца і зноў жывуць.

Адна пушча-зямля ім маткаю,

мора жытняе без граніц,

мы адною жывём чалядкаю,

з адных сілу бяром крыніц.

Ўсё гляджу на сям’ю зубрыную.

З вадапою ў гушчар брыдуць.

І здаецца цяжкой хвілінаю —

будзем жыць, бо яны жывуць.

Калі пушча цвіце пралескамі,

плешча сонца вясной з гары, —

беларускія, белавежскія,

з новай сілай равуць зубры.

1965

Буслы

Да зямлі беларускай,

да каханай зямлі

зноў вяртаюцца гусі,

зноў вяртаюцца буслы

ды лятуць жураўлі.

Закружылі над Зэльвай,

паляцелі дамоў.

На гняздо сваё села

даўганогіх буслоў.

I ляскочуць ад рання,

і будуюць, як мы,

цэлы дзень ад світання

ўсё ўдваіх да змяркання

свае гнёзды-дамы.

На высокай таполі

бусел кладку кладзе,

толькі б бліжай да сёлаў,

да працоўнае долі

простых нашых людзей.

I хоць зноў ім на зіму

ў чужы край адлятаць,

як жа гэту Радзіму,

хлебароднае дзіва,—

як яе не кахаць.

1966

* * *

Такая цішыня, што лісце не шапоча,

не гнуцца травы посцілкай зялёнай,

пагодны дзень паволі плюшчыць вочы,

да сну здымае светлую карону,

на небасхіл кладзе.

Маўчаць палі, лясы, гаі заціхлі,

нясе рака чароты ў задуменні,

паўзе туман з дарогі, пахнуць ліпы,

і мякка ноч малюе вокал цені

ля сонных дрэў.

У галаве ад паху як ад чаду,

чутно, здаецца, ў цішыні бязмернай,

як славяць продкі маладую Ладу

ды шлюць Ярыле песні ў час вячэрні

на мове роднай...

1966

Маці

Ты пагладзь мяне, мая матуля,

ласкава, ціхенька, хоць у сне,

як тады, калі пяяла люлі

у дзяцінства казачнай вясне.

Ды рукою, шорсткаю ад працы,

ўсе удары залячы жыцця.

Хоць віскі даўно ўжо серабрацца,

дай адчуць, што я яшчэ дзіця,

што, як колісь, на галоўцы русай

пальцы рук праменнямі ляглі,

акажыся зноў па-беларуску,

мовай роднаю загавары.

Завязі ізноў мяне у школу,

прытулі да сэрца, як калісь...

Парай коней на акутых колах

будзем доўга ехаць ў Ваўкавыск.

Знаеш, мама, ў школе ўсё па-польску,

каб прымелі — душу узялі б.

Гавары мне мовай родных вёсак

сонечнай, пакрыўджанай зямлі.

Кажаш, вырасла танкляваю вярбою,

азарыла юнасцю наш дом...

Забяры мяне назад з сабою,

мне так добра, калі мы разом...

Годзе, годзе, мама дарагая,

рук не трэба нада мной ламаць.

Я ж адно ў жыцці маім кахаю,

чаго нельга на зямлі кахаць.

Ты сама ўліла мне гэту сілу

горкіх крыўдаў, што не ўбачыў бог,

і сама такою нарадзіла —

з прагай волі ў маладых грудзёх.

Птушак шнур запознены, асенні

праляцеў і скрыўся ў тумане.

Калі б знала, для якіх цярпенняў

нарадзіла, маці, ты мяне.

Пакладзі на голаў мне далоні,

запляці апошні раз касу,

я цябе такою, як сягоння,

праз жыццё, як святасць, пранясу.

1966

* * *

Маці мая сялянская,

маці мая славянская,

ветлівая, гасцінная,

ў крыўдзе чужой

непавінная.

Ураджайная і зялёная,

хлебам слаўная ад вякоў,

неспакойная, неўгамонная

ды бунтарская ў жылах кроў.

Гаспадарыла

ды батрачыла —

намагалася за дваіх.

Не хачу я чужое

мачыхі

аглядаць

на слядох тваіх!

Ты — мой боль круты,

ты — мой шлях святы,

сцежка верная ў цішыне.

Ўсё мне дорага,

што прыдбала ты

працай, сілаю для мяне.

Ты — як праўда праўд,

ўсюды свой і брат,

мовы роднае

звонкі дар.

Ты — мой шлях круты,

ты — мой боль святы,

Беларусь мая,

мой алтар.

1966

* * *

Кажуць, што праўды няма на свеце,

дружба людская — словы на вецер,

вернасць і сталасць — як лёгкі дым,

пышуцца словам да першай бяды.

З кім бы бяды не дзяліў папалам,—

ў горы, ў нягодзе апынішся сам,

певень і тройчы не пракрычыць —

кінуць самотнай цябе уначы.

Як добра, што сонца не гасне ўгары,

і ветры гамоняць са мной, як сябры,

і дождж аблівае, змывае слязьмі

памяць аб тых, каго звалі людзьмі.

1966

Мая мова

Ў добры час, на улонні вясковым,

дзе вадзіца крынічная б’е,

навучыўся я матчынай мове

і задуманых песняў яе.

Многа ёсць недасягнутых скарбаў,

яшчэ болей прываблівых мар.

Я яе ні за што не аддаў бы,

бо яна — найвялікшы мой скарб!

Яна гойдае спевам калыску,

літасціва шчабеча ў бядзе,

на ёй песні складаюць вятрыскі

ў неспакойны, разбуджаны дзень.

Мая мова не знае змярканняў

ад маленства да старасці лет,

буду песціць яе, як каханне,

разглядаць, як чароўны букет.

Можа, мовы чужой навучуся,

каб суседзяў гасцінна вітаць,

але толькі на ёй, беларускай,

буду людзям аб долі пяяць.

Мая мова — як шчасце на вуснах,

хвалявання гарачы прыбой,

можа быць, на чужой засмяюся,

ўсё ж заплачу з тугі на сваёй.

1966

* * *

Не бярозаю і не калінаю

з салаўямі на досвітку млець,

ані вечна зялёнан ялінаю

ў снегапады і ў спёку шумець.

Не лябёдкай, не скрыпкай ліповаю —

я хачу, як апошні наш зубр,

сільнай быць, гартаванай, суроваю,

так цвярдой, бы пушчанскі наш дуб.

Хачу ўстояць — каронаю ў просіні,

а карэннем ад сэрца зямлі,—

ад нямілых, ліхіх, ад няпрошаных

сваім голлем яе затуліць.

I пяяць ёй ліствою, галінамі,

кожным нервам карэнняў кахаць.

Яе лёс, яе шчасце праўдзівае

на дубовыя плечы узняць.

Старажыць, засланяць, безбаронную,

ад чужацкіх разгулаў спыняць

і удар, ў яе сэрца скірованы,

трапяткім сваім сэрцам прыняць.

1966

Моладзі

Дзень мой гасне, жыццё на змярканні

адплывае, як хвалі ракі.

Добры дзень, маладыя зальвяне,

дарагія мае землякі.

Раніцой выбягаеце з вулак,

бы вясёлы, жывы ручаёк,

спяшыце, быццам пчолы у вулей,

на няўмольны, працоўны званок.

Са слядамі марозу на шчочках,

з сумкай, поўнаю кніг і сшыткоў.

Вашы крыху заспаныя вочы

мяне часта вітаюць без слоў.

Дзень за днём я душою вас мераю.

Часам радасць, а часам сумнеў.

I глядзіш, з малай вусені шэрае

матылёк аж пад сонца ўзляцеў.

А да сонца дарога адчынена,

толькі крыллі расправіць шырэй.

Захацець — і ўсё стала магчымае

для харошых, працоўных людзей.

Няхай ваша вяснянае «сяння»

стане стартам да новых змагань,

да навукі, да працы, да знанняў,

да высот, да жыцця без заган.

Моладзь — гэта надзея, світанне,

каласы нашы і васількі.

Ў добры ж час, маладыя зальвяне,

дарагія мае землякі!

1966

* * *

Час пазрывае галіны з камля,

камень ад гадоў струхлее.

Жыць толькі будзе па нас зямля,

якая штогод маладзее.

Хочаш не хочаш — ты жменька яе,

цяжка на гэта згадзіцца,

што рана ці позна яна нас спаўе,

прытуліць, каб не разлучыцца.

Так зроблена мала мною ў жыцці,

гляджу — і ужо вечарэе.

Дай мне, зямля, яшчэ раз прарасці

над Нёмнам тваёю надзеяй.

1966

Гудзевічы

Плодам цвет становіцца увосень,

хлебам — колас буйны на мяжы,

боль — жыццёвай заваддзю адносіць,

толькі памяць застаецца жыць.

Калі вецер зашапоча лісцем,

раскалыша неўгамонны лес,—

памяць валачэ мяне ў дзяцінства,

ў дзедаў кут, у гудзевіцкі бэз.

Цвіў той бэз, як цуд, на ўсіх дарогах,

апіраўся на амшэлы брук,

воблакам суквецця ля парогаў

нахіляўся да дзіцячых рук.

Ўсюды папялішчы і руіны

і з каменняў голыя муры,

толькі неба ў лужах каляінаў,

залаты сярпочак угары.

Бой заціх, кругом пустое поле,

дзевяць вёснаў на маім вяку,

я вучуся ў Гудзевіцкай школе,

лётаю па бэзавым вянку.

Сівы дзед мой, пан з сям’і мужыцкай,

гэтак дзіўна ўнучку гадаваў,

сыпау шчодра у прыполік дзічкі,

залатоўку на сшыткі даваў.

А зімою браў к сабе на санкі,

затуляў з каленцамі ў кажух,

да бацькоў мы гналіся маланкай,

аж званочак хахатаў паўкруг.

А у школе? У школе ўсё па-польску.

Не «адзін», а «едэн», «пенць» — не «пяць»,

«буль» — не «боль» і «бэндзе весь» — не «вёска»,—

вучыць пані дзетак размаўляць.

Мы пяём, адказваем, чытаем,

а калі выходзім на парог —

гаманіць Радзіма дарагая,

роднай мовай плешчацца ў грудзёх.

I на ёй, адзінай, звоняць росы,

зоры палымяныя ўначы,

на зары разбуджаныя кросны,

дзеўчына, па воду бегучы.

Маладзіцы ткуць ляны, бывала,

песні вечарынамі пяюць...

Нават ноч пад дрэвамі сціхала,

толькі б песні гэтыя пачуць.

Валаконцы у дзіцячай жмені,

ляскатанне церніц-сакатух,

верацёнаў танец летуценны,

на кудзелі залацісты пух.

Маладая пралляў задумёнасць,

досвіткамі казкі без канца,

белая, зімовая чароўнасць,

ў пост вялікі хвосцік селядца.

Ўсё гэта завалакло гадамі,

я сягоння ў сваім краі —госць.

Варушу вось цяжкі, шэры камень,

што маю прыціснуў маладосць.

Ціхі боль, якому не уняцца,

незнарок разбуджаны ўспамін

пра мазольныя далоні ў працы,

пад сярмягай — людскасць і цяплынь.

Гудзевічы, род мой незабыты,

беларуская мая сям’я.

Дождж змывае з надмагільнай пліты

дарогое дзедава імя...

1966

Зла няма

У прыродзе зла няма,

усё умоўнае.

Спыніўся бой — адразу боль заціх

і роў цвіце!

Прырода ж не дароўвае.

Прырода проста родзіць за дваіх...

Няма калі ёй бесканечна хмарыцца,

зялёных рук няма калі ламаць,—

вось толькі што халаднаватай раніцай

раса пасыплецца на сенажаць...

Асушыць ветрыкам, усцішыць працаю,

абмые ліўнямі сляды пакут,

трэба расці-цвісці, трэба змагацца ёй,

на ранах, попеле тварыці цуд.

Яна не мсцівая, злопамінальная,

яна красуецца, яна жыве,

таму прырода мо і незнішчальная,

хавае шрамы ўсе ў буйной траве...

Людскому сэрцу так сказаць бы горача:

«Змый роснай раніцай ўспамін крыві,

змый хваляй Нёмнавай пакуты горычы

і, як зямля твая, твары, жыві!!!»

1966

Куфар

Быў час ў маім Краі

сягоння туманны,

аднесены хваляй,

час прадзены, тканы.

Працоўныя рукі

каханай матулі

усіх накармілі,

усіх апранулі.

Ад лёну зярняці

да белых палотнаў

паслала, спрала,

паткала ахвотна.

Не проста, не роўна,

а ўсё пераборам,

пад колер краіны

цудоўным узорам.

О сэрца матулі,

жывая крыніца,

дазволь мне сягоння

ля куфра спыніцца.

Над працай тваёй

у паклоне сагнуцца,

ўспамінам мазольнай

рукі дакрануцца.

За тое, што нас ты

вякі апранала,

за тое, што лёгка

табе не бывала.

*

Шырокі, высокі, акованы куфар,

малёваны вокал, з клямкаю са сталі,

не стыдна б такому і на панскі хутар.

Куфар незамкнёны, бо у нас не кралі.

Загарнула бабка посцілку удвое

і нядужай века падняла рукою.

У пахучым куфры важна ўсё ляжала,

што сама бабуля працай рук прыдбала.

Быццам водар з поля пранясло ля хаты —

так запахла лугам, чабаром і мятай.

*

Ах, ляны, ляны — залатыя сны,

белы кужаль — цвет вішнёвы

на грудзях вясны.

Ля маёй мяжы век бы ім цвісці:

поўны куфар тканай белі —

замуж можна йсці.

Сінія ляны, зіхацяць яны.

Ў бурны Нёман на світанні

выплылі чаўны.

Наперадзе той, каго Пётрам зваць.

Мне бы сёння на красёнках

сонейка снаваць…

Адцвілі ляны. Восень, туманы…

Буду церці кволы лён мой, прасці да вясны.

Буду віць, снаваць, досвіткамі ткаць,

вечарамі прыйдзе Пётра песняй памагаць.

*

Палатна сувоі белыя, льняныя,

стаяць, нібы сваі цёсаныя тыя,

спрадзеныя тонка, вытканыя туга,

выбеліў іх травень сонейкам і лугам.

Вечарамі колькі трэба было прасці,

колькі ткаць, бяліці, пакуль ў куфар скласці.

*

Бела навокал, аж вочы баляць,

вішні лунаюць ля плота,

белы ўвесь сад, беляхціць сенажаць —

то сонейка беліць палотны.

Белыя косы, бялявы хлапец

каля дзяўчат завіхнуўся,

з песняю выйшлі дзень белы сустрэць

белыя, белыя, русыя.

*

Сцежкамі у полі ўздоўж дарожных даляў

вышытыя розна ручнікі ляжалі,

белыя, даўгія — гэтак ў час мяцелі

студзень каля хатаў чысты снег пасцеле.

А на іх рукою вышыты жаночай

сінія валошкі з макамі ў вяночак,

галубок і пеўнік, ягады каліны,

нагаткі, рамонкі, гожыя юргіні.

Па канцах карункі тонкім павуценнем

альбо пераплётам фрэндзлі зіхацелі.

Ў покуці павесіць, на абраз у хату,

альбо перакінуць цераз плечы свату

ручніка такога не ўстыдно дзяўчыне,

знача з працавітых, калі поўна скрыня,

няхай паглядаюць і сваты, і госці —

колькі вышыванай, любай прыгажосці.

*

Пальцам няцяжка нітачку віць,

долю з праменных валокнаў,

нітачка ўецца, песня ляціць,

зоры калыша звонку.

Дзеўцы няцяжка кросенцы ткаць,

ўзор вышываці не сумна,

на ніцях, на струнах чаўночкі мігцяць,

за імі снуюцца думы…

*

Белыя кашулі, рукавы ў заборы,

пазуха скрозь-наскразь вышыта узорам

чорным і чырвоным, ў васілёчкі — сінім,

роўненька пры боку зложаныя ў скрыні.

Некалькі настольніц з найтанчэйшай пражы,

а у кожнай колер і узор інакшы!

Вось бліскучы, ў восем нічальніц, шырокі

і другі, ў чатыры, з фрэндзлямі навокал,

той з льняной карункай, мяккі, бы шаўковы,

той утком суровым на другой аснове…

Вось, здаецца б, выняў, на сталы паслаў бы

і гасцей жаданых пасадзіў на лавы,

пірагі паставіў, частаваў бы мёдам,

ганарыўся працай і харошым родам.

*

Дываноў жа столькі,

ўсе па лёне воўнай.

Глянеш — як на ніве:

зелена, чароўна.

Тканыя ў гурочкі

ў нічальніц чатэры

васількамі тымі

па аснове шэрай.

То узорам чорным

па утку зялёным,

то па белым — сінім,

бы расой замглёным,

то ў вянкі, ў алені

нейк перабірана,

быццам не рукамі,

а машынай ткана.

То з адное воўны

дываны на сані.

Ярыя, як вішні,

кутасы звісаюць.

*

Дываны — луг квяцісты ў руках,

мары дзіўныя, ўтканыя ў ніці,

каляровы дзявочы пасаг,

промень шчасця з жыццёвай крыніцы.

Кветак спеў, чорнай долі на злосць,

кліч тугі, апяяны узорам.

Дываны — маладосць, прыгажосць,

гоман сэрца жывы і задорны.

Калі ходзе дзяўчына, як мак,

калі хата цвіце дыванамі,

не мяняўся б ніводзін юнак

сваёй доляю нават з панамі!

*

А хустак, як макаў!

Розных шаляновак

з дзён яшчэ дзявочых,

сініх і бурдовых.

Цёмныя — у цэркву,

калі пост надыдзе.

Ясныя, як сонца, —

тыя на Вялікдзень.

У кветкі, юргіні,

каласы і зелень.

Тыя — йсці ў гасціну,

тыя — на нядзелю.

Ясны шоўк — на свята,

а паркаль — на будзень.

Ёсць у чым бабусі

паказацца ў людзі.

*

Кветка у полі — галоўка жанчыны,

сонца ў вачах, а сама — сцебялёк,

хустку на косы вясёлкай накіне,

каб макам ці ружаю ззяла здалёк.

Чыстую, светлую альбо узорную,

часам чырвоную — ў радасны дзень,

часам ўдавіную, сумную, чорную:

без хусткі ў людзі дзяўчына не йдзе.

Гнуцца на сцежкі сцяблінкі чароўныя,

кветкі на косах залётна нясуць.

Сёстры бярозаў, танклявыя, стройныя,

Краем сваім беларускі ідуць.

*

Яшчэ адна хустка, цёплая, цяжкая,

баба яе велькай хусткай называе.

Ёю ў непагоду добра атуліцца,

старым у дарозе і для маладзіцаў.

Мяккаю, шырокай,

зложанай удвое,

ахінуць ля сэрца

дзіцянё малое.

Вось ляжаць ля хустаў,

скручаныя роўна,

горкі саматканых

паяскоў цудоўных.

Ў ёлачку, у пчолку,

вузенькіх, шырокіх,

каляровых, розных —

не палічыш вокам!

Паясочак сіні — недзе ад матулі,

а чырвоны, яры — мужу да кашулі,

а вось гэты — гожы, доўгі, з кутасамі,

падпяразваў святам бабін брат часамі.

Загудзелі дуды, гуслі заігралі,

брат скакаў, а з ветрам кутасы ляталі…

І слязу змахнула рукавом бабуся,

бо адзіны брат той з вайны не вярнуўся.

А шырокі пояс, зложаны ў дзве столкі,

падпярэзваў колісь дзед бабулін толькі.

Зіхацеў на свіце, шырынёй — бы ў пана,

толькі што не слуцкі, а удома тканы.

Хутчэй, чым прыняці той абычай панскі,

спадабала шляхта паясок сялянскі,

не слуцкі — родны паясок зрадзіўся,

а насіці пояс пан ў сялян вучыўся.

*

Зноў хусткі, палотны,

ручнікоў ці мала,

ўсё гэта дарылі

бабусі, бывала.

Гэтакі абычай й сёння не загінуў:

без гасцінца людзі не йдуць у гасціну.

Ці то маладога ў войска прызываюць,

ці далёка сына з хаты выпраўляюць.

Дораць на радзіны і на наваселле,

дораць на хрысціны, дораць на вяселле

бацькоў маладога і сястру, і брата,

дораць музыкантаў, шчодра дораць свата.

Гуляюць вяселле. П’юць сябры не дарам!

Дораць ўсе ад сэрца маладую пару.

Дружна пры гасціне п’юць, пяюць, гавораць,

выйдуць — патанцуюць, і ўсё дораць, дораць.

У старэнькай бабкі, як у маладзіцы,

каптаноў ўсялякіх, блузаў ды спадніцаў.

Андарак вішнёвы з долам аксамітным,

андарак матулін, стужкамі расшыты,

цёмна-маліновы, клетачкаю роўнай,

гарусам патканы, сіненькім па чорным.

Андарак у паскі, ўпоперак, пярэсты,

гэткія насілі некалі дубенцы

і з другіх, суседніх каля Дубна¹ вёсак.

На яго казалі проста: занямонскі.

Каля іх ірдзіцца вышыты сардачак,

сіні, аксамітны, бабчын, не іначай,

зубчыкі навокал з жоўтай атарочкай,

вузенькі, прыгожы, як ўспамін дзявочы.

Цяжкі сувой суконны дзедаві на світку,

зваляны, патканы ў суканую нітку.

Гэтакае світкі дажджам не адужаць,

не праняці ветру, не прабіці сцюжы.

На каптан для дзеда вытканы святочны,

глянеш, возьмеш ў руку — крамнага не схочаш.

Доўгія губіцы посцілак нясшытых,

нагавіц суконных пад кажух ці світу.

*

Хвартушок — гэта белае дзіва,

найтанчэйшы, з кудзелі лянок,

гэта гонар ўдалой маладзіцы,

кветкі — ўзорным вяночкам ля ног.

Можна ім закрыць вочы ад шчасця,

калі шчокі калінай ірдзяць,

схаваць слёзы, калі не удасца

тое шчасце навекі ўтрымаць.

Хвартушок — чарадзейнае хусце —

гэта стан твой задорна абвіць.

Ў бель чаромухі голаў чыюсьці

ў забыцці на хвартух палажыць.

Хвартухоў у бабкі — розна вышываных,

белых, ясных, сініх, дарагіх і танных,

гэтыя — на будзень, тыя — пад кудзелю,

гэтыя — ў гасціну, тыя — на нядзелю,

гэты — йсці у цэркву, той — на дзень кірмашны,

на канве рабінай вышыты, інакшы.

А вось гэты, ў кветкі, з тоненькае пражы —

то на смерць бабуся адлажыла важна.

Гэткая кашуля і каптан навюткі,

андарак сліўковы, хуста і абутак —

ўсё гэта заўчасу зложанае ў скрыні

і чакае толькі той сумной гадзіны,

каб у раз апошні, гожа, па-сялянску,

апрануць бабусю без чужое ласкі.

Гэтак і для дзеда, гэтакі абычай, —

ўсё ляжыць, чакае, покуль смерць пакліча.

А ў малым прыскрынку, што збоку прыбіты,

акрамя караляў, стужак аксамітных

ёсць і жменька грошай — на долы, на труны,

на шчырасць апошняй гасціны хаўтурнай.

*

А дзе пахаваці?

Бабусіна воля:

сялянка жыве

й застаецца на полі.

Здалёк супроць вёскі,

на горцы пясчанай

схілілі бярозы

галіны з пашанай.

Туды на сон вечны

сышліся сяляне,

пад крыжам бяспечна

ляжаць на кургане.

Каменныя пліты

касцей ім не гнуць,

іх памяць і славу

нашчадкі нясуць.

Шчабечуць там птушкі,

пяюць салаўі,

там ляжа бабуля,

як серад сям’і.

Вясною ў сяле нават

будзе чуваць,

як будзе зязюля

па ёй кукаваць.

Ды з дрэвамі разам

па ёй на зары

заплачуць, затужаць

сумныя вятры…

*

Сутонне. Ўжо мала што

ў куфры відаць,

схілілася голаў

бяссільна.

Не хочацца куфра таго закрываць,

ўспаміны яго абступілі.

Зрабілася цёмна і пуста наўкруг,

прабіліся слёзы на вейкі,

і цяжка апала са змораных рук

акована куфрава века.

1965

На чабары настоена (1982)

Жаўрук

О кліч вясны непераможны!

Рунее поле, водаў бег.

Пыл на нагах маіх дарожны,

на скронях белым-белы снег.

У полі жаўранак вітае вясну,

узняўся, каб пяяць.

І я — жаўрук. I я такая.

I мне без песень не стрываць.

Звінець душой, пяяць і верыць

у цвет лугоў, у гон ракі.

Любіць зямлю сваю бязмерна,

як толькі ўмеюць жаўрукі.

Дрэмле вечар у ціхай дуброве

Дрэмле вечар у ціхай дуброве,

летняй стомаю ные зямля.

Заспявай мне на матчынай мове

незабыўную песню з сяла.

Пра сярпочак, дзявочыя рукі,

васільковы на скронях вянок.

Хай над пожняй калышуцца гукі,

надрываецца рэха здалёк.

Месяц выплыў на хмарку сярпочкам.

Мала стомы ў руках маладых.

Млее ноч ад тых песняў дзявочых.

Бог Ярыла ля ніваў прыціх.

Дыван

Пад старасць дзён, калі так ломіць змора

ўсяго жыцця, што засталося ў снах,

прыгадваю дзівосныя узоры

у ромбікі на матчыных краснах.

Узор пяе па лоне пражы белай,

шнурок з квадратаў роўненька бяжыць.

Як вылічыць, як аснаваць сумела

дыван свой, каб аж так заваражыць?

Так далікатна, анідзе памылкі,

на бель асновы колерам лягло,

так ад калыскі да самой магілкі

жыццё людское выткана было:

квадраты дзён, запоўненыя працай,

між імі — сонца залаты прасвет.

Так роўненька, так нельга памыляцца,

каб спраўным быў дыван жыцця як след.

Беларусь

Беларусь мая спеўная, летняя, жніўная,

Палавеюць загоны густой ярыной.

Напаю свае вочы блакітам і нівамі

і лясоў тваіх цьмяных суровай красой.

На дарогах жыцця слёз нап’юся папоўніцы.

Кожны крок мне да болю бывае цяжкім.

Толькі ласкай тваёю душа мая поўніцца.

Імя тваё светлае ў сэрцы маім.

Аддалёк, бы дыван, зелянее бульбянішча,

паабапал дарогі адцвіў чабарок.

О, зямля маіх прадзедаў, наша прыстанішча.

Зноў на грудзі мне ўпала сляза незнарок.

Паглядаю навокал — дачка твая верная —

і люблю да адчаю, мой скарбе, цябе.

Шлях даўгі, адзінокі, усыпаны цернямі.

Толькі я не прыстала яшчэ ў барацьбе.

Жлобаўцы

Жыта морам наўкол,

сіні лён і пшаніца.

Кроны дзічак на межах.

Ячмень і аўсы.

То дзяцінства майго залатая крыніца

вабіць жоралам вечна жывое красы.

З ветрам дрэвы шумяць,

нешта сэрцу гавораць.

Прад вачыма расквечаны траваў дыван.

А рачулка гаючая

хваль пераборам

ціха гойдае вербаў пахілены стан.

Дзе дарога наўпрост,

полем сцежка віецца,

сонца шчодрымі промнямі сее кругом.

Блаславёным цяплом заварожвае сэрца,

кліча светлымі вокнамі дзедаўскі дом.

Нехта быдла з дубовага поіць карыта,

ля драўлянае студні рыпіць журавель.

А ў вадзе адбіваецца неба блакітам

і палошчуць аблокі пушаную бель.

Як тут зелена, хораша,

ціха, адвечна.

Панадворак травой, канюшынай прапах.

Адбіваецца засмуж нябёснай сінечы

у задуманых злёгку дзявочых вачах.

Чысціня

Тут белы дзень і белы цвет

палотнаў у каморах.

У белай світцы белы дзед,

а ўнук бялявы поруч.

Бярозаў белым-белы стан,

ля іх красуня ў белі,

звісае белая каса,

як белы лён з кудзелі.

I белы сыр і белы стол

паважныя, аж люба.

Уся сямейка навакол

сядзіць ля белай бульбы.

Над імі маці са збанком

і дочкі, як галубкі.

Струменем белым малако

паволі льецца ў кубкі.

Абраз пад белым ручніком,

бялявыя дзяўчаты

і белы боз, што пад акном,

як снег, буслы над хатай.

I вішні бела зацвілі,

і з белай грывай коні.

Чарнелі толькі мазалі

рубцамі на далонях.

Унуку

Твой век праедзе на машынах.

Мой пехатой прайшоў.

Ля васількоў, да болі сініх,

ля спелых каласоў.

Зязюля мне гады лічыла.

За рукі вецер вёў.

I нехта з сумнымі вачыма

непадалёк ішоў.

Красе мяне вучыла поле.

А белы свет — кахаць.

Людскія радасці і болі

ў жыцці не абмінаць.

Гнязду радзімаму і мове

заўсёды вернай быць

і хлеб надзённы напалову

ў бядзе з людзьмі дзяліць.

Кніжка

Гамана і разгул на дзядзінцы

ад дзіцячых нястрыманых слоў.

Едзе тата. Чакаем гасцінцаў,

сустракаем з дарогі дамоў.

Хлопцам — ножык, цукеркі ў далонях,

абаранкі, істужкі да кос.

— Я табе, разумная доня,

з крамы некалькі кніжак прывёз.

Шапаціць з ветрам лісцейка звонку,

рой вясёлы дзіцячы гудзе.

Шалясцяць у куточку старонкі —

як цікава чытаць пра людзей!

З абразочка хлапец паглядае,

ён у лес за братамі пайшоў.

Хлопцы дровы сякуць, ён блукае,

ловіць рэха ялінаў, дубоў.

То бяжыць за вавёркаю рыжай,

выглядае русалак з азёр,

ловіць гукі, любоўна іх ніжа

у цудоўны няведаны ўзор.

Мякка гнецца трава пад нагамі,

кожны з нечым да хаты бяжыць,

толькі хлопец з пустымі рукамі,

але ж вершы якія злажыў!

Я жыла б, як русалка, не еўшы

сярод цішы аеру і траў.

Мілы хлопчык, каму тыя вершы

ты на досвітку з сэрцам аддаў?

Кніжка побач. Я сплю, не прачнуся.

Водзіць сон па далёкіх кутках.

Назіраю. Нясу Беларусі

нізку вершаў у кволых руках.

Восень

Золата, чырвань і медзь на кустах.

Вецер свавольны аж хмеліць.

Фарбаў багацце — то восень-мастак

малюе свае акварэлі.

Хмарам збірацца і лісцю кружыць,

вітаючы сумную госцю.

Хораша позняю восенню жыць,

дыхаць яе прыгажосцю.

З трывогай у сэрцы на край мой гляджу,

на лад і разлад на планеце.

У засяроджанай цішы кажу:

— Хай выйграе праўда на свеце.

Хай замець закруціць сумётаў сувой,

бінт снегу на раны паркана.

Хай людзі жывуць на планеце сваёй,

каму колькі наканавана.

* * *

Пралеска раскрылася ў жмені.

Лес першай травою прапах.

Блакіт ператкала праменне

вясны на птушыных шляхах.

Мінула завеяў дакука.

Вылазіць пралеска з зямлі.

Пяшчотныя ручанькі ўнука

за шыю мяне абнялі.

Коні

Прамінуў непаўторна

час журботы ў палёх.

Загудзелі маторы,

ажно вецер прыглох.

Конь наш, верны наш конік,

сябра ў долі цяжкой.

Пасміхаецца комік

над табою з сахой.

Забываюць, саколік,

пра аратага з ніў,

як да трактарнай долі

ты нас хлебам карміў.

Без цябе як жылося б?

Ты гаротна іржаў

ды вазіў праз палоскі

нашу радасць і жаль.

Да млына нетаропка,

ўлегцы — рвеш, не ўцячы...

Трапяталі жаробкі,

на кірмаш бегучы.

Да цябе прыпадалі

ў сумны час дзецюкі,

жонкі грывы спляталі

і кармілі з рукі.

Ды не раз маладзіцу

везучы сабе ў дом,

падзяліўся вазніца

сваім шчасцем з канём.

Слёзаў, слёзаў прадонне.

Гнёт суровай пары.

Ды былі ж у нас коні,

як бываюць сябры.

Сыну ў Беласток

Задрыжала знячэўку асіна,

подзьмух сцюжы прабег па кары.

Восень згрэбла атаву, звазіла,

пазганяла жывёлу ў двары.

Мокры вецер ахрып, занядужаў,

над ракою лякоча вярба.

Павуцінне — апошні свой кужаль —

ткалля-восень снуе з серабра.

Мо сумуеш, а можа, рагочаш.

Я шкадую, што ты не пры мне.

Дождж з-пад Воўпы цябе не намочыць,

вецер жлобаўскі не закране.

Доўг

Хтось адыдзе, нехта развітаецца,

застанецца жменя сумных слоў.

I буслы не ўсе дамоў вяртаюцца

з афрыканскіх сонечных краёў.

Абарвуцца думкі чалавечыя,

згасне сон дзявочы на зары.

У жыцці няма нічога вечнага,

бо жыццё самое да пары.

Я стаю сярод палёў засеяных,

пад нагамі гнуцца бадылі.

Бацькавы слядочкі ветрам звеяны,

пазатоптаны, даўно ў зямлі.

Грэліся пад шэрай стрэшкай разам мы,

смех звінеў ад раніцы ў палёх.

Так шкада — не ўсё дарэшты сказана,

не адплачаны бацькам наш доўг.

* * *

Іду сваёй сялібай неабжытай,

не спадзяюся тут сустрэць кагосьць.

На танкаструнных сцебялёчках жыта

вятры зайгралі мне пра маладосць.

А жыта наліваецца, расуе,

а зернеткі растуць адно ў адно.

У курганах ляжаць і не пачуюць

браты мае, як зазвініць яно.

* * *

Крутавата цягнецца дарога.

Лес абапал цёмнаю сцяной.

Сцежкі тупкай ледзь кранаюць ногі —

маладосць іх носіць над зямлёй.

Ззяе братаў твар, амаль дзяціны.

Я і ён.

I ноч.

I родны край.

Родныя да болю каляіны

і на хмарцы месяц-каравай.

Хуценька спяшаемся дахаты,

завідна не ўправімся, аднак.

Бачыла... ў газетах... зноў гарматы...

Вечна людзям трызніцца вайна.

Пра вайну зусім старыя байкі

у дзядоў. А нам бы жыць ды жыць.

Нас у свет шырокі клічуць грайкі.

Сто дарог у далечы бяжыць.

Цішыня. Ніхто ў сяле не свеціць.

Гасне зорак ператлелы жар.

Выграбае мітуслівы вецер

бохан-месяц з чорнай печы хмар.

Мы ідзём. Бадзёрым словам звонім

войнам, страху, цемрадзі на злосць.

Не заступіць гора, не дагоніць

у жытнёвым полі маладосць!

А вайна ля межаў гаманіла —

азвярэлая, агідная жывым.

Заставаўся попел, ды магілы,

ды ўспаміны, бы ахвярны дым.

Зноў успомню — закрычу ад болю:

— Не аддам цябе, сынок, вайне!

Хай вайна суровая ніколі

маладосці ў полі не сажне!

Аблокі

Абуджаецца родны край,

гладзяць косы вятры пералётныя.

Бохан хлеба, нібы каравай,

у ручнік матуля загортвае.

А птушыная скрозь мітусня!

Завушніцы на голлі бярозаў.

Урываецца ў смех вясна

з белых дрэў, зарунелых барознаў.

Так лагодна ў вільготных палёх

вецер гладзіць русыя косы.

Гнуцца травы пад пальцамі ног,

шчэ з вясны бялюсенькіх, босых.

Аблачыны-гускі плывуць,

ўзвейна-лёгкія, з белага пуху.

Так шчымліва ўзняць галаву —

адгалоскі далёкія слухаць.

Баразна

Вярніся зноў, вясновы вецер звонкі!

I голас таты за вярсту чуваць:

— Гэй, не мыляйце, хлопцы, з баразёнкі!

Сур’ёзна трэба плугам кіраваць.

Каб роўна рэзаў плуг барозны-струны,

каб не глыбока і не плытка браць.

Калі папар засееш, з добрай руні

найлепей тое ворыва відаць.

І сеяла ўся Беларусь, і жала,

у хатах прала, ткала давідна

і толькі думкі новыя снавала

і душы высвабоджвала з ярма.

Аджыў наш плуг сваё жыццё пачэсна,

сярпочак пад паветкаю спачыў.

I не на лавах, на адказных крэслах

сядзяць сыны, што адышлі ад ніў.

Не плугам, яркім лазерам працуюць.

Бяруць за чуб жыццёвы пералом.

Высокаю энергіяй кіруюць

і пішуць самалётавым крылом.

I крыкнуць хочацца нашчадкам юным:

— Змагайцеся з няведамым смялей!

Прастуйце плугам, каб барозны-струны

і ворыва не горш, як у людзей.

Шляхі жыцця — запрэжаныя коні,

гаспадароў хай слухаюць яны.

Трымайце лейцы моцна у далонях

і не мыляйце роднай баразны.

* * *

Хлопчык маленькі, ты — быццам світанне,

калі вецер сонейку вочы развяжа,

яснае, з хмараў жыццёвых прагляне,

праўду дзіцячымі вуснамі скажа.

Гэта, мой хлопчык, у цяжкай патрэбе,

калі болей сіл у жыцці не хапае,

ясны праменьчык паслала нам неба

за мукі і боль для радзімага Краю.

Вясковы дом

Вясковы дом. Тут зруб звычайны

і сіла бацькавай рукі.

Бярвенняў, высечаных дбайна,

цяжар прылёг на вушакі.

Глядзіць на свет, прапах жывіцай,

на летнім сонейку прасох,

між дрэва ветру не прабіцца —

ляжыць там туга шэры мох.

Чысцеюць сені і святліца

да ўсіх прыветліва, з цяплом.

Тут кожны можа прыпыніцца,

хто завітае не са злом.

Хлеб пад абрусам хатні, свежы,

мядок ліпнёвы загусцеў.

Ахвотна нож акраец рэжа

і мажа мёдам для гасцей.

Сляды маіх дзядоў на лаве,

дыван з матуліных красён.

За абразамі пахнуць травы,

цвітуць юргіні пад акном.

Сагрэта вішнямі сяліба,

сцяжынак ад суседзяў бег,

засеяная хлебам скіба

айчынных ніваў з веку ў век.

* * *

Ужо ў маім жыцці і вечарэе.

Канчаецца працоўны ясны дзень.

Яшчэ блішчыць зарой адна надзея —

сынок у сасняку не прападзе.

Цямнее. Ці была без сэрца маці:

паслала сына пашукаць бычка.

Хай спалі б думкі смелыя дзіцяці

каля прымурка цёплага бачка.

* * *

Гэткі сон, болем нат не разбуджаны.

Сонца сыпле надзеі з каўша.

На далонях тваіх натруджаных

спіць, здаецца, Радзімы душа.

Сонным сэрцам зямля пагарджае.

Людзі ж родзяцца, каб тварыць.

Не збярэ жнівом ураджаю,

хто вясну маладую праспіць.

* * *

Праляцелі гады з разлукаю.

Туманамі боль уваччу.

Ты раскажаш, а я паслухаю.

Ты спытаеш, а я змаўчу.

Слоў не хопіць, каб праўду выказаць.

Хопіць сілы — маўчаць магу.

Успаміны нярадаснай нізкаю

разбудзілі маю тугу.

Мінск

На скрыжаванні адвечных шляхоў

ты стаяў па-славянску гасцінны,

напаўнялі тавары замежных купцоў

кублы, жалезныя скрыні.

Руйнавалі, палілі, а ты паўставаў,

красаваўся, як памяць былога.

Панаваў, гандляваў і сардэчна вітаў

гандляроў ля гасцінных парогаў.

Непахісны ў змаганні і мужны ў бядзе,

калі ў друзах здаваўся памершым,

паўставаў, быццам з ночы народжаны дзень,

малады і яшчэ прыгажэйшы.

Глянь на працу сваю,

мудры продак стары,

наша дзевяцьсотгодняе «ўчора».

А мядзведзь жа за крокам сачыў у бары,

як ты клаў першы камень пад горад.

Конь у гербе даўнейшым капытам грабе,

меч і шчыт — тваёй волі зарука.

«Нур фюр дойтшэ»,— казалі чужынцы табе.

Ты ж, як быў, так і ёсць беларускі.

Шмат вады і крыві паплыло з той пары,

і другія стаяць абеліскі.

А з металу і з пушчы выходзяць зубры

на гасцінец асфальтавы мінскі.

У шчаслівы і благаславёны той час

з неабчэсаных смоленых брусаў

залажыў гэты горад наш продак для нас,

для нашчадкаў сваіх, беларусаў.

Віцебск

Тваіх ранаў не пералічыш,

вой стары з маладым абліччам.

Нескароны ў крутой барацьбе,

акрыяў, ажыў — пакалечаны.

Нашы сэрцы імкнуцца к табе,

як калісьць на забытае веча.

Лёс шчаслівы дазволіў сынам

на шчыце тваім век свой высечы.

Ганарыцца нашчадак — дзядам

і не сто і не дзвесце — тысяча.

Жыць табе у вянку нашых сёл,

новай славай гудзець, красавацца.

Хай к табе за святочны стол

прыйдзе мір і плённая праца.

Рэхам слоў, што вякамі гучаць

з дзён Ярылавых, як бяссмерце,

калышы светла-русых дзяўчат,

беражы каля мужнага сэрца.

Зэльва

Раненым крыллем

сонейка хіліцца,

коўзаецца

і, як птушка, далоў.

Тонкім вэлюмам

дым над Зэльваю

ўецца з пабеленых

каміноў.

Сцежкай асенняй,

лістотай засеянай,

з сумкамі, з кніжкамі

хлапчукі.

А над Зальвянкаю

вуды з прыманкамі,

хлопцы з каханкамі,

аблакі.

Вечарам

Прада мною два цені

каля дрэваў густых.

Нейкі крок летуценны,

адно сэрца ў дваіх.

Супраць нашага дома

абняліся, стаяць.

Можа, нехта знаёмы,

можа, некалі я?

Не ў нейлоне празрыстым,

як світальная мгла,

у сукенцы з батысту

я з табою ішла.

Ды цямнейшы быў россып

незаплеценых кос,

і ніжэйшы абцасік,

і вышэйшы мой рост.

Ды хіба не ўсё роўна?

Хтось жыве, нехта жыў.

Гэты ж месяц у поўні

нам абедзвюм свяціў.

Толькі лекарам першым

быў з зальвянцаў мой друг.

Мае першыя вершы

з сэрца ўпалі на брук.

Памяць

Памяць — вечны сябра, неадступны цень,

непагаслых фарбаў залаты прамень,

закідае невад у мінуласць дзён —

надвячоркаў спевы, шэпты ля вакон.

На чужыя воды, плыні, берагі,

у ліхую воддаль, маразы, снягі

цягне, цягне сетку, бачную ледзь-ледзь.

Памяць не нябожчык, і не ёй сатлець.

Еўфрасіння Полацкая

Мінуласць ляжыць надмагільным вянком

над тымі, што ў смерці застылі,

ззяе святлом праз цемру вякоў

святое імя Еўфрасінні.

А доля ж была у крывіцкіх жанчын

з кудзеляю, з прасніцай злучана.

Яна ж за асветніцкі слаўны пачын

дастойна прайшла ў неўміручасць.

Ад Лады, вяснянай красуні ў бары,

ад моцы Ярылы, Стварога

знайшла сярод вечна паганскай пары

да мудрасці новай дарогу.

Яшчэ над Дзвіною старыя багі

ў сялібах людзьмі карагодзяць,

яе ўжо прывабіў свет праўды другі,

што неслі Кірыл і Мяфодзій.

У пушчы-лясы адыходзяць далей

продкаў сівых абаронцы.

Пісьменніцтва,

новая вера мацней

за ўсіх багоў грому і сонца.

Народ яшчэ даўніх мілуе багоў.

З камення ім стодзівы ставіць.

Абараняць іх у пушчах гатоў

і моц над людзьмі славіць.

Дарэмна. Другія стаяць алтары.

У Прадыславы мэта —

святыні, цэрквы, манастыры —

тагачасныя універсітэты.

Вяртаецца ў край з навукай, з дабром,

братэрства і мір у ім сее.

Валодае смела князёўна пяром,

людзьмі завалодаць сумее.

Асветніца наша, духоўны ўладар,

паганства і цемру скарыла,

каб Полацк узвысіць.

На шлях яе мар

з Полацка выйшаў Скарына.

У сэрцы чарніцы палае агонь.

Падзеі тых дзён па парадку

збірае на славу народа свайго

і летапіс піша нашчадкам.

У келлі маленькай, у ціхім Сяльцы,

не марыць пра узнагароду.

Не толькі царкве яе веліч душы —

жывому народу і роду.

Адчула: народ не учора паўстаў.

Не заўтра канец нам прысудзяць.

З мінуўшчыны слаўнай падзеяў і спраў

мы ёсць.

Мы былі.

Мы будзем!

Над старымі друкаванымі кнігамі

Уладзіміру Караткевічу

Хмялееце. Тут анігадкі ўпіцца,

гартаючы старонкі мудрых кніг.

Апавясцілі поўнач са званіцы,

і крочыць ноч, а вы ўсё каля іх.

Забыты скарб вяртаеце народу.

Тут болей сэрцу, як вачам, відно.

Ні пыл вякоў, ні час — не перашкода,

калі нашчадак з продкам заадно.

Ці бачыце?

Пагас у хмарах бурых

пабляклы месяц — кованы ліхтар.

Заснуў з утомы на мядзведжых шкурах

гасцінны і натруджаны друкар.

Варушыце вякоў старыя тайны.

Усхваляваны знойдзеным да слёз,

не чуеце, як конь заржаў у стайні

і раздувае храпаю авёс.

Ўсё дарагое, вырванае ў смерці

і ў небыцця, што з пылу паднялі,

у гэту ноч схавайце ў нетрах сэрца,

каб апасля апавясціць зямлі.

Няхай раскажа час мінулы сённячы

усім забыўшым мову і свой род

пра справы слаўныя Скарынаў і Мамонічаў,

пра першы друк — наш велькі чын і ўзлёт.

* * *

Адзінай мэты не зракуся,

і сэрца мне не задрыжыць:

як жыць — дык жыць для Беларусі.

А без яе — зусім не жыць.

Час

Скрыпучым возам ехаў час,

калдобістаю каляінай,

а ветах выплываў і гас,

а воз каціўся без упыну.

Ўставала сонца з-за лясоў,

ішло ў зеніт па небасхіле.

А воз каціўся, конь ішоў,

дарога курчылася ў пыле.

Гарыць агонь, лясы маўчаць,

прыпалі коні да атавы.

Пара вякі ператрасаць,

перацаніць людскія справы.

Забытым трактам я іду,

ступае побач адзінота.

Шукаю вынашаных дум,

падбітых крылаў з тых узлётаў.

Іду, задумны пілігрым,

слядоў шукаю ў каляінах.

Сюдэма йшоў Паўлюк Багрым,

сюды дамоў спяшаў Скарына.

Няма даўно ўжо іх слядоў.

Лёг пыл на шэрыя стагоддзі.

I толькі сэнс вялікіх слоў

у нечых ранніх сэрцах бродзіць.

* * *

Я сэрца ўздым,

жыццё сваё

і вернасць,

і ўсё, чым вымяраецца любоў,

аддам табе,

пяшчотная бязмерна,

пакутная зямля маіх дзядоў.

Два рэхі

М. Т.

Мы з Вамі два рэхі ў адным бары

ад Нарачы аж да Нёмана,

на матчынай мове, па песні сябры,

і думаем крышку падобна.

Здалося мне: рэкі плывуць назад,

гады вяртаюцца з выраю.

Стаю сярод поля, дзе дрэвы ў рад —

якую ж пуціну выберу?

Капытамі коні кранаюць зямлю,

іржуць, патрасаючы грывамі.

Я песні з аселіц сэрцам лаўлю —

тужлівыя, спеўныя, жніўныя.

Я ведаю многа песень чужых,

усё ж тыя жніўныя, родныя,

як жураўліны асенні крык,

навекі мяне запалонілі.

Шэрыя хаты пад шэранню стрэх,

шэрае беднае зрэб’е.

Шэрыя твары плачуць праз смех,

Шэрыя вёсны, бясхлеб’е.

А мова, як ліра: спявае, гудзе,

стагоддзямі вусна прадзецца.

Промнямі слоў суцяшае ў бядзе.

А мова, як сэрца, б’ецца.

Слухаю, думаю... Думка адна:

людзі пакрыўджаны родныя,

просяць за іх заступіцца,

аднак сілы такія няроўныя.

Трэба змагацца.

З панамі на бой.

Трэба, як дуб, як камень.

Нашая песня панам, як мазоль:

шкадуюць і зводзяць вякамі.

З’яўляліся хлопцы, праз цемру вякоў

народныя раны гоячы,

за сілу адважных закляццяў і слоў

жывымі згаралі на вогнішчы.

Ірваліся ў полымя, у забыццё,

каб толькі не плакаць, не каяцца!

З болю на свет прыходзіць жыццё,

болем яно адкупляецца.

Гэта было ў той завейнай пары,

Калі, размахнуўшыся крыламі,

Вы сталі змагацца яшчэ на зары

з народнымі вечнымікрыўдамі.

* * *

Зямля мая любая, дзень мой і ноч,

водгулле песняў, у полі калоссе.

Часам ударыць аб шыбіну дождж,

сумна ля вокан вятры загалосяць.

І з заараных даўно каляін

роднага поля маёй мадалосці

вырвецца часам балючы ўспамін,

даўно адышоўшых пакліча у госці.

У покуці, тата, цябе пасаджу,

прысядзе матуля зычлівая побач.

У сне-успаміне на вас пагляджу

і буду вас сцішана слухаць за поўнач.

* * *

За акном у сутонні

сонца нікне са стрэх.

Дождж мне вымыў далоні.

Шчокі выбеліў снег.

Ільняную кашулю

на мой змучаны стан

каб на ноч апранулі

ды паслалі дыван,

ды паклалі на ўзлессі

у старым дзірване,

каб цягучыя песні

калыхалі мяне.

* * *

Думы — коні мае вараныя,

грыва з ветрам і цокат капытаў.

Напярэймы — жывыя, зямныя,

выкрасаюцца іскры з граніту.

Сялянка я

Шугае позірк смела за аблокі,

што пралятаюць над гняздом маім.

Сялянка я з душой маёй шырокай

і з думкамі, як Нёмана уздым.

З цішы лясной, з тугі і крыху з поту.

Я працу ведаю і крылля смелы ўзмах.

Мяняю я на ніваў пазалоту

ўсё золата на пальцах і ў вушах.

Хтось плача, што насіў калісьці лапці

і з путаю за статкам босы йшоў.

А мне найлепей у сялянскай хаце,

што ведае, дзе мір і дзе любоў.

Калі на сэрцы ные боль шчымлівы,

хтось адыходзіць ў невараць з сям’і,—

нам гояць раны залатыя нівы,

палі бязмежныя.

Сяляне мы.

Медзвядзёва фарба

На каптан для мужа,

на ўток і аснову,

шукала жанчына

фарбы медзвядзёвай.

Гэткай незвычайнай

пражаю снавала

кросны,

гэткай ніткай бабка патыкала,

не гнядой, не бурай і не каштановай —

іменна наяўнай фарбай медзвядзёвай.

І малюе мара маладой жанчыны

бурага мядзведзя ў нерушах айчынных,

і вачмі прабабкі бачыць,

як у буру

валакуць мужчыны медзвядзёву шкуру.

Ды па тых адважных

згасла памяць недзе,

што змагалі ў пушчы

бурага мядзведзя.

А жанчына марыць ночкаю зімовай

і шукае фарбы толькі медзвядзёвай.

Беларусы

Беларусы ад касы.

Нам сняцца высокія травы,

пракосы, як паясы.

Касавіца для нас — забава.

Лоб у поце, лугі з расой.

Гнецца першына, зноў атава.

Размахнуцца шырока касой —

маладая мужчынская справа.

Беларусы ад касы.

З асялком у кішэні кожны.

Пахіляюцца каласы

з налітым зернем на пожню.

Косы звіняць у сяле,

іх клеплюць на бой пераможны.

І хлеб, бы зара, на стале,

і засек зімой не парожні.

Беларусы ад касы.

Дарогамі да світання

хлопцы з косамі йшлі ў лясы,

на бунт ішлі, на паўстанне.

Вашчыла іх вёў, Кастусь.

Звінелі ў паходах косы.

Адраджалася Беларусь

пад звон іх рашучы й востры.

Вокам сябра гляджу на касу.

Асялок кранаю рукою.

Не, на злом яе не панясу.

Няхай павісіць пад страхою.

Сустрэча

Сустрэнемся на вузкай перакладзіне.

З двух берагоў, паважныя, прыйдзем.

Усё, што не даткана, не дапрадзена,

я пакажу табе ў святочны дзень.

Вось толькі я забылася на почасці.

Калі з дарогі зойдзем у мой дом,

я проста пасаджу цябе на покуці,

аддам на ласку маім багом.

Снуецца з песнямі льняное прадзіва,

пасаг бы з кужалю танчэй саткаць.

Жартоўна кросенцы мае разладзілі,

уток заблыталі, не разблытаць.

Я запяю табе пра дзіва дзіўнае,

якая ў Нёмне глыбіня,

як ноччу месячнай на воды сінія

выводзіць дзеўчына паіць каня.

А конь не слухае, а конь бянтэжыцца,

рве цуглі срэбныя — дарма спыняць.

З каменняў Нёмнавых аж іскры крэшуцца,

аж сэрца цешыцца з таго каня.

З двух розных берагоў на перакладзіне

сустрэнемся ў святочны добры час.

Чаго б не здужалі, чаго б не ўладзілі,

пакінем моладзі сказаць за нас.

З моладдзю

Апрануўшыся давідна,

падбадзёрана смехам звонкім,

вылятала мая вясна

з лёгкім ветрам наперагонкі.

Час быў дзіўны. Каля мяжы,

упрыгожанай церпкім верасам,

так часамі хацелася жыць,

а часамі і жыць не хацелася.

Трудна вочы было адарваць

ад вясны, да зямлі прынаднае.

Цяжка людзям было дараваць,

што яны да людзей неспагадныя.

Усё адны гуляюць і п’юць,

а другія слязамі плюскаюць.

Я і выбрала сцежку тваю,

маці-доля мая беларуская.

Ці прыходзіў у сны адчай?

Ці трымцела слязіна скупая?

Не скажу. Святлее ў вачах,

калі моладзь на шлях выступае.

Вечаровая песня

Дзень спахмурнеў, у полі вечарэе,

над дрэвамі крыла начнога ўзмах.

Згасае ціха сонца, бы надзея,

адбіўшыся сумотай у вачах.

Міргаюць хатаў вечаровых вокны,

дзявочы голас выплыў і замоўк,

разверадзіў ён успамін далёкі,

аж сэрца ўздрыганула незнарок.

Так і ў жыцці ўмірае ўсё і чэзне,

як гасне дзень натруджаны ў палёх,

і застаецца неўміручай песня —

яе красы ніхто не перамог.

* * *

Зноў іду басанож па расе,

дзень, народжаны сонцам, вітаю.

Вецер сонца ў праменнай красе

ўжо на раніцу выганяе.

А навокал птушыны спеў.

А здалёк на старым гарадзішчы

між лістоты разбуджаных дрэў

салавей не сціхаючы свішча.

Прачынаюцца паплавы,

вольны вецер балотам блукае

і паволі з роснай травы

туманы, як пасцель, складае.

Мне здаецца, зноў праз гады

у бэзам абсаджанай хаце

бачу бацькавых крокаў сляды,

чую, як прачынаецца маці.

У сэрцы надзея, як промні

Зноў вясны пераможны напеў,

беласнежных галінаў у квеці.

Да кустоў, да расквечаных дрэў,

як дзяцюк, заляцаецца вецер.

Закаханы вясняны настрой.

Рой пчаліны на цвет ападае.

Мы за рукі ўзяліся з табой,

вёсны даўнія зноў прыгадалі.

I чужыя дарогі, шляхі.

Мы прайшлі іх, а думы ля Нёмна,

ля сваёй саламянай страхі.

Толькі ў сэрцы надзея, як промні.

Забыты абраз

Прыгадаўся забыты абраз.

Ты пабачыў мяне першы раз,

не пускаў. З хаціны тваёй

дзікай птушкай з рук паляцела,

каб пагнаўся каханы за ёй,

за дзяўчынай, капрызнаю, смелай.

Ты дагнаў.

Дзявочы мой смех,

непакорны, сыпаўся ў снег.

Вось такой ты жадаў удвая.

Я сказала: — Пакуль не твая!

Я належу народу майму,

крышку ветру, крышку бярозам,

хлопцу вернаму аднаму,

што згубіў сваё сэрца і розум.

Я і замуж яшчэ не хачу,

хаты ў полі вятрам не кіну.

Першы раз ты такое пачуў

ад вясковай вясёлай дзяўчыны.

Адказаў мне: — I я беларус.

I глынуў на чужыне гора,

і нясу непасільны той груз,

і хачу, каб ты была поруч.

Моцна сціснуў мае далоні...

Нас павезлі да шлюбу коні.

...Ходзяць людзі мяне суцяшаць.

Я не веру разлучніцы-смерці.

Засталася ж твая душа.

Нашы думкі ў маім толькі сэрцы.

* * *

Словам ці затоеным маўчаннем,

думкамі, што йдуць з маімі ў такт,

адгані з чала мне боль адчайны —

з ім сама не спраўлюся ніяк...

Бы ў часы сяброўскае сустрэчы,

як ішлі мы поруч праз сяло,

раскажы мне аб харошым нечым,

каб зусім ад сэрца адлягло.

Не шукаю я ў людзей апоры,

іншаму магу дапамагчы.

Гэта ўзлёт мой прыпыніўся з гора,

і таму са мною памаўчы...

У хвіліну болю

Беласнежныя гусі лятуць пад аблокі.

Лёгка гойдаюць хмары над полем вятры.

З наднямонскіх крыніц маёй песні вытокі.

На зямлі беларускай мае алтары.

Дрэвы ў роснай красе,

птушкі гнездзяцца ў голлі,

шчабятаннем вітаюць: ці я гэты госць?

На маўклівым, адвечным, пагораным полі

баразной прываліла маю маладосць.

Слёз, надзеяў у глебу пасеяна зерне.

Джаліць сэрца мне боль, як гадзючын укус.

Памяняла спакой на адданасць і вернасць

за цябе, о, матуля мая Беларусь!

Дзівіць сёстраў, братоў сэрца кволага мяккасць.

Не параніў бы крылы суровы мой лёс.

У цяжкую хвіліну мне трэба паплакаць.

Я жанчына, жанчына...

Жанчыны са слёз.

Можна вынесці гора, стрываць небяспеку.

Перацерпець.

Глынуць з поўных прыгаршчаў лек.

Але гэтак баліць, што не плакаць мне нельга.

Утрымаецца камень, не жывы чалавек.

Мне даводзілася з беспрытуллем змагацца.

Як баліць, не ратунак — слязіна, не лек...

Без гарачай слязіны як з мілым расстацца,

калі гэта расстанне назаўсёды?

Навек?

* * *

Ты маладосць прыпамінаеш нечым

вятры ў палёх,

трываласць дужых дрэў

і моц зямлі —

дзяцюк шыракаплечы,

што мне руку

на сваім твары грэў.

* * *

Славяцца людзі гуманнасцю спраў.

Не сілай, а веліччу сэрца.

Хто ў хвіліну цяжкую руку мне падаў,

той братам навек застанецца.

* * *

У забыцці.

Мяне ніхто не чуе.

Насупраць ветру я адна стаю.

У марах толькі тое,

што люблю я,

і песні, што ў душы без слоў пяю.

Ля вокнаў шчырыя шчабечуць птушкі,

махае бусел крыламі здалёк,

маланкай сіняй асвятляе душы

сярод калосся ў полі васілёк.

Не, не адна.

Мне хмары з паднябесся

зліваюць ціхі дожджык на загон.

На голлі дрэў снуе вятрыска песню,

яе звіваю і праду, як лён.

* * *

Хтось адыходзіць ад нас назаўсёды,

слёз не стрымаць, але плакаць нам нельга.

Так адплываюць рэчышчам воды

у акіян, бясконца разлеглы.

Свет, бы пажатая восенню пожня,

шмат тут падцятага ўпала калосся.

Зернем у глебу асыпаўся кожны,

каб узысці,

і жыццё не звялося.

Не глядзі на мяне сумным позіркам

Сані шпарка лятуць, ноч з марозікам,

ў ясным небе застыў маладзік.

Не глядзі на мяне сумным позіркам,

прыпыніўшы затоены крык.

Думы — птушкі мае пералётныя

зоры-семя дзяўбуць на таку.

Снег нам выслаў дарогі палотнамі,

а марозік цалуе ў шчаку.

Разам мы, як пры першай сустрэчы.

Не сатлела зарава слоў.

Шлях над намі прываблівы —

Млечны,

перад намі —

дарога дамоў.

* * *

Хай славіцца наш беларускі род —

душой з вясны і воляю са сталі,

каб з гнёздаў нам не пеўнікі на плот,

а горда арляняты выляталі!

* * *

Ні ў багацці вялікім, ні ў беднасці,

а ў дружнай сям’і ля стала

жылі б мы ў харошай еднасці —

долі людской хвала.

Вясною хай сонейка свеціць,

рунеюць буйна палі.

Зямлі мы адвечнай дзеці,

нам хораша жыць на зямлі.

Маладзік

Не спыняй, не кліч мяне за зоры,

я хаджу басонач па зямлі.

З паплавоў, што над ракою, хорам

мне вятры насустрач загулі.

Мые твар у цьмянай ручаіне

адзінокі кволы маладзік,

з ціхай хаты выбегла дзяўчына,

на далонях вынесла ручнік.

Вышыты рабінкаю па белым,

пераспелай, бы чырвоны жар.

Кроны дрэў лістотай шапацелі,

месяц нахіліў задумны твар.

Час дамоў, зачыніць маці дзверы,

спрацаваная сям’я засне.

Маладзік — свавольнік лёгкаверы.

Вецер зноў заблытаўся ў касе.

Незнароку белаю рукою

дзеўчына касу перапляла.

Затужыла песня за ракою,

уздыхнула сонная зямля.

Месяц плаваў па нябесным лоне

адзінокім зораным шляхом,

не прыпаў абліччам да далоняў

і не выцер твару ручніком.

Крылатасць

Кожны сябра крылаты свой ведае шлях,

неабмежаны, ясны, да неба,

і куды скіраваць крылля вольнага ўзмах —

павучаць крылатых не трэба.

Быць сабой, нібы дужая птушка, расці —

ці гарачы поўдзень, ці восень.

Не пратоптанай вузкай сцяжынкай пайсці,

а ляцець, куды думкі заносяць.

Знаем святасць гнязда. Сілай зверылі лёт.

Непахісныя продкаў законы.

Ёсць у нашай крыві прага новых высот.

А напрамак да родных загонаў.

* * *

Не аўтобусам выпадковым

ехаць больш або менш мінут,—

я хачу, каб звінелі падковы

аб прамерзлы студзеньскі грунт.

У снягі, як у белую пену,

ветрам збітую ля дарог,

уразаліся сані спеўна,

летучы пад гасцінны парог.

I паверыць, у што не верыцца.

I не выпіць ні кроплі страху.

I падужацца зноў з мяцеліцай

на крамністым жыццёвым шляху.

* * *

Мудрасць спелую сівых вякоў

п’ю з народных жывых крыніцаў.

Паважаю чужых багоў.

Ды прывыкла сваім маліцца.

Сарока

Скакала сарока,

чорна-белабока,

па кусце.

Скакала, чакала,

знекуль выглядала

ўсё гасцей.

Вецер горка ўсхліпваў,

прыгаршчамі сыпаў

снег на двор,

заносіў дарогі,

засынаў парогі

у дакор.

А яна скакала,

на шлях пазірала:

будзе госць!

Гурбы снегавыя,

коні вараныя —

едзе хтосьць!

Рогат, смех на санях,

коні з кутасамі,

стрэл біча.

Выйдзі, гаспадарык,

з сонейкам на твары

іх страчаць.

Махала сарока,

чорна-белабока,

хвосцікам,

скакала, кружыла

ды наваражыла

госцейкаў.

Гасціна

Калі палеткі ад жніва астынуць,

як ляжа сум асенні на лугі,

захочацца ў сялянскую гасціну

на верасовы мёд і пірагі.

Тут п’юць з прынукаю:

— І на здароўе!

П’е гаспадар і п’е нявольнік-госць.

Плывуць застоллем шчырыя размовы,

людскія сэрцы свецяцца наскрозь.

І я тут п’ю з вялікай насалодай.

П’ю давідна, да пеўнікаў,

да дня.

Не з чаркі — з сэрца роднага народа,

пяюння-мова,

п’ю цябе да дна.

Раніца

Сонейка.

Клёкат бусліхі.

Грабельніцы — на сенажаць.

З хаты выходжу паціху,

Каб раніцы не спужаць.

Яна ля майго парога,

свежая, у расе.

Вецер з шырокіх разлогаў

пах чабаровы нясе.

Лісцем галлё трапеча.

Зазелянеў мурог.

Боязна траўку скалечыць

міжвольным дотыкам ног.

Стаю на парозе.

Смяюся.

На шкле заламаўся прамень.

Галёкае з ніў Беларусі

нованароджаны дзень.

* * *

Гартаваны працоўнымі днямі,

дух ад ветру ўзмацнеў, акрэп.

Найсмачнейшы — зароблены хлеб

маладымі сваімі рукамі.

Як ні многа ў юнацтве патрэб,

з добрых спраў добры лёс прадзецца.

Што за гонар — пакроіць хлеб

добрым людзям ад шчырага сэрца.

Як бацька чакае сыноў...

Ноч разгарнула бяззорны плашч,

стукае голлем аб стрэху вішня.

Вецер і холад.

І дождж, як плач,

звоніць у вокны хаты зацішнай.

Нехта спазніўся, нехта прамок.

Сушыцца хустка.

Варыцца страва.

У хаце не ўсе, яшчэ сына здалёк

бацька чакае, прысеўшы на лаву.

Пэўна што прыйдзе, абы толькі змог,

ветру насупраць, на злосць непагодзе.

Калі бацька стары чакае ў дзвярох,

нанач дахаты сыны папрыходзяць.

Бо бацька і маці і родная мова,

узнятая к славе амаль з небыцця

паэтаў натхнёным і велічным словам,

для беларусаў — пытанне жыцця.

Вечар жыцця

Вечар жыцця ўжо ступіў на парог,

моўчкі да нас прабіраецца ў сені.

Ляснуў знячэўку ля клямкі замок,

уздрыгануліся вушы сценаў.

У печы кафлянай паленне трашчыць,

сум і цяпло, цішыня па пакоях.

Верная хатка старая стаіць,

вечар вартуе і рэшткі спакою.

Кніжкі навокал, душы дабрыня,

ціха прысела за стол чалавечнасць.

Дзесь за дзвярамі грыміць мітусня,

якая ўжо сталаму сэрцу пярэчыць.

Сцішана боль адплывае з душы.

Хата — прыпынак роднае мовы,

веры, што покуль народ будзе жыць,

мова прыдасца для шчырай размовы.

Песня

Хай песня будзе як песня.

Ганаровы ў песні ўдзел:

яна не напітак прэсны,

а самы моцны хмель.

Клёкат душы неспакойнай,

у сэрцы затоены боль.

З песняю, як са зброяй,

выходжу ў няроўны бой.

Песня — дыван мой росны,

наднёманскі сівы сказ.

Мае беларускія кросны,

каб думаў палотны ткаць.

Песня — душа мая ў слове.

Сабраны бацькамі пасаг,

іх мудрасці сівагаловай

не сцерты гадамі знак.

Нясу яе бездарожжам

у галаве сівой.

Каб толькі не страціць, крый Божа,

ноты адвечнай сваёй.

* * *

На зоры глядзець немагчыма.

Мігцяцца з-за хмары, як дым,

і свеціцца месяц-лучына

на прыпечку неба глухім.

Жаночы клопат

З самых юных дзявочых гадоў

слаўлю меч, паважаю кудзелю,

кожны змест з сэрца вырваных слоў —

то народа жыццё і надзеі.

Наша доля — кудзеля і лён,

нітку віць з недапрадзенай шпулі,

вартаваць, як адвечны агонь —

казкі, песні забытай бабулі.

Дом — адвечная доля жанчын.

Ў час, ліхі для народу і грозны,

ў нас мужчыны ўздымалі мячы

ў абароне краіны і гнёздаў.

Ў кволых пальцах мяча не ўтрымаць,

меч — для сільных мужчынскіх далоняў.

Нам радзіць і не нам забіваць,

ўзгадаваўшым жыццё ў сваім лоне.

Ўсё ж апора мы, брацця, пры вас,

ў цяжкой долі надзейная помач.

Здзекі лёсу умеем стрываць,

у бядзе здольны выстаяць поруч.

Сэрцам мёртвых патрапім збудзіць

і агонь ажывіць ў папялішчах,

і, як Лада, аддана любіць

свае пушчы, свае гарадзішчы.

Грознай лютасці ведаем сеч

і ў адчаі ля вас не застогнем.

Калі з рук вашых выпадзе меч,

мы падымем яго ў абароне.

Нам радзіць і не нам забіваць.

Ў нас мужчыны — дубы, мы — лозы.

Ўсё ж гатовы мы львіцамі стаць,

калі нішчаць зямлю нам і гнёзды!

Сон

Зоры гамоняць таемнай гамонкаю,

вецер шапоча ў кустах.

Рвецца і рвецца нітачка тонкая

ў кволых нядужых руках.

Жар ператлеў пад засланкай шэраю,

звечара свет не гарыць.

Стыне памалу саганчык з вячэраю,

бабка стамілася, спіць...

Можа, здаюцца ёй межанькі росныя,

птушкаю хоча ўзляцець,

хоча вярнуцца да дзён, дзе з пракосамі

смела ваюе касец.

Станам і ростам мог мерацца з топалем,

чубам — з пракосамі траў.

Поту гарачага срэбныя кропелькі

подзьмухам вецер сціраў.

Люба было завіхацца з грабелькамі,

смехам звінець маладым,

люба было прыбірацца нядзелькаю

з думкай дзявочай аб ім.

Клічуць музыкі бубнам, гармонікам,

танцамі, блізкасцю рук,

песняю сэрца, тугой неўгамоннаю,

кліча разгойданы круг.

Ззяе галоўка істужкамі, косамі,

шчокі і вусны, як мак,

скачуць пад музыку ножанькі босыя,

яркі мігціць андарак.

Ў танцы на рукі, каханыя, мужныя,

лёгенька клоніцца стан.

Русыя косы з галоўкі закружанай

ўпалі яму на каптан.

...Недзе цвыркун распяяўся у трэшчыне,

месячык выплыў з-за хмар.

Сняцца бабулі пракосы над рэчкаю,

ціха ўсміхаецца твар.

* * *

Явар з ветрам хіліўся

буйным чубам далоў.

Сын у свеце згубіўся –

цяпер едзе дамоў.

Ён ляціць да старонкі,

як вясной жураўлі,

без дзяцей і без жонкі,

верны толькі зямлі.

А бацькі перад хатай –

як сям’я галубкоў…

– Раскажы, мілы тату,

дзе ты маму знайшоў?

Што да раніцы прала

лён на верацяне,

што ў бядзе пацяшала

і цябе, і мяне.

Што зямлю засявала,

калі ты ваяваў,

што дабру навучала,

калі я падрастаў.

Ад радзімае стрэхі

многа вёрст я прайшоў,

многа земляў праехаў,

а такой не знайшоў.

– Браў сабе маладую

я, мой сынку, з сяла,

гэткіх любых гадуе

толькі наша зямля.

* * *

Зноў па шыферы дождж бубніць.

Шапаціць па страсе саламянай.

Разагналіся дні — не спыніць,

безупынна нясуць у нязнанасць.

Дум разгойданых не суняць,

па-льняному іх лад прадзецца.

Як высока сынам ні лятаць,

іх зямное пры іх застанецца.

Засяваць — дзядоў запавет.

Гладзіць воблік зямлі, не калечыць.

Трэ пакінуць такі на ёй след,

каб сказалі аб ім — чалавечы.

* * *

Час, бы нітка льняная, прадзецца

днямі, месяцамі і няўпынна.

Усё, што сёння трывожным здаецца,

заўтра стане малым успамінам.

* * *

Вецер нівы калыша, сіні лён, цёмны лес.

I зямля, быццам кніжка, адкрывае свой змест.

Нагінаюцца ў ногі грывы сочныя траў,

хтось таптаў тут дарогі, свае сцежкі праклаў.

Зарастаюць курганы, б’юць пабегі з камля —

то залізвае раны пасля войнаў зямля.

Дождж ёй воблік змывае, то ў снягі замяце.

Што зімой спачывае — тое ўвесну цвіце.

Невад сініх азёраў ноччу з неба, як з дна,

ловіць цьмяныя зоры і калыша да дня.

Забірае зямелька ўсё ў свой час ад жывых,

толькі попелу жменька застаецца па іх.

I цікава, і грозна ў мудрым сэрцы яе.

З хмараў высыпле слёзы, з салаўямі пяе.

Скарбы ў нетрах хавае — каб патроху для ўсіх,

і з сынамі ўзлятае да планетаў другіх.

Ранне свежасцю дыша, прачынаецца лес,

і зямля, быццам кніжка, адкрывае свой змест.

* * *

Розна бывае ў жыцці і ў полі.

У людзей і ў прыроды патрэба адна:

нараджацца, расці, расцвітаць без натолі,

покуль вясна.

Юных стагоддзяў вецер адчайны.

Засяваем, кахаем, чакаем пары.

Страты заўчасна, дарма падлічаюць.

Зноўку вясна. Цяплеюць вятры.

Лёт

Конь буланы, сядзёлка,

лёгка ногі — у стрэмя,

з жураўлямі гаворка,

ў вочы ветру бярэмя.

А насустрач бярозы,

цёмны лес і паляны.

Лёс бязлітасны, грозны,

шчэ пакуль што нязнаны.

Коні — чорныя хмары

на нябесным дзядзінцы

капытамі кранаюць

камяні на гасцінцы.

Хмары бліскаюць, грозяць.

Конь у дзёрзкім разгоне.

Я сціскаю паводдзе.

Толькі ногі ў страмёнах.

Вецер хмары разгушкаў.

Страху быццам не стала.

— Ах, дачушка, дачушка,

ледзь каня не загнала.

Дамоў

Дамоў — на масточак калінавы

рванеш — гатовы ізноў

падняцца, бадай, па-буслінаму

клякочучы песні з палёў.

Дамоў — гэта сэрцам да сэрца.

Дабрыдзень, мая маладосць!

Душой акрыяць, адагрэцца

і словам сагрэць кагось.

Тут хлеба акраец, як мёд.

Падушка, як пух лебядзіны.

Бацькі.

I магілы.

I род.

Зямлі сваёй подых глыбінны.

Пятру Клімуку

1

Хлопча палескі, з харошых найлепшы,

што вылецеў к сонцу з дрымотных балотаў.

Скуль мне узяць дасканалыя вершы,

вартыя гэтак далёкіх палётаў?

То ж Беларусь наша ў хустачцы белай,

можа, ў квяцістай святочнымі днямі,

узгадаваць свайго сына сумела,—

ўзвіўся арлом з дарагімі сябрамі.

Шмат сілы ў зямлі і шмат у пародзе.

Жывём мы пачэсна з надзеі і працы.

Шчодра палеткі жытнёвыя родзяць.

Высока ўмеюць сыны падымацца.

Дзякуй, што наш ты з палескае вёскі,

слаўна ўзляцеў і шчасліва вярнуўся.

Дзякуй, што ў сэрцы адданым, сыноўскім,

насіў ты і носіш імя Беларусі.

2

Сын хлебаробаў палескіх і ўнук,

годнасць і гордасць роднага краю,

зноў у палёце наш Пётра Клімук,

зноўку барозны ўвысь пракладае.

Застыў у трывожным чаканні народ,

матчына сэрца лякоча і млее,

смелы, высокі надзіва палёт,

такога і ў снах паляшук не лялеяў.

З плугам учора прайшлі па зямлі,

не раз наравістых закілзвалі коней,

а сённечы ў космас вядуць караблі

упэўненай сілай сялянскіх далоняў.

Блізкі нам той, хто дзеліць палёт,

разам глядзіць на касмічнае ззянне.

Скажы яму, хлопча, які мы народ,

і перадай ад усіх прывітанне.

Хай з лёгкай тваёй і шчаслівай рукі

на гонар і радасць роднага краю

з вёсак выходзяць палешукі.

Хай у палётах цябе даганяюць.

Кастусь Каліноўскі

Калі ў бой на змаганне з катам

выйшаў наш адважны Кастусь,

за плячамі ён меў занадта

мала вёснаў

і меў Беларусь.

Меў Кастусь свой адвечны, сярмяжны,

прагны шчасця, працоўны народ.

Толькі волі жадаў недасяжнай —

нагароды з усіх нагарод.

Боль і путы, чужацкая цемра,

лад чужы, здзек чужы і тыран.

Толькі ў сэрцы, як вогнішча, вера,

што народ будзе сам сабе пан.

Толькі сіла ў Яські з-пад Вільні

палымяных завостраных слоў

ды пад шэраю світкаю крылле

і размах, бы вясной у арлоў.

О свабода! Тварыла дзівосы —

змагара-каваля са слугі.

Ты вастрыла сялянскія косы

у гарніле адчаю, тугі.

Час зубамі клацае ў застрэшшы

Час зубамі клацае у застрэшшы.

Час не ведае, што хоча сам.

Я ў яго сышчу, што мне належыць,

і табе, зямля мая, аддам.

Буду ведаць, што жыву не марна,

калі праўда ў песні прарасце,

пашыхуе ўсё з рукі ахвярнай,

што ад сэрца, тое зацвіце.

Слёз гаручых гарцамі не мераю.

Не скупая, сілы не лічу.

Крочу ўперад, спадзяюся, веру,

што пазычыла, усё сышчу.

I аддам Радзіме.

* * *

Радасць, як вецер.

Каханне, як госць.

Дасягнутасць шчасця

ўжо шчасцем не ёсць.

Люты

Холад люты да касцей праймае,

аж за душу лапамі бярэ.

Стыне ўсюды, мерзне, замярзае.

Ходзіць важна люты на дварэ.

Смех і грэх.

А колькі фанабэрыі.

Без кажушка цераз двор не ход.

Заінелі шыбы, нават дзверы.

За парогам стыне галалёд.

Люты-дзьмуты: — Паваюю з вамі.

Вы сягоння ўсе ў маіх руках!

За плячамі — сакавік з братамі

сеюць у прастор вясновы пах.

Белавежа

У Белавежу ўвайшла, нібы ў храм.

Стромкіх дрэваў маўчаць калоны.

На кары каля шрама шрам,

бы счарнелі старыя іконы.

Кроплі смольныя,

нібы перлы.

Кроны

купал неба падперлі.

Пахіліліся долу кусты.

Пах ядлоўцу густы-густы.

Ціха тут, толькі сэрца стук.

Тут касуля прывыкла да рук.

Жар суніцаў — кроў з нечай раны,

незагоенай, набалелай.

Узлятае бусел з паляны —

падалося —

як кужаль белы.

Зубр на мох, бы ягнё, прылёг

ля бярозаў у белай адзежы.

Калі недзе існуе Бог,

тут ён, пэўна, у Белавежы.

На сутонні

Добры вечар у хату.

З зацярушаных дрэў

сцюжай іней кудлаты

мне на сэрца асеў.

Тут агонь наш у печы.

Жар, якому не стлець.

Цеплынёю спрадвечнай

мне б душу адагрэць.

На дыван паўзірацца,

слова шчырае ўчуць.

Адпачыць пасля працы

ў шчырай хаце хачу.

Дрэмле вечар па лавах.

Рэй дзіцячы прыціх.

Пасля снежных завалаў

адпачыну пры іх.

* * *

Сумна сягоння.

На плечы вецця

накінуў вецер

хустку сутоння.

Месяц не свеціць,

згубіўся недзе

ў цёмна-блакітнага неба прадонне.

Пагаслі вокны.

У поцемку зрэбным

стаяць натруджаныя сялібы.

Выплеснуў вецер

з прадоння неба

на грудзі хмараў месяц,

як рыбу.

* * *

Рукою чорнай хтосьць крануўся крылляў

і струн душы — і струны не звіняць,

зноў груганы свабодны лёт спынілі,

на шлях свой чорны звабіць наравяць.

Я ад зямелькі крыллем адштурхнуся

і абміну ў палёце чорны жах.

Лячу душой са сцежак Беларусі

на недасяжны, на паднебны шлях.

Унізе бор пад ветрам студзіць шаты.

Уверсе ноч запальвае агні.

Свая туга, свае шляхі ў крылатых.

І праўды след яснейшы з вышыні.

Па-беларуску

Задумана стаяць на ўзлессі хвоі.

Вятры з бярозаў лісце замялі.

Нам дорага заўсёды ўсё жывое,

што побач з намі дыша на зямлі.

Равуць зубры, як продкі навучылі,

сівую пражу павукі прадуць.

Арол у хмарах распраўляе крылы,

каб даляцець да мэты вольных дум.

I добра так бывае ў свеце, строга.

I нельга кідаць лёс на самацёк.

Свой шлях у кожнага, свая дарога,

праверана вякамі і жыццём.

З дабром да роду, з ласкай да суседзяў —

ад прадзедаў парадак на зямлі.

Шурпатасці, усе памылкі, беды

вякі даўно нам з душаў саскраблі.

I гонар свой — не трэба нам благога.

I звычай свой па-людску жыць з людзьмі.

Дабро сваё, не трэба нам чужога.

I будзе ўсё. Бо з працавітых мы.

Зжынаем хлеб. Гадуем скібу-скварку.

Не ворагі, сябры ў нас навакол.

Умеем хораша разладзіць сварку:

— Сядайце, госцейкі, за наш гасцінны стол!

Верасень

Верасень у тумане

бульбяны, багаты.

Вецер яблыні гне,

абтрасае ля хаты.

Дзед прылёг на мурог

і атавы не косіць,

з дрэў яму каля ног

сыпле золата восень.

Каб жа сілу збярог,

назбіраў бы са жменю

срэбра-медзі з дарог,

каб звінела ў кішэні,

ды пайшоў бы да той,

што, як ранак, смяецца,

што забрала спакой

ды прывабіла сэрца.

Было б меней гадоў,

як тады, як калісьці,

закружыліся б з ёй,

бы асенняе лісце.

Была сонейкам, ласкай,

абразком маляваным,

чарадзейкаю-казкай,

песняй недаспяванай,

зоркай недачаканай,

з недажатай палоскі

анікім не сарванай

польнай ружай ля вёскі.

Уздыхнуў аб пары,

як прыдумваў забаву.

Растрасаюць вятры

па пракосах атаву.

Галавы не падняць.

Небасхіл, як сляза...

I шуміць сенажаць,

адзвінела каса.

...Кажуць, блудзіць душа

па балотах, імшары,

як памрэш загадзя

ад няздзейсненай мары.

Сын і матуля

Адплывалі няўпынна ў вечнасць дзеі жыцця.

Гадавала жанчына каля сэрца дзіця.

Спавівала каханнем, апаіла дабром,

Лётам дум палымяных, што плылі з малаком.

Вырас любы саколік дрэнным людзям ў дакор,

ясным чубам да столі, шчырым сэрцам да зор.

Сны юнацкія сняцца, душу боль закрануў.

– Не сумуй, мая маці, што пакіну адну.

Твае вочы — світанне, твае рукі — цяпло,

без цябе ні кахання, ні жыцця б не было.

Але мне, маладому, што ля рук тваіх рос,

яшчэ хочацца грому з недасяжных нябёс.

Яшчэ хочацца ў моры ураганы спаткаць

і падужацца з штормам, ў злыбядзе не дрыжаць.

З найсмялейшымі радам мчацца ўвысь напралом.

Яшчэ хочацца праўды у змаганні са злом!

* * *

Мне патрэбны бор стары сасновы,

дзе на рукі сочыцца жывіца.

Мне патрэбна роднай чыстай мовы

з сырадоем у сяле напіцца.

Слоў айчынных,

слоў сардэчных жменю,

мудрасці мінулых пакаленняў.

Цеплыні суседскае сустрэчы,

хаты ціхай, добрай,

мірнай працы.

I адносін шчырых, чалавечых.

Быць людзьмі.

Не толькі імі звацца.

Развітальна заплакала восень

Развітальна заплакала восень,

кроплі слёз на маім акне,

ветру вольнага хор стогалосы

ў чыстым полі сумуе па мне.

Я з раўнін, дзе туманна і сіне,

вольна сэрцу, прасторна для дум.

Гасіць восень дажджамі касымі

жар рабінаў.

Сячэ лебяду.

З урадлівых засеяных гоняў,

з чыстых рэк, што ўвабралі ў плынь

ліўні слёз сялянак прыгонных

і няволі агорклы палын.

З беларускай учэпістай гліны

і з рабра прынямонскіх вярбін

я галінка ля белага тыну

незабыўных адвечных святынь.

Маё сэрца з зямлёю зраслося.

Калі вецер бярозы сагне,

ветру вольнага хор стогалосы

ў чыстым полі сумуе па мне.

Хмары

Неба бяскрайняе,

неба над хатамі.

Сунуцца хмары ляніва ўгары,

нібы кудлатыя і барадатыя,

выйшлі на вольную пашу зубры.

Кінулі дом свой —

пушчу адвечную,

выйшлі з гушчэчы,

нібы з даўніны,

каб нагадаць па дарозе сустрэчным

што ў нетрах начамі рыкаюць яны.

* * *

А вясна жыццядайная, дружная.

Засмяялася сонца ўгары.

Белы снег, як палотнішча кужалю,

у сувой загартаюць вятры.

Птушкі з выраю.

Ты не са мною,

і дарма цябе ў хату чакаць.

I душы маёй не загоіць

распагоджаны спеў жаўрука.

* * *

Зіхаціць за сцяною чаротаў

накрухмалены Нёмна абрус.

Што спыняе думак узлёты,

я пакіну, як цяжкі груз.

Песня, песня, народная ліра.

Я з кайданаў яе узняла.

Што ні нота — адкрытасць і шчырасць,

Скарб адзін — дарагая зямля.

У нас

Вочы мае сонныя. Сны на вейках.

Не заспалі сонейка, салавейка.

З ручніком кужэльным каб памыцца

ранняю расою,— да крыніцы.

Быдла за ваколіцу. На прастор дзеці.

Жыта ў пояс клоніцца. Вее вецер.

На льняным настольніку хлеб духмяны.

Сыр, аладкі на століку да смятаны.

Дык яшчэ з прынукаю, як вядзецца:

— Ешце, ешце, госцікі, бо ад сэрца.

* * *

Народ паважаеш, адкрыта жывеш —

прыходзіць натхненне ад шчодрага сэрца.

З маленькіх пачуццяў не зродзіцца верш,

як з пустога вядзерца вада не нальецца.

Шмат чаго трэба ў душу увабраць.

Там змесціцца больш, як у нашых далонях.

Зачэрпнуць з крыніцы святла і дабра —

хай наша мінуласць праз вершы гамоніць.

Пісаць пра мінуласць — не крочыць назад.

Пісаць пра сучаснасць — не рвацца наперад.

Трэба ў паэму жыццё нанізаць —

зважыць былое, у заўтра паверыць.

Тварыць – гэта значыць кахаць і цярпець.

З праўдаю лёс свой злучыць пазаўсёды.

Не ўчора пачатак, не заўтра канец

надзеям і думкам старога народу!

Зямля

О зямля!

Сноў сялянскіх калыска,

беларуская наша доля.

Ты, як маці, нам родная, блізкая.

Наша поле, шырокае поле.

Ные сэрца соладка-соладка,

маладзенькая грыва руні,

і палеткаў бяскрайніх золата,

і тарпіны снапоў на гумнах.

Ужо арэм і жнём мы машынамі,

нават дзічак не абмінаем.

Ты ж цвіцеш, як цвіла, шыпшынаю,

ты шуміш тапалёвым гаем.

Мы аднымі дажджамі змытыя,

мы са сцюжы,

з нялёгкай долі,

з родных песень,

з палеткаў жыта мы.

Урадлівае наша поле.

* * *

Верны будзь слову,

якім Купала,

прарок народны,

сэрцы ўзварушыў.

Верны будзь слову,

якое ўпала

з матчыных вуснаў,

як з неба,

ў душу.

* * *

Толькі чыстыя сэрцы пяюць.

Толькі птушкі, вітаючы сонца

ды калі свае гнёзды ўюць,

звоняць песнямі ў неба бясконца.

Гэта подзьмух жывучай вясны,

ясных промняў няўлоўная жменя

прабудзіла кругом галасы

маладосці, сілы, квітнення.

Сум праходзіць мінулай зімы,

заміраюць нягоды жыццёвыя,

падымаецца радасць з зямлі,

сакавіцкім павевам адноўленай;

Сіла крылаў не знае граніц,

абмінаючы сцежкі глухія,

п’е душа з першародных крыніц

беларускай адвечнай стыхіі.

Вырываецца песня у свет

моцнай прагай дабра і свабоды

за птушынымі песнямі ўслед.

I паэты птушынага роду.

Крыніцы

У бязмежную эру касмічную,

бы ў сівую пару лучын,

б’е празора вада крынічная,

абмываючы пяткі вярбін.

Той, хто зведаў палётаў кружэнні,

даль міжзорных шляхоў без граніц,

нахіліўся, глыкнуў са жмені,

каб шылінкі ў яе не ўраніць.

Як бы высака мы ні ўзляталі,

як далёка б мы ні былі,

нас да вербаў крынічкі вярталі.

Мы юнацтва з крынічак пілі.

Вецер

За вокнамі дождж, не бадзёры, не звонкі,

плакаў, аб чым – нат не знаў.

Вецер рабіны чырвонае гронкі,

як пацеркі, перабіраў.

Сэрца трапеча ў нясталага ветру:

— Красуня, суцеш, супакой.

Чаму не злажыла караляў ты летам,

я ажаніўся б з табой.

А то заручыўся з бялявай бярозкай,

косы ёй плёў давідна,

верна чакала абдымкаў за вёскай,

сёння без лісця яна.

Гутаркі ветру былі несумесныя.

Зазіхацела рабіна красой

I засталася асенняй нявестаю,

жонкаю нічыёй.

Буслы

Ходзяць госці — буслы па даліне.

Скуль да нас прыляцелі, сябры?

Крэкчуць жабы на дождж ў лугавіне,

салаўі заспявалі ў бары.

Смела, буслікі, лётайце дома,

віце гнёзды бліжэй каля нас.

Ў нас усё, як даўней, па-старому,

хоць і новы, як кажуць, час.

Можа, крыху інакшую, звонкую,

па-старому каб вас прывітаць,

мы зацягнем на дрэва баронку,

каб лягчэй вам гняздо будаваць.

Гэтак многа шырокіх дарогаў.

Нам мілей даль палёў і лясы,

дзе вякамі да нашых парогаў

прылятаюць на весну буслы.

Смага

Жывым струменем з нетраў б’е

халодная, бы лёд, крыніца.

Як праўду, чэрпаю яе

з зямлі, што мне не чужаніца.

Цячэ вадзіца проста ў збан.

А пэўна, што лягчэй удвое,

паволі адкруціўшы кран,

напоўніць конаўкі вадою.

Пайду насуперак вятроў

насустрач ніў і польных макаў

пад ценем ліпаў і дубоў

па воду тую, што да смаку.

Вайной

Сэрца маці начамі не спіць,

лекаціць, як зыманы голуб.

Сэрца маці за ўсіх баліць.

Белізна пакрывае голаў.

Нарадзіць, карміць, гадаваць.

Чуць іх голас, бачыць усюды

і вайне на няміласць аддаць

ды чакаць чорнай весткі ці цуду.

Хмарай зноў груганам кружыць

над пабоішчам.

Тлець папялішчам.

Як жа зроблена мала, каб жыць.

Як жа зроблена многа, каб нішчыць.

* * *

Свішча вецер ашалела, востра,

хлешча гордую душу маю.

З непагодай у адзінаборстве

вытрывала ўсё. Яшчэ стаю.

Не зламалі недругі і гора.

Бо ў часы праверак і нягод

пунктам непахіснае апоры

быў такі трывалы мой народ.

Жыць

Жыць — гэта ў хаце са смольных бярвенняў

з нашым адвечным гаючым цяплом,

прагнуць, каб родныя тры пакаленні

хоць часам сышліся за шчодрым сталом.

Жыць — кідаць зерне ў ворыва спорна,

садзіць маладыя лясы і сады.

Дотыкам ног цалаваць тое поле,

дзе цяжка ступалі бацькі і дзяды.

Будую дом

Будую дом. Палац не ломкай гліны.

У друз парассыпаецца бетон.

Жывых людзей прывальваюць руіны.

Я пабудую трывалы дом.

Са сцежак ён, што праляглі праз церні.

Ён са змагання, дзе мае сляды.

З малога і вялікага цярпення,

народзе мой, стары і малады.

Мой век мінуўся, жудасны і сумны.

З сяўні маёй наступіць умалот,

як будзе жыць акрылены, разумны,

паэтамі праслаўлены народ.

* * *

Ноч дыша цяжка, канае нібыта,

і таму так нявесела мне.

Неба зорамі моцна прыбіта,

так пагрозна маўчыць у акне.

Не. Не трэба! Цяжкасці-важкасці —

слабым, прывучаным ныць.

Маем права жыццёвыя радасці

на зямлі між людзьмі падзяліць.

Вымыты ў росах, прапахнуты зёлкамі,

абапёршыся на пляцень,

падперазаўся цуднай вясёлкаю

нованароджаны дзень.

Мароз

— Я дужы. Захочу — замучу да слёз.

Спыню, закаваю крыгі.

Усё анямее...

Хваліўся мароз, пакуль не было адлігі.

Не ад такога ліхога, як сам,

што мучыць, марозіць бясконца

і нораў дыктуе жорсткім вятрам,—

загінуў мароз ад сонца.

Кволасць

Жаночае амаль не знаю кволі,

хоць сэрца тужыць восенню па ёй.

Жыцця ўмалот вятры перамалолі

і скроні нат абсыпалі мукой.

Я на тваіх разлогах — чарацінка,

зямля мая, мой солад і мой боль.

Мой жытні хлеб з духмянаю скарынкай

на твой абрус пакласці мне дазволь.

* * *

Цягнуцца ў неба таполі.

Шлях нацянькі да сяла.

Я заблудзілася ў полі,

сцежкай крутою пайшла.

Дуб у задуме глыбокай.

Гнецца вярба да зямлі.

Тутака вераць ва ўрокі,

Пэўна, мяне ураклі.

Пахла ля ног канюшына.

Буйна цвіла сенажаць.

Поле мяне навучыла

з родных дарог не змыляць.

Часам спынюся ад болю.

Моўчкі пот вытру з чала.

Я заблудзілася ў полі,

сцежкай крутою пайшла.

* * *

Іду скрозь зялёныя шолахі дрэў,

адна між падоўжаных ценяў.

Пух тапаліны на скроні асеў.

Не здзьмуць яго ветрам асеннім.

Дом дзяцінства

Працягнулася дарога

моўчкі за сялом.

там, за марывам разлогаў,

мой вясковы дом.

Злева — альшына густая,

луг цвіце, як май.

Справа ў неба вырастае

белазоры гай.

Пахне свежа бор сасновы,

каля ног чабор.

Расспяваўся дзень ліпнёвы,

бы пчаліны хор.

Ходзяць там «буслэ» паволі,

зелена кругом.

Мной пакінуты між поля

мой вясковы дом.

Зубр-адзінец

Зубр-адзінец ад статка адвык,

не ахвярай, а панам у лесе.

Адзін, як пільгрым, што ў святыню пранік.

Адзін, як арол ў паднябессі.

Наканаванне накрэсліць кругі,

разгон, узвышшы палёту.

Каго палюбілі аднойчы багі,

сіла яго — адзінота.

Красуецца статак прыплодам цялят,

гульнямі ў травах пахучых.

А ў сэрцы адзінца інакшы загад —

быць рыкам адвечнае пушчы.

Стойбішча статка і статка лугі.

Адзінцу — трывога у сэрцы.

Каго палюбілі аднойчы багі,

са статкам той не сальецца.

* * *

Нада мною столь з дошак і бэлек

пралягла на бярвеннях тугіх,

стырчаць гакі старых калыбеляў,

ноч мінуласць калыша на іх.

* * *

Песня каронай на голаў лягла,

з церня вянком на чало.

Песня-сяброўка з малога сяла

сціплая, нібы сяло...

Хочацца рукі шырока падняць

і даць ёй свабодны ўзлёт.

Хай кружыць, буркуе, пяе, як вясна,

прарваўшы праменнем лёд.

* * *

З болю народа, з ягоных надзей,

як любоў і сумленне свету,

як носьбіты вольных і светлых ідэй,

з зямлі прарастаюць паэты.

Шкода, не кожны аб ёй запяе,

парад у яе запытае.

Хоць сіла, што й дрэвам магутнасць дае,

ў сваіх нетрах і песню стварае!

Паэты

Поўнае сэрца узнёслых турбот,

красою зямлі захапленне.

Паэты — зусім не манашаскі род.

Паэты — жывыя стварэнні.

Не па разліку бывалых людзей,

папаўшыся ў пераплёт,

слухаюць сэрца.

Яно праўдзівей,

ім крэсліць напрамак, лёт.

З шэрасці твораць жыцця ідэал

і смела наперад варожаць.

Ля вогнішча — думаў натхнёных запал

і песень разліў пераможны.

Не ўсе з ім музыкі,

не ўсе салаўі,

што зоры трывожаць начамі.

Без енку ў цярпенні,

без страху ў баі.

Паэты бываюць арламі.

У песнях ёсць хлеб

А мяне, мусіць, з гора

нарадзіла зямля,

толькі ціхай пакоры

ў сэрца мне уліла.

Ноч, як подых хаўтурны,

нат зара не ўзышла,

не з прамення, а з буры,

мусіць, выйшла душа.

Сонца на небасхіле.

Кружыць птах над зямлёй.

Ён пазычыў мне крылле

і паклікаў з сабой.

Крылле — скарб небагаты.

Ўзлётаў не падзяліць.

Не хапіла зярнятаў,

каб усіх накарміць.

Толькі песень хапіла,

каб хтось духам акрэп.

Пэўна, ў песні ёсць сіла.

Пэўна, ў песні ёсць хлеб.

Успамінала дзяўчынанька

Ўспамінала дзяўчынанька

залатую вясну.

Да магілачкі вернай быць —

хто цалуе адну.

I зімою ці летам

цераз буры і снег

за такім ісці следам,

хто кахае навек.

Быў жа — доляю выснены,

сэрца болем крануў.

Вусны — спелыя вішні —

пунсавелі яму.

Як ішлі ганаровыя.

Ён ад брата вярней.

Ды такія героямі

паляглі на вайне.

* * *

Будзьце з пагодай, мірныя дні —

плён чалавечай працы.

Будзьце з лагодай, смелыя сны,

што сэрцу людскому сняцца.

Будзь урадлівай заўсёды, зямля,

шчодрай, вільготнай вечна,

што родным братам прытулак дала

ў сям’і сваёй чалавечай.

Але ў блакіце азёраў і рэк

з косамі спелага жыта

радзіма чакае вас,

як Сольвейг

чакала калісь Пер Гюнта.

* * *

Юным не спіцца, не ўцішыць сяла,

тужаць, кахаюць гітары,

ночка-цыганка высока ўзняла

месяца поўную чару.

Іскрыцца водблеск далёкіх планет,

сад ў галасоў перагудзе,

які ж ты харошы, харошы свет,

ты ўвесь для радасці людзям!

З сэрца пачуцці, як кіпень з каўша,

сіла бурліць маладая,

плешчацца ў песнях жывая душа,

долю на бой выклікае.

Вецер, разлукі, вайны не прароч!

Шчасце — як струн пераборы.

Рукі сплятаюцца ў гэткую ноч,

сэрцы вянчаюцца ў зорах.

Нельга снарадам — у веснія дні,

нельга ракетай — у долю,

сэрцам на свеце не трэба вайны,

ні сёння, ні заўтра — ніколі!

* * *

Сёння месяц, рагаты і грэшны,

блудзіць небам, шукае прыгод.

Гэткай ноччу складаюцца вершы

аж да раніцы навылёт.

* * *

Час імчыцца.

Мінуласці соладка спіцца.

Новых думак і мараў не пафасны хор,

новай праўды другія, жывыя крыніцы

разбудзіў звышракетны, шалёны віхор.

Не, не атам!

Няхай лепш у стомленых сэрцах

стане розум насупраць тупых кулакоў.

Дасягненні навукі ў паядынку са смерцю.

Супраць згубы планеты

ўся мудрасць вякоў.

Дзе блудзяць сны

Цішыня раўнамерна плыве за акном,

як жыццё без прынады, без смеху.

Часам вецер зазвоніць аб шыбу крылом

ці заб’ецца з разгону аб стрэху.

Я лічу павароты ўжо пройдзеных дзён.

Тых, што прыйдуць, спазнаць не ўмею.

Час плыве.

Я не сплю.

Заблудзіўся мой сон

ва ўспамінах суровых завеяў.

* * *

Айчына — адвечнае слова з глыбінь

з жыццём удыхнулі у сэрцы.

Долі палын і надзеяў цяплынь

і вернасць надзеям да смерці.

Айчына — зямелька, магілы дзядоў,

іх думкі і творчая праца.

У снежную замець дарога дамоў.

То — не баяцца!

То — радасць світання і сум вечароў,

ад сонца салодкая ўтома.

То — светлая, верная ў сэрцы любоў.

Айчына — то дома! Дома!

Спрадвечпая доля — жыць і ўміраць.

Працягласць супольнага роду.

Ці будуць часамі сыны ўспамінаць,

як пойдзем ужо назаўсёды?

Бяссонне

Апалі хмары — кудзелі клочча

з начное цьмы за шэры небасхіл.

А маладзік ад пацалункаў ночы

у рукі дзеўчыны упаў без сіл.

Зарою светлай неба закранула.

Збудзілі птушкі поле да жыцця.

А я зусім пакуль што не заснула –

гаворцы з сэрцам не чутно канца.

Паэтаў сон часамі й недарэчны.

Тут мары з яваю не пагадзіць.

То — дыялог, напружаная спрэчка

таго, што ёсць, і як магло ўжо быць.

Жняя

Белая кашуля і сярпок праз плечы.

Тканая спадніца, хвартушок квяцісты.

Вось ідзе дзяўчына і пяе, шчабеча

з ніваю даспелай, з раннем залацістым.

Ды не постаць стане, загарне калоссе,

зубленым сярпочкам, сабярэ ў далоні.

Золата цяжкое, каб не растраслося,

лёгенька і спрытна да зямлі наклоніць.

Ды уздыме жменьку зноў над галавою.

Ды калоссем спелым, бы праменнем ясным,

з лёгкасцю птушынай ўскалыхне з любоўю

і паложыць жменю ўніз на перавясла.

Адарвецца часам, сноп высокі звяжа.

За сабой паставіць ветру на забаву.

I стаяць снапочкі залатою стражай

ля мяжы зялёнай з чубам кучаравым.

Кончыцца дзянёчак, дык на ржышчы гладкім

зжатаю дарогай у сутонні шэрым

стройныя снапочкі сыдуцца ў дзесяткі.

А дзяўчына пойдзе ў хату на вячэру.

Асенні

Сонейка не выйшла больш на неба

ў золаце ад галавы да пят.

Дзень сягоння апрануўся ў зрэб’е

хмар абшморганых і хмаранят.

Нават вачаняты не смяюцца

пад асенні, пад імглісты шум.

Туманамі ў галаве снуюцца

пасмы сумных жураўліных дум.

Адлятае, заціхае радасць.

Толькі сэрца стогне, бы крумкач,

быццам бы прыгнула нас адказнасць

за віхураў безуцешны плач.

* * *

Мы паэты,

высокі ўзлёт.

Нам да хлеба —

глыточак славы.

Каб расплавіць на Нёмне лёд,

неба дорыць нам вершы-праявы.

Мы адкрыта глядзім на свет,

наша вогнішча не патушаць.

Мы застогнем —

наш спеў, як след,

застанецца адбіткам на душах.

* * *

Па гасцінцы, капытамі ўбітым,

шпарка едзе параконны воз.

Паганяе вецер хваляй жыта,

звоняць росы ў кудзерах бяроз.

Пчолы ў вуллях шчэ. Ранютка ранне.

Прачынаецца ледзь-ледзь сяло.

Толькі што нясмелае світанне

чарку сонца ў неба падняло.

Бор прачнуўся ў важкім задуменні.

Бронзу сосен дзятлы не куюць.

Ад глыбокіх, векавых карэнняў

маладыя парасткі растуць.

* * *

Сонечна.

Ветрыку ціхі напеў.

Ладзіцца подступ шчодраму лету.

Цёмная зелень

разгалістых дрэў

мяне аддзяляе ад свету.

Кветкі вакол.

Травы ля ног.

Я не пайду

за блакітны той плёс.

Хаты сялянскай стаптаны парог

мне падарункам належыць...

Мой лёс...

Начная акварэль

Такая ноч.

Не зварухнецца вецер.

Галіна не зварушыцца на здзіў.

На зрэб’і хмар

з бурштыну бранзалецік —

прынадна свеціць кволы маладзік.

Апошняе святло ў акне агасла.

Мядзведзем расцягнуўся цёмны бор.

Ў задуме ўсё.

Адны толькі Пегасы

кранаюць капытамі зор.

* * *

Выходжу над Нёман пад клёкат буслоў,

углыб запускаю невад.

Ці будзе на шчасце багаты ўлоў,

трудна згадаць наперад.

Сцелецца травамі бераг ракі,

ўздрыгвае гладзь вадзяная.

Плешчуцца ў хвалях язі, шчупакі,

сом паветра глынуць вынырае.

З тоняў, з глыбінь ля сваіх берагоў

невад цягнуць — асалода.

Выплеснуць з вершы тугіх шчупакоў,

а плотак пусціць у воду.

Выйду насустрач плыні крутой,

невад закіну на шчасце.

Рыбкі шукаю сваёй залатой –

ці вылавіць з хваль яе ўдасца?

* * *

Зашумела ў задуменным лесе,

загайдалася ў вышыні.

Ува мне старадаўняя песня

запусціла свае карані.

З-пад сярпа прагучала калісьці

ля зярністых жытнёвых снапоў,

калі бусел гайдаў калыску

яснавокіх дзіцячых гадоў.

* * *

Жыць бы на аднаселлі,

дзе на дасвецці

стукоча ў скроні,

будзіць са сну вецер.

Жыць бы на аднаселлі —

зораў шукаць у прысадзе,

прасці вятроў кудзелю,

што некалі не дапрадзецца.

Агонь патрэсквае ў печы.

Каханне шчыра шчабеча.

Ад шчасця маўчыць, як бяздонне,

гаючае Прынямонне.

* * *

Падкрадаецца знячэўку страх

ды рукой кашчавай сэрца ўшчыміць.

Цвёрда на сваіх стаю нагах

і гляджу цвярозымі вачыма.

Каб мякіны за ўмалот не ўзяць,

лёгкае слаўцо кладу на вагу.

Каб хлусні ды праўдай не назваць,

я знайду яшчэ ў грудзёх адвагу.

* * *

Напластаванне пройдзеных гадоў —

ужо амаль курганне нарастае.

I сэрца халадок, і снег віскоў,

які ў вясновы поўдзень не растане,—

нагадваюць далёкі цяжкі шлях,

куды паеду, скуль няма звароту.

Застыне іней ў цёмных валасах

вянком апошнім шчыраму народу.

* * *

Розна бывае.

I зноў неспакой.

Нялёгка мне, не пярэчу.

Долю бяру жаночай рукой,

нібы каня пад вуздэчку.

Будзе ў нагу паслухмяна ісці.

Волі маёй не здрадзіць.

Не дам сябе ў бездарожжа нясці

па дзён маіх лістападзе.

Жыву — гэта значыць зноў на кані.

З зацуглянаю доляю.

У прорву рване — не баюся ані.

Праскачу?

Утрымаю?

Не здолею?

* * *

Тут дарога бяжыць праз палі,

абмінае над крушнямі дзічкі,

б’е вада ля каменняў з зямлі

ў лона ціхай празрыстай крынічкі.

Я расту, як ячмень, як авёс,

зерне ў коласе пэўна хаваю,

а ў снягі і ў суровы мароз

я, здаецца, з раллёй спачываю.

Што жывое, я сэрцам люблю.

Кожны ведаю твар невялічкі.

Ласку сонейка ў душу лаўлю

і ад бур не хаваю аблічча.

У сёлах даўно не прадуць

Воўны белай пасмачкі кволыя

з хмар-кудзелі вятры прадуць,

не на кужаль, што ткалі ў сёлах.

Па сёлах даўно не прадуць.

Не снуюць вечарамі, не мараць

ды не ладзяць забытых красён.

Калі ўбачаць старое прыладдзе,

даўніну ўспамінаюць, як сон.

З ціхай сцежкі жыццё саступіла,

шэрых досвіткаў болей няма.

Не майструе грабель і цапільнаў,

на таку не малоціць зіма.

Не патрэбны ні свірны, ні гумны.

Малацьба без цапоў і грабель.

Толькі сэрцу даўнейшаму сумна.

Часам сніцца кужэльная бель.

* * *

Цячэ ў крыві не дух слабы і прэсны,

што хіліцца прад кожнай хваляй зла,

а сум лясны, старыя нашы песні

з наднёманскага роднага сяла.

Упэўнена цячэ яна па жылах —

народа кроў, што пратрываў вякі,

бунтарная, бы некалі ў Вашчылы...

* * *

У неба ўперліся дубоў кароны.

Стаяць яны, равеснікі вякам,

бы стройныя дарыйскія калоны,

нагадваюць стары антычны храм.

З паганцаў я.

Красе зямлі малюся,

ў сябе ўбіраю веліч і спакой.

Імкнуся ў свет шляхамі Беларусі.

Сняжынкі таюць на вачах слязой.

* * *

На сонечных гонях, дзе я падрасла,

над маёю зялёнай калыскаю

гамоніць вясна, зацвітае вясна,

маланкі зігзагамі бліскаюць.

Не горад вялікі, асфальтавы шлях,

палацы і сутарэнні,—

дзяцінства ільнянае сніцца, а ў снах

суніцы ў мурзатай жмені.

* * *

На прыпечку мурлыча кот,

гадзіннік мірна б’ецца,

і сэрца шыфраваны код

чутно ў цішы, здаецца.

Маўчанне, цемень угары.

Насуперак спакою

я з вамі гутару, сябры,

слязінаю скупою.

Лекі

Гляджу з акна: снягі паволі таюць

і сонца ўстала гожае як след,

паветра зноў напоўніцу глытаю

і цешуся, што зарунеў сусвет.

Душа ізноў, бы сонейка, яснее,

і ногі ўсё нясуць мяне далей,

і хочацца зярняты шчодра сеяць,

на крылах слоў за воблакі ляцець.

Вітаць вачыма кожную травінку,

аказвацца на шчыры стрэчны смех,

ісці сцяжынамі без адпачынку,

тварыць, як твораць вёсны, не наспех.

Выходзіць з вострым лемяхом у поле,

прылёт птушыны, звонкі спеў вітаць,

расці ажно да неба сіняй столі,

з прыродаю душою расцвітаць.

Сплывае з дрэў адвечная жывіца,

вятры задорна ў правадах гудуць.

Спакойны сон, майго жыцця крыніца,

залечваць раны да цябе іду.

* * *

Жыццё – не грушка на вярбе,

гатовы каравай.

Стваральнай працы для сябе

ў нас непачаты край.

Паспець бы раны загаіць,

хто ў бітвах паў, за тых,

усё вярнуць, ізноў стварыць

і дакахаць за іх.

Звярыных лапаў сцерці след,

людзей дабру вучыць

і паказаць нашчадкам свет,

ў якім не страшна жыць.

* * *

У кожнага зара сваіх надзей,

радасці свае, свае турботы.

Таму не можа звонкі салавей,

пяюн вясны, свістаць па воўчых нотах.

У час войнаў на нашай зямлі

Тут усё прыдбана і ў зямлі схавана.

Хлеб ёсць і да хлеба ў цяжкі час.

Самі апранаемся і самі лечым раны,—

гэтак войны навучылі нас.

Лён і воўна — вопратка гатова.

Кажухі і світкі. Сала. Мёд.

Вораг кулямі вядзе размову —

кулямі адкажа наш народ.

Як бяда нішчымніцу стварае —

будзе дужы з бульбы, з лебяды.

Толькі чалавечнасць захавае,

дабрыню, сумленнасць, як заўжды.

Шчыра тут усё ў нас і папросту:

нівы, збожжа. Веліч нашых спраў.

I няўцям пажары і забойствы

тым, хто хлеб рукамі здабываў.

Зноў сяло за лесам дагарае,

зацягнулі небасхіл дымы.

Хіжы вораг нас не пастраляе.

Тут каменні робяцца людзьмі.

Вырай малады

Народ аседлы мы, не птушкі пералётныя,

і Бацькаўшчына нашая — не стэп.

З зямелькі ворнае,

з сяўні і поту мы,

так пакахаўшыя касу і серп.

Дажджамі мы абмытыя і росамі,

жывучасць нам дае сама вясна.

Мы ад зямлі — складаныя і простыя

і шчодрыя такія ж, як яна.

Натураю, як сонейка, мы добрыя

і літасцівыя, як матчына любоў.

У барацьбе мы стойкія, харобрыя

і верныя зямлі сваіх дзядоў.

Як нашы пчолы, гэтак працавітыя,

нібы мурашкі, дружныя з сабой.

Ад долі труднай гартаваныя, гранітныя,

ішлі стотысячнаю «Грамадой».

Душою мы, як песні шчырыя,

у свет загнаныя мы са спалоху дзён,

дамоў вяртаемся, як птушкі з выраю,

і ападаем на стары загон.

І мілае нам неба грудаватае,

і восені, і летні санцапёк.

Бары адвечныя, сады за хатамі,

нагамі роду стоптаны парог.

Жывём мы гнёздамі, сваімі сёламі,

насельваем старыя гарады,

ў бяседзе дружныя,

падчас вясёлыя,

з вясковых хатаў вырай малады.

Маладосць i старасць

Маладосць — палёт мараў высокіх,

нестрыманасць парываў і бунт.

Старасць робіць маленькія крокі,

але пэўна ступае на грунт.

Маладосць без задумаў, дакораў

часам прыме за золата медзь.

Скіраваць свае крокі да зораў —

шчэ не значыць да іх даляцець...

Ў маладых — парыванне і слова,

буралом на спакойнай зямлі.

Мужнасць важкая ў сівагаловых,

што карэннем у дол ураслі.

Маладосць, замагаючы многа,

дарам блудзіць сабе ў аблаках.

Старасць ведае лепей дарогу

і на правільны выведзе шлях.

Слаўны ўзлёт малады і прыгожы,

ўсё ж падводзіць няведанне спраў.

У жыцці толькі той пераможа,

хто ў сябе мудрасць старца ўвабраў.

Ну, а мудрасць не з ветру бярэцца —

аднагодак стагоддзям амаль.

Доўга молатам цяжкім куецца,

покуль стане гартоўнаю сталь.

Смелы бунт, побач мудрая рада,

пэўнасць крокаў і думаў палёт.

I адна толькі простая праўда:

хай жыве і дужэе народ.

Завея

Даль, як глянуць, бялее.

Белы кужаль дарог,

закруціла завея

белы снег у палёх.

Ашалела завея,

загубіла мой след.

Насумёціла, вее

аж каню па хрыбет.

Палазам не працерці

шлях стары да сяла.

Гурбы снегу і ў сэрцы

мне зіма намяла.

Мроі, мары, надзеі

вырваў вецер з дарог.

Круціць, круціць завея

белым снегам ля ног.

Тост

Адкінуўшы ўбок блытаніну

чужых надакучлівых слоў,

іду я старой каляінай,

забытаю сцежкай дамоў.

I кожны мой крок — то памяць,

позірк — сустрэча з былым.

Раны старыя паляць,

боль вочы грызе, як дым.

Я чую, як мёдам ліповым

з вуснаў жанчыпы любой

льецца родная мова

і гоіць нязлечаны боль.

Хачу на пачэснае месца

ля вышытых ручнікоў

за стол свой дубовы сесці,

склікаць ў застолле сяброў.

I хлеба чорнага лусту

ўсім раздзяліць пароўну

ды з чаркі, па бераг поўнай,

выпіць за ваша здароўе,

хто гэтай зямлі гаспадар.

Сцежка

Іду штодзённа сцежкай студзёнай.

Бяру за грыву долю-каня.

Здаецца часам: пяюць верацёны

пад бацькавай стрэхаю аж давідна.

Водгук мінуласці, любы і спеўны,

як хвалі калосся, як шум баравы.

Матчыных рук дотык мяккі, сугрэўны,

кранаецца промнем маёй галавы.

Усё гэта – прывіды, здані.

Вяртанне

да вёснаў,

да матчыных рук цеплыні.

Сялянскаю шчыраю песняй світання

трывожыць асеннія познія дні.

Сумна на сэрцы і крыху балюча

без баяў кудзельных, без матчыных слоў.

Такая у гэтым усім неўміручасць,

гаючая душу святая любоў.

Торбачка

Як дзядулі ў дарогу

выпраўлялі бацькоў,

кожны з торбачкай, з Богам

з роднай хаты пайшоў.

А ў той торбе ў паперы —

цёплай бондачкі круг,

хлеб, прапахлы аерам,

з любых матчыных рук.

О шляхі і дарогі!

Ціхі ў полі папас.

Перамералі ногі

вашу далеч не раз.

Прамінула сутонне.

Выйшлі не ў пасталах

дзецюкі нашы сёння

на асфальтавы шлях.

Гарадоў панарама

кліча за небакрай.

А ўсё чуецца:

— Мама!

З сабой торбачку дай.

Палажы нам у вырай

подых роднай зямлі,

нашу сціпласць і шчырасць

на абходак з людзьмі,

і тугі вераценца,

што начамі звіла.

Мову родную з сэрца,

нашы песні з сяла.

Сілы бацькавай крыху

і павагі людской,

гэтай любасці ціхай,

што завуць дабратой.

Хай падтрымкаю будзе

смелы ўзлёт, слаўны чын.

Каб пыталіся людзі,

скуль я, маці, і чый.

Я не спяшаюся

Я не спяшаюся. Нібы той дзед з сявенькай,

што рассявае ў полі збажыну,

ступаю роўна, сею памаленьку,

бо як пасею, так я і пажну.

Не ўзыдзе хлеб — запозна ці зарана

і гэта ведама майму пяру.

Узыдзе ён, калі наканавана.

Як прыйдзе час, уздымецца ўгару.

І хоць вятры не раз тут загалосяць

і застракоча па сцяблінах град,

прыйдзе пара — і нівы закалосяць,

паставіць жнівень дзесяткі у рад.

Малая я. Гадуюся ў законе

пяшчоты сонца, мудрасці зямлі.

Калі дабро пасею на загоне,

закаласяцца і дабром палі.

Я не спяшаюся. Як сонейка, як дрэвы,

стаю ля ніў, а нада мной — сусвет.

Дзяды вучылі: добрыя пасевы,

дзе зернетка і ворыва як след.

Сялянка.

Веру ў розум, веру ў працу.

У чарназём. У цёплы дождж з гары.

У думках можна толькі разагнацца.

А на палетках — пачакай пары.

Няма без працы на ўмалот надзеі.

Змалоцім каласы — тады спачнём.

І сёння трэба праўду ў полі сеяць.

Бо што пасеем, тое і пажнём.

Арлы не пакідаюць гнёзд

Кінулі мы ветру сцежкі-межанькі.

Пасумнела па старых кутах.

Зіхаціць з канца ў канец аб’езджаны,

выліты асфальтам шлях.

Кліча да вандровак, смелых вылетаў,

вырывае птушанят з гнязда,

каб з вясняным, самым першым выраем,

з жураўлямі іх вярнуць назад.

Кліча дом сцяжынаю пратоптанай.

Маці стомлена дамоў пайшла.

Зноў трывожаць сэрца тыя клопаты

з наднямонскага радзімага сяла.

Здэцца, ступіш — і зямля загутарыць,

загамоняць спеўна каласы,

сцежкі зноў зазелянеюць рутаю,

птушкі мераюць завоблачную сінь.

Бацькаў зруб, акраец жытні хлеба,

цішыня, ахвочай працы час.

І дымок над хатамі да неба,

і руплівасць матчына аб нас.

Сэрца, нібы яблык, налілося

буйным сокам роднае зямлі.

Сонца ўсюды. Кос вярбовых россып.

Хлеб з прыполу роднае зямлі.

Восень зноў. І жураўлі цыбатыя

адлятуць у край чужы наўпрост.

Толькі мы душой з сваімі хатамі.

Бо арлы не пакідаюць гнёзд.

Белы сон

Белы сон.

Толькі неба здалёк

ў мігатлівым брыльянтавым маку.

I скрыпіць пад нагамі пясок,

і гамоняць з марозам сабакі.

Недзе месяц брыдзе наўздагад.

Беляхціць пад сумётамі поле.

Цемень ночы на нечы загад

пахавалася соснам пад голле.

Праз рассеяны месячны свет

з нерассеянай шчыраю верай

у бясконцы жыцця запавет

крочу — сілам не ведаю меры.

...Праляцелі, прабеглі гады.

Сэрца непагадзі не забудзе.

А здавалася — дужай — тады,

што на свеце харошыя людзі.

Раннія думкі каля вёскі

Па лесе бура лютавала,

кавалі віхры соснаў медзь,

а вёска ціха пазяхала,

як неразбуджаны мядзведзь.

Я закрычаць хацела проста:

— Гудуць ракеты над зямлёй!

Адны ўжо выбраліся ў космас,

другія — на смяротны бой.

Але замоўк знячэўку голас,

спыніўся мой рашучы крок...

— Да сонца спі, драмай да промняў,

не разбуджу цябе знарок.

Песнярам

Цёпла на сэрцы, хоць неба асенняе

хмарамі сонца закрыла ўгары.

Ды разбудзілі вясну летуценную

песні старыя — пяюць песняры.

Што ў беларуса пад сэрцам схавана,

тысячагоддзе ў вёсцы жыло,

самае кволае, самае ранняе

гонарам, болем на струны лягло.

Песня злятае натхнёнай малітваю,

мужнаю нотай на струнах гучыць,

шчасцем смяецца, калісь перажытым,

папараць-кветку шукае ўначы.

Каб аднавіць і дабром і каханнем

песню, каб долю народа пазнаць,

каб песні вякоў хвалявалі так сёння,

трэба іх сэрцам, прачула пяяць.

* * *

Я ганаруся з асваення неба.

Але калі ракеты чую гром,

мне хочацца нажаць сярпочкам хлеба

і з ворагам пабіцца кулаком.

Пазяхае раніца ветрыкам нявыспаным

Пазяхае раніца ветрыкам нявыспаным.

Дрэвы пацягаюцца, голлямі шумяць.

Плечы распраўляюць дубы ганарыстыя,

на зямельцы прадзедаў вартаю стаяць.

Гулка звоніць раніца хорам птушак зладжаным,

травы абмываюцца кроплямі расы.

Аснавала сонейка залатою пражаю —

першымі праменнямі поле і лясы.

Вочы падымаюцца ў неба беззаганнае.

Чысціню празорую п’е нагбом душа.

З ветру ўсхваляванага, з цішыні духмянае,

з даляў недасягнутых сіняга каўша.

Урачыстасць ранняя сэрца растрывожыла,

душу набалелую атуліў блакіт.

Прыгаство зялёнае, сінь непераможная

адагналі клопаты пра штодзённы быт.

Промнямі ахрышчана, росамі абмытая,

ветрам зачасаная, зелянее рунь.

Сталі сцежкі роўнымі.

Ўсе вузлы разблытаны.

Многа сэрцу ведама, ведама пяру.

Дзед

Цікавы, мудры быў мой дзед.

Любіў жніва багацце.

Жаніўся ў васемнаццаць лет,

шаснаццаць раз быў бацькам.

Пісаць ён, праўда, не прывык,

хоць меў пад старасць слуг.

Усё лічыў, што алавік

куды цяжэй, чым плуг.

Старанны, добры дзед мой быў.

I ведаў вартасць волі.

Дзён, як на паншчыну хадзіў,

не забываў ніколі.

А скажа слова — быць таму,

бо слова — праўды мера.

I людзі верылі яму.

Ён чалавеку верыў.

Да старасці апошніх дзён

нязгорблены і стрункі,

ён запрагаў каня ў фургон

ды не любіў чыгункі.

Захутка прэцца той цягнік,

на крык не затармозіць,

а дзед паціхеньку прывык

з прыпынкамі ў дарозе.

Бывала, ў сцюжу ці ў мароз

заложыць пару коней

ды ў санках едзе сотню вёрст,

каб толькі не ў вагоне.

То закіруе на папас,

аброк каню падкіне.

З сябрамі стрэнецца якраз

або купца запыне.

Гарэла, спела безліч спраў

з дарогі да дарогі.

Нікому дзед не адмаўляў

разумнай дапамогі.

* * *

Сіратліва ўзіраецца топаль

у асенніх дарог каламуць.

Калі ў сэрцы паэта попел,

у агонь яго не раздзьмуць.

Працягласць

На роднай зямельцы усе мы не госці,

усе мы чыесьці, усе мы кагосьці.

Хоць спарахнелі дзядоў нашых косці,

у нашай натуры ёсць іхняе штосьці.

У падняволлі ад пыхі адсталасць,

на вузкіх загонах народу трываласць.

Жаночая гожасць, мужчынская сталасць,

лагоднасць з сябрамі і з ворагам ярасць.

У цягліцах сіла, а ў сэрцы каханне.

У працы і ў песні без стомы, хістання.

Роднаму вернасць, да гнёздаў вяртанне,

з тугою бязмернай — ўсе крыху сяляне.

Усе з баразёнкі, ад нівы, ад плуга

йдзем часам асфальтам, як полем ці лугам,

калі непасільна бывае і туга,

мы к ворагу грозна, а з сэрцам да друга.

* * *

Ад моцнага ветру павеву

ляцяць сёння яблыкі з дрэва

цяжкія, бы золата злітак,

на стол наш гасцінны прыбытак.

Як дар, на мае далоні

антонаўкі падаюць сёння.

Упрыгожаць маё застолле,

калі пабялее поле.

Цвярдыя, духмяныя, сочныя,

радуюць сэрца і вочы мне.

З высокага дрэва, бы з неба.

не, іншых «ракетаў» не трэба!

* * *

Сяброўкі, сябры дарагія маі,

на жаль, лёс наш бывае ўсялякі.

За тое, што з вамі я, што у страі,

я долі выношу падзяку.

Упэўнена, цвёрда стаю на нагах

у сваёй адзіноце сягоння.

Можа, знізіўся крылляў няспынны размах,

але сэрца маё не ў палоне.

З вамі яно, з лёсам роднай зямлі,

з тымі днямі на бацькавых межах.

З братамі, ў баёх што снапамі ляглі.

Маё сэрца народу належыць!

* * *

Ноч глухая наўкол, цемень сэрца трывожыць,

дзесь запозненых струнаў чутно перабор.

Месяц ў хмары апаў, як на шлюбнае ложа,

і на шлях мой не свецяць ліхтарыкі зор.

Цішыня. Чутно стукат уласнага сэрца.

Вецер голлем бярозавым не скалыхне.

Я без страху іду. Мне заўсёды здаецца,

што ў хвіліны трывогі ты сілай пры мне.

* * *

Стома дня, бляск вачэй маіх сумны,

адзіноты дурманячы боль,

час мне здзейсніць усё, што задумана,

пакуль у кроне жыцця майго ствол.

Стаяць дрэвы, бы здані белыя,

паліць сонейка, скрозь трава.

Чабаром густым з ніў павеяла,

завінулася галава.

Усхвалявалася поле жытняе,

а бярозанька за сялом,

да зямлі маёй старажытпае

нагінаецца, б’е чалом.

Буйным голлем, кволымі лісцямі

маю душу з родных палян

падхапілі, дрэвы, калісьці вы

і разгойдалі да змагань.

Што ж, паранілі, пакалечылі,

ў жыцці душу маю не раз.

Уздымаю яе, падлечваю,

дрэвы родныя, каля вас.

З мінулага

Восень прарочаць панікшы юргіні,

сталі туманы над рэчкаю млець.

Небам прасторным, шляхом цёмна-сінім

гусі ўзняліся за мора ляцець.

Ходзяць дзяўчаты ўдзень на капанне,

увечары труць свой адмочаны лён,

песні з-пад церніц гучаць аб каханні,

цудным, вясёлкавым марам ўздагон.

Хто жа насіць будзе з лёну кашулю,

хто ручніком утрэ, змораны, пот,

хто ж каля вішняў да сэрца прытуліць,

цалуючы вочы і вусны, як мёд?

* * *

Промень сонца нутро паласнуў,

і цяпло па крыві разлілося.

Я кахаю цябе, як вясну.

Ці не з неба вачэй тваіх просінь?

Жытні колер тваіх валасоў

ў летні поўдзень снапочкам іскрыцца.

Ты бярозкаю выйшла з лясоў

мне насустрач, і я захапіўся!

Гэтак часта чаруюць без слоў

пачуцця наляцеўшага хвалі.

На зямлі адышоўшых дзядоў

мне вятры пра цябе запяялі.

Дзеўчынё, лёсу шчодрага дар.

Рэчаіснасць з бабулінай казкі,

я сустрэў цябе, як гаспадар,

з чыстым сэрцам у хаце сялянскай.

Прада мною прасторы дарог,

што пралеглі па нашай Краіне,

ўсё ж дзядоў маіх родны парог

ў юным сэрцы маім, як святыня.

Куды б лёс ні закінуў мяне,

ў якім краі я ні апынуўся,

святы кліч маё сэрца кране

і — прыйду да маёй Беларусі.

Сёння ціха стаю ля дзвярэй,

толькі сілай юнацкай багаты,

усміхніся ж, дзяўчына, шчырэй

і з даверам зайдзі ў маю хату.

Пакуль хмара здалёк наляціць,

лёс сцяжыну праложыць крутую,

будзь, як сонца, што грэе ў жыцці,

будзь, як песня, што душу чаруе.

Твае словы, як звон каласоў,

ты – як поўдзень вясновы ў нядзельку,

як легенда з адвечных часоў

нашай любай да болі зямелькі.

Дык пакуль ўсё квітнее кругом,

нашы вёсны, бы цвет на каліне,

уваходзь у сялянскі мой дом,

як пільгрым уваходзіць ў святыню.

* * *

Ажно прыпальвае сонца з нябёс,

жыта стаіць залатою сцяною.

Ляглі сенажаці ў духмяны пакос,

жніво наступае адвечнай чаргою.

Яго не адсрочыць. Трэ выйсці і жаць,

ці раніца ў хмарах, ці поўдзень утомны,

дар шчодры зямелькі трэ ў пору сабраць,

у жывое прыроды крутыя законы.

Глядзіць задумёна асвечаны ўнук

на дзеда аблічча, яму на далоні,

з зямелькай ён гутарыў дотыкам рук

ды паліваў сваім потам загоны.

Радзіла? — не вельмі. Скупы на ўмалот,

далоням зямелька ўсяго не давала,

і калі з годам сыходзіўся год,

хлеба часамі на стол не хапала.

Звіняць на палетках зярнём каласы,

не жнейкі ўжо постаццю йдуць, а камбайны.

Толькі, як некалі, тыя ж лясы,

птушыны народ там руплівы і дбайны.

Дзякуй, дзядуля, араў што і жаў,

ды з саламянай сявенечкі сеяў.

Былога, дзядуля, не вернеш, на жаль,

як маладосць ўжо вярнуць безнадзейна.

А пот твой і праца на роднай зямлі

бясследна ў наплыве змагань не прапалі.

Жалезныя рукі ўмалот узнялі,

пасеялі лепей і болей нажалі.

Чаго табе брак, дзеду стомлены мой,

чаго не хапае — дзяцей на парозе?

Ці гутаркі беспасярэдняй з зямлёй,

ці ў стаянцы побач каня варанога?

Час новы адкінуў твае лемяшы.

Сярод нецвярозых суседзяў здаецца,

што тыя машыны, яны без душы,

ды людзі пры іх атупелі, без сэрца...

Можа, чаго зразумець не змаглі,

думам няма ля чаго прыпыніцца?

Скажы нам: хлеб – дар жыццядайнай зямлі,

ёй нізка належыць за ўсё пакланіцца...

* * *

Цішыня. Толькі месяц двухрогі

ўзяўся зжатым палеткам свяціць.

Мне б дазнацца, якою дарогай

праз туманы з табою пайсці.

Цень задумы на сумным абліччы,

а са мною далёкі ўспамін

незабыўнымі песнямі кліча

з наднямонскіх, шырокіх раўнін.

Спеў адвечны, як брага, упойны.

Зліты з нашай душою ва ўсім.

Ўсё бурліць мне ў душы неспакойнай

ласкай, вернасцю продкам маім.

Дзе прыстаць, як накрэсліць граніцы

чалавечых, нязбыўных патрэб?

Не ракетамі ж нам ганарыцца,

ад вякоў засяваючы хлеб.

* * *

Нам марыць належыць тады, калі марыцца,

быць знічкай, не сумнаю свечкаю тлець.

Можна й вясною дачасна састарыцца,

можна і полымем ўвосень гарэць.

Хай славіцца сэрцаў жывое гарэнне,

кахання і працы святы запавет.

Ўся вартасць людскога жыцця — у тварэнні,

калі застаецца раз’іскраны след!

* * *

На ветразях крылляў з шырокім размахам

у вышыню шуганулі птахі.

Верныя небу і лесу,

не ведаюць птахі прагрэсу.

Зямлі толькі вераць чорнай,

што іх зернем налітым корміць.

Неба прасторам бясконцым

і жыццядайнаму сонцу.

Уюць гнёзды, як іхнія продкі,

саматугам ляцяць за аблокі.

Зямлі зарунелай прадвесне

пад сіняга неба навесам.

Поўная звонкай свабоды

працягласць птушынага роду.

Не знаюць граніцаў, ні межаў,

вышыня ім і воля належыць.

Азброеныя навукай

і тэхнікай тысячарукай,

З павагай глядзім, з любоўю,

на зваблівы ўзлёт няўлоўны,

спалегласць на ўласную сілу

ды іх свабодныя крылы.

* * *

Зіма. Мароз кусаецца,

пра поўдзень дзе хто марыць,

калі ля нас спыняецца,

румяніць толькі твары.

Снег усе дарогі нам заслаў,

к суседзям не пралезці.

Тады нам марыцца вясна

і яблыні у квеці...

I не скуе нам сэрцаў лёд,

спякота не расплавіць.

Сярод выгод, сярод нягод

жыццё умеем славіць!

Трывалі, моцны ў нас касцяк,

што нам ліхая сцюжа.

Беларусы мы як-ніяк,

нас сцюжам не адужаць!

* * *

Зямля не спіць, зямля яшчэ жывая,

гарцуе вецер ля бязлістых крон,

пад белым снегам ўсё адпачывае.

Заслужаны, благаславенны сон.

I сну і працы яна знае меру,

такі закон пакінулі вякі.

Вось прыйдзе час, пацягнуцца з даверам

насустрач сонцу кволыя лісткі.

Будуць дажджы, грымотныя акорды,

умыюць ліўні яе гожы твар,

і будзе зноў радзіць аддана, шчодра,

і пчолы з наквеці збяруць нектар.

Вачыма прагнымі да родных ніў прыпасці,

бясконца слухаць салаўя ўначы.

Зямля цвіце. Якое гэта шчасце!

Як маці трэба землю сцерагчы.

Унукам жыць на гэтым белым свеце,

зямля гадуе, корміць змалку дзён,

на ўлонні ніў усе мы — яе дзеці,

закон зямлі і наш святы закон.

З беласмертнай поўначы

* * *

Я з вамі ў няволі, я з вамі усцяж

у смелых сваіх летуценнях,

я з вамі у кожнай гадзіне жыцця,

у кожнай мінуце цярпення.

Пяцёрачным строем я з вамі іду,

хоць штык нада мною узняты,

я шлю вам прылівы хвалюючых дум,

апершысь аб тронак лапаты.

Я з вамі у шахтах, пры працы цяжкой,

калі чало потам абліта.

Тужу і сумую збалелай душой,

калі хоць адзін з вас нясыты.

Я з вамі ў надзеі раз’іскраны час

ўсёй сілай маёй адзіноты.

Нічога, браты, што дарога да вас

калючым заплецена дротам!

1949, Інта

* * *

Помню Прагу, вясняныя святы.

Адхіляючы цюль ад вакна,

з поўнай чарай, да сонца паднятай,

я стаю у задуме адна.

І пад шум дарагіх лімузінаў,

галаву адкланіўшы назад,

п’ю за нівы, лясы і даліны,

п’ю за шчасце пакінутых хат.

Задрыжэла крыштальная чара,

сэрца болем туга заліла.

Беларусь дарагая, не дарам

я табе свае дні аддала.

Сёння ў думах Цябе я вітаю,

п’ю салодкую чару віна.

Можа, заўтра без скарг, дарагая,

за Цябе вып’ю горыч да дна.

Поўнач. Сцюжа. Вясняныя святы.

Цераз бераг аж пеніцца боль.

Прада мною кірка і лапата,

але думы заўсёды з Табой.

Жоўць спаліла мне горыччу вусны,

але чара не падае з рук.

За здароўе свае Беларусі

я яе падымаю ўгару.

Як калісьці святое прычасце

з яснай чашы ля царскіх варот,

п’ю свой боль, як вялікае шчасце,

за каханы крывіцкі народ.

1953

* * *

Між белых камлёў захісталася смерць.

Яна за аддзелам начамі качуе.

Мо заўтра зноў будуць сасонкі шумець

над намі, а мы ўжо жыцця не пачуем...

Ніхто ж не баіцца, ніхто не дрыжыць!

Йдзем волі насустрач шляхамі святымі.

Назначана жыць нам, так будзем жа жыць,

гатовы на мукі за шчасце Радзімы.

Хоць цені пагрозаў снуюцца ў бары,

выходзім! Мільгаюць падковамі коні.

Я — з вамі! Ах, мілы, вазьмі — мы ж сябры,

сябры з-пад адное каханай Пагоні.

1953

* * *

Вязніцы і краты, кайданы і дрот,

крыжы і магілы ў здратованым полі.

То гекатомбы складае народ,

ў стыхіі змагань здабываючы волю.

Зямля наша вабіць прыблудаў чужых,

прывыклі няволіць сярмяжныя сёлы;

зжынаюць пшаніцу, а сеюць крыжы

і путаюць дротам шляхі навакола.

...Там з ворагам ўчора сустрэўся аддзел.

Ў баі шмат і іхных, і нашых упала.

Цяпер адступае, ды заўтра прыйдзе

на нас з яшчэ большай, дзічэйшай навалай.

Маўчаць твае хлопцы, замоўк нейк і ты.

Ў такую хвіліну слоў многа не трэба.

Што ворагу ніў не здамо залатых,

цяпер прысягаем адкрытаму небу.

Пакуль мы жывем — нас ніхто не сагне,

бязлітасным здзекам змаганняў не спыніць.

А згінуць прыйдзецца — дык згінем ў агне,

ўсё ж волю, як сонца, нашчадкам пакінем.

Не — «хлеба і цырку», а — вольнымі быць,

не — ласкі чужацкай, а — собскага права!

Пракляцце — хто ворагу будзе служыць,

а праўду і волю баронячым — слава!

1953

* * *

Мне здавалася, ты — гэта грэчаскі міт,

ясным геніем ў мармур закуты,

ці таемнаю ноччу цудоўны прывід

з нашых пушчаў, зрываючых путы.

Ты не ведаў, мой дружа, ды скуль было знаць,

што, чало аб далоні апершы,

я умею маліцца, цярпець і кахаць

толькі з сэрца адорваным вершам.

Ты не верыў, што кром нашых сёлаў і ніў,

у час дружбы пяшчотнай і цеснай,

майго сэрца з табою ніхто не дзяліў

і не меў такіх вогненных песняў.

1953

Крылаты

Шырокім узмахам разгорненых крыл,

апаўшы ў нізіны з паднебных палётаў,

арол мне уральскае сонца закрыў,

чырвонае сонца над тундрай гаротнай.

Вузкі і шырокі стаў дум маіх свет

ў пачуццяў сваіх палымяным разгоне.

Я з ім сустракаю чароўны рассвет,

з-пад хмараў яго выглядаю сутоннем.

І сэрца маё замірала не раз

ад бляску маланкі, ад грому удараў

аб ім, найдарожшым. А ён у той час

адзін калыхаўся на вогненных хмарах.

Ён з бураў варочаўся, як з перамог,

авеяны віхрам, магутны і сільны,

хоць раны балелі ў адважных грудзёх

і кроплі крыві дагаралі на крыллі.

Я дотыкам вуснаў лагодзіла боль

і сэрцам, што радасці меры не знае,

ўспрымала пачуццяў арліных прыбой,

як вольную песню радзімага краю.

Я гладзіла пер’і, сціраючы кроў,

я сыпала краскі на гордыя крыллі

і, чуючы сэрца арлінага зоў,

ад смелых пяшчот замірала бяссільна.

Так часта з-пад неба арол прылятаў,

сумны адзінотай, ўсхвалёваны боем,

і, крыллем магутным абвіўшы мой стан,

ў край думаў міражных адносіў з сабою.

І я палюбіла ягоны палёт, —

дзе можна у хмарах з арламі сустрэцца, —

і сінь чарадзейных празорых высот,

і верныя грудзі, і смелае сэрца.

...Адных Бог для шэрых далінаў стварыў,

другім даў гняздо на убогай сасонцы;

мне ж сілай праменнага духа закрыў

арол назаўсёды і неба, і сонца.

1953

* * *

Даль халодным Уралам сінее.

Сум дрыгвістаю тундрай брыдзе,

вырывае вятрамі надзеі —

як душу вывявае з грудзей.

Можа, заўтра праз вогкія трапы

дзесь насустрач бяздушшу цярпень,

павядуць мяне сумным этапам,

але ты са мной пойдзеш, як цень.

Што сплыло у жыццёвым разводдзі,—

ты уквеціў адданасцю слоў.

Недзе стуль, скуль ніхто не прыходзіў,

ты мне братам насустрач прыйшоў.

На пакутных дарогах няволі

ці мне будзе цяжэй, ці лягчэй,

знаю я — не забуду ніколі

тваіх вестак, цяпла і вачэй.

I калі зноў праз вогкія трапы,

дзесь насустрач далейшых цярпень,

павядуць мяне заўтра этапам,

ты са мной пойдзеш, дружа, як цень.

1954

* * *

Я сустрэлася з сябрамі не на балі,

не да танцу заіграў аркестр,

не на танга хлопцы запрашалі,

спрытна й лёгка ўскокваючы з месц.

Не ў сукенцы, быццам павуценне,

рассяваючы парфумаў лёгкі чад,

я прыйшла да вас, браты, ў цярпенні,

на плячо накінуўшы бушлат.

Працягнула руку без пярсценяў

дарагіх, як у другіх жанчын,

бо на ёй мест дарагіх каменняў

быў мазоль, чырвоны, як рубін.

І таму ў бясконцым нашым горы,

праз тугі прабіўшыся агонь,

маё сэрца з вамі так гаворыць,

быццам вы зрадзіліся з яго.

У зацішшы любых нам сялібаў

разам мы сядзелі за сталом,

жытні хлеб, парэзаны на скібы,

запівалі цёплым малаком.

Разам мы надзею гадавалі –

для пакутнай Маці светлы дзень,

разам путы Беларусі рвалі,

разам сталі пад нажы цярпень.

І таму, о рыцары Пагоні,

я аб вас, зняволеных, пяю,

сваё сэрца ў мужныя далоні

вам адным навекі аддаю.

Колькі б гора ні было прад намі,

колькі б цяжкіх ні было дарог,

пройдзем імі, калі будуць з намі

еднасць, сіла, Беларусь і Бог.

Гэта мы на славу пакаленням

у праменнай сонечнай красе

ў ланцугох цераз усе цярпенні

нашу волю горда пранясем.

Я сустрэлася з сябрамі не на балі,

мы ішлі да найсвяцейшых мэт –

адным болем волю здабывалі

рыцары і верны іх паэт.

Iнта, 2 лiпеня 1954 г.

Замерзлымі пальцамі

Белым белы прастор замарожаны,

небакрай чырвоны і залаты.

Толькі шахты чарнеюць трывожна

і звіняць на марозе драты.

Канваіры глядзяць абыякава —

нікуды не ўцячэш у мароз.

Мірна неяк прыселі сабакі —

галавешкаю чорны хвост.

А мароз пранізаў бушлаты,

скаваў чалавечы дых.

Твар жаночы амаль барадаты,

у замерзлых космах сівых...

Цішыня белай смерці навокал,

ледзяная суровая бель.

Аніводнай хмаркі высока.

Што няшчасным варожыць мяцель?

Не закруціць снягоў, не завее,

не кульне канваіра ў сумёт,

і, пакуль на двары развіднее,

не парве востры лагерны дрот.

Ліпне лом, і кайло пасівела.

Пад сякерай скрыпіць мерзлата.

І згінаюцца чорныя целы,

цені кіркай выдзёўбваюць такт.

Недзе сем’і ў зажураных хатах.

Што было, прамінула даўно...

Нат бялейшых за снег курапатак

у пагрозлівы дзень не відно.

Сонца вогнішчам смольных паленняў

зіхаціць, ад яго не цяплей.

Не відно нават дзікіх аленяў

і ў апратках са скуры людзей.

Беларусь! Печ у хаце сялянскай,

бохан хлеба на белым стале

і жанчын мацярынская ласка

да ўсяго, што жыве на зямле.

Паглядаюць пахмурныя комі

на калоны нявольных жанчын.

Комі ў скурах, з аленямі, дома,

ну а нам — прападаць у начы.

Цягне ноч снегу шлейф бесканечны,

цягне ззяння марознага пас.

Стылых зор мігатлівых, спрадвечных

амаль столькі ж, як слёзаў у нас.

О кітайцы, індыйскія парыі,

брацця-негры з далёкіх краін,

за якую такую кару мы

мерзнем тут сярод белых пустынь?

Мы зайздросцім сонейку цёпламу,

долі-мачысе, долі скупой.

Замярзаюць тут слёзы кроплямі,

штык у плечы направіў канвой.

Беларусь, Украіна, Прыбалтыка...

Цвет жаночы — Радзіма і Бог.

Беласнежныя твары за кратамі,

закаханыя сэрцы ў дратох.

Будзе жыць, хто з пакут гэтых вернецца,

будзе памятаць, хто не замёрз.

Вартасць кожнага чынамі мерыцца

і законам зямлі і нябёс.

Не акажуцца тыя, пад шпаламі,

з-пад зямлі не ўстае чалавек.

Толькі боль, які закапалі мы,

уваскрэсне, асудзіць наш век.

На магілу зэка

Ты выбачай, што мы цябе так плытка пахавалі.

Не стала сіл дзяўбці прамерзлую скалу.

Ламы і кіркі ўжо тупымі сталі,

а ў доле па калена я ўсяго стаю.

Мароз за сорак. Узмакрэлыя ад поту,

аблізваючы губы смаглым языком,

халодны снег сухім хапаем ротам

ды кіркам і ламам спакою не даём.

Крыху глыбей яшчэ, каб гаспадар таёжны

вясной тваю магілу не разрыў,

у дол цябе мы без труны паложым,

ты на труну, бядак, не зарабіў.

Не падышоў табе «бушлат дубовы»,

а гарнітур хэбэ капцёршчык закасіў.

У сподніках, кашулі ў дол гатовы

цябе на адпачынак палажыў.

Не будзе тут табе фанфараў і салютаў,

слёз развітальных па табе не праліюць.

Пурга завые толькі над магілай люта,

а ўлетку мо алені часам забрыдуць.

Прывяжам бірку мы табе з фанеры

на твой вялікі палец на назе,

каб там Пятро, у рай адкрыўшы дзверы,

адразу бачыў, хто гэта брыдзе.

Бывай, зямляк, у траурным маўчанні

мы над магілай ціха пастаім.

У галавох табе яшчэ паложым камень,

няхай стаіць ён помнікам нямым.

* * *

За Урал сонца ўпала, бы зарава,

залатымі праменьмі аб лёд.

Я сную сваё смелае марыва,

як крылун з недасяжных высот.

Толькі ймкнуцца душы міражныя

летуценнем сваіх дарог,

замянілі мне волю стражаю,

а лапатай — маё пяро.

Праз марозную сінь бясконцую

я снягамі да вас брыду

не з падбітай душою, а з моцнаю,

бы з мяцеліцай радасных дум.

Не спяшу я да вас за помаччу,

іскры духа ў вачох блішчаць.

Я іду беласмертнай Поўначчу

руку смелую вам падаць.

Іду тундраю заінелаю

жарам слоў вашы дні сагрэць.

У жыцці сваім не умела я

нат у муках пакутна тлець.

Мае думы сягоння — як зарава,

прабіваюць наежаны дрот.

Я сную сваё смелае марыва,

як крылун з недасяжных высот!

* * *

Можна сэрца жывое пакласць на агонь

ці мячом разрубаць напалову,

і таптаць, і тыраніць ў няволі яго,

і не вырваць патрэбнага слова!

Можна піць з яго кроў, хто не знае пра жаль,

ды паганіць яго без прычыны.

Ды яго не зламаць, як шляхотную сталь,

калі гэта ёсць сэрца жанчыны.

Йду адна. Прада мной рассцілаецца ноч,

вецер думы кіпучыя студзіць.

Здзек чужацкі, як добра адточаны нож,

вастрыём упіваецца ў грудзі,

то пячэ, як агонь, то марозіць, як лёд,

непакоіць і мучыць, і раніць.

Здзек варожы кругом, як наежаны дрот,

што апутаў маё існаванне.

Ды не зломлены дух і не склонены стан,

не дастаць ім да гордага сэрца.

Сонца ўзыйдзе, падман ападзе, як туман,

але праўда — яна застанецца!

Я не гнуся ў палоне, не знаю, што страх,

не палохайце словам, ні чынам.

Не уздрыгне яно ў найстрашнейшых руках —

Беларускае сэрца жанчыны!

* * *

Крывёй напоўніліся поймы рэк,

бурліць адчаем слёз людскіх разводдзе.

Гляджу на свет. Я — лагернік, я — зэк,

засуджаны на мукаў чвэрцьстагоддзя.

Мяне драты, сабакі сцерагуць,

дзікіх надзораў зграя нада мною,

і лоб штодня мой на прыцэл бяруць

навучаныя забіваць канвоі.

Мне ўсё ўзялі, разбурылі сям’ю,

кіркой прабілі лёс мой чалавечы,

ланцуг накінулі на шыю салаўю

і між сабою падзялілі рэчы.

Натоўп дзяўчат, жанчын, яшчэ жывых,

ідзем па тундры мерзлай каляінай,

наўкол снягі, мароз сцінае дых,

мароз шукае песні салаўінай.

Канвой яе шукае і надзор,

я йду пургой, завеяная снегам,

гляджу адкрыта дікасці ў дакор,

не, маю душу прашманаць ім нельга!

На вуснах песня, мой апошні дых,

цяплом з-пад сэрца словы саграваю,

жывая я яшчэ сярод жывых,

ў душы маёй і Беларусь жывая!

Не знаю

Не знаю, я з гора, ці з працы,

ці з лютых, як вораг мой, зім.

Я ўжо не умею смяяцца,

хоць плакаць не ўмею зусім.

Ні краты, ні цяжкасць аковаў,

ні штык і не люты канвой

зрабілі мой воблік суровым

і душу маю ледзяной.

Я собскага болю не знаю.

Ад сэрца адорваны сын.

Вось толькі начамі, бывае,

мне душу трывожыць адзін.

Пот ціха сціраю з аблічча,

чало падымаю ізноў.

На нашай зямлі не палічыш

такіх вось няшчасных сыноў.

Ад слёзаў народных разліву,

ад гора саломенных стрэх

замоўк мой, калісьці шчаслівы,

жаночы рассыпчаты смех.

Так, я не умею смяяцца,

праменную радасць змаглі...

Ды ўмею, як волат, змагацца,

каб людзі смяяцца маглі!

* * *

Востры боль пранізаў наваколле.

Горай звера тупы чалавек.

Толькі б мець непахісную волю,

магутнейшую волю за здзек.

Не падходзьце! Я сёння малюся,

святой сілы ў грудзях маіх брак,

з маіх, болем заціснутых, вуснаў

слова вырваць не ўдасца ніяк.

Уздымаюцца брудныя хвалі.

Неспакойны варожы бярлог.

Хвалі тыя нейк пенай апалі

ля маіх заняволеных ног.

Не баюся няроўнасці бою,

што адна супраць цемры стаю,

што мне душу атрутаю пояць –

разумею, за што яе п’ю!

Я стрываю. Хай белыя восы

тнуць пазёмкай, лятуць угару.

Мне эстонка дае папяросу –

дзякуй, мілая, я не куру.

Недзе там, каля дрэваў кудлатых,

дзе мая не пачуецца весць,

ёсць старыя, каханыя хаты –

вось бы там на хвіліну прысесць.

I душою, параненай горам,

праляцеўшы праз цемень і сінь,

праз дзікія, чужыя прасторы,

землю ўбачыць, дзе ходзіць мой сын...

* * *

Гнаны холадам, гнаны ветрам,

шляхам тундры, у ноч пустым,

прабіраецца пяцьдзесят чацверты

за наежаныя драты.

У каго надзея жывая,

хто застыў, але не на смерць,

няхай верыць, няхай чакае,

няхай выйдзе яго сустрэць.

Толькі чаркі нашы пустыя,

мы забыліся смак віна.

Ну, а слёзы? — Нават і тыя

ужо выпітыя да дна.

Крочыць прывід, увесь з цярпення,

пад канвоем гады прайшлі.

А другія такія цені

у гэту ноч устаюць з зямлі.

Сорак першы, другі, сорак трэці,

пяты, шосты, пяцьдзесят другі –

дань для тундры, шахтаў, для смерці

жывых душ. За чые даўгі?

О, калі ж ты прыйдзеш, жаданы,

залаты і шляхотны век,

каб галінкай святое пальмы

чалавека вітаў чалавек?!

Дык смялей, браце, супраць ветру

яшчэ доўга трэба стаяць,

прыйдзе к нам пяцьдзесят чацверты,

выйдзем, выйдзем яго спаткаць.

Хай убачыць, няхай пачуе

голас ценяў, учора нямых.

А не — схопімся з ім уручную

за жыццё для усіх жывых!

* * *

Беларусь маю зноў закавалі,

толькі путы навокал звіняць.

Гіне юнасць на шэрым Урале,

але праўды — яе не скаваць!

Яе нельга апутаць дратамі,

з цемры ў неба крыніцаю б’е,

яна ў нас, яна з вернымі, з намі,

верце ў праўду, будзіце яе!

За яе непахісна і дружна

рвіце жудасць кайданаў і крат,

за яе падымайце аружжа,

за свабоду, за сонца для хат!

* * *

Перастань, не труці мяне ядам

сваіх словаў, ад іх не памру.

Захачу – і пасыплюцца градам

твае слёзы на бель маіх рук.

Не збірайся пісаць мадрыгалы,

і ў магіле патраплю я жыць.

Трэба тысячу кобравых джалаў,

каб біццё майго сэрца спыніць.

Больш цяпла, чымсьці яду у змея,

ў маім сэрцы, што вораг не змог,

абагрэць нават гада умею

ласкай слоў на пяшчотных грудзёх.

Зверу лютаму гледзячы ў вочы,

я прамоўлю спакойна – жыві,

ўсё ж да смерці ты піць не захочаш

беларускай, нявіннай крыві.

Я не раз ужо выпіла брагу

у баі на жыццё і на смерць,

мне шкада твае, вораг, адвагі,

піць я ўмею, але й не п’янець.

I таму не паі мяне ядам,

іншым дай сваю ліру і спеў,

дзе ты бачыў, каб ястраб ды радам

з неспакойнай арліцай прысеў?

* * *

Калі ноччу дарогай заснежанай

пойдзеш шчасце Радзіме шукаць

з грамадою адважных начлежнікаў,—

я не буду цябе трымаць.

I слязьмі на грудзях не зальюся,

хаця гора заслоніць мне свет...

Прыпадуць толькі вусны да вуснаў,

у душы пакідаючы след.

Мо цябе пацалунак не ўзрушыць,

але верыць ты будзеш усё ж,

што маю палымяную душу

ў бой крывавы з сабою бярэш.

Не зальюся тугой неабмежнай

у адчаі трывожных гадзін,—

калі ўвечар паклічуць начлежнікі,

я скажу табе толькі:

— Ідзі.

* * *

Трапечацца сэрца у путах.

Падвойныя путы.

Як жыць?

Адны даны ворагам лютым,

другія мне мілы ўзлажыў.

Адны, як прачнецца Айчына,

ападуць, бы ржавы абруч,

другіх жа парваць немагчыма.

— Мой мілы! Здымі іх, не муч.

* * *

Адзінока іду ў нязнанае...

Закружылі мяне вятры.

Белай хусткай, рукой адданаю

ты мне іней з чала сатры.

А не можаш,— хоць словам ласкавым,

словам цёплым, як месяц май,

закалелую ў снежных насыпах,

адагрэй мяне, падтрымай,

Табун думаў шалёнай конніцай,

дум, не знаўшых яшчэ ярма, —

за Пагоняй адзінай гоніцца

гэтай ноччу, але дарма.

А так хочацца ў сцюжу белую,

а так хочацца, быццам жыць, —

глянуць рыцару ў вочы смелыя

і каня за вузду схапіць.

I вярнуць яго ў край дарованы,—

хай заслоніць яго шчытом,

скрышыць цяжкі ланцуг падковамі,

абароніць народ мячом.

Каб яшчэ размахнуцца крыллямі

і ў лявонісе закружыць.

Я хачу ў тваю руку сільную

на хвіліну сваю ўлажыць.

Грозіць Поўнач усімі смерцямі,

ледзяную раскрыўшы пасць.

Я хачу на цябе аперціся

на хвілінку, каб не упасць.

Шлях жыцця майго не дакончаны,

не жанчына я, а паэт...

І пайду я шляхамі творчымі

да няздзейсненых сваіх мэт.

I таму паднявольнымі ранкамі

ты сваёю мяне не кліч;

хоць заўсёды была крывічанкаю —

не няволь мяне, мой крывіч.

Я не шчасцем, а горам п’яная.

Не трымай, толькі пот сатры.

Гэта зноў на шляху ў нязнанае

закружылі мяне вятры.

* * *

Плача ноч сузор’ямi,

з ёй — душа мая...

Не для чорных воранаў

песня салаўя!

* * *

Ўставала сонца, як хвост паўліні,

над мёртвым снегам тундры бясконцай,

дзікім пажарам на небе сінім

гарэла сонца.

Гарэла сэрца, як зніч адвечны,

ў дакор пагрозам белае смерці,

сілай і вераю нечалавечай

гарэла сэрца!

* * *

Чуеш, браце, вецер дзіка вые?

За плячамі сочыць аўтамат.

А за дротам, быццам ноч, сумныя

вочы тысячы зняволеных дзяўчат.

Ім ад маршаў забалелі ногі,

надаела, змораным, ісці.

I скажы, чаму так гора многа

нейк разом збярэцца у жыцці?

Часта мне начамі тут здаецца,

што за мною ціха ходзіць смерць.

Я ж хачу сваім трывожным сэрцам

не яе, але цябе сустрэць.

Ты працягнеш рукі, безумоўна...

Эх! далоні брацкія схавай,—

сны адны прыходзяць сюды ў поўнач.

Я ж не сон. Мяне ты не чакай.

I калі пачуеш ты спрасоння

мой зняволены ў тумане ўздох,

абагрэй студзёныя далоні

хоць у думках на маіх грудзёх.

Дваццаць пяць год

Дваццаць пяць год — гэта многа і мала.

Дваццаць пяць год — гэта лёгка і цяжка.

Вось і злажыла я гэту сярмяжку

са смехам бадзёрым і сілаў хапала.

Ішла я праз тундру ў мароз, ў непагоду,

глядзеў штык у плечы, чало мне пацела...

Ці ж гэта так страшна? Для шчасця народу

скрозь полымя ў ранах ісці б я хацела!

Бы ў полі калоссе — ўсіх знішчылі каты.

Бы камень ля межаў — адна засталася.

I кінулі сына малога за краты,

спыняючы крокі дзіцяці прадчасна.

Я вынесу ўсё у цярпенні і сцюжы,

ідучы ў лахмоцці ў прамоклую восень.

Каб гора каханай Радзімы адужаць,

мне сэрца жывое яшчэ засталося!

Пурга

Грозна шалее пурга над зямлёю,

снег падымае, ірве,

ломіць штыкі адзічэлым канвоям,

над мёрзлаю тундрай раве.

Б’е ў вочы лядзяным рассыпчатым макам,

жменямі кідае ў твар.

Корчацца нат ля канвояў сабакі,

адзін не дрыжыць — паднявольны бунтар.

Буру вітае, як помач ў магіле,

віхрам насустрач бясстрашна ідзе.

“Бі іх за тое, што нас яны білі!

Муч іх за тое, што мучаць штодзень!”

Віхар паўночны, што грозіць, не плача,

адзіны мой дружа ў нявольным жыцці,

каб гора не ведаць, каб здзеку не бачыць,

ты з твару зямлі іх навекі змяці!

Я знаю

Зноў ціха навокал. Прыляж, адпачынь

так, ночкаю кудраў на белых далонях.

Я — слова і вера, ты — сіла і чын.

Абое на службе Крывіцкай Пагоні.

Я знаю: ты гутарыш з роднай зямлёй,

п’еш мудрасць сівую з курганаў былога,

прашчаешся з вёскамі, чуючы бой,

і просіш у неба для нас перамогі.

Суцешся. Дуб чубам для згоды патрос,

вітаючы мэты адданых і смелых.

Скрозь тонкія косы шаўковых бяроз

удзячнае сонца на нас паглядзела.

Паэт

Дзе з турмою, дзе з тугою –

праз няроўны шлях.

Ад пад’ёмаў і адбояў

сэрца у рубцах.

Той налева, той направа —

сыцейша б куцця.

А паэт шукае праўды

за цанужыцця.

I для твараў, і для маскаў

дарам шчодрых жмень

ён гатоў асыпаць ласкай

свой апошні дзень...

У цярпенні, бы ў прадонне

кінуты, ідзе.

У натруджаных далонях —

сэрца для людзей.

Зводзіць дзень канцы з канцамі...

Б’е яму ў дакор

клоун-месяц бубянцамі

бесканечных зор...

* * *

Звініць песня запозненым шчасцем,

дождж з асенніх туманаў імжыць.

Зажылі ўжо сляды на запясцях,

толькі ў сэрцы не хочуць зажыць.

Прыпыніла ўжо доля трывогі,

час надзеямі ў сэрцы гудзе,

толькі памяць пустою дарогай

ўсё снягамі, снягамі брыдзе.

* * *

О Беларусь, мой край стары і слаўны,

мой горды лёт, мой сэрца кожны стук,

я волі не вымольвала ў тыранаў,

дачка Твая, я са змагань і мук.

І допыты, і вязніца глухая,

дзе дотык смерці і халодны пот,

і долі лёд і тундра ледзяная,

клыкі сабак і боль, і штык, і дрот...

Даруй жа тым, што мову прадавалі,

аб Тваёй волі не хацелі чуць,

што за Цябе мячоў не падымалі...

Даруй жа тым, даруй і не забудзь!

* * *

Мне не ўдалося узляцець пад неба,

акелзаўшы дыван зачараваны,

і звонкай славай жыць заместа хлеба,

і песні слухаць, не спазнаўшы ранаў.

Прайшла рабом па дзікай змерзлай грудзе,

на цвёрдых нарах прастагнала ночы,

бо слухала, як глуха плачуць людзі,

як над іх горам дзікуны рагочуць.

І бачыла, як дні плывуць балесна

ды б’ецца сэрца пад штыком трывожна,

як замірае стоптаная песня

і ўвысь падняцца з ланцугоў не можа...

* * *

Жыццё ўскалыхнула мне водгулле дум,

пра іншае думаць не хочацца.

Нат месяц забыўся на зор грамаду,

між хмараў самотна валочыцца.

Ці недзе па тундры марознай брыдзе

слядамі нявольных калонаў

і лічыць гады: колькі хто адсядзеў

з тых лагерных шэрых мільёнаў.

Ідуць арыштанты дарогай крывой –

загад даў вусаты і мудры…

Сабачыя морды, звярэе канвой,

і крык замярзаючы ў тундры.

Паверце, што нават у каменны век

тупы, у пячорах жывучы,

яшчэ вузкалобы, як звер, чалавек

жанчын так сурова не мучыў.

У турмах, на волі з відна да цямна

гісторыя піша аповесць.

А праўда на свеце ёсьць толькі адна,

і ліха на свеце адно ёсць.

А кату ці боязна глянуць назад?

Зняць маску з вачэй ці выгодна?

Сумленне і праўда – то больш, як загад,

народ – больш за ўсе нагароды!

Судзіць я не ўмею, дароўваць – тым больш,

бо гэта – пладзіць бесхрыбетных,

якія за танны за Юдавы грош

па вязніцах мучаць паэтаў.

Світае. Нявінныя ўсталі з калень,

а мёртвыя выйшлі па лаўры.

І толькі ад праўды схаваліся ў цень

апошнія сталіназаўры.

Скарбы слоў

Млын

Меле млын высокі.

На сівым вяку

меле нашу долю,

меле на муку.

Засыпаюць ў жорны

жыта-Беларусь,

перамелюць з горам,

з болем ператруць.

Млынары чужыя,

варажосць наўкруг,

адсяваюць сіты

беларускі дух.

Меле млын высокі

ўдзень і уначы,

некаму прыйдзецца

горкі хлеб пячы.

1939

Краіне

Кожнай ноччу я, верны крывіч,

недзе ў цемень паўночнай гадзіны

чую сэрца крывавячы кліч —

то заве мяне Маці-Краіна.

Калі цяжка застогне яна —

востры боль маё сэрца праніжа...

Людзі кажуць, што гэта мана,

а я чую, што Край мой пад крыжам.

Мілы Краю, я ўжо не глухі!

Не засну на падушцы на белай,

калі клічаш мяне з-пад страхі,

клічаш сэрцам сваім набалелым!

Я хацеў ўжо сказаць Табе сам —

за Твой боль, за страшное цярпенне

ўсё Табе, наймілейшы, аддам,

нат жыццё занясу на каленях!

Агонь сэрца, што ўмее кахаць,

душу, розум свой творчы і быстры,

каб братоў, каб Цябе ратаваць —

я аддам да апошняе іскры.

Для Цябе, каб зарання я ўпаў,

хай нат зорка адна не пагасне;

што я рад ўсё да каплі аддаў —

гэта, быццам бы, сонейка ясна.

Што жыццё мне, загон ці сям’я,

што мне мілай вясняна аблічча,

калі ў ранах ты, Маці мая,

ў ноч сыноў сваіх жаласна клічаш?

1942

Вее вецер

Вее вецер ўжо асенні,

нясе лісцяў поўны жмені,

тое золата з галінаў

рассыпае па далінах.

Тужаць вербы сумна з жалю,

косы ясныя апалі;

каляровай чарадою

адплываюць ўдаль з вадою.

Вее з поля сум нязнаны,

пунсам сцелюцца паляны,

лісцяў тканню залатою,

пышнай зводнаю красою.

Пражай з даляў асумелых,

з дум кудзелі яснай, белай

заснавала павуценне

нават сэрца ў дзень асенні...

1942

Хачу

На ўзгорках, як шэрыя нашыя світкі,

дзе вясною шуміць лебяда,

я з кудзелі гадоў хачу вечную нітку

Беларусі далей дапрадаць.

Косы сонца, што нівы вясною цалуюць,

хачу шчодра раскінуць усім,

хачу красак бярэмя, што ў полі красуюць,

на пясчаных шляхох раструсіць.

На чужыне ў хвіліне цяжкой адзіноты,

калі сэрца мацней забаліць,

хачу песняй сцягі нашых доўгіх палотнаў

разам з сонцам вясняным бяліць.

На магілы, дзе слава вякоў спачывае,

і на тых, дзе ўжо спяць дзецюкі,

што юнацкай крыві не жалелі для Краю,

хачу віць для герояў вянкі.

І для тых, што ўначы ім пяяў толькі вецер,

я пад сэрца балючы уздох

хачу з песняў вянкі,— каб іх памяць аквеціць, —

раскідаць па старых курганох.

Ўсім душою астылым і сэрцам памершым,

якім крыўда зямлі не баліць,

я з грудзёў хачу кідаць кіпучыя вершы

і заснулых днём новым будзіць.

Хачу песняй сваёй пад ружовае ранне

разам з песняй дым хмар разгарнуць —

няхай сонца асвеціць сцягі на курганах,

хай раз’ясніць маю Беларусь!

1942

Іду паволі

Іду паволі цяністаю сцежкай.

Разам з ночай так добра маўчаць.

Ў дыме хмараў блішчыць галавешкай

бляды месяц і зоры мігцяць.

Недзе збоку шумлівае места

муціць гоманам ночы спакой.

Нейкі цень, быццам дух бесшалестны,

цёмным крыллем махнуў прада мной.

Вецер ціха галлё нагінае,

пахне мёдам цяжкіх каласоў.

Можа, гэта з далёкага Краю

чад павеяў з стагодніх лясоў?..

1942

Пажары

Пажары полымем разлітым

прагналіся праз нівы йзноў

і праглынулі прагавіта

яшчэ раз гнёзды крывічоў.

Застаўся вугаль дагарэўшы

і шэры попел сярод ніў,

ён тым, хто сэрцам найвярнейшы,

нат голаў серабром пакрыў,

і думы сумныя так сталі,

як тыя восенню палі,

як у журбоце тыя далі,

дзе след жыцця агні змялі.

Дым слаў, як ноч, сівыя столкі

на грудзі сіняе ракі,

нат шэпт заціх, далоні толькі

шукалі братняе рукі,

асіліць каб хутчэй як гора

і ўстояць там, дзе дом упаў,

адбіць удар, што скрыты вораг

зрадліва ў плечы скіраваў.

На попеле крывіч адужаў —

святая сіла братніх рук,

сугучнасць чыну сэрцы пружыць

і дух узносіць угару.

Ў жыцці ўсё дзеецца нядарам.

Хто знае вышшых сіл закон?

Мо у апошнім тым пажары

згарэла змора страшных дзён...

1942

Не кранай

Не кранай майго сэрца прыцішаных струн,

песні больш не прасі салаўінай.

Чуеш? — Восень ў садох ціха ўдарыла ў сум

па бязлістых, счарнелых галінах.

І пяшчоты ласкавай ўжо больш не прасі —

з жураўлямі яна адляцела,

сціхлі ў сэрцы маім даўных дзён галасы,

як жыццё на палёх асумелых.

Ўпарта думы мае ты ўсё хочаш забраць,

ды дарма — быццам лісце увосень,

на пустыя палі, на лугі, сенажаць

сумны вецер і іх паадносіў.

Пакуль даль заруніць, пакуль прыйдзе вясна,

не хачу я чырвоных караляў,

іхня чырвань цяпер — гэта зводна мана, —

глянь, каліна свае пагубляла.

Ды ў далонях ужо не трымай маіх рук,

бачыш — птушкі ўзляцелі над гаем,

і па небе паплыў доўгі, вольны ланцуг...

Так як іх — і мяне не ўтрымаеш.

1942

Белы парус

Адплывае ўдаль парусаў многа,

аднаго толькі нейк не відно.

Серабрыцца Вэлтавы дарога,

небяспечнае цёмнае дно.

Можа, вецер замоцна ударыў

ў распрастанае лётам крыло,

мо з мядзведзіцы бурае — хмары

навальніцай яго заліло?

Покуль ноч ападзе паміж дрэваў

ды заслоніць узорную даль,

буду вечарам зораным, спеўным

безупынна яго выглядаць.

Белай з’яваю сонца закрылі...

То не голуб ўскружыў над вадой —

гэта парус ляціць быстракрылы,

шпарка к берагу гнаны тугой.

Быстра, быстра па хвалях імкнецца,

крыллі ясныя ўзняўшы ўгару.

Белы парус — ён слухае сэрца

і юнацкіх напружаных рук.

1942

Дуды

У лесе, полі — усюды

грае восень на дуды

гэтым птушкам, што ўдаль адлятаюць,

ў садзе астрам пушыстым,

дрэвам залаталістым,

майму сэрцу задумана грае.

А пад гэтыя дуды

лісце кружыцца блудна

каляроваю зводнай мяцеллю...

Ў полі ж спозненым раннем

сваё зрэб’е туманы

й павуцення палотнішчы сцеляць.

Недзе граюць так дуды

гэтым дзеравам цудным,

што як з дзён прамінулых князёўны, —

у красе аксамітаў,

ў пунсе, золатам шытым,

ля руінаў блукаюць у поўнач.

Граюць, граюць так чула

аб вясне, што мінула,

аб жыцці, што, як жар, дагарае,

што, як сон, неспакметна

адыходзіць у вечнасць,

і аб тым, што цвіце, не мінае.

1942

Выйшлі сёння

Выйшлі сёння з палосак мы вузкіх

маладою адважнай сям’ёй

бараніць родны край беларускі

сваёй сілай, сваёю крывёй.

Годзе нам ужо здзекаў і мукаў,

пад чужым годзе гнуцца ярмом.

Сёння ў нашы юнацкія рукі

долю роднай краіны бяром.

Мы праходзім упэўненым маршам,

з намі следам уздым малады...

Звонкай песняй братоў усіх нашых

ў беларускія клічам рады.

Б’юць нам ветры ў юнацкія грудзі,

цьма чужая спыняе паход —

ўсё ж мы родныя сёлы разбудзім,

ўскалыхнем сакаліны народ.

Нас ніхто больш ужо не прымусіць

трываць здзекі прыблудаў чужых.

«Хай жыве наш народ беларускі!» —

кінем кліч ад мяжы да мяжы.

Сярод бураў стыхіі сусветных

мы сягоння ў імклівых радах.

Беларусь — наша светлая мэта,

а над намі крывіцкі наш сцяг.

1942

* * *

Апяклі мяне росы раннія,

краскі водарам абдалі,

прыпадаю я сэрцам раненым

да каханай мае зямлі.

А яна, на кускі пакрамсаная,

у хлуслівым чужым тумане,

плугам родных сыноў неўзараная,

ціха помачы просіць ў мяне...

1943

Мары

Мары мае высокія, нязбытныя,

мары мае — народу вольна жыць,

а ад мяне чакаюць чалабітнае:

душу і голаў ў пояс пахіліць.

Я пахіліла б голаў заінелую —

ў час буралому хіляцца й камлі...

Душы свае, аднак, сагнуць не смею я,

ўва мне пяе душа мае Зямлі!

1943

Ёсць Край адзін

Ёсць Край адзін пад прамяністым небам,

даступны сёння толькі маім сном,

дзе гожы луг ля цёмна-сініх грэбляў

засланы снежна-белым туманом.

Там недзе ў хвалях рэкаў перазвонных,

ў палёх, дзе зацвітаюць васількі,

ў вачох дзяўчат і ясных лехах лёну

губляе неба цудны свой блакіт.

Далоні й сэрца зроднены з раллёю,

а душы з краем ў наквеці галін.

Там Нёман пенным бурыцца прыбоем,

ніў хусцем ярым сцелюцца палі.

Шуміць пшаніца залацістым чубам,

звісае з вецця перламі авёс,

заносліва ірдзіцца сіні лубін,

а грэчка кволая лунаецца з палос.

Ёсць Край адзін, аквечаны юргіняй,

Край, тканы зеленню на ўзорыстых краснох,

Край, вышыты у пацеркі калінаў,

дзе ноч з расой сядае на парог

і чэша косы доўга, задумлёна,

ўплятае зоры ў цемень валасоў,

блядыя рукі выцягае сонна

і надзіць месяц, каб апаў далоў.

Ёсць Край адзін, так свету мала знаны,

дзявочы край між сіні і зарніц,

дзе дню насустрач конь іржэ буланы,

гатовы ў полі вецер даганіць.

Вятрамі чэсаны і росамі умыты,

дзе гоні з сонцам мерае сявец,

і гнецца ў пояс з каласамі жыта...

Ёсць Край адзін — мой цэлы, цэлы свет!

Над Зальвянкай

Стаю адна, а прада мной ірдзіцца,

сінее поясам вузенькая рака...

Прыйшла сюды я раннем на граніцу

з другога боку птушак сустракаць.

Вось вылетуць яны з зялёных хвояў,

пачнуць вясёла з сонцам гаманіць

і паплывуць у сіні нада мною,

не знаючы ні межаў, ні граніц.

Вось вылетуць... ушыр і ўздоўж па краю,

дзе толькі кліча рэха братніх мук.

Іх вольны лёт нішто не затрымае —

ні сінь Дняпра, ні быстраводны Буг.

Не ўбачу больш, як сонца тут устане

і ў сініх хвалях голаў акуне...

Не заірдзіцца у кустох ружова ранне

і толькі ў чужыне прысніцца мне.

Як гляну я на стрэхі родных вёсак,

што у лугох — як птушак чарада...

Мне гэтак цяжка родныя палоскі

і край свой любы сёння пакідаць.

Калі цягнік жалезам зарагоча

і панясе ў далёкі, гулкі вір,

імглою смутак ападзе на вочы,

ўпадзе мой стогн на прыдарожны жвір...

І ціха стоячы ў вакне вагону,

я захачу, самотная, адна

свае аўсом засеяныя гоні

і вобраз сёл, і буры лес абняць.

Бывай ужо, плыві далей, Зальвянка,

нам прыйдзецца з табой расстацца ўсё ж...

Іду дамоў, а прада мной сялянкі

ступаюць па дарозе басанож.

Глядзяць у твар, і чуецца пытанне:

чаму ў вачох такі дзіўны агонь,

адкуль прыйшла сюды чужая пані

і плача так няведама чаго?

Пайшлі далей, іх словы заціхалі,

упаўшы недзе ў польны малачай.

Мне ж засталася толькі жменя жалю

й дарога сумная ў чужы, нялюбы край.

1943

Маёй песні

Шугай, мая песня, шляхом недаступным,

арлінаю сцежкай да хаты ляці.

І я паляцела б з табой, каб не путы,

што долю так рана скавалі ў жыцці.

Ляці, мая песня, дзе нашы дзяўчаты,

калінавы цвет у вянкі з імі ві

ды чорнай разорай ідзі за аратым,

тугою за воляй па Нёмне плыві.

З гарачага сэрца цябе пасылаю

да цветам пахучым асыпаных ліп, —

вітай і лялей там усё, што кахаю,

нат камень амшэлы на роднай зямлі.

Няшмат панясеш ты з сабой па дарогах

у родных прастораў туманную сінь.

Апроч майго сэрца не маю нічога, —

яго ты да хатаў, як дар, занясі.

Прыспаную цьмою, няволяй вяковай

арліную душу пад світай будзі.

Ты сілай кахання крышы нам аковы

і клічам краіну да сонца вядзі.

1942–1945

Доля не кунежыла мяне

Доля не кунежыла мяне,

вельмі скупа адмярала радасць,

шчасце толькі песнямі ды ў сне

рассыпалася акордамі прынадна,

каб пагаснуць, як блудны агонь,

зорамі асыпацца над раннем,

атуліць туманнаю смугой

і патухнуць недасяжным зданем.

Сэрца смагла радасці людской,

боль не раз шчыміў яго начамі.

Хто ж мой пенны юнасці прыбой

з наваколля шэрага мог сцяміць?

Радасць мёдам не цякла з вашчын,

злою доляй не даецца дарам, —

трэба шэрасць дня перамагчы,

выкрасаць яе з будзённых хмараў.

Можна шмат нямілага мінуць,

на нягоды сумныя забыцца, —

на дарогах сэрца не сагнуць,

не згубіць праменнага ў драбніцах.

Сёння цесна радасці ў грудзёх —

той няспутанай, растузанай, віхрыстай!

Хай бурліць вяснова ў ручаёх,

звонкім смехам свет замоўклы хрысціць.

Доля не кунежыла мяне,

смелы лёт не раз спыняла градам,

і таму ў жыццёвым тумане

мне так хочацца рассыпаць сэрцам радасць.

1944

* * *

Туманныя хмары прыкрылі світанне,

павіс над зямлёю праклён і адчай,

ўсё ж ў сэрцах не сціхла стыхія змагання

за волю народа, за любы наш Край.

За долю нашчадкаў, за родныя гоні,

за шум крывічанскіх квітнеючых ніў

нясём мы аддана жыццё на далонях

і шчасце людское, і гожыя дні.

Нi сум і нi слёзы нам сэрцаў не крышаць,

нявольнай пакоры не знаем зусім.

Мы сілай змагання і воляю дышам,

мы путаў не хочам, не будзем насіць.

Мы выраслі ў здзеку, у віры змагання;

за лепшае заўтра сярмяжных братоў

без слова сумлеву, без ценю хістання

даць буйную голаў з нас кожны гатоў.

Насуперак злыдняў, народнай пакуты

ударым, як помсты караючы гром,

парвем назаўсёды чужацкія путы,

а трэ будзе згінуць — без скаргі памром...

Купляючы волю крывёю і потам,

згарым адкуплення ахвярным агнём,

загінем, як песня з чароўнаю нотай,

як колас падцяты са спелым зярнём...

На нашую долю, на нашыя плечы

вялікія справы Бог сёння ўзлажыў.

Купляем, як Бог наш, жыццём чалавечым

мы волю для нашых патоптаных ніў.

Хто брат наш — той з намі ў рашучай гадзіне,

скрываўлены Край наш герояў заве.

На межах упаўшы, браты, не загінем,

у памяці вольных жыць будзем навек.

Народнае шчасце мы выкупім ў боі,

пад вёсны засеем зялёную рунь —

шумець будуць нівы над вольнай Дзвіною,

над Бугам, над Нёмнам: «Жыве Беларусь!»

1947

* * *

Надходзіць зноў туманны час —

прадонне дзён нявольных.

Магчыма, больш не ўбачу вас,

браты мае, ніколі.

Душы людской не дам скаваць,

бунтарных дум узмахам

я прывітанні буду слаць

вам з кожным вольным птахам.

Няхай не крышыць сэрцаў сум —

усім жа не устояць...

Адныя сцяг свой данясуць,

другія ўпадуць ў боі...

Не страшны здзек мне, ні прымус,

над Краем толькі плачу.

Дала мне Маці-Беларусь,

відаць, такую ўдачу...

Заўсёды ў мроях з вамі, ў снах —

жыць буду ці загіну.

П’ю чару горычы да дна

за вас і за Краіну.

1947

* * *

Будзь здаровы, далёкі мой Краю,

разлучыла з табою нас смерць,

ўжо нікога больш не прычакаю,

не змагу больш нікога сустрэць...

Не ўсміхнецца надзеяю болей

сіратліва-жалобная даль,

дарагія не прыйдуць ніколі,

мне няма ўжо каго выглядаць...

Можа, вецер, рвучы павуценне

на бязлюдных асенніх палёх,

прынясе адгалосы мучэнняў

ці апошні ўміраючы ўздох.

Можа, хмары, напіўшыся слёзаў

над гаротнай, радзімай зямлёй,

з ніў заблудзяць сюды па дарозе

і расплачуцца жалем са мной.

Можа, птах у вяснянае ранне,

не знайшоўшы старога гнязда,

прынясе ад цябе прывітанне,

летучы у чужыну, назад.

На каптан твой нявольнічы, шэры

песні вольнай, бунтарнай душы

я хацела, як вечныя перлы,

табе ўзорам на грудзі крышыць.

Сёння ў пальцах маіх, недабітка,

ненавісці шалеючых бур,

абарвалася родная нітка,

звонкіх перлаў рассыпаўся шнур.

На каменнях нялюбага краю

не згаўлю я крывавячых ран,

сваіх перлаў больш не пазбіраю,

не прышыю на шэры каптан...

Будзь здароў, Краю мой, я малюся

за сям’і свае змучанай кроў

сэрцам, п’яным маёй Беларуссю,

будзь здароў, Краю мой, будзь здароў...

1947

* * *

Забалела падбітае сэрца,

затужыла, як ранены птах,

ці ж не прыйдзе яно, не вярнецца

на радзімы, бярозавы шлях?

Ціхі волат прачнецца, устане,

арлянём над Краінай ўзляціць.

Дачакаюцца брацця світання

у народным пакутным жыцці.

Глянь на рэкі — то нашыя слёзы,

на зямельку — там нашая кроў,

дзе ёсць красак найбольш пры дарозе —

там ціхія равы змагароў.

Глянь, як крыж над палямі сагнуўся,

адбіваючы полымяў жар —

то гараць па лясох Беларусі

сэрцы й целы адданых ахвяр.

Як ягня літасціваму Богу,

адкупленне нянашых грахоў —

разам з лесам гараць пры дарогах

рукі й сэрцы жывых Крывічоў.

1947

* * *

Бы у жнівень сухі, смага мучыць мяне,

ўжо няма братніх сэрцаў-крыніцаў.

Нават рыцар святы наш на белым кане

ў маёй хаце не смее спыніцца...

Нельга з вамі дзяліць сёння сэрца адно —

перастала бы біць, нежывое.

А без вас, без братоў, мэты мне не відно

і не бачу шляхоў прад сабою.

Дарма рукі свае працягаю з тугой

і чакаю трывожнымі днямі —

ўжо не скажа ніхто: «Мы, пяснярка, з табой,

не сумуй над сабой і над намі».

Стыне сэрца ў грудзёх, думы ймкнуць да людзей,

дні ўміраюць без чынаў, без словаў,

што хацелі трымаць мужнай верай ў бядзе,

грэць у сцюжу, як поўдзень ліпнёвы.

1947

* * *

Іду супроць долі свае нецвяроза,

губляючы гора, збіраючы слёзы.

Усё пад зямлёю, боль толькі не гіне,

туга не сціхае па любай Краіне.

Супольна з нявольным народу цярпеннем

сум душу жалобіць нудою і ценем.

Зямля мая-маці, о дай мне магчымасць

парваць Табе путы адвагай і чынам,

кроў верную й думаў бурлівыя воды

разліць аж да каплі за долю народу,

і бурыць, і ставіць, і бачыць вачыма

свабоду і волю убогай Айчыны...

То ж ёсць мая мроя, жыцця майго мэта,

крывіцкая воля і шчасце паэта!

1947

Непасланаму

Дзе ты быў у дні нашы бунтарныя —

я шукала цябе кругом…

Сцежкі слаліся толькі ахвярамі,

кроў бязвінна лілася ручвом…

Дзе ты быў, як вачыма туманнымі

заглядзеўшыся нема у даль,

між старымі шляхамі курганнымі

выйшла Маці цябе выглядаць?

І да рук Яе белых заломаных

толькі вецер ласкава прыпаў,

толькі краскі сярэбраным гоманам

абазваліся недзе між траў…

Аб нас доля, ты знаеш, не рупіцца,

казкі шчасця для нас няма…

Недзе ў ноч маладая заручніца

дзецюка вызваляла дарма…

Доўга, прагна шукаючы помачы,

пралятала, як птах, сяло.

Выйшлі людзі, збядована стогнучы,

выглядалі — цябе не было…

Із руінаў, пажарам асмаленых,

пакідаючы бацькавы кут,

iшлі нашы суродзічы ў далі дзесь,

на спатканне нязнаных пакут.

І пад іхнымі світамі шэрымі

да багатых чужых людзей

сэрцы біліся горка-зняверана,

а цябе — не было нідзе…

Ўсе, пустымі дадзетыя крыкамі

ап’янелых крывёю дзён,

твайго сэрца шукалі вялікага

i адвагі у мужных грудзёх.

І чакалі дарма яны рання там,

тыя людзі з пахілых хат,

i дарма яны сэрцам параненым

так хацелі цябе пакахаць…

Цяжка з ніў было родных засеяных

у чужыну кудысь ісці…

Ты быў казкаю, ты быў надзеяю,

а цябе не было ў жыцці…

За туманамі следу не бачачы,

на бяспуцці крывіцкіх дарог

доўга-доўга стаяла я, плачучы,

што цябе не паслаў да нас Бог…

1948

Дзе ты, кут далёкі…

Дзе ты, кут далёкі, дзе ты

з даўніх дзён тугі нясмелай!

Я плятуся шэрым светам

з сэрцам, з болю анямелым.

Сум з тугою пачародна

прыплятаюць маю долю.

Вецер з ніў далёкіх, родных,

небаракаю скуголіць.

Так далёкі шлях да мэты,

сіл нямнога засталося.

На дварэ красуе лета,

а у сэрцы плача восень.

Ураган вакол бяскрайны.

Можа, прыйдзецца загінуць...

Што ж табе, мой любы Краю,

я тады змагу пакінуць?

Слава тым, хто паў за волю,

за цябе хто сплыў крывёю!

Мне ж тваю цяжкую долю

дай забраці із сабою.

Замуж

Дзе ж гэта Ганчыны краскі з прысаддзя?

Помню іх тутка з мінулай вясны —

сэрцам тады ад іх паху учадзеў...

Сёння ж — чамусьці ўжо не зацвілі!

Доўга я думаў аб сонечнай хаце,

ўтульна ў вішнёвым схаванай галлі.

Чыста было тут ля ейных палацяў...

Сёння ж — і сцежачак не замялі!

Ганчыны летась пад белай чарэсняй

узорам цвілі ручнікі, дываны,

гойдала голле радзімая песня...

Сёння ж — замоўклі напевы вясны!

Гэтак было тут прытульна і ветла

гронкі сузор’яў лічыць давідна.

Снілася хата, абсыпана цветам...

Сёння ж — маўкліва сумуе яна!

— Позна прыйшоў ты. Нядаўна у белі

наша чарэсня, як сонца, цвіла;

ў час той вясняны згулялі вяселле...

Замуж, саколе, дзяўчына пайшла!

Скарбы слоў

Я скарбы слоў, з душы народнай літых,

без тонкасці налётнай і чужой,

збіраю на дарогах прагавіта,

змываю пыл расчуленай слязой.

Малітвенна ўздымаю сэрцам словы

з пяску вякоў да зорнай вышыні.

Высокай пробы звон радзімай мовы,

вякамі гартаванай на агні.

У горне сэрцаў Скарыны, Купалы

апалены той залаты метал.

На гэтай мове маці мне пяяла

над зыбкаю пра наш народны жаль.

Радзімаю наканавана жыць мне,

крывёю сэрца новы спеў пісаць.

Купалавай, Скарынавай, мужыцкай,

народнай мове доўг святы аддаць.

* * *

Зноў вясны пераможнай напеў,

беласнежных галінаў у квеце.

Да зялёных кустоў, да расквечаных дрэў,

як дзяцюк, заляцаецца вецер.

Закаханы, вясняны пануе настрой,

рой пчаліны на цвет ападае.

Мы за рукі ўзяліся, як дзеці, з табой,

свае вёсны ізноў спамінаем.

Праз чужыя дарогі, чужыя шляхі

мы ідзем, толькі думы ля Нёмна,

ля свае залатой, саламянай страхі,

і у сэрцы надзея – як промні!

* * *

Благаславенны край наш, ад азёраў сіні,

лугоў раздолле, як шырокі стэп,

сынам даючыя жыццё жанчыны

і нівы, родзячыя смачны хлеб!

Адвечныя шляхі маёй Айчыны,

мячы і кнігі Белае Русі

і гарады, дзе родзяцца Скарыны,

сялібы, скуль выходзяць Кастусі.

Благаславенныя лясы нашы і рэкі,

наш белы сад, блакітныя ляны.

Благаславенныя заўсёды і навекі

краіны нашай верныя сыны!

Благаславенныя старыя ў пушчах дрэвы

і роднай мовы найсвяцейшы скарб,

старой зямлі спрадвечныя напевы

і нашы продкі, што ў курганах спяць.

Лес

Шумі, наш лес, у залацістай зброі!

Салдаты-сосны выйшлі на парад.

Як небяспека зноў, сыны з табою,

надзейны друг наш, даражэнькі брат.

З зямелькі ты, з народам неразлучны.

Кляновы чуб, як вогнішча, гарыць.

I рэха мовы роднае, пявучай

дзяўчаты пагублялі між суніц.

Пяе пра лён сям’я бярозаў гожых,

пра даўніну твае дубы гудуць.

Калі бяда, мы да цябе прыходзім

Ярылаў сказ, яцвяжскі кліч пачуць.

Адно пачэсныя ў цябе законы:

карэнне ўглыб пускаць, не падаць ніц.

Ніколі з родных не сыдзеш загонаў,

нашчадак сівых пушчаў без граніц.

Грудзьмі ствалоў, у панцыры закутых,

з сукамі вострымі наперавес

стаіш, вартуеш славу і магутнасць

старой зямлі, наш беларускі лес.

Жменя калосся ў покуці

У покуці добра сярпочак паставіць,

хай ведаюць людзі, што жыта зажалі.

I спорную жменьку пачэсна праславіць,

як працу і збожжа дзяды праслаўлялі.

— Снапок — гэта ўдача, багацце ў каморы,

прад ім у пашане здымаецца шапка.

А жнеш, дык здаецца, з калоссем гаворыш, —

даверліва, шчыра шаптала мне бабка.

Стракочуць камбайны, лягчэй сёння жнецца.

Над постаццю ў полі не гнуцца красуні.

I даўняя звычка у нас застаецца —

у покуці жменя калосся красуе.

* * *

Лепш не кліч у свет мяне з сабою,

мне патрэбны вецер малады,

гутарка адвечная з зямлёю,

асабліва як цвітуць сады.

Мне патрэбна ў ціхі час вячэрні

слухаць песні даўнія касцоў,

каб палеткі сыпанулі зерне

на далоні проста з каласоў.

Над маленькай рэчкаю прылегчы,

у нябёсы чыстыя глядзець,

на сутонні пры гарачай печцы

зыбкім полымем душу сагрэць.

Мне патрэбна роздуму гадзінка,

цені дрэваў на рачной вадзе,

надвячоркам мілая сцяжынка,

што дахаты сцішана вядзе.

* * *

Святы запавет ад прадаўніх часоў:

не біць, не глуміць, не калечыць,

шчасліва і мірна каб людзям прайшоў

адмераны век чалавечы.

Нам трэба, хоць кожнаму раны баляць,

піць праўду з жыццёвых крыніцаў,

дастойнасць людскую высока трымаць…

А рэшта? А рэшта — драбніцы!

* * *

Навокал снег, як сівізна на скронях

маёй зямлі, застыўшай ад вятроў.

Гляджу на шлях, і сумна мне сягоння.

Прачнуцца б сэрцу ад трывожных сноў.

З-за грудаў хмар ледзь заблішчэла сонца

і ўрэзалася ў неба, як лямеш.

Я ніці дум вію на верацёнцы

і з пасмаў слоў сную і тку мой верш.

Прамерзла крыху, як той дзень зімовы.

Завеі свіст заместа салаўя.

На ўзлессі сосны строга хмураць бровы.

Суровы гімн пяе зямля мая.

* * *

Луг прайсці і ног не намачыць —

гэткае не кожнаму даецца.

То не значыць, што умелі жыць,

гэта значыць, што не мелі сэрца.

Не зайздрошчу вышыні ў жыцці,

кожны шчыт здаецца мне убогім,

на які хтось здолеў прапаўзці,

да калень не прамачыўшы ногі.

З ночы гінуўшых не ратаваў

і братоў не даставаў з прадоння,

песень не пяяў, а падпяваў,

пляскаў, дзе патрэбна, у далоні.

Не ступіў і ног не намачыў,

калі брацця гразлі па калені,

не здабыўся на гуманны чын,

калі людзі ў холадзе калелі.

Пакрамсалі роднае — маўчаў,

мову забіралі — не пярэчыў.

I хваліў пракляты свіст біча,

што Радзіме ападаў на плечы.

Выдаваць адважных памагаў,

братні лёс яму быў абыякавы.

Толькі косткі сытай не ўпускаў,

за якую грызліся сабакі.

Вечна не намочаны, сухі,

калі б гналі у ясыр і маці,

і тады застаўся б ён глухі —

голас сэрца не дае багацця.

Мы — народ

Агонь душы не паканаюць сцюжы.

Марозамі агню не пагасіць.

З цярпенняў — веліч, як на цернях — ружы...

I з болю родзіцца дзіця, каб жыць.

Адважна лёсу камяні ўспрымаю.

Баліць душа, але ў душы спакой.

Пячэ душа агнём, але стрываю,

не перашкодзяць раны выйсці ў бой.

Не быць начы! Няма жыцця без сонца,

яно узыдзе, азарыць акно.

Мана хлуслівых страціць абаронцаў

і волавам апусціцца на дно.

А праўда — то не кліч, штыком падперты,

прыгодны злыдням для нячыстых спраў.

А праўда — з лёсаў, з душ, з народных нетраў,

з цярпення, што народ ператрываў.

Ліхой хлусні бяссільны крык варожы.

Да дзён прыгону страшны паварот.

А праўда ўсё ж жыве і пераможа!

Мы вам не слугаў племя —

мы народ!

Стукачы

Самім чортам быць трэба і злом,

рогі чорныя мець і капыты,

каб сядзець за гасцінным сталом

і выслухваць, вынюхваць, выпытваць!

Каб сабраць матэр’ял на данос,

яны ў душы залазяць з нагамі,

ўсюды сунуць смярдзючы свой нос,

найсвяцейшае сэрцу — паганяць.

Чалавечы ў людзей падыход

да любое жыццёвае справы.

Стукачы — не людскі гэта род,

а сабачы, з пароды лягавых.

Крочыць юда па сцежках крутых,

лічыць грошы з цяжкіх нашых мукаў,

што ж, і мы дабярэмся да іх,

па заслугах ў патыліцу стукнем.

Незайздросны у продкаў быў лёс,

хлеба ў хатах з вясны не хапала.

А таго, хто на брата данёс,

у сяле за вярсту абміналі.

Бараніць ад паганых народ!

Ад вякоў Беларусь — гэта людзі.

А пасеяны ў полі асот

разрасцецца — і хлеба не будзе.

Годзе слёзам народным цячы!

Годзе кідаць нявінных на мукі!

Напіліся крыві стукачы,

прыйшоў час і па іх ужо стукнуць!

Баравікі

З прыполу хмар асенні дождж пасеяў

грыбы, грыбы... Вось забірай дарма.

У бор прыбегла з кошыкам надзеяў —

шукаю шчырых, а такіх няма.

Кругом паганкі, дробязь, мухаморы,

не злічыш пачарнелых савякоў,

размяклых ад расы і не ў гуморы,

што апусцілі капялюш далоў.

Гараць рыжкі, ірдзяцца сыраежкі

і слізгаюцца ў пальцах маслякі.

Чырвоныя галовікі на ўзмежку,

а ў сэрцы мрояцца баравікі.

Такія шчырыя, праўдзівыя, што крэмень,

нібы браты, харошаю сям’ёй,

з’яднаныя грыбніцаю, карэннем,

без чарвяточыны, пад галіной.

Шукаю шчырых, баравых, харошых,

хоць сонейка ўзнялося угару

і мой яшчэ зусім не поўны кошык,

шукаю шчырых, іншых не бяру.

* * *

З беларускай тугою ў сэрцы

гэты край мяне нарадзіў.

Пасадзілі мяне, як дрэўца,

сярод поля, шырокіх ніў.

Любы край мой з нялёгкім лёсам

то ў няволі, то у вайне.

Па зямлі мы ступалі босыя,

як ступаюць па дыване.

Да зямлі прыкладалі рукі,

нізка кланяліся чалом

каласку на сцябліне гнуткай,

падціналі яе сярпом.

Басанож ішлі ранкамі роснымі

і на землю пад свіст касы

пад расхрыстанымі нябёсамі

кладавіліся, бы каласы...

* * *

Згасае дзень, я па зямлі ступаю,

і сцежачка ляжыць перада мной.

Здаецца мне, мая зямля святая —

прасякнутая болем і крывёй...

* * *

Гадавалі і пралі матулі.

З ніткай роднаю песня плыла.

I няўстыд было роднай кашулі,

калі сіла пад ёю была.

* * *

Мы – як зубры

мы у сябе дома,

тутэйшыя, што ад вякоў жывуць.

Мы – як дубы,

нас можна знішчыць громам,

але з зямлі нас роднай

не скрануць...

* * *

Над маёй галавой праляцяць самалёты,

недзе ўдалях да зор праплывуць караблі.

I застыне арол на халодных высотах.

Толькі я застануся на роднай зямлі.

Пераплыць акіяны надзея слабая.

А пражыць на зямлі яшчэ меней надзей.

З год дзяцінства маіх вецер казачкі бае,

і становіцца сэрцу ад іх маладзей.

У траву па калені сыходжу з асфальту,

як калісь над Ваўпянкай лугамі брыду...

Толькі жаль — да радзімай, да бацькавай хаты

ні за ноч, ні за век я, бадай, не дайду.

Хвалі жытнія аж да сяла

Хвалі жытнія аж да сяла.

Шырыня, як акінуць вокам.

Урадлівая наша зямля,

нашых песень і дум вытокі.

Кліч адвечны сваёй зямлі —

боль шчымлівы, сляза на вейках.

Як жа моцна сэрца баліць,

калі грозіць ёй небяспека.

Сваё вогнішча і бары,

хаты ў полі, да іх дарогі,

дзе зубры ад нас, як сябры,

патрабуюць падчас дапамогі.

Цягне з даляў чужых дамоў.

Успаміны мацней ад лекаў.

Ля маўклівых стаю курганоў.

Добра ўсюды – ля іх найлепей.

Можна вочы свае адвучыць

ад сучаснага і былога.

Толькі сэрцу нельга схлусіць —

яно знойдзе дамоў дарогу.

Воўпа

Воўпа.

Няма ўжо вулак прывычных.

Цэркаўка-свечка растала, як з воску.

Вораг мястэчка вайною панішчыў,

пакінуўшы вёску.

Так, як калісьці, луг зелянее,

сцежачка ўецца, кліча дадому.

На небасхіле хмары прыселі,

нібы ад стомы.

Вёску мінаю, сцелецца поле.

Тут паўстае прад вачыма араты,

нібы з дзяцінства голасам таты

кліча дахаты.

Сэрца аберуч трымаю ад гора.

Крокам здранцвелым іду на гасцінец.

Вецер мне толькі нешта гаворыць

пра дарагой маладосці мясціну.

Поля спытаю, ветру і дрэва,

шэрага неба, нават камення:

— Дзе ж тыя ўсе, да каго я дарэмна

іду ў задуменні?

* * *

Пад нашым небам чыстым і сінім,

дзе вёсны ўзлялеялі душу маю,

жыву адзінока, жыву, бы ў пустыні,

вятры мне хаўтурныя песні пяюць.

Паранена сэрца, падбітыя крылы,

а выйду я ноччу — ўспаміны з магіл.

Не плачу, не гнуся вярбою пахілай,

трымаюся моўчкі астаткамі сіл.

Пытаюся ночы — каму сёння горай,

каго стрэне лёсу караючы гнеў?

Ці тых, хто рассеяў для людскасці гора,

ці тых, хто заўсёды маўчаў і цярпеў?

Нельга маўчаць, калі людзі не дрэвы,

памёршым замоўкнуць, жывым гаварыць.

Не крочыць зямлёю ў хістанні няпэўным,

а годна, з дастойнасцю жыць і тварыць!

* * *

Сёння аб сцежках нялёгкай долі

гутару доўга з пажатым полем.

Вецер чупрыну руні хвалюе,

нашай размовы ніхто не чуе.

Толькі бяроза часамі сагнецца,

птах у пажоўклым галлі страпянецца.

Хмара прыполам сонца прыкрые,

сэрца мацней мне ў грудзях заные.

Роднае поле — святасць і дзіва,

войны ішлі, а яно радзіла,

ад грознай утомы не спачывала,

з раненых нетраў хлеб нам давала.

Гутарка з рэчкай, гутарка з ветрам,

з полем бязмерным, сонцам сагрэтым.

Пасадзіш бульбу, расце ўсё дбайна,

усё ў сваю пору, усё жыццядайна.

Высахне ў спёку, прымерзне ў сцюжу,

дожджык упадзе, і ўсё будзе дужаць.

Сарвецца вецер, вербы наклоніць

і мне ад думаў астудзіць скроні.

I нешта сэрцу майму падкажа,

і зерне слова ў барозны ляжа.

Хоць прыйдзе спёка, мароз лютуе —

зярняты праўды зямля ўзгадуе!

* * *

Ты зямля, майго бацькі зямля,

якой гэта чароўнаю сілай

ты ў палон маё сэрца ўзяла,

якім зеллем мяне апаіла?

Мне здаецца, ўсё бачу здалёк

голлі дрэў, у аблокі узнятых,

і такі невысокі грудок,

на якім красавалася хата.

I дарога бяжыць праз палі,

абмінае над крушнямі дзічкі,

б’е вада ля каменняў з зямлі

ў лона ціхай, прачыстай крынічкі.

Як грыбы, нарастуць гарады.

ты ж мілей мне любое сталіцы,

то тваёй жыццядайнай вады

не магу я да скону напіцца...

Знаю мудрую праўду тваю,

тваіх слухаю толькі законаў,

быццам птушкі, я сэрцам пяю

тваім плодным, квітнеючым гоням.

Я расту, як ячмень, як авёс,

зерне ў коласе пэўна хаваю,

а ў снягі і ў суровы мароз

я, здаецца, з табой спачываю.

Я жывое ўсё сэрцам люблю,

кожны ведаю твор невялічкі,

ласку сонейка ў душу лаўлю

і ад бур не хаваю аблічча!

* * *

Маладосць — мая песня і сіла,

поўня сэрца і мараў палёт.

Што пасеяла — ўсё ўскаласіла

і жаданы дало умалот.

Ўзгадавала адданасць і вернасць,

ўмацавала адвечны наш лад,—

залатое пшанічнае зерне

чалавечых, высокіх праўд.

Тыя праўда, абычаі з намі,

мудрых дум залатое прадно.

Шліфавалі іх продкі вякамі,

нам у людзях за іх не ўстыдно.

Можа, хто за нядолю нас судзіць,

мы з сярмягай нядолю зжылі.

Ўсё ж былі мы, і ёсць мы, і будзем

праўдзе верныя і зямлі!

Душы сціплыя і палымяныя,

мужнасць, сіла, адвага ў грудзях.

Не зазвоняць ўжо болей кайданы

на жаночых, на творчых руках!

Ужо недруг душы нам не зглуміць

ні хлуснёй, ні маной, ні мячом.

Ажываюць народныя думы,

паднявольным прыбітыя днём.

Вабяць хлеба смачнейшаю лустай:

— Станавецесь валамі, зубры!

Халуям няхай будзе халуйства,

мы – зямлі свае гаспадары!

Не здамося ліхой крутаверці,

бо дубы мы, а не бадылі.

Нам не скажуць сыны перад смерцю,

што чужынцам мы Край прадалі!

Свае мовы забыцца не змусяць,

бараніць яе кожны гатоў.

Мы не станем Усходняю Пруссю

на магілах сваіх курганоў!

Мой род

Дрэвы раскінулі голлі, як рукі,

з дарогаў мяне сустракаюць дамоў.

Праз сэрца збалелага сцішаны грукат

сваёй маладосці шукаю слядоў.

На родны падворак пабегла сцяжынка.

Чаму ж апынулася тут я сама,

дзе бегала дзіцем, падрослай дзяўчынкай?

Вядзе сюды сцежка, а хаты няма...

Ніхто не выходзіць, ніхто не вітае,

і родных нідзе не чутно галасоў,

і быдла, як некалі, не зарыкае,

з каменнай аборы сагналі буслоў.

Адзін толькі вецер. Слёз поўныя жмені

з вачэй непаслушных цякуць і цякуць.

Я сею іх моўчкі ля дрэваў, як цені, –

мо помстай за крыўды калісьць прарастуць.

Сумленне і розум не могуць змірыцца

з тым лёсам сям’і, які цяжка стрываць.

Нашто забіваць, над жывымі глуміцца

і маці-зямельку пустой пакідаць?

Хто ходзіць сягоння па сцежках забытых,

валочачы ногі у нашай крыві?

Хто тут, як жывёла, дапаў да карыта

і ганьбіць і топча жывых-не жывых?

Няўжо ты, зямля мая ў кветках і росах,

дасі ім спакойна і ціха тут жыць,

панурым забойцам, што ў квецені вёснаў

умелі адно – забіваць і паліць?

Народ мой спрадвечны, у горы адзіны,

сярмяжны, сялянскі, працуючы сплаў.

Былі Еўфрасінні, былі ў нас Скарыны,

і хто ж братабойцаў у сёлы наслаў?

Няўжо ў іх народзяцца дзеці жывыя

і будуць хадзіць паміж росаў і траў?

Няўжо зямля іхнія косці прыкрые –

тых, хто самохаць братоў забіваў?

Ачысць ад такіх зямлю нашую, Божа,

нашыя сёлы ачысць, гарады!

У час вырашальны, вялікі, трывожны

сатры на зямлі нашай катаў сляды!

* * *

У жыцці, бы ў пагодзе, неразгаданы лёс —

сёння сонца на ўсходзе, заўтра лівень з нябёс.

Цёмна-бурыя хмары праплывуць над зямлёй —

можа, гром з іх ударыць, пранясе стараной.

Доля — цвёрды гарэшак, лёсу не разгадаць:

то б’е радасць з падстрэшша, то слязы не стрымаць.

Прыліў шчасця, як ззянне, смех і любасць дзяцей,

То — навекі расстанне з найдарожшым з людзей.

Зноў туманіцца воддаль. Хмары дум на чале.

А якую ж пагоду заўтра неба пашле?

Маю душу да донца люты холад праняў.

Не цанілі б так сонца, каб свяціла штодня.

Ніва

Ніва нібы ўсхваляваная плынь,

тут каласы узлятаюць і гнуцца,

быццам паўсюль, дзе вачамі ні кінь,

залатагрывыя коні пасуцца.

* * *

Праплылі хмары шырака і ўздоўж.

Аперліся плячом на небасхіле.

З іх цёмных крылляў звонка лінуў дождж

і пакаціўся па зямлі бяссільна.

Гляджу, і сум на душу наляцеў

такі, што радасці ад слёз не ўбачыць.

Перада мною жоўтым лісцем дрэў

гуляе вецер, восень ціха плача.

Хай плача восень, мне ж не трэба слёз.

Прыціхлі дрэвы ў золаце і медзі.

Для іх — для клёнаў, явараў, бяроз —

яшчэ шмат гожых вёснаў напярэдзі.

I ўжо не жаль малёваных галін,

ні вопраткі, што сёння явар скіне.

Для іх, загледжаных з надзеяю у сінь,

у мацеры-зямлі ёсць скарбаў шмат у скрыні.

* * *

Стаіць моўчкі Каложа

ў шэры дождж, ў белы снег.

Храм над Нёманам Божы,

наш дванаццаты век.

Хвалі бераг падмылі,

кавал грунту апаў.

Усё ж ангел на крыллях

нам яе затрымаў.

Устаяла праз войны

светлынёю ў вяках

і нашчадкам дастойна

наш паказвае шлях,

Каб святое цанілі,

што наш продак збярог,

і ў жыцці не змылілі

з верных, родных дарог!

* * *

Раніца, як марыва.

Травы у расе.

Цень ляжыць ад явара

на маёй страсе.

Праляцелі стаямі

нада мной грачы.

Ад жыцця прыстала я,

час і адпачыць.

Шуміць вецер з кронамі,

абтрасае сон,

Пахаджае промнямі

сонца ля вакон.

Толькі гасне марыва,

серабро ў касе,

Цень ляжыць ад явара

на маёй страсе...

* * *

Сонейка ў небе і вецер-гусляр,

подзьмух ля ніваў вясновы.

Усё гэта долі ласкавае дар,

як маці пяшчотныя словы.

Продкі далі мне калісьці жыццё

ў Жлобаўцах ціхіх і мілых.

Сэрцу — з каханай зямлёю зліццё,

душы маёй — смелыя крыллі.

Цвілі мае вёсны — ў палёх васількі,

у лёс урываліся буры.

I сыпала сонца са шчодрай рукі

цяпло маёй дзіўнай натуры.

Тысячагадовыя сказы з сяла,

змястоўныя, творчыя словы.

Неабыякавай доля была

да будучых сцежак жыццёвых.

Вось запяяць бы зямлі маёй гімн —

з няволі да слоў п’едэстала!

Вартым, адвечным, да болі сваім,

душа да краёў набрыняла.

А доля народа — як цемрадзь сама.

Каб змог, праглынуў бы нас вораг.

I толькі каханню граніцаў няма,

калі яно — меч, не пакора!

Словы — як стрэлы, і сэрца — як лук,

стыхіяй змагання напяты.

Не страшна пагрозаў, і здзекаў, і мук

за святасць пакрыўджаных хатаў.

Калі над пабоішчам кружыць арол,

і вогненна сэрца кахае,

дык смерць найдарожшых, пакрыўджаных боль

у рунь барацьбы прарастае!

О сэрца, мне ранаў тваіх не злічыць

за вернасць палём і дубровам,

за тое, што слова маё не маўчыць

у долі прыбоях суровых.

За вернасць шляхам, што Скарына праклаў

да ўзвышшаў старому народу,

за ўзровень належных зямлі маёй праў

стаю непахісна і горда!

Адна супраць злыдняў адважна стаю,

слабейшы назад адступае.

Люблю цябе, Край мой, як душу сваю.

Я знаю — за гэта ўміраюць...

След на зямлі

Вось і поўнач прайшла. Я яшчэ не заснула:

рой разбуджаных дум адганяе мне сны.

Зноў па хаце маёй пахаджае мінуласць

і гамоняць са мною старыя часы.

Ад падгніўшых бярвенняў аж хата прысела,

на падворку жывёлы даўно не чутно.

I адзін толькі месяц здалёк ды нясмела,

як даўней, загляне ў малое акно.

Столькі працы было, мараў і спадзяванняў:

на сялянскім загоне буялі дубы.

Урывалася ў сцены святое каханне,

буркавалі каханыя, як галубы.

О, сям’я Генюшоў! Блаславёная хата,

ў твае сцены калісь мяне мілы прывёў.

Нат вайна захавала цябе, быццам святасць,

мілы роду парог, каб прыняў ты нас зноў...

Спачываюць палі, спіць зямля пад снягамі,

каб на ёй узрасці беларускай душы.

Усім сэрцам сваім я з мінуласцю, з вамі,

прадаўжаю ваш след на зямлі, Генюшы.

* * *

Ціха ад дрэваў лёг цень на страху,

голле на шыбах ваконных.

Зораў, як маку, на Млечным Шляху.

Месячна. Ясна. Бяссонна.

Роднае неба трымціць нада мной,

зоры ў траву ападаюць.

Ходзіць мінуласць нячутнай ступой.

Вякі з цішынёй размаўляюць.

Льецца пад ногі мне месячны свет.

Дрэвы чубы нахілілі.

Продкі мае тут пакінулі след,

каб унукі з яго не змылілі...

* * *

Зжылася з зямлёю, у дрэвы ўрасла,

пераплялася з травою і кветкамі

родная мова старога сяла,

ад іншых сваёй цеплынёю адметная.

Цягнулася доўга за ніткай льняной,

прымаўкай мудрай, і казкай, і песняю,

схавалася ў сёлы, жыла пад страхой,

выходзіла ў поле да сонейка весняга.

Зярністая, шчодрая, бы каласок,

мудрасці ціхай прыпынак глыбінны,

сіні, бясхмарны нябёсаў кусок

пад белым і чыстым крылом галубіным.

Хрышчоная ў полі вясняным дажджом,

пахучая белым рамонкам і мятай,

задорны уздым за святочным сталом

і ладная, сціплая гутарка хатняя.

Разгойдала мары, збудзіла любоў.

Цябе ў маім сэрцы ніхто не заглушыць,

таму, што чароўныя прыгаршчы слоў

маці любоўна мне ўсыпала ў душу.

Са мной размаўлялі палі і бары,

адносілі хвалі па Нёмане думы,

і баяў мне нешта магільнік стары,

і песні гучалі сялянскія сумна.

Калі цябе мудрасць кране і любоў,

засвецішся ласкай, вясёлкаю фарбаў,

з-пад напластавання мінулых вякоў

адкрыеш нашчадкам схаваныя скарбы.

То са Скарынаю выйдзеш у свет,

то ў Статут правы зніжаш надзіва,

то заглушаць, затопчуць твой след,

мова сёлаў і мова архіваў.

Мова, падобная да салаўя,

прасякнута любасцю жніўнай і роснай.

Мова дзядоў маіх, мова мая —

гімн нашай долі пакутны і ўзнёслы!

* * *

Перад вачыма неба і поле,

на небасхіле — лясы і лясы.

Прыселі ў далінах адвечныя сёлы,

што помняць, здаецца, Міндоўга часы.

Глыбока ў землю карэнні пусцілі,

парасткам волю далі маладым.

Гэта Міндоўга яны ахрысцілі,

робячы князя чужога сваім.

Гэтых сялянаў славутыя продкі,

каб дзікіх набегаў спыніць ураган,

паклалі падмурак у Навагародку

пад сільнае Княства – дзяржаву славян.

Веру чужую нясуць крыжаносцы

даўно праваслаўным ужо крывічом.

Прусаў і жмудзь, нібы градам калоссе,

хрысцяць і хрысцяць агнём і мячом.

З захаду — ляхі, з усходу — татары…

Людзі то меч абдымаюць, то плуг,

спыняюць набегі і гасяць пажары,

і ў поле выходзяць са зброяй ля рук.

* * *

Йду шляхамі крутымі,

ў небе зоры мігцяць.

Праўда — посах пільгрыма

ў бездарожжы жыцця...

* * *

Нада мною ляглі туманы.

Замест слоў тваіх — вецер асенні.

Шлях, мой шлях нецікавы зямны —

пераходжу на шлях летуценны.

* * *

Сярод халуёў і духоўных калекаў

ды сярод юдаў, што вокал кішаць,

Божа, дазволь нам душу чалавека,

твар беларускай сям’і захаваць!

* * *

Матчынай мовы, багатай і слаўнай,

што ў скарбах народа, як фонд залаты,

не аддавайце бяздумна, бяспраўна,

не прадавайце святога, браты!

* * *

Сёння на пласе родная мова.

Вырваць жывую палежыць з агню.

Слова «кахаю» — слабае слова.

Мужнае слова — «абараню»!

* * *

Пара перакацілася за поўнач,

і месячная лысіна ў акне.

Зноў не прыйшоў гаючы сон спакойны

ад успамінаў ратаваць мяне.

Брыду.

У цемрадзі ўзняла ліхтарык:

на шлях мой, доляй зблытаны, свячу.

Навокала мяне чыесьці твары.

На слабых апірацца не хачу.

* * *

Мы доўга глядзелі на Край наш праз слёзы,

нявольнікі ўдома, не гаспадары.

Да нас прамаўлялі дубы і бярозы,

і грэла нас сонейка толькі згары.

Драмалі курганы, маўчалі магілы,

наш голас народны не выйшаў з сяла.

Адна толькі з намі зямля гаманіла,

карміла, як маці, ласкавай была.

Мы мудрасць звучалі зямлі і прыроды,

міжлюдскіх адносін з суседскім дваром,

спазналі мы сілу сямейкі і роду,

жыццю йшлі насустрач заўсёды з дабром.

Таму вось, што лёс наш такі быў нясцерпны,

і з труднасцяў выйшаў душы нашай гарт,

наш кованы нораў нікому не сцерці,

і самых дастойных на свеце ён варт!

* * *

Не згінай мяне, я не сагнуся,

не баюся ні страхаў, ні зла.

Нездарма я з зямлі беларускай

непахіснай сасною ўзрасла.

Напрасткі йду няходжанай сцежкай,

мудрасць продкаў ў гарачай крыві,

ні прад кім не схіляю паспешна

крыху гордай сваёй галавы.

Абмінаю ўсю набрыдзь, што вокал

чалавечы мой блытае лёс.

Гляджу ўдаль, не зміргнуўшы нат вокам.

Розум цемру праніжа наскрозь!

* * *

Ў горы я над тваімі ранамі...

Божа, болей цябе не карай,

старажытны, любы, каханы мой,

вечна скованы, родны край!

Мой курганны, жытні, зубрыны мой,

вытрывалы ў агні пакут,

Еўфрасінін, святы, Скарынавы

Беларускі адвечны кут.

Ломяць віхры збуялае, кволае,

абмінаюць цвярдыя камлі.

Прашумелі яны над сёламі,

свой пакінуўшы след на зямлі.

Воблік твой і адвечную мову,

літасць ў сэрцы і лад стары

не крануў і віхор суровы,

паламаўшы дрэвы ў бары.

Світка наша, льняная кашуля

не здала свае мовы ў палон,

затуліла яе, прыгарнула,

захавала да сённяшніх дзён.

Калі зноў агартае нас цемра,

мы ўцякаем душою ў сяло,

бо прывыклі мы чэрпаць аберуч

у народа жывое святло.

Гравюрка

Чорным узорам на дрэвах бязлістых

воранаў зграя вянкамі лягла.

Гракаюць, гракаюць ранкам імглістым

чорную песню над цішай сяла.

Можа, лістоты шкада сакавітай,

ветрам сарванай з вясёлых галін,

коласа ў полі, забытага, жытняга,

што галаву на каменне схіліў.

Можа, праводзяць?

А можа, вітаюць

хмары са снегам, з марозам вятры?

Кружацца, кружацца — не адлятаюць…

Чорная графіка сумнай пары.

* * *

Пакуль аж смерць мне не закрые вочы,

зямля не спыніць мой апошні дых,

буду ісці, буду змагацца моўчкі

за Край мой родны і цярпець за ўсіх.

Не страшна мне, калі кругом трывога,

не боязна варожых, чорных спраў,

я не адна, я сэрцам веру ў Бога,

які нат Сына на ахвяру даў.

Ударыць гром, ярмо нявольнік скіне,

жывы народ падымецца з калень.

Загіну я, ўсё ж Край мой не загіне,

крывіцкі, слаўны рассвітае дзень!

* * *

Не пазнаю цябе, мой Краю,

нявечыць людскасць лад чужы,

і прадзедаў зямля чужая,

і толькі нашыя крыжы.

І толькі нашыя магілы,

старыя ў полі курганы —

няўжо й мінуласць нашу скрылі

пад тоўстым насыпам яны?

Чужым нам ў сэрцы цэляць словам,

каб насмерць роднае забіць,

лучынай гасне наша мова,

чужая — лагерам гучыць.

Ад сухавеяў, што з усходу,

плытчэе Нёман ў берагах,

душа драбнее у народу,

мрэ песня, як падбіты птах.

Ў няволі крылляў не разгорне

ні птах, ні песня, ні душа.

Нат белы дзень здаецца чорным,

хоць быў жа сонечны спярша.

Чужы палон, прыгон адвечны

махлярствам душы гне і злом,

нам да зямлі згінаюць плечы

нябачным нейкім бізуном.

Стаяць над намі ўсе чужыя

ды сцёбаюць да працы нас,

як быццам страшнага Батыя

вярнуўся незабыты час...

Мова мая

Засумавала ўсё, што сэрцу блізка,

вятры іначай, жаласна гудуць…

Мову маю, быццам дзіця з калыскі,

як маці родную, прадчасна ў дол кладуць…

Сум па дарогах, па галлі вярбовым,

сум у вачах, трывожны болю цень…

Ўжо не смяецца, толькі хмурыць бровы

бяссонечны наш беларускі дзень.

Ёсць саранча, што аб’ядае дрэвы,

i буры, здольныя з зямлёю ўсё зраўнаць…

За што табе, мой ціхі Краю спеўны,

з грудзёў магутных душу вырываць?

Наш вечны зніч, ручво крыві гарачай,

бурліш дняпроўскай хваляй праз вякі,

з табой жывем, з табой нас свет убачыў,

са слоў тваіх паэты ўюць вянкі.

Мова мая, наш чысты твар нявінны,

з табой не ўстыд нам выйсці да людзей,

падбітая у родных каляінах,

прыдушана ля матчыных грудзей…

Без крыўд чужых, а з крыўдамі сваімі,

прачыстая, гатовішся на крыж,

патоптана, распятая чужымі,

малітваю на вуснах нам дрыжыш.

Мы стаімо, Пятры і Магдалены,

Пілаты рукі вымылі ў крыві…

Мова мая, народу скарб нятленны,

мова мая, ўваскросні і жыві!

Нёман

Сіні, вольны, спавіты туманам,

беларускі гусляр ад вякоў,

мужным сэрцам у Край закаханы,

найвярнейшы, найлепшы з сыноў.

Абвіваеш зялёныя грудзі

задуменных лясоў і далін,

сэрцы сёлаў калышаш і будзіш

звонкай хваляй з суровых глыбінь.

Многа рэкаў шырокіх і вузкіх

прыпадае навек да цябе.

Многа верных галоў беларускіх

на твой бераг лягло ў барацьбе.

Ці адзін у крыві тут і ранах

лёг, як сноп, на радзімы загон,

быў, як ты, ён у Край закаханы,

маладых не шкадуючы дзён

за радзіму – красуню льняную,

за людзей з працавітасцю пчол,

за палеткі, за плынь залатую

з бесклапотнымі гнёздамі сёл.

Дубы

Зеляняць беларускія нашы дубы,

уцалелыя з тысячы ранаў.

Запыняюць аблокі густыя чубы,

іх равеснікі спяць на курганах.

Як яны, я умела у буру стаяць,

як яны, галавы не сагнула,

і ніколі, ніколі сякера мая

іхных стройных камлёў не кранула.

Адыходзіць пара мне, ім трэба стаяць,

сілу мець у ствалах беззаганных

і ліствою шумець ды з вятрамі пяяць

аб тых продках, што спяць на курганах.

* * *

Беларусы ідуць, хлеб свой жытні нясуць,

на ручнік палажыўшы ўрачыста.

Хлеб — як сонца ў руках, бохан хлебам прапах,

а ручнік, як іх сэрца — прачысты.

Хлеб і соль праз вякі, ўсклаўшы на ручнікі,

добрым людзям насустрач выносім.

Ўнукі сейбітаў мы, хлебаробаў сыны,

з працы мы, з чалавечых адносін.

Яшчэ большы ёсць скарб — стары песенны Край,

наша мова, што сэрца кранае,

гэты голас зямлі мы ад продкаў ўзялі

i нашчадкам яго захаваем.

Хлеб і соль, хлеб і соль праз цярпенні і боль

нёс народ наш рукамі ад плуга.

Тым, хто мову кране, нашу душу прыгне,

мы адплацім паводле заслугаў.

Плуг ў музеі спачыў, сёння іншы пачын

Беларуса па свеце праславіў.

Жыць умеем, тварыць, ўмеем Край бараніць,

а сяброў стрэнем хлебам ласкава.

* * *

Йду слядамі дзядоў,

ў сіні Край закаханая,

сніцца веліч Пагоні,

гатовай на бой,

і здрадлівыя петлі,

лавушкі, капканы,

як на дзікага звера,

кругом прада мной.

Абмінаю віры

і дарог небяспеку,

ўсе задумы варожыя,

попел і дым.

Адчуваю ў бяздоллі

святую апеку,

а мо гэта апека

над Краем маім?

На здзічэлы дзірван

з сэрца падаюць словы:

быць нам трэба сабою,

людзьмі, землякі.

Шмат хто звучаны —

каменем кінуць гатовы,

але камень чамусьці

выпадае з рукі.

Леў

З калматай грывы космамі густымі,

напружаны, ў вачах схаваўшы гнеў,

хадзіў па клетцы горды сын пустыні —

зыманы леў.

Сто кратаў лёгка крок яго спынялі,

нязломнасць сталі ён даўно спазнаў,

і лапа падымалася і ападала

цяжкою сілай на жалезны сплаў.

У снах свабоду бачыў і яскіню,

драпежнай львіцы смерцяносны скок,

прастор вачам, прыліў магутнай сілы,

распалены пад лапамі пясок.

І роў пранік глухое наваколле —

ўспамін далёкіх, афрыканскіх гор,

і скрып зубоў у ворага на горле,

і прагу волі нёс ён у прастор.

Свіст бізуна рассёк агнём ўспаміны,

боль завастрыў ў нявольным сэрцы злосць:

супроць яго ў кароткіх перапынах

йшоў пан яго — ў руках бізун і косць.

Крыклівай грозьбай, ласкавым абманам

і таннай косткаю спыніў ён люты гнеў

і волі крык, і сціх дрэсіраваны,

забыўшы сілу продкаў сваіх, леў.

Мучыцеля жывога ён пакінуў,

на костцы зубы прагныя зацяў,

а ў гэтыя часы ў яго пустыні

гіены не сціхалі ад выцця...

Такі закон і бег жыцця нязменны —

калі змаўкаюць, адышоўшы, львы,

з пячор выходзяць прагныя гіены

і вокал падлам цешацца яны.

Янычары

З гікатам, віскам па смерць і па кроў,

са скрыўленым лютасцю тварам

ляцяць на паселішчы родных бацькоў

ліхія сыны-янычары.

Літасць для іх — то няведамы госць,

памрэ і малы, і нядужы,

у думках адно ў іх — служальчасць і злосць:

прароку і месяцу служаць.

Сямейныя юрты і мір не для іх,

ў набегах пад грукаты бубнаў

на попеле сёлаў, на конях дзікіх —

іх святы й крывавыя будні.

Ім памятаць нельга пра рожавы твар

і белыя матчыны грудзі,

якія ўскармілі дзіця сваіх мар

пад песню, якой не забудзеш.

Ды ўсё ж не забыць да сканання жыцця,

як з рук нежывой маладзіцы

ад раны ў грудзёх адрывалі дзіця,

змушалі прароку скарыцца.

І слоў не забыць, што плылі з малаком

і гушкалі песняй салодкай,

і матчыных вуснаў над хворым чалом,

і рук яе ў белі палотнаў.

Вось зноў тыя нівы, сады і плятні,

ля хатаў з бусламі сяброўства,

і зарыва ноччу, і сёлы ў агні —

татараў нялюдская помста.

Туманяцца вочы і вусны дрыжаць,

і жаль, і ўстыдно янычару

бялявых жанчын у ясыр заганяць

і край гэты нішчыць пажарам.

Назад бы адважна каня павярнуць

і шабляй крывою з наскоку

заместа братоў — лепей сэрцы пратнуць

ўсіх слугаў страшнога прарока.

Як бліскаўка — розум. Зноў гікат кругом —

не думаць, а слухаць загадаў

вучылі нагайкі іх ноччу і днём,

ўжо іншай не ведаюць рады.

Не жаль ім скрываўленых братніх галоў,

ні земляў, што топчуць чужыя,

Над кволаю музыкай матчыных слоў

арда пераможная вые.

І людскасць, і роздум ужо не для іх,

яны — як чума, як зараза,

і колюць, і тнуць — дабіваюць слабых,

ўвесь род, ўсю радзіну адразу.

Прарваліся ліўні, пасыпаўся град —

зямля застагнала не дарам

над смерцю дружынаў, над попелам хат,

над доляй сыноў-янычараў...

З мінулага

Сілаю ў сеці злоўлена.

Краты ўсё і ланцугі.

Сэрца маё перапоўнена

горам праз берагі.

Крыўда ўзвіваецца полымем,

здаецца, з прадоння пяшчэр.

З пекла ўпала на голаў мне

ўся гэта СССР.

Ў змаганні, ў цярпенні, за кратамі —

адна, заўсёды адна,

у праўдзе сваёй заўзятая,

рукі ламлю давідна.

Скаргі, аднак, не вымаўлю,

болю не знаю, бадай.

Выцерплю, ў Бога вымалю

волю табе, родны Край.

1964

* * *

Уладзіміру Караткевічу

У жыцці ў цябе ўдараў нямала,

іх не меней, як матчыных слёз.

Не хавай сваіх ран пад забралам —

я іх бачу душою наскрозь.

Толькі ведаю: ў хмарнае сёння

ці ў няведамы заўтрашні час

не разжалішся ты, не застогнеш,

не адкінеш з далоняў мяча.

Добра так! Лістападавым танцам

стаў вятрыска бярозы круціць.

Не прыстала патомку паўстанцаў

збітай сцежкай ісці па жыцці.

Ты суровым Дняпром ўзгадаваны,

ты напоены хваляй з глыбінь.

Помач Маці-Радзіме і сёння —

найвярнейшы, найздатнейшы сын!

1967

Баразна

Дуб зваліўся, упала сасонка,

кроў-жывіца сцякае з кары.

Баразна, Баразна-баразёнка,

прыгаралі цябе без пары.

Колькі скарбаў напрадзеных, тканых

на дне куфраў сялянскіх ляжыць —

ты ва ўсё гэта быў закаханы...

Як жа, хлопча, цябе ажывіць?

Як жа сумна і як жа дрымотна:

ні зары, ні святла, ні відна.

Хто ж раскажа Краіне гаротнай,

каго страціла ўчора яна...

Яшчэ вусны ўсяго не сказалі,

яшчэ рукі ўсяго не знайшлі,

як жа рана цябе адабралі

у зняволенай нашай зямлі!

Не на золата ўжо, не на грошы

на адвечнай зямлі крывічоў,

тут палююць бязлітасна Прокшы

на выдатных Краіны сыноў.

Не вайна — а магілы, магілы,

не злічыць светлых, сцятых галоў,

што ж, патрэбны народ ім бяскрылы,

і таму выбіваюць арлоў.

Не заб’юць ўсіх, мы з болю і ранаў,

з лютай помстай за мукі нягод

у нас волаты новыя ўстануць

і прыбіты падымуць народ!

Як быльнёг, яны злыдняў пакосяць

пад народны караючы гнеў,

няхай літасці, ласкі не просіць,

хто над намі спагады не меў!

Дуб зваліўся, упала сасонка,

што любоўна народ гадаваў.

Прыгаралі навек Баразёнку —

ведаў вораг, каго забіваў...

У народнага гора прадонні,

дзе насілле, махлярства і страх,

Баразна наша згасла, як промень,

што народу асвечвала шлях.

Баразна, Баразна, Баразёнка,

жаль, дажыць не далі да відна.

У народа, у роднай старонкі

залатая была Баразна...

Пяе вецер працяжна і грозна,

ліжа раны пакутнай Зямлі,

лічыць колькасць крывавых барознаў,

што пралеглі па ёй без вайны.

Зноў пакутны паўсюль лад прыгонны,

анямела старонка уся.

Толькі вецер — змагар неўгамонны —

будзіць сёлам штоноч Кастуся!

1972

* * *

Страх — за праўду кінуцца ў бой,

страх — не дагадзіць акупантам,

быць удома самім сабой,

чалавекам быць — страх пракляты!

Суд — за думкі вольны размах,

воля — толькі прадажнаму слову.

Беларусам быць — тройчы страх,

страх — валодаць роднаю мовай.

Страх — ў чужыне сваіх братоў,

перад здзекам страх не скарыцца.

Страх — маліцца на мове бацькоў,

дзікі страх — наагул маліцца!

Страх — што ўвечары Каляда,

і за сына, што пойдзе ў школу,

страх — што бліжняга не прадаў,

страх — што чэсны, што не жывёла.

Брыгадзіра страх на сяле,

страх падлізаў змяіных усюды,

страх — хадзіць па сваёй зямле,

дзе начальнікамі Іуды.

Страх — гуманнасці, дабраты,

перад рускім страх, перад ляхам, —

мы ж не горшыя, што ж, браты,

можа, хопіць гэтага страху?

Партызаны

Продак мой, спыняючы нашэсце,

кідаўся на ворага з мячом,

толькі б не цярпелі сем’і, дзеці,

за плячыма заставаўся дом.

I стаялі насмерць, ўсенародна,

супраць недругаў суровых і ліхіх,

і не пакідалі безбаронных,

ворагаў наклікаўшы на іх.

Ваявалі рымляне і грэкі,

шмат было на свеце розных спраў,

ўсё ж дзяцей, малых дзяцей на здзекі

ворагу ніхто не выстаўляў!

Пішуць сёння повесці, раманы,

ўсё ж няма ні слова там нідзе,

каб грудзьмі стаялі партызаны

за расстрэляных, за паленых людзей.

Партызаны ж, тыя партызаны,

што ім сёлы, енк і боль людскі?

Толькі б мосцік недзе быў ўзарваны

ды ляцелі з рэйкаў цягнікі.

Што для іх адкрытыя магілы,

дзе за рэйкі — кідалі дзяцей.

Не, дзяцей яны не баранілі,

солтыса забіць куды прасцей.

Солтыса, які акручваў немца,

каб ад згубы ратаваць сяло,

бо куды ж было народу дзецца,

помачы чакаць адкуль было?

Нашы пушчы — роднае багацце,

непралазнасць зарасляў, балот:

партызанам ёсць куды хавацца,

а куды ж схаваецца народ?

А куды схаваюцца мільёны

ў кінутай нашэсцю старане,

дзеці ў гэтых сёлах безбаронных,

калі ўсе мужчыны на вайне?

Йшлі байцы і, хрышчаныя боем,

ворага спынялі, як маглі.

Партызаны ж смерць няслі з сабою

збітай і апаленай зямлі!

То не подзвіг баявы і смелы,—

толькі смех крывавы і пусты,

наклікаць на сёлы смерць умелі,

а самыя — шпарылі ў кусты!

Выстаўлялі немаўлят пад стрэлы,

а слабых жанчын — пад кулямёт.

Ім за рэйкі дык душа балела,

не балела толькі за народ!

Жаль народны наш не знае меры,

не злічыць апаленых касцей.

Партызаны горшыя, як зверы —

звер так ворагу не кідае дзяцей,

а пакуль ёсць кіпцюры і зубы,

засланяе ён малых сабой,

не бяжыць ў сасоннік ад загубы,

а ў няроўны кідаецца бой!

Нават птушка кволая і тая

люта скача злыдням да вачэй,

ў горы птушанят не пакідае,

лепей згіне за сваіх дзяцей.

Ну а вы, «героі»-партызаны,

колькіх нас вы кінулі на смерць,

аддалі бязлітасна і танна

на варожых вогнішчах гарэць?

Хваліцеся, колькіх вы забілі?

Ну а колькі згінула дарма?

А каго вы з нас абаранілі?

Гэткіх на уліку ў вас няма!

У людзей ёсць нейкае сумленне,

быў і ёсць закон адвечны, боскі.

Рэйкі — ды гары яны агменем,

каб за іх палілі нашы вёскі!

Дзе былі вы, як народ гурбою

клалі у магілы, як пласты,

вы ж адныя толькі мелі зброю

і са зброяй шпарылі ў кусты!

То праз вас мы гінулі дарма

ў полымі нямецкім і на фронце.

Ля Масквы сёл спаленых няма, —

каб з людзьмі, з дзяцьмі без абаронцаў!

Йшлі інструкцыі ў адным напрамку,

палымнела Беларусь адна.

А чаму ж не падымалі партызанкі

на Каўказе ці каля Арла?

Калі глянеш — кроў у жылах стыне.

Сэрца нам за Арадур баліць,

хто ж палічыць нашы ўсе Хатыні?!

Сотнямі Хатыняў не злічыць!

Аднаго забілі часам гада

i, забіўшы, зайцамі ўцяклі.

А за гада сотні леглі радам

безбаронных жыхароў зямлі.

І няўцям да сёння той Мазанік,

як лілася ў Менску наша кроў —

не, не партызан, не партызанак,

а ў мучэннях выжыўшых сыноў.

Калі судзіш ворага на згубу,

першым чынам засланяй сваіх.

Эх, Мазанік, за аднога Кубэ —

колькі нашых браццяў нежывых!

Ці яны ўначы табе не сняцца,

тысячаў замучаных не жаль?

Што табе, Мазанік, нашы брацця,

дляцябе ж галоўнае — медаль…

Край мой любы, жытні і курганны,

на няласцы нелюдзяў чужых,

і калі я чую: партызаны,

жудасна мне робіцца ад іх.

* * *

Хоць душа твая гордая ў ранах

з нецвярозага болю крычыць,

у гарэлцы чужой і дурманнай

імя нашага не палашчы.

Пі, калі цябе піць прымусілі,

калі волі не маеш чамусь,

не кранай толькі п’янымі вуснамі,

п’яным крыкам не кліч Беларусь!

Не гарэлкай, не таннай слязою —

пад ударамі ўпаўшы плашмя —

шмат хто з нас захлынуўся крывёю

за Яе дарагое імя.

* * *

Колькі дум маіх нi раскулачвалі,

і ў смяротна-трывожны час

не назвала я мамай мачыхі

і душы не здала ў калгас!

Мне ўсё адно

Мне ўсё адно — ці смерць, ці перамога,

ці цесны гроб, ці песня у саду.

Мне ўсё адно — я са свае дарогі,

з дарогі праўды сэрцам не сыду!

Не дом, а лагер, не пасцель, а нары.

Вакол натоўп, а чалавек — адзін.

I сон — не сон, а толькі солад мараў,

далёкі і засмучаны ўспамін...

Ужо шэсць год, як пад замком іржавым

іржавыя цякуць за днямі дні.

А боль наш служыць злыдням для забавы,

а святасць праўды топіцца ў хлусні.

Забыты смех. Тут сум у кожнай песні.

У дзікай тундры вечны плач без слёз.

На крылах дум — пакутаў след, як плесня.

Усё ў вачах, што з болем перанёс.

I цемень прорвы, жах ад праўд распятых,

і ўзлёт надзеяў ясных праз драты.

I сумна, што замест пяра — лапата,

і так шкада, што мучацца браты.

Той самы штык учора, сёння, заўтра

ў руках людзей, чыя натура — здзек.

Той самы бой з той сілаю упартай,

з якой змагацца мусіць чалавек.

Не раз душа зляцела б з сумных вуснаў,

лягла б замерзлай птушкай на мароз,

калі б не ведаць, што для Беларусі

ісці дарогай той прызначыў лёс.

Чужыне

Неонавым, такім рэкламным вечарам

шляхом сваіх неўтаймаваных дум,

о край чужы, я да цябе даверчыва

ужо ніколі болей не прыйду.

Славяне славяцца адвагаю, гасціннасцю

ці грамадзянскай мужнасцю, як мы.

Славянкі — шчырай цеплынёю, літасцю.

Пра Юду — гэта не славянскі міф.

Твой пыл мне з ног у вязніцы асыпаўся,

да сэрца ж ён ніколі не прыстаў.

Няслаўна ўсё, што строга і бязлітасна.

Людская вартасць — мера велькіх спраў.

Нягадана мне на шляху сустрэчаны,

прадаўшы ў путах душу не адну,

чужы, не братні, з людскасцю развенчаны, —

я да цябе ніколі не прыйду.

Жыровічы

Прыехаць у Жырова лёс мне выпаў,

дождж хрысціць голаў грэшную маю.

I я пад голлем шматвяковай ліпы

пільгрымам сціплым сцішана стаю.

Святыні побач белыя, як дзіва,

ў абдымках хмараў і высокіх дрэў.

Ідзе святар, як галубочак сівы,

стаміўшыся, на лаўку хтось прысеў.

Сюды травой, аброшанай і мяккай,

на цудатворны пераможны кліч

прыходзяць людзі з горам і падзякай.

Людскія душы ачышчае зніч.

Перада мной зямля мая святая,

тут у паклоне дрэвы над вадой,

дзе галубы бясшумна пралятаюць,

ступала Маці Божая па ёй.

Не знатныя, а пастушкі віталі.

Да нас прыйшла ў вясняны дзень знарок

і краю міламу, каб лепшымі мы сталі,

пакінула на дрэве абразок.

Над намі храм, туманныя нябёсы.

Крынічанька пад храмам б’е з зямлі.

Як пастушок у світцы белай, босы,

стаю, і слёзы твар мой залілі.

Адданасцю стукочуць нашы сэрцы

з крыніц благаславенных праўду піць.

Мінуласці святой з зямлі не сцерці

і веры ў Бога ў сэрцы не спыніць.

Жыровічы, славутая мясціна,

здаўна праложаны для нас дзядамі шлях.

Малітвы боль ў нялёгкаю хвіліну

мы на тваіх складаем алтарах.

Хай будзе мір, і згода будзе ўсюды.

Ды калі грозьбай азарыцца сінь, —

нашай зямлі, дастойнай Тваіх цудаў,

ў сваёй апецы, Божа, не пакінь!

Шлях

Той шлях — як ноч, як крык балесны.

Люд у цярпенні і ў журбе.

Той шлях — бы радасная песня,

таму што шлях наш — да Цябе.

Праз тундру, скованую лёдам,

дзе вуснаў замірае ўздох,

шлях да Цябе — як насалода,

як — траўнем крочыць па садох.

Праз белы снег і чорны вугаль,

паўночнай гнаныя пургой,

мы ўсе — з-над Нёмана, з-над Буга

скрозь боль ідзем к Табе адной...

* * *

Даражэнькія, блізкія, родныя –

боль адзіны, супольны лёс!

Звоняць ў сэрцы званы Велікодныя:

Уваскрос! Уваскрос! Уваскрос!

I ў дакор рэчаіснасці шэрай,

што панура прад намі ляжыць,

поўніць грудзі нязломная вера:

Будзем жыць!

Будзем жыць!

Будзем жыць!

* * *

Не плачце над маім крылом,

што ападзе з пляча бяссільна.

Вас не марозілі жыўцом,

на чвэрць стагоддзя не судзілі.

Для тых спявайце салаўём,

што душу, мову вам зглумілі.

Вас не марозілі жыўцом,

на чвэрць стагоддзя не судзілі.

* * *

Лёс мой пакутны і век мой даўгі.

Свечка жыцця дагарае удома.

Здаецца, яшчэ ўсё звіняць ланцугі

на тонкіх руках, як і некалі ў Комі...

Я не крыўдую, мой край дарагі,

са сталі стварыў ты мяне, не з саломы.

Здаецца, яшчэ ўсё звіняць ланцугі

на тонкіх руках, як і некалі ў Комі...

* * *

На мозг кітайцы капалі вадою,

і вар’яцеў той чалавек пасля…

О, чалавек! Што ж робіцца з табою,

калі дзяўбе твой бедны мозг хлусня!

* * *

Жыццё без болю не прайсці.

Пакут замнога у жыцці.

Пакута ж горшая за смерць –

то маскаля на сэрцы грэць.

* * *

Не хачу быць дома эмігрантам!

Гаспадыня тут я, а не госць.

Гаварыць на дзікім эсперанта,

калі мова матчыная ёсць?!

* * *

Ужо даўно адабраў тамагаўкі

сынам поля няпрошаны госць –

ўсе сабакі па-іхняму гаўкаюць,

бо за гэта кідаюць ім косць.

* * *

Далі табе нямала чарак

на твой нацыянальны сон,

народ свінарак і даярак,

народ раззяваў і варон.

* * *

Гаварыць па-беларуску — гэта модна.

Мовы маці, кажуць, не забыць.

Для мяне ж гэта не модна, толькі родна —

гэта так, як піць, як есць, як жыць...

* * *

Трывога. Стукоча сэрца.

Кусаю вусны да болю.

На дрэве галінка гнецца,

сэрца паэта — ніколі.

* * *

Навокал усё, што так сэрцу няміла,

па жылах цячэ неспакой.

Паэт распраўляе, натужвае крылы

і ў новы кідаецца бой.

Жыць бы, як людзі, і сеяць на гонях

аберуч нам хлеб і любоў,

страх каб не поўзаў крывавым сутоннем

ля сэрцаў і ціхіх дамоў.

Каб кожны адчуў, калі сонца засвеціць,

свабодна тварыў на зямлі,

ля бацькавых рук падрасталі каб дзеці

і з матчынай мовай жылі.

Ды супраць паэтаў – насілле і краты,

у сэрцы народу ўвесь боль.

А ў тых, самаўладных, расшчэплены атам:

будзе няроўны бой...

* * *

Хто сцінае дубы і хвоі,

на зямлі нашай нішчыць жывое

і вядзе братоў у палон —

той пачуе ад нас праклён.

За гады людскога цярпення,

за нявінных суровую смерць

да чацвёртага пакалення

ўсім нашчадкам яго цярпець!

Не прашу!

Не прашу я ў вас дапамогі,

слабым дапамогі не даць...

Сама я гора за рогі

парою умею браць!

Натура ў мяне такая —

другіх засланяць сабой.

З чала майго пот сцякае.

Не ваш, але мой гэта бой!

Мацней заціскаю зубы,

не звучана адступаць.

Хто Край свой бязмерна любіць,

той мусіць перамагаць!

Звіняць кайданы на запясцях,

пакутны праходжу шлях,

змагацца за волю — шчасце,

змагацца за праўду — не страх!

Мае сляды — на паперы,

а вашы сляды — на вадзе,

прамове таннай не вераць,

як нехта на смерць ідзе...

Як збураць падмурак, аснову,

рухне храм, што стрываў мячы.

Калі забяруць нашу мову,

стануць прусамі крывічы...

Калі стане злога замнога,

адчай пракрадзецца ў душу,

я папрашу дапамогі.

Пакуль я яе не прашу...

Не прашу я ў вас дапамогі,

шмат хто ў путах душой заглох.

У хвілю найбольшай трывогі

мая дапамога — Бог!

* * *

Кроў збяжыць рабінамі на вусны,

спыняцца ад гора стогн і дых.

Толькі горкіх слёзаў беларускіх

у вачах не ўбачыце маіх!

Груганы ўжо не над намі крачуць,

нашы слёзы адплылі ў вякі.

Мужныя не жаляцца, не плачуць —

мужныя сціскаюць кулакі.

* * *

Вам страх маёй прысутнасці?

А я жыву на свеце,

я — след вашай праступнасці,

які вам не зацерці.

Ахвяра вашай дзікасці,

сярод жывых жывая,

хоць мучылі без літасці…

Я з тых, хто боль стрывае.

Я з тых, хто не забудзецца

пра енк і кроў нявінных.

I словы мае збудуцца,

і нелюдзі пагінуць!

* * *

Дзень у сумётах сініх дагарае.

З чужых дарог

вярнуся я, матуля дарагая,

на наш парог.

Я прынясу з сабою паўвядзерца

жывой тугі,

я прынясу кахання ў шчырым сэрцы —

па берагі.

Засцеле чыстым кужалем дарогу

бялюткі снег.

Мне дапаможа месячык двухрогі

знайсці твой след.

Салавейка

Не сялянскі, не панскі,

а усіхні-нічый,

пяяў з Божае ласкі

салавейка ўначы.

У вішнёвай парошы

песні вёў да відна

без падзякі, без грошай,

бо дастаў іх дарма.

* * *

Мне не спіцца. Зноў ноч без спагады

сумна позні адмервае час.

З неба зораў страсае плеяды

неакелзаны, быстры Пегас.

Вышыня непазбытых жаданняў,

непагашаных думаў агонь…

Мне б акелзаць яго да світання,

покуль ценем не стане той конь.

* * *

Песняў хочаце шчырых...

Чую ўсюды: «буркуй».

Не, разбілася ліра

у мароз аб кірку.

Струны ў холадзе лютым

нацягнулі на дрот,

стаў на душу падкуты

канваіравы бот.

Злыдзень роднага сына

адарваў ад грудзей.

І пагасла лучынай

мая вера ў людзей.

Фіранкі

На акне маім фіранкі

не ў квяцісты ўзор.

Белыя, як сцены хаты,

яны вытканыя ў краты,

ў роўны перабор.

На світанні шэра ў хаце,

за вакном відней.

Я прачнуся і заплачу —

зноў спрасоння краты бачу

на маім вакне.

Згінуць хмары.

Боль па твары

ручайком цячэ...

Ах вы, людзі,

хто ж такія

ды на вокны тчэ...

* * *

Апошні дотык рук на твары чую,

такіх ласкавых, моцна схвараваных.

Апошні раз мой муж мяне цалуе

з нявыказаным да канца каханнем.

Ізноў мне вочы зацягнула ймглою,

прыгнечвае жыцця цяжкая ноша,

развітваецца мілы мой са мною

пяшчотаю святою і апошняй.

Залегла грозна цішыня у хаце,

не вымавіць таго, што чуе сэрца,

бо хвораму на ногі больш не устаці,

няўмольна смерць суровая крадзецца.

Як воск ад свечкі, памаленьку тае

малы агеньчык. Ўжо амаль не свеціць,

а смерць, як злодзей, моўчкі падступае,

бо ўсё яшчэ смяротнае на свеце...

О колькі раз я на тваіх далонях

выплаквала свой горкі боль да рання!

Як затрымаць жыццё тваё мне сёння?

Ўсё недаказана йшчэ, недакахана.

Не адлятай ад рук маіх знямоглых,

не пакідай, каб сэрца не збалела.

Здаецца мне, што дзён гэтак нямнога,

з табой пражытых, хутка адляцела.

Прайшлі гады, а для мяне хвіліны,

супольных мараў, сноў аб Беларусі.

На дзве душы ў жыцці быў шлях адзіны,

як жа цяпер адна я застануся?

* * *

Сціхлі ўсхліпы суровых завей,

недзе з поля вясна падступае.

Вокны цёмныя ў хаце маей,

на парозе ніхто не вітае.

Ты так жыць яшчэ, мілы, хацеў,

гаварыў: «Я так жыў з табой мала...»

Ледзь агеньчык жыцця твайго тлеў,

але сэрца трывожна кахала.

Так кахаюць плач сына слабы

да жыцця, што народзіцца з болю,

так кахаюць агонь барацьбы

за народную светлую долю.

Як калісьці з гадоў маладых

мы ўздымалі над шэрасцю крыллі.

Мары, думы і боль на дваіх

мы да старасці разам дзялілі.

У задуме глыбокай стаю.

На пясок слёзы капаюць свежы.

Ты забраў, мілы, душу маю,

што ж, табе яна толькі належыць.

* * *

Снег ляжыць вокал суровы і белы.

Хоць добрым слаўцом мяне, мілы, сагрэй.

Рукі ад сцюжы мае зледзянелі,

сэрцу, здаецца, яшчэ халадней...

У безнадзеі цяжкую хвіліну,

дзе ні паглянеш — крыжы і крыжы,

прыйдзі хоць уявай, прыйдзі успамінам,

далоні на скроні мае палажы.

Каханне — то з думкамі думкі гамоняць,

дзеляцца шчасцем няўлоўна ў цішы,

то вусны на вуснах, далоні ў далонях,

святасць у сэрцы і песня ў душы.

Хоць прыляці у пакоі пустыя

нотаю мілай з бяссоннай начы,

цудоўная, ўзнёслая «Авэ Марыя»

няхай у самоце маёй прагучыць.

А я пацалую зноў скроні спацелыя,

коўдрай прыкрыю, накапаю лек.

Як і тады уначы, у мяцеліцу,

сцежку да хаты засыпаў нам снег.

Чало тваё мудрае ціха пагладжу,

яшчэ пакладу табе грэлку да ног.

Я тая ж, такая ж, якую ты ўбачыў

і больш ужо выпусціць з хаты не змог...

Святы вечар

Каляда, Каляда, на зямлі — Святы Вечар,

нарадзіўся у яслях Збавіцель і Бог.

І пасталі бярозаў танклявыя свечкі

паабапал заснежаных, белых дарог.

Халадно. Мо таму, што зіма на парозе,

адчуваецца лютасць суровай пары,

а у полі пустым па шырокай дарозе

плачуць нечаму сумна ліхія вятры.

Чым жа сэрцы сагрэць, як той холад адужаць?

Ці агеньчыкам цьмяным у сялянскім акне,

Калядою святой, што насуперак сцюжам

цеплынёй чалавечыя сэрцы кране?

Каляда, Каляда... Нават зорам трывожна.

Па заблытаных сцежках крутога жыцця

да сваіх ў гэты вечар спяшаецца кожны,

дзе ў сям’і за сталом нас чакае куцця.

Сена пах, яліны, стаяць розныя стравы,

прытаміўшыся, маці шчасліва маўчыць.

Садавяцца сыны на шырокія лавы,

што сышліся дамоў, каб душой адпачыць.

Добра сесці разом, слязу радасці ўцерці,

адчуваць, што ў застоллі, што побач браты,

у душы чысціня і узнёслыя сэрцы,

бо з людзьмі разам Бог ў гэты Вечар Святы.

Сёння сэрцам з усімі куццю раздзяляем,

хто за стол наш не змог на вячэру прыйсці,

ўсіх далёкіх і родных сваіх спамінаем

і дабра ўсім і шчасця жадаем ў жыцці.

Няхай будзе вам цёпла, бы ў бацькавай хаце,

ў гэтым свеце шырокім, дзе столькі дарог.

Няхай людзі зямлі для вас будуць, як брацця,

і жыццёвыя сцежкі прастуе вам Бог.

Можа, хто занямог, можа, хто пахіснуўся,

загубіўшы сумленне ў нялёгкім жыцці,

прытаміўся ў шуканні свае Беларусі —

памажэце й такім на вячэру прыйсці.

За святочным сталом — няхай кожнаму месца

каля вернага сэрца сясцёр і братоў.

Няхай будзе у вас, бы ў харошай сямейцы,

ўсім пароўні ў жыцці і куцця, і любоў.

Няхай вера ў любоў, свая мова ў застоллі,

а у думках — зямля, дзе спачылі дзяды,

няхай ўсюды ласкава спрыяе вам доля,

а любоў, чалавечнасць мацуе рады!

Жыровічы

Жыровічы — святы для нас куточак,

дзе цэрквы ў неба вежы узнялі.

На дрэве Маці Божай абразочак —

благаслаўленне для маёй зямлі.

Чужыя ў нас былі паны, вяльможы,

з цяжкое працы жыў стары народ.

Жыў ён з любові, з ласкі Маці Божай,

якая з ім была ў часы нягод.

Сягоння з хмараў дождж на землю выпаў,

ступаю моўчкі па святой зямлі.

Благаславі мяне, старая ліпа,

і ад ліхога голлем затулі.

Вякі ты маіх продкаў затуляла

і ад набегаў, войнаў сцерагла.

Я ля цябе — і спакайней мне стала.

Упэўнена стаю каля ствала.

Свая душою, з гэтага я роду,

прыйшла к табе сягоння, як у сне.

Ты папрасі айцоў сівабародых,

хай у малітве ўспомняць пра мяне.

Дождж не сціхае, ўсё навокал мокне.

У Жыраве я сёння першы раз.

Шкадую сэрцам, што не пастушок я,

які убачыў той святы абраз.

Мне цяжка у жыцці было — за тое

дай мне пачэсна на зямлі пражыць.

З крынічкі напаі мяне святое,

з якой так прагну тваю праўду піць.

О Маці Божая! Ты — ласка у цярпенні,

прамень святла, што праз вякі не згас,

на голаў грэшную маю пашлі збавенне

і будзь пры мне ў жыцця адказны час.

Хай будзе мір і ўсюды Твая воля,

і Бог — Твой Сын — распяты на крыжы.

Стары народ наш не пакінь ніколі

і ад нягодаў землю сцеражы!

1981

* * *

Сёння не вабіць зацішша святыні.

Хочацца ў поле ісці сцежкай вузкай

і, як калісьці Хрыстос у пустыні,

маліцца і плакаць душой беларускай.

* * *

Зашчымела мне сэрца ў грудзёх,

сум слязой засланіў мае вочы.

Я ступіла ізноў на парог,

які мне адабралі аднойчы.

Беларускае марыва слоў

і кахаючых сэрцаў бяспечнасць.

Тут жыве дабрыня і любоў,

і ў суровыя дні — чалавечнасць.

Быццам сыпнула шчасцем з нябёс —

нашым, вечным, нязгасным, нятлённым.

Прыпаду да зямлі ў ззянні рос,

у якой маіх продкаў мільёны.

Над сцяжынамі шум баравы.

Вокал вёскі — жыцця асяродкі.

Бітваў водгалас чую ў крыві,

дзе чужынцаў правучвалі продкі.

Упіраюцца вочы ў муры

шматвяковых трывалых святыняў.

Гэта ты, мой прапрадзед стары,

на зямлі след унукам пакінуў.

Непахісныя сцены стаяць,

час іх зубам сваім не кранае,

бо ты ўмеў і любіў будаваць,

ведаў — мур твой набегі стрымае.

Быццам голас ваш чую з глыбінь:

паўстаюць змагары і героі

будаваць, сеяць хлеб і любіць

і трымаць у гатоўнасці зброю.

З працы, з поту вы цяжка жылі,

шмат чужынцы ад вас адабралі.

Нейкім цудам на гэтай зямлі

родны край вы для нас захавалі.

І палон быў, і цяжкі прыгон,

і змаганне, і смерць, і адвага.

Нізкі сёння тым продкам паклон

за жыцця пераможную прагу.

Чыста ў долах, салоўка пяе,

у прысаддзі дамы задрамалі.

I кладзецца на плечы мае

ўся зямля, што яны захавалі...

1981, студзень

* * *

Памутнелыя вочы ў тузе...

Так бы бегчы ў палі, не спыняцца.

Сабака на ланцузе,

жалезны ланцуг на сабацы.

Назаўсёды стрыманы бег,

век ланцуг цягаць давядзецца.

Жаласлівы сабачы брэх

не кранае людскога сэрца.

Брэша — б’юць і не брэша — б’юць.

Дзень і ноч — туга, адзінота.

У чарапок недаедкаў нальюць...

Так на волі пабегаць ахвота!

Бег кароткі сабачых дзён.

Дагараюць сны маладыя.

Ланцуга глухі перазвон

на нявіннай сабачай шыі...

люты, 1981

* * *

Шукаючы звонкай бунтарнай паэзіі,

у сэрца паэта з нагамі ўлезлі.

Паэзія з духу толькі, без цела, —

ад рук паганых вышэй узляцела.

Яе зрадзіла сэрца з пакутаў.

Вольнага слова жахам не спутаць!

Няземскай сілай, святлом праб’ецца,

праўдай і верай запаліць сэрца!

1982

Маёй бабусі

Паэма

1

Прыгонная бабка з Чамяроў, з сяла,

гэта ты каханне ў сэрца мне ўліла

да людзей, да песні, да сваіх палёў,

да радзімых весніц, да тваіх слядоў.

Навучыла прасці, з квецця варажыць,

навучыла думы вечарамі віць

і снаваць палотны, і на кроснах ткаць,

і сваю старонку над усё кахаць...

2

Не адшукаць ужо даўніх тых дзён

у веку прыбояў бурлівых,

косаў тваіх, як расчэсаны лён,

і песняў з тугі пералівам.

Белая, стройная, з лесу, як лань,

ты дзеда майго пакахала.

Дзетак за руку вяла на курган,

юнасць сваю ўспамінала.

Пад кожнай вясны раскалыханы звон

ты, ўжо не сялянка, а пані,

расказвала ім пра пакутны прыгон,

пра крывавыя будні паўстання.

Дня не хапала для працы, ўначы

ты шпулю сваю дапрадала.

Жаль, не магла я табе памагчы,

бо я яшчэ не існавала.

І не пачула праз горыч і сум,

як з лесам прыйшлі развітацца,

дзе прадзед мой, колісь адважны лясун,

праводзіў праз нетры паўстанцаў.

У печы сялянскай з паленнямі дроў

згаралі пад ранне паперы,

ды капалі слёзы паўстанцаў і кроў

у попел на прыпечку шэры.

Я думы снаваць прыняла ад цябе,

лес родны, як ты, пакахала,

і накіп вясны, і зімовую бель,

і песні, што ты напявала.

I сэрца лякоча праз цэлы мой век,

калі я цябе ўспамінаю.

I сняцца паўстанцы, што вынеслі здзек,

і ты каля іх, маладая.

Бабусенька Марфа мая з Чамяроў,

хоць ў школах цябе не вучылі,

ты ўвабрала ў сябе дабрыню і любоў

і мне, ўнучцы, пакінула крыллі.

Недзе ў Крынках апошні твой дом,

магілка, якую забылі,

сямейная лучнасць праз песні з сялом

ды слёзы на ўнучкіных крыллях...

3

Гады плечы дадолу мне гнуць,

жыццё скроні даўно пабяліла.

Напісала б, як ўнукі жывуць

ды шчабечуць, як ты гаманіла...

Напісала б пра след маіх дзён

і пра дум непакорных узвышшы,

і пра песні з тваіх верацён…

Толькі сёння табе не напішаш.

4

Зноў вясна, ладзяць гнёзды бусліхі,

і Пегасы вушамі стрыгуць.

Мой Пегас наравісты крыху.

Што ж, за нораў Пегасаў б’юць...

Неразумны наш век барадаты.

Куды ехаць — Пегасу відней,

ён не змыліць з дарогі дахаты,

лейцы б толькі пусціць вальней.

Хай ляціць, вышэй хмараў узносіць

і выкраша з будняў агонь.

Мой Пегас не ламовы кося —

алімпійскі, няскораны конь!

5

Вечар жыцця ўжо ступіў на парог,

моўчкі да нас прабіраецца ў сені.

Ляснуў знячэўку ля клямкі замок,

аж вушакі задрыжалі у сценах.

З печы кафлянай паленні трашчаць,

сум і цяпло, цішыня у пакоях.

Сцены старыя надзейна стаяць,

вартуюць наш вечар і рэшткі спакою.

Кніжкі навокал, ў душы дабрыня,

прысела дастойна за стол чалавечнасць.

А дзесь за дзвярамі грыміць мітусня,

што розуму, праўдзе і сэрцу пярэчыць.

Праўда прыціхла, яна не крычыць,

моўчкі сядае за стол з намі радам.

Хто сябе звык чалавекам лічыць,

той адсявае з агідай няпраўду.

Сцішана боль адплывае з душы.

Дом наш — прыпынак радзімае мовы

і веры ў народ наш, якой не скрышыць

ніякім няпраўдам, ніякім аковам.

Часамі ўрываецца зло на парог,

пенай хлусліваю хітра бушуе

і замаўкае, бо ў покуці Бог,

ласкавы і мудры, які нас вартуе.

Кліч Пагоні

* * *

Дзеду, дзеду, саколіку, выплеці мне пастолікі.

Беларускай быць — пасталы насіць!..

Выплеці мне іх новыя, лёгенькія, ліповыя,

а на самы край — аборачку дай.

Беленькімі анучкамі будуць ногі акручаны,

бы ў бярозы той, стройнай, маладой,

што красой зялёнаю хваліцца прад клёнамі,

а ў дзявочу бель спавіла камель.

Бегчы за віхураю ў пастоліках скураных,

лёгка выдзыгаць, пожнячку таптаць…

Буду насіць пастолікі, прасці, ткаці настольнікі.

Беларускай быць — трэба ўсё рабіць!

1941

Пара коней

Пара коней із грывай, як косы,

чэша вецер гнядое прадно.

З-пад капытаў, з-пад кутых калосаў

толькі сыплюцца іскры агнём.

Як на крылах, у ноч пралятаем,

ў сэрцы зораў асыпаўся жар;

вецер польны мацней абдымае

і цалуе, і песціць у твар.

Месяц вострыць аб неба сталь-рогі,

зіхаціць над пасцеллю палёў.

Нанач вецер ля ціхай дарогі

косы белым бярозам расплёў.

Пара коней і сэрца без страху

на радзімых дарогах ўначы...

У нястрымным разгульным размаху

нам ад ветру адно не ўцячы.

1942

Калыханка

Спі, мой сыночку,

спі, галубочку,

птушкі спяць;

буду цябе я

песняй лялеяць,

калыхаць!

Месячык свеціць,

голлямі вецер

у вокны б’е,

не спіць, гуляе,

басенкі бае,

у ноч пяе.

Сон сплыў на землю,

птушачкі дрэмлюць,—

спі ж і ты;

весела ўстанеш,

як дзень прагляне

залаты.

Анёльчык блізка,

я над калыскай

ночы й дні

сон твой трывожны

верна старожым,—

спі ж, засні!

1942

Сэрцайка згубіла

Ручнікі бяліла —

сэрцайка згубіла...

Можа, ў сіняй хвалі,

можа, ў жытняй далі?

Дзеўчына не спала,

сэрцайка шукала

ў надбярэжных красках, у траве.

Толькі ў вочах мілых

пашукаць забыла,

ў кучарава-русай галаве.

Мо, яно ў калоссі,

мо, як птах ўзнялося,

незнарок, мо, ўпала аж на дно?

Не, яго, дзяўчына,

долечка злучыла

з дзецюковым сэрцам у адно...

Ой не знойдзеш сэрца...

Глянь — дзяцюк смяецца,

не памогуць слёзы ані гнеў.

Ужо яго ніколі

удалы саколік

з кучаравым чубам не вярне!

1942

* * *

У ночы тужліва-бяззорныя,

калі далі спяць за акном,

прадонне вачэй тваіх чорных,

здаецца, што бачу кругом.

Бо музыка слоў беларускіх

і стан, як у вербы стрункой,

пялёсткі малінавых вуснаў

даўно мне забралі спакой.

Смех звоніць між моладдзю ў гаі,

скрозь радасць юнацкая б’е,—

я ж рукі у цьму працягаю,

дарэмна шукаю цябе.

Лягла на душы памарока,

блуджу без цябе, бы ў паўсне.

Ты ж недзе і сам адзінокі —

прыйдзі, ах прыйдзі да мяне!..

1942

Блудны сын

Асцярожна, мілы браце,

сэрцам закранай –

набалелы, быццам рана,

беларускі Край!

Ці не чуў ты слёзаў, жалю,

як служыў камусь,

што у путы закавалі

нашу Беларусь?

З шчырай ласкай, мілы браце,

помач ёй нясі.

Яна ж – родна твая маці,

а ты – блудны сын!

Не уціх ёй боль бязмежны,

не прыкрыў рызман

па ўсім целе яшчэ свежых,

незажытых ран.

Калі з болю пахіснецца,

шчыра ёй парадзь,

ахвяруй ёй душу, сэрца

памажы устаць.

Калі ж будзеш з сваёй працы

ёй прыносіць дань

і з памылак спавядацца, –

на калені стань.

Столькі сумнае нядолі,

столькі горкіх слёз,

столькі крыўдаў, столькі болю

знаў адзін Хрыстос.

1943

Арол

Ні дзікі звер, ні свойскі конь,

шляхотныя раздзьмуўшы храпы

і ў жылах чуючы агонь,

прастор так мерыць не патрапіць.

Ніхто туды не даляціць,

дзе пену белагрывых хмар

ў паднеб’і сонца залаціць,

а вецер тушыць зорны жар.

Шляхі паднебныя арлоў!

Угору маніць віхраў спеў,

краса зямлі заве далоў –

над мора кучаравых дрэў.

Калі ж сплыве на горы сон,

і птушкі ў гнёздах ціха спяць,

лячу за ветрам наўздагон

туды, дзе зоры мігацяць,

У скалах над маім гняздом

мне ноч вянкі із зор віе.

Ніхто не знае, дзе мой дом,

адзін вятрыска там пяе.

У недасяжнай вышыне,

як вольны дух, жыву адзін.

Ні дождж, ні град не страшны мне,

ні перуны, што рэжуць сінь.

Я быстрых бляскаў знаю рух

і громаў ведаю удар.

Так падаю я ўніз на луг,

б’ю ў сэрцы выбраных ахвяр.

Багаты мой арліны лоў

сціхае ў вострых капцюрах.

Маю дарогу значыць кроў,

мой чорны цень наводзіць жах.

Шырокі мой арліны свет.

Святыняй мне – мой скальны кут.

Не знаю я жыццёвых бед,

мой вольны дух не зносіць пут.

Свабодны толькі знаю гон

і вольна толькі ўмею жыць.

Адзін мне ведамы закон:

гняздо і волю бараніць!

1943

У буру

Мора бушуе прад намі, сябры,

здрадай цікуюць падводныя скалы,

гнуць карабель наш дзікія вятры,

хвалі захлыстваюць новай навалай.

Смелыя вочы і грудзі, як мур,

ветразі рукі сталёва сцягаюць,

сэрцу не страшны удар дзікіх бур,

шмат перажыўшы — і гэты стрываем!

Хай жа разгойданы наш карабель

люта штурмуюць магутныя хвалі —

сілы растуць у такой барацьбе,

буры адважных яшчэ не зламалі.

Гэй, непахісна стаяць ля стырна,

віхрам напроці грудзьмі, як штыхамі!

Нас не спалохаюць жудасці дня,

яснае сонца ўзыходзіць над намі.

Стойка, адважна адзін пры другім —

Бог справядлівых у боі не кіне!

Чынам спяём мы сягоння наш гімн,

волю купляючы Роднай Краіне!

1944

Кліч Пагоні

Вы песняў цікавейшых хочаце, ірдзівых,

Дзе – не уняць красы і не заглыбіць дна;

вы новых хочаце мастацкіх пераліваў,

якіх людскому сэрцу не абняць.

Не дам вам іх. Не ўмею болей слухаць,

іх водгулле лавіць з туманаў забыцця

ды зліцца з ім ў паднеб’і творчым духам

не ўмею больш, бо прада мною сцяг.

Здаецца мне – па аксамітных гонях

ля беламурых мест у тумане,

праз пену хмар ляціць стралой Пагоня,

а мужны рыцар кліча і мяне.

Лепш голаў буйную за волю нам пакласці,

чым гордую душу ў няволі загубіць.

Каб засмяялася нам заўтра шчасце,

Радзіму сёння выйшлі бараніць.

Пяць сыноў

За слязой сляза па шчацэ цячэ,

на старых краснох маці кужаль тчэ.

За вакном гудуць ветры шумныя,

тканне цяжкае, думы думныя…

Сакалоў-сыноў гадавала пяць,

і было каму старой маці ткаць.

А цяпер як тчэ, агартае жаль –

Чатырох ужо у зямлі ляжаць.

Той старэйшы быў надта вучаны,

бараніць хацеў Край замучаны,

але смеламу быў падцяты лёт,

без пары сынок пад сасонку лёг…

Тым шляхом яго, крывёй вышытым,

долю здабываць пайшлі іншыя.

Варагоў ліхіх здужаць не змаглі,

на грудзях зямлі, як дубы, ляглі.

Не заручаныя, не жанатыя,

смертухнай ліхой рана сцятыя.

А чацвёртага павялі на ўсход

жаль-тугу крышыць аб сібірскі лёд.

Можа, матчына пража зрэбная

ўжо няшчаснаму непатрэбная…

Сакалоў-сыноў гадавала пяць,

і было каму старой маці ткаць.

З сакалоў-сыноў жыў цяпер адзін –

свежы, як раса, наймалодшы сын.

Ды пачуў і ён дзіўны покліч-зоў –

адляцеў шляхом сакалоў-братоў

Бараніць свой Край, ворагаў спыняць,

за народ за свой галаву аддаць…

Маці, ты не плач, трэба хутка ткаць,

няма сыну чым раны завязаць.

Голаў пахіліў на руках сяброў,

рассяваючы на палоскі кроў.

Енку не чутно, боль адно ў грудзях.

А над полем тым відзён родны сцяг,

уздымаецца высака ўгару,

і ўстае пад ім Маці-Беларусь.

На прадзедаў зямлі

Мы ў родную раллю

ўраслі душы карэннем.

Стаім, як мур,

на прадзедаў зямлі.

Нам хмары сонца

не закрыюць ценем,

дык будзем жыць,

як мы калісь жылі.

Расстаўся ўжо адчай

з страхою саламянай,

супольна сочым мы

за хмараў чарадой.

Мільярдамі лучын

гарыць ужо змаганне.

На варце – з мук

народжаны герой.

1947

Максіму Танку

Ў таёмным лесе, дзе дуб адвечна

недзе ля хмараў гутарыць з дубам,

алені рогі галлём калечаць,

ёсць лесарубы.

Хто бы паставіў хаты з бярвенняў,

хто пралажыў бы шляхі з каменняў,

хто здабываў бы долю з цярпенняў,

заўтра з праменняў,

каб не такія?

Калі на шыбы аперся вечар,

i сон маўчаннем прылёг на вусны,

гэткі мне сніўся — шыракаплечы,

з душой — як гуслі.

Пра лесаруба ўсе небыліцы

разносіць вецер:

ласкай, не крыкам,

песняй акелзаў ён кабыліцу

з норавам дзікім.

І хоць вудзіла не браў стальнога,

не перакінуў повад за вушы,

бічом не свіснуў,

не спутаў ногі,

пайшла паслушна…

Аленім следам, дубовым ценем,

дзе здабываюць долю з цярпенняў,

грэюць душою хаты з бярвенняў,

снуюць на кроснах надзей праменне:

ля хлебных ніваў,

стройных бярозаў.

— Ім па дарозе!..

1966

* * *

Лёт намечаны сэрцам, накрэслены словам,

не шляхамі пакоры, а сцежкай багоў.

Калі падымацца – дык з марамі ўровень.

Калі ападаць – дык на землі дзядоў.

Калі гаманіць – дык не разам з грачамі.

Калі распіваць – дык не воду, а мёд.

Сеяць любоў, браць жыццё без адчаю,

а голаў злажыць – дык злажыць за народ.

Адна толькі праўда: зямля і Радзіма.

Адна толькі вера: ў высокі палёт.

Адна толькі Маці – што нас нарадзіла,

інакшай не знае, не хоча наш род!

1971

* * *

Мой род стары – як вырубаны лес.

Пянькі і тыя войны загаралі.

Даўно ўсе спачываюць у зямлі,

адныя – тут, другія – за гарамі.

І хоць мяне ўжо клічуць на спачын,

жыццё яшчэ не адпускае. Рана.

Скажы, жыццё, за чый, за чый правін

мне многа так цярпець наканавана?..

1978

* * *

Імя Тваё – як паветра глыток,

хлуснёю каб не захлынуцца.

За імя Тваё чую ўсюды папрок,

і слёзы жывіцаю льюцца.

Імя Тваё – бы ў пустыні вада,

агні родных сёлаў уночы.

Імя Тваё і тады не аддам,

як прыйдзецца ўпасці аднойчы.

Будзе лунаць і жыць вечна па нас,

З волі і велічных чынаў

імя Тваё – сівых продкаў наказ,

дарагая мая Айчына!

1978

* * *

Сытасць, сытасць – жывёлаў мэта.

Спраў ніякіх – пад’еў і ў хлеў.

А на свеце ёсць крылы ветру,

устрывожаны гоман дрэў,

чар зімовы і вецер весні,

месяц, быццам срэбны лямеш,

а ў народа такія песні,

што паслухаеш – не заснеш…

Боль і крыўда і поруч – радасць.

Шлях надзейны ў вачах мігціць.

Ёсць на свеце такая праўда,

для якое ўсё ж варта жыць!

* * *

Пяро маё, цяжкое ад адчаю,

са мной, як вязень, закавана ў лёд.

Пяро маё, табе я даручаю

пісаць, кахаць і славіць мой народ.

Пяро маё, якога не зламалі,

маленькае, будзь прыкладам другім,

з цярпень, змагань, з гартованае сталі,

далей пішы зямлі дастойны гімн.

Пяро маё, шыбуй вышэй аблокаў,

спяшы да абяздоленых людзей.

Спявай хвалу зямельцы яснавокай,

Айчыну песняй вольнай абнадзей.

Пяро маё, будзь па-геройску дужым,

пішы без фальшу, боль умей стрываць.

Надзейнае, о будзь маім аружжам,

умей, як я, над прорвай устаяць.

Пяро маё, прад сільнымі не гніся.

Душа у бедных гордая, свая.

Зямлі, народу, продкам пакланіся,

іх мужнасці, як кланяюся я.

Пяро маё – мой шчыт і крыж магільны,

жыццё маё, хоць косці будуць тлець,

пакінь мой след, ахвярны і нязмыльны, –

як для Айчыны жыць і як цярпець!

Пяро маё – мой паж адзіны верны,

з усіх сяброў адзін надзейны друг.

Ішло са мной ты праз крыжы і церні –

удзельнік бою, сведка маіх мук.

Пяро маё, пілуючае краты,

трывалае ў марозе і агні,

мой меч двусечны, скарб мой небагаты,

жыві, мой боль, пасля мяне жыві.

* * *

Адна ёсць толькі ў свеце Беларусь,

адна ёсць толькі маці ў чалавека,

адно ў нас сэрца, што на часткі рвуць,

і Край адзін, для нашых сэрцаў – Мекка!

Адзіны чэсны беларускі твар,

адно ў нас чалавечае сумленне,

адна ёсць праўда і адзін алтар,

народ адзін, і мы ў ім – пакаленне.

Адна ў нас мова, продак што данёс,

адна крыніца, із каторай выйшлі,

адна сям’я мы і адзін наш лёс –

ў палацах мы ці зноў на папялішчах.

Адна зямелька – там, дзе продкі спяць,

адна Пагоня, што нам сэрцы будзіць,

адно памкненне – людзям шчасце даць,

адно жыццё – другога ў нас не будзе!

Вось вырасце юнак з цяжкіх нягод,

да вышыні праб’ецца ў свеце нейкай,

і скажуць людзі: пазнаем наш род,

то з нашай беларускае сямейкі!

Наш Караткевіч – скажуць, – наш Клімук,

Купала наш і наш Кастусь харобры,

і Танк, і Брыль, і Быкаў, і Гаўрук,

і наша, толькі наша Вольга Корбут!

Адныя ў пушчы слаўныя зубры,

адзіны толькі ў крывічоў Скарына,

адныя ў нашым сэрцы “Песняры”,

як спеў наш непаўторны і адзіны.

Ратуем мову мы цаной жыцця,

ратуем Край, хоць нам пакутай грозяць.

Той нам не брат, каму наш боль няўцям,

з такімі нам ісці не па дарозе.

Адно ў нас сэрца і адна сям’я,

нядарам вораг цэліць нам у сэрца.

Харошая Крывіцкая зямля

у рукі злыдням лёгка не даецца!

Нам выстаяць адзін ля аднаго,

нам вытрываць, ад ранаў не упасці,

не адлятаць усім з гнязда свайго,

калі народ зняволены ў няшчасці.

Ці лёгка нам, ці доля – як цяжар,

нам трэба тое памятаць заўсёды,

што наш народ – то наш уласны твар,

і кожны з нас – ёсць твар свайго народа!

Што ж, вырадкі здараюцца, на жаль,

якім чужое больш засмакавала.

Такія браццяў рэжуць без нажа,

ім крыўд зямлі і слёзаў нашых мала.

Такі ў бядзе не ўстане ў цэлы рост

і подласцям чужым не запярэчыць,

ад жалю піскне, падабраўшы хвост –

ні чорту качарга, ні Богу свечка.

Паціху, шэптам, толькі з-за вугла

заные часам пра сваю “народнасць”

без спачування ў сэрцы, без цяпла –

такая вось казённая гаротнасць.

І за такое каецца сто раз

і скажа, што няволя – дасягненне,

і скажа, што прыйшоў “шчаслівы час”,

хоць ён без волі, праўды і сумлення.

Калі наўкола ўсё для нас не так,

і крыўдна, цяжка нашаму народу,

ён ціхенька хіхікне у кулак,

і тым, і гэтым добранькі заўсёды.

Нат мову родную ён для гасцей

з гарэлкаю падасць у хаце ветла

і адвучацьме ад яе дзяцей –

нявыгадна, хай нос трымаюць з ветрам.

Адказнасць час на нашы плечы ўсклаў.

Турма пакуль за бой наш – нагарода.

I ўсё ж няма для нас вялікшых спраў,

чым лёс і доля ўласнага народа!

Адзіны чэсны беларускі твар,

адно ў нас чалавечае сумленне.

Адна ёсць праўда і адзін алтар,

адзін народ, і мы ў ім – пакаленне!

Мой дом

Мой родны дом, мой зруб звычайны –

ў ім сіла бацькавай рукі.

Бярвенняў, высечаных дбайна,

цяжар прылёг на вушакі.

Стаіць, як звон, прапах жывіцай,

на летнім сонейку прасох.

Між бэлькаў ветру не прабіцца –

ляжыць там туга шэры мох.

Мой дом – і сені, і святліца –

да ўсіх прыветлівы, з цяплом.

Тут можа кожны прыпыніцца,

хто ў нашу хату йдзе з дабром.

Хлеб пад абрусам хатні, свежы,

і мёд, што ў брылу загусцеў.

Ахвотна нож акрайцы рэжа

і мажа мёдам для гасцей.

Мой дом – сляды дзядоў на лаве,

дыван з-пад матчыных красён.

За абразамі пахнуць травы,

цвітуць юргіні пад вакном.

Мой дом, мой двор, мая сяліба,

к суседу сцежкі шчыры бег,

засеяная хлебам скіба

айчынных ніў ад веку ў век.

Зямельцы – мір, сям’і – апека,

чалу жанчыны быць без хмар.

Мой родны Край, мой дом навекі,

і я удома – гаспадар!

У Вільні

Ля застыглых сцен Гедыміна

дух мне трывожыць, спыняе

мінуласць старая ліцвінная

продкаў маіх і Краю.

Замка ўладар, устань жа,

часу парві аковы.

Веру – ты нас прывітаеш

россыпам роднае мовы.

З гэтых зямель ты сільны,

з гэтых людзей – магутны.

Славу нашу скасілі

і памяць – хлуснёй атрутнай.

Мову нашу стапталі,

мову, якую дбайна

у каралеўскія залі

ўнёс з нашых пушчаў Ягайла.

Ноч цягнулася доўга.

Недруг ведаў замовы.

Нас абакралі з роду,

цяпер абкрадаюць з мовы.

Замка твайго руіны.

След наш стары тут рэхам.

Імя народа гіне

ворагам на пацеху.

Мы – да цябе на параду,

продак, пачуй з магілы,

дай нам меч свой – за праўду,

у боі адчайным – дай сілы!

* * *

На двары стыне позняя восень.

Цені сноўдаюць каля дзвярэй.

Колькі ж кропляў яшчэ засталося

на дне чары жыццёвай маей?

Ужо віхры свавольныя змоўклі.

Мерзлай сцежкай ідзе лістапад.

А лёс цэдзіць і цэдзіць па кроплі

на садызме настоены яд.

Толькі смага на вуснах заўсёды.

Жыць бы нам, як і людзі жывуць,

і напіцца нектару свабоды

і на поўныя грудзі ўздыхнуць.

Край у смутнай, асенняй трывозе.

Вецер блытае голле дрэў.

Мо, таму, што зіма на парозе,

небасхіл над зямлёй пасумнеў.

Вы не клічце мяне ў сталіцу.

Мала ў свеце так страшных месц,

якіх памяць мая баіцца,

так халодных, чужых, як Менск.

Мне не трэба сяброў, забаваў,

не хачу аб прызнанні чуць.

Маю волю, а з ёй і права

горад гэты ў жыцці абмінуць.

Я была там. Сустрэлі годна,

з парай шэрых, лютых сабак.

Я цярпела ў турме халоднай –

не памог ні адзін зямляк.

Значыць, іх не было на свеце,

значыць, сэрца ніхто не меў.

Я ж калісьці хацела памерці,

каб свабодай наш Край квітнеў!

Мне сплывалі ракою слёзы,

і малітвы плылі ўначы.

Але ў час, ад мучэнняў грозны,

мне ніхто не схацеў памагчы.

Менск – прыгожы, і Менск – сталіца,

і чужы там, і свой натоўп.

Для мяне Менск – мая цямніца

з адзіночкаю, быццам гроб...

Менск паэтаў, працоўных слава,

для усіх, хто ня наш, – прыпын.

Для мяне Менск – гэта Цанава

і страшнейшы за ўсіх грузін...

* * *

Дзень сінялобы стукае ў акно

халодным пальцам – трэба прачынацца.

Снуюцца сны, як тое палатно,

што вечарамі доўга будзе ткацца.

Снуюцца думы зрэб’ем на краснох,

пратканыя чарнейшым успамінам.

Дзе вы былі, як на аленні мох

мне слёзы падалі і расплаўлялі льдзіны?

Дзе вы былі? Той самы быў талант

і тая ж святасць Беларусі ў сэрцы.

Чыя заслуга, хто быў вінават,

што кінулі ў абдымкі белай смерці?

Так можна заўтра песняў жменю ўзяць,

што выраслі з душы непакананай,

і на пасмешышча, як душу маю, даць,

ці так, як рукі, – закаваць ў кайданы.

I будзе зноў маўчаць нямы народ,

як тыя сосны у падцятым лесе.

А вы, забыўшыся, паедзеце ўпярод

па лаўры й званні новыя ў экспрэсе.

Ізноў праложыце мне цяжкі шлях

у бель начэй, у цемень дзён паўночных.

I, як калісьці, з торбай на плячах,

пайду з сабакамі ў цяні штыкоў я моўчкі.

Я салаўём пяяць вам не магу

і боль гаіць душы сваёй крыніцай.

Іначай навучылася ў пургу,

што выла ў ноч раз’юшанай ваўчыцай.

Цяжкія хвоі на плячах цягнуць,

біць мерзлату кіркой да адурэння

пра роднае дзіця гады не чуць,

глядзець кругом на тысячы мучэнняў.

Не, не кранайце набалелых ран,

а то прыпомніцца бяздольны плач дзяцінны,

і з сэрца вырвецца нястрыманы вулкан

караючай і вогненнай лавінай!

* * *

Не затрымаць цябе, вясна, ў далонях,

ўсё мусіць быць — асенні ўсхліп і дождж,

ліствы жывой чырвоная агонія,

і лістапад, і восеньская ноч.

I дзерава няма, каб аж – да неба,

і птах вышэй, чым можа, не ўзляціць,

Так, кожнаму – сваё, вось так і трэба.

Шкада, вясна, што ты адна ў жыцці.

* * *

Каб бярозу гэтак сціналі,

палівалі яе атрутай,

каб галіны на ёй ламалі

ці спынялі яе путамі,

дык памерла б тая бяроза,

засохла б на роднай ніве,

звалілася б на барозны

са стогнам ціхім, шчымлівым.

А паэт стаіць, не хістаецца,

раны ў сэрцы, раны на целе.

На калені другія валяцца,

а паэт снуе летуценні.

Бачыць сэрцам людзям нябачнае,

чуе тое, што людзі не чуюць.

Далі сілу яму у спадчыну

продкі мужныя з сэрцам чулым.

Не, бярозанька, не паваліцца

чалавек, гэта твор трывалы.

А паэты сапраўдныя славяцца

сілаю дужаю, небывалай.

Стрэлы ў сэрца — лівень атручаны

слоў варожых, злыдні лютуюць.

Схамянецца паэт замучаны,

сілу слова свайго адчуе.

I не ўпадзе да ног, не зваліцца,

закрывае сабой мільёны,

што за плечы яго хаваюцца,

за цярнёвай яго каронай.

* * *

Край мой любы, птушка падбітая,

больш магілаў тут, чым калыскаў.

Край мой з ранамі незажытымі,

не загояць іх абеліскі.

Змыла неба дажджамі-злівамі

след ахвярнай крыві гарачай,

толькі дрэвы па-над магіламі

яшчэ й сёння маўчаць і плачуць.

Зарастае, кулямі зворана,

ніва з помнікам на узмежку.

Па ёй маткі, як галкі чорныя,

да сыноў пратапталі сцежку.

Неба хіліцца долу, хмарнае,

кропіць дожджык густыя травы.

Па-чужацку пяюць над ахвярамі

пра геройства, пасмертную славу.

Граюць гімны чужым начальнікам,

звоняць грудзі іх медалямі.

Толькі маткі плачуць адчайна

над магіламі, над крыжамі…

Лёгка славу зваць несмяротнаю,

патаптаўшы боль чалавечы.

Толькі словы болю гаротнага,

жалю ў сэрцах нам не залечаць.

* * *

Йду па Менску, нідзе сваёй мовы не чую.

Можа, сцішана б’ецца пад сэрцам яна?

Крывічам хочуць праўду падкінуць чужую,

але ж праўда ў народа адвеку адна!

За душою адныя мы маем багацці,

нашых продкаў сярмяжных не зблытаць ні з кім.

Гаварыце ж на мове, што чулі ад маці.

Беларусь – Маці нашая – перад усім!

* * *

Топчуцца коні тэўтонаў

па землях адвечных прусаў.

Захопнікам не ўсё роўна –

прусам жыць пад прымусам.

Пярун ім не дасць парадаў,

бяссільны перад аружжам.

Сваю прадыктуе “праўду”

вораг хітры і дужы.

Дарма разбіваюцца хвалі

жалем пакутным аб бераг.

Волю народу забралі

чужацкія сіла і вера.

Вецер у цемры блукае,

плача ўначы, як гуслі:

“Дзе ж ваша мова жывая?

Дзе ж вашы песні, прусы?”

Душы ў няволі змоўклі,

сціхла іх шматгалоссе.

З песні танюткай ноткі

ад прусаў не засталося.

Але беларусы – не прусы!

Нашаму слову не ўмерці!

Хлеба забралі лусту,

а мову не вырвуць з сэрцаў!

Нам сонца надзеяй свеціць,

і сэрцы у нас – не мякаць.

Балтыйскі сірочы вецер

над намі не будзе плакаць.

Мы, беларусы – не прусы,

зратуем сябе ад згубы,

пакуль наша горла пракусяць –

паломяць крывыя зубы.

Зратуем роднае слова,

мы, беларусы – не прусы.

Нам не сканае мова

рэхам апошнім на вуснах!

* * *

Снег пластом. Паімчаліся сані,

коні ў шэрым, у белым сады,

родны край, і шляхі тыя самыя,

і палі. Ды не тыя гады...

Куды едзем? – А блізка ўжо вечар,

боль нясцерпны, і слёзы, як град.

Там, дзе дом наш, даўно ўжо пустэча,

заварочвайце коней назад.

Мгла былога, дымок успамінаў

міражы залатыя плятуць.

Ажываюць сляды ў каляінах

дзён мінулых, якіх не вярнуць...

* * *

Разліся, мова, як мора,

мова народа, паэтаў.

Досыць нямой пакоры,

цесна ў сялянскім гета!

Можна змяніць кашулю,

туфелькі ці пальчаткі.

Нельга мяняць матулі,

бацькавай роднай хаты.

Нельга шляхі Скарыны

сцежкай змяніць інакшай.

Нельга сям’і зубрынай

долі шукаць не нашай.

* * *

Маўчыць зямля, маўчаць у ёй магілы,

схаваны ў землю боль людскі маўчыць.

Няма магіл, якія б гаварылі,

за іх жывыя мусяць гаварыць.

Пакуль ёсць праўды хоць зярнё пад сонцам,

не згіне след мучэнняў і пакут.

Няхай дрыжаць крывавыя забойцы –

народ над імі свой учыніць суд!

* * *

Чало у поце, далоні – ў працы,

у сэрцы – туга.

На душах нашых, як на сабацы,

след ланцуга.

Ланцуг, што душы сціскаў вякамі,

пара скідаць!

А ён – жалезны, яго й клыкамі

не разарваць…

Чорныя брацця – Гвінея, Гана –

ў свабоды час

з тугой у сэрцах, ўжо раскаваных,

глядзяць на нас.

Мова народа ў аковах гіне –

годзе душыць!

Калі іх з рук нам ніяк не скінуць –

скіньма з душы!

* * *

Прыляцела сінічка пад малое акно,

быццам знаемся з ёю мы аднекуль даўно.

І махае галоўкай, і глядзіць на мяне,

аж трапеча галінка пры замёрзлым акне.

Я прыяцельцы рада, маленькі мой госць,

ты глядзіш на мяне, як мая маладосць.

Вабіш лётам свабодным, звонкай песняй для хат,

аж з вачэй непагодных мне пасыпаўся град…

* * *

Вершы мае, захаваныя

ў сэрцы на сто замкоў.

Вершы мае, закаваныя

за праўду і за любоў.

Вершы мае вы, шэрыя

птушкі з-пад аблакоў.

Песні мае вы, верныя

скарбам маіх дзядоў,

спадчыне неацэненай,

мудрасці, глыбіні,

выбеленыя цярпеннямі,

гартованыя ў агні.

Вершы – як доля зрэбная,

як мроіва на зары,

голас мой, сцюжай цярэблены,

зломаны без пары.

Песні на поўнач гнаныя,

песні з-пад ланцугоў,

песні непрадаваныя,

песні – цярпення кроў.

Вершы мае падбітыя,

водгулле маіх дум.

Вы, як і я, забытыя,

крыкі мае ў бяду.

Дзе пазбіраць разгубленых,

як у вянок сплясці...

Песні – мой хорам, зрублены

з родных бярвён у жыцці.

* * *

Памёр паэт сягоння ціхай ноччу –

з вачэй народа слёзы паплывуць.

А халуі вось паміраць не хочуць,

а халуі свой век другі жывуць.

Згарае той, каму агонь даступны,

і ўвысь ляціць, хто прэч адкінуў страх.

Той не згарыць, хто поўзае на пупе

і ліжа бот, ён у жыцці ўжо – прах.

Хто гне хрыбет, хто поўзае – той слізкі,

не папаўзе за ім дастойны брат,

адкіне ён, як гадзіну, падлізу,

а на падлізаў родны край багат…

Паэты мруць, а плодзяцца такія,

якім вачэй да сонца не падняць,

што між братоў – сляпыя і глухія,

ім толькі бот скрываўлены лізаць…

* * *

Я ідалам ні дарам, ні за грошы

блюзнерскіх песняў-гімнаў не пяю

і мовы роднае ў ахвяру не прыношу.

Адна стаю.

У сцюжу нават, перад смерцю белай

святых у муках не зраклася праўд.

Маё чало чамусь мінаюць стрэлы.

Такі загад?

Адна стаю, не час яшчэ ў магілу,

мой лук і меч – цярпенне і любоў.

А прыйдзецца – за лёс Радзімы мілай

аддам я да апошняй кроплі кроў!

* * *

Сонца. Надзейны і праведны шлях.

Дзень мой слязою не затуманены.

Мысляў свабодных адчайны размах

над Краем, пакуль закайданеным.

Вартыя, слаўныя тыя ў жыцці,

хто – з годнасцю чалавечай.

Лозам згінацца, змеям паўзці,

людзям – выпростваць плечы!

* * *

Зацвітаюць чаромхаю вёсны,

бродзіць лугам туман палявы.

Людзі крылы ўздымаюць у космас,

людзі бродзяць нагамі ў крыві.

Сталі ўсе мы крылатыя раптам –

многа сіл, многа дум, цесна жыць.

Запрагаем маленечкі атам

неакелзанай волі служыць.

Хвалявання людскога прыбоі,

Магеланаў да зор караблі…

Сэрцу цесна, крыві неспакойна

на маленькім арэшку Зямлі.

* * *

Пасадзіла дрэўца на чужым загоне,

каб яно квітнела, каб яно расло.

А самую ў буру пад цяжкія стогны

супраць белай смерці доляй панясло.

Паміраць ад болю не давала сэрца,

ў цяжкія хвіліны цешыла яно,

што квітнее недзе дарагое дрэўца

з цёплаю вясною, з сонцам заадно.

Хай расце магутна і няхай красуе,

налівае голле сокамі зямлі —

марыла у путах у пургу ліхую

маці, ад якое сына узялі...

Жаль — не ў кожным дрэве выспявае сіла,

і не ўсе малітвы выслухае Бог.

Адшукалі дрэўца, корань атруцілі,

і дубок у неба ўжо расці не змог.

Толькі вецер з гора прыпаў да зарніцаў,

вербы яго ў полі ўцешыць не маглі...

Не адной магілай вораг ганарыцца,

не адным дубочкам, вырваным з зямлі.

* * *

Слязьмі дажджы змылі дзявочы мой след,

дзе птушкаю песня з гнязда узляцела.

Сядзіба мая, дзе я ўбачыла свет…

Ад ліку магілаў душа анямела.

Роднаму вернасць, дзядоў запавет,

руіны ж маўчаць, быццам мёртвае цела.

Сядзіба мая, дзе я ўбачыла свет…

Ад ліку магілаў душа анямела.

* * *

Мацнеюць крылы ў барацьбе.

Віхор змагання сілы будзіць.

Так жыць, каб шанаваць сябе,

каб шанавалі цябе людзі.

Не гнуць галоваў, не слабець,

другога ў нас жыцця не будзе.

Так жыць, каб шанаваць сябе,

каб шанавалі цябе людзі!

З архіўнай сховані

* * *

Недруг шляхі нам да сонца закрыў,

пахне вокал заплеснелай гніллю.

Сільны не той, хто Бастыллю стварыў,

сільны той, хто разбурыць Бастыллю!

1942

* * *

Дзіця маё, як Край наш, дарагое,

харошае, як песні нашых ніў.

Як сумна мне, што й гэтаю вясною

садок твой дома без цябе адцвіў.

Суровы вецер хіліць стан дзявочы,

паволі цягнуцца ліхія дні.

Перажыве душа расстання ночы,

бо гартавалася ў цярпенні і агні.

Магчыма, затужыў далёкі мілы,

і часта сэрца юнае баліць,

што не яго, а Край свой палюбіла

дзяўчына з беларускае зямлі.

Мая каханая, маленькімі рукамі

і ты ўзялася смелым памагаць –

хацела цяжкі, непасільны камень

з грудзей Айчыны наймілейшай зняць.

Бог бласлаўляе працу і навуку,

і ціхі дом, і нівы, і лугі.

Найбольш усё ж Ён бласлаўляе рукі,

што путы рвуць і нішчаць ланцугі.

1955

* * *

Месяц рэжа неба на барозны,

сее жытам-зоркамі ўначы.

Так трывожна неяк і так грозна

раненая Беларусь маўчыць.

Бітвы, войны, страшныя пажары,

як пабоішча – мая зямля.

Колькі раз па ёй, як лівень з хмараў,

кроў чужыя і свая плыла?!

Хтосьці з пушчаў, з рэкаў край наш выткаў,

пасяліў між імі цвёрды род.

Чацвяртованыя вечна недабіткі,

ажываем зноў каля балот.

Глянеш вокал – кроў у жылах стыне,

і душа знямелая баліць.

Збіты край наш сёламі пустымі

ў неба непагоднае глядзіць.

Не з падзякай, не казённым хорам –

сэрцы тут скрываўлена пяюць.

Каміны ўгару глядзяць з дакорам –

чорны жаль па тых, што не жывуць…

* * *

Кахаць – я цябе не кахаю.

Ці ж можна кахаць ланцугі?

Калі аб табе запытаюць,

скажу, што ты муж неблагі…

Маўчы і жыві, як жывецца,

святога ў душы не кранай.

За здзекі – пагарда даецца,

за мукі – праклёнаў чакай.

Мне сёння жыцця не адужаць,

збалелае сэрца дрыжыць.

Мне цяжка назваць цябе мужам,

як цяжка ў дні гэтыя жыць.

* * *

Забралі нам мову зямлі нашай мілай,

забралі гісторыю роднага краю.

Каго рабом маці ў жыцці нарадзіла,

хай недругаў славіць.

Я іх праклінаю!

* * *

Мне несці крыж і ўпасці з крыжам

Радзімы змучанай мае.

Я не з рабоў, што руку ліжуць,

якая іх штодзённа б’е.

Цярпень маіх цяжкая ноша,

і не заўсёды поўны стол.

Ды я не з тых, хто лічыць грошы,

сабраўшы іх з жабрацкіх сёл.

Я дзякую за прапанову,

яна магла прыйсці раней –

у сцюжу Поўначы суровай,

у цемень дзён і бель начэй.

Як сына клікала спрасоння,

малога хлопца ў свеце тым,

што ўсіх зацягвае ў прадонне,

насмерць марозіць ветрам злым.

Была я нумар, шэрасць, смецце,

аб’ект для здзеку, злосны раб.

Такога месца мне на свеце

рука другая не знайшла б!

Чаму тады кусочак хлеба

мне ваша не дала рука?

Наказваюць ж бацькі і неба,

каб накармілі жабрака.

Калі камель я несла лесам,

і штык упёрся мне ў плячо,

вы спраўна, ездзячы ў экспрэсах

спявалі гімны крумкачом.

І нам цяпер не па дарозе,

бо неаднолькавы наш спеў.

Ваш – там такіх, як я, марозіць,

святы запальваючы гнеў.

І я ў ваш хор не падыходжу.

Вы апявайце кайданы

і слаўце сталінскую рожу,

на роднай ніве груганы.

Вы здрадзілі і Край, і мову,

шляхі змаганняў і пакут.

вы танным і прадажным словам

ў няволю кінулі наш кут.

Маной прасякла ваша ліра,

упала ворагам да ног.

Народную святую шчырасць

вы не пусцілі на парог.

Спявайце ж Сталіну і гіньце,

як ветрам скручаны чарот.

Мяне ў прыгнечанні пакіньце –

там, дзе сягоння мой народ.

1956

Лісічка

Калі я пачынала расці,

такой была невялічкай,

і мама – мой друг у жыцці –

мяне называла лісічкай.

Я і сёння – загнаны звярок.

Сто ваўкоў – супроць іх адна я.

Не дзівіцеся, што незнарок

я дарогі свае пятляю.

* * *

Жыццё маё – сок беластвольных бярозаў,

зямля яго людзям сасмяглым дае.

Смех бестурботны, пякучыя слёзы,

ружы на цернях, дзянёчкі мае!

Думы ў блакіце, віры пад нагамі.

Стаю там, дзе брацця мае не змаглі.

Жыццё маё – лётаць сваімі шляхамі,

упэўнена, цвёрда хадзіць па зямлі.

Сэрца ў жыцці не дзялю напалову,

заўсёды з табою ў цяжкую пару.

І хоць маё болем пранізана слова,

у ім не пагасне, як зніч, – Беларусь!

* * *

Сонца ў блакіце сумуе і цешыць.

Травам схіляцца і дрэвам цвісці.

Вецер павеяў як быццам цяплейшы,

жаль, што халодны дзьмуў у жыцці.

Прыйдзе пара – расквітнеюць палеткі,

і засінее прыветлівы лён,

і зацвісці не апозняцца кветкі,

і захвалюецца жытні загон.

Юнае смеласці віхар адчайны

зерняты сее, чакае пары.

Дні нашай мовы дарма падлічаюць –

прыйдзе вясна, пацяплеюць вятры!

* * *

З палудня ўжо. Халодныя праменні

кладуцца ў полі скупа і наўскось.

Дзьме вецер схаладнелы і асенні,

пранізвае мне вопратку наскрозь.

Я слухаю адвечныя напевы,

іду шляхоў пратоптаных наўзбоч.

Рабрысты гай, расхрыстаныя дрэвы,

далёкі шлях, і у дарозе ноч.

Нялёгкі шлях, ды я з яго не збочу,

і халадку да сэрца не дастаць.

Прайду адна бязбоязна і ноччу,

я дачакаюся – пачне світаць!

* * *

Беларусь мая ў наквеці пышнай,

край вясняны, прыбраны ў красу, –

мая сумная песня і крыж мой,

што па шляху жыццёвым нясу.

* * *

О акупанты, жах народных мук!

Мы ў сябе – пчолы, вы заўсёды – трутні.

З крывавых вашых і праклятых рук

і Божы хлеб становіцца атрутны.

О акупанты, з цемры вы і зла,

вы ў нашых слёзах, у крыві па вушы,

без праўды розум, сэрцы без цяпла,

без дабрыні шакалавыя душы!

* * *

Доля кідала мною, як мячыкам,

доля біла ў мяне, як у мяч.

Была доля суровай мачыхай

у жыцці маім без удач.

Калі даў нам лёс ярмо ў спадчыну,

і скідаў яго мой народ,

ці ж магла тады жыць іначай я –

без удараў і без турбот?

* * *

Трывога у сэрцы, жыццё замірае

ў будзённай суровай глушы.

Нідзе не знаходжу ні роднага Краю,

ні чыстай сяброўскай душы.

Панурай сялянкаю родная мова

з насмешлівых вуліц у поле брыдзе.

Сыны ж адракліся крывіцкага слова,

спяваюць хвалу злыбядзе.

Аўтобусам еду дамоў з Ваўкавыска,

ты ж сумна брыдзеш між лагчын.

Мо, здолее маці цябе над калыскай

да лепшых часоў зберагчы…

* * *

Прайшлі годы і буры.

Перамена ярма.

Вунь стаіць Дом культуры,

а культуры няма.

Не прадзецца кудзелька,

хлеб не свой на раллі.

Толькі п’ецца гарэлка

на крывіцкай зямлі.

Хлеў стары без жывёлы,

даўно засек пусты.

Дзе быў лес навакола –

хмызнякі і кусты.

Глум і ў святы, і ў будзень,

і прасвету няма.

Выйдуць шэрыя людзі

і працуюць дарма.

Толькі гнуцца бярозы

пад вятрамі далоў,

толькі сыплюцца слёзы

на палоскі дзядоў…

* * *

Як прадзед мой зярнё ў сявеньцы

ў вясняны час на нівы нёс,

так слоў зярнё нясу я ў сэрцы

і рассяваю ля бяроз.

І будзе дождж, за ім – усходы,

і будзем сеяць з году ў год.

За працу будзе нагарода –

увосень шчодры умалот.

* * *

Мой мілы хлопчык, ліст твой атрымала,

яшчэ мілейшы, бо з маіх старон.

На сэрцы цёпла раптам неяк стала

у лютай сцюжы адзінокіх дзён.

Ты ходзіш там, дзе шмат слядоў пакінуў

мой найдарожшы, незабыўны брат.

Гавораць мне, што ён даўно загінуў,

а я ўсё жду, што вернецца назад.

Там колісь весела шумелі дрэвы

і калыхаўся тапалёвы гай,

як мора, хваляваліся пасевы

і не мясціўся ў засек ураджай.

Там пуста сёння, не збудзіць памершых,

замёў вятрыска дарагі іх след.

Стаіць таполя ў полі на памежжы,

хоць ёй, мой хлопчык, перадай прывет.

Мяне не кліч, я болей не прыеду

пачуць, як плача ля ракі кулік.

Замест мяне прыйдзе палі адведаць,

паплакаць трохі месяц-маладзік.

Я не прыйду, хоць смерці не баюся,

як не баяўся бацька мой і брат.

Дамоў жывым ніводзін не вярнуўся.

Хто ў іхняй страшнай смерці вінават?

Не кліч мяне на груды папялішчаў,

на мой парог скрываўлены не кліч.

Мне ўсё здаецца, што там кулі свішчуць

і на людзей палююць, як на дзіч.

Няхай зямля мая вам шчодра родзіць,

зярнём звіняць буйныя каласы.

Хай, хлопча, цябе доля нагародзіць,

што ты звярнуўся да мяне, як сын.

Закон чалавечы

Не ўсе браты, не ўсе сябры на свеце,

хоць свет такі, што жыць – не паміраць.

Глядзіш – ідзе двухногі па планеце,

гатовы сонца галавой дастаць.

Ён патрабуе послуху і веры,

як брантазаўр, не знае дабраты.

Для гэткіх жыцці – лічбы на паперы,

і боль людскі для гэткіх – гук пусты.

З няпраўдаю у сэрцы, без сумлення

брыдзе ў крыві, не лічачы ахвяр.

Зброд халуёў і дурняў на каленях

прад ім згубіў свой чалавечы твар.

Ён радасцю заве людское гора,

прывык чужую волю дыктаваць.

На белы свет ён заўтра скажа “чорны”,

і дурні следам “чорны” закрычаць.

Ён заўтра скажа “ворагі” на сільных

і здраднікамі мужных назаве,

і халуі, прыслужваючы пільна,

паставяць праўду зноў на галаве.

Крычацьмуць, у імя хлусні нявечыць,

забыўшыся, што ад пачатку дзён

для ўсіх людзей закон ёсць чалавечы,

і кожны з нас адказны за закон.

* * *

О, злы сусед, апамятайся ўрэшце

і мовы не бяры майму дзіцяці.

Каму і дзе ты здолееш давесці,

што мачыха раднейшая за маці?

* * *

Суровы час. Стаю адна,

а вокал рыскаюць гіены.

Ля ног мне ззяюць прорвы дна,

а ў сэрцы – веры жар праменны!

Світае. Раніца відна.

Сям-там ужо ўстаюць з каленяў.

Ля ног мне ззяюць прорвы дна,

а ўсэрцы – веры жар праменны!

* * *

Арліны ведаю размах

і цяжкасці жыцця зямнога.

Не знаю толькі слова страх

і дзякую за гэта Богу!

Цяжар кайданаў на руках,

за сына і за Край трывога…

Не знаю толькі слова страх

і дзякую за гэта Богу!

* * *

Чаму ж вы не пойдзеце на кампраміс?

Міма вушэй – усе вашы парады.

На кампраміс – то для нейкае міс,

для беларусаў галоўнае – праўда!

У заўтра гляджу. Толькі ўгору, не ўніз.

Чужым не прывыкла пяяць серэнадаў.

На кампраміс – то для нейкае міс,

для беларусаў галоўнае – праўда!

* * *

Мой смелы ўзлёт да сонца з ночы

хлусні варожай не спыніць.

Мне давялося піць аднойчы

з зямлі маёй святых крыніц.

Хоць цень чужы за мною крочыць,

ўсё ж сэрца вераю гарыць.

Мне давялося піць аднойчы

з зямлі маёй святых крыніц.

* * *

Час на крылах ракеты ўзляцеў –

неакелзаны, вогненны, новы.

Іншы такт, іншы рытм, іншы спеў,

падыход да ўсяго мадэрновы.

І не потам, не сілаю рук,

а душы раскаванае геніем,

здабывае прыгонных унук

зоры ў небе другім пакаленням.

Толькі б людзям зямлю ўратаваць,

перад згубай планеты спыніцца!

Толькі б ведаць, з чаго стартаваць,

толькі б ведаць, куды прызямліцца.

* * *

Зноў вятры цягнуць песню сваю,

беляхцяць у паветры сняжынкі.

У глыбокай задуме стаю,

на радзіме я – быццам чужынка.

Падзяляю цярпенне зямлі,

сумных сёлаў, пакрыўджаных ніваў.

Зноў сыны нашы, як жураўлі,

адлятаюць з зямлі нешчаслівай.

Апустошылі родны парог,

глумяць мову маю безупынку,

пнецца ўгору чужацкі быльнёг…

На радзіме я – быццам чужынка.

* * *

Згінаючыся лёгенька пад вёдрамі,

з каромыслам цераз плячо,

задуманае, на слаўцо не шчодрае,

бяжыць дзяўчо.

Ці знойдзецца ў жыцці дзяцюк да пары ёй?

З адценнем волі тварык малады.

І толькі вочы два блакітных зарыва

ўзялі з глыбінь крынічнае вады.

Жыццёвы шлях на лёгкасць не разлічаны.

Цяжэй ісці з адным пустым вядром.

Яе зямля, яе вада крынічная,

яе вясёлка і вясняны гром!

* * *

Завіруха. Сцюжа. Вецер гаспадарыць,

пралятае, злосны, вуліцай наспех,

то скубе пад небам, быцам гусі, хмары,

то на землю сыпле белым пер’ем снег.

І здаецца – з ветрам кружацца лятарні,

п’яныя ад песняў, як пад Новы год,

і праменняў зыркіх сцелюць сноп янтарны

на дыван пушысты, на бліскучы лёд.

* * *

Снег разаслаўся шырокім абрусам,

чорнае белым бясшумна накрыў.

З прыгаршчаў шчодрых сняжынкі цярусіць

вецер на грудзі знядужалых ніў.

Боль адбалеў, не трывожыць сягоння,

чуцен здалёку рассыпчаты смех.

Боль адбалеў, і душа не застогне –

раны прыкрыў і захутвае снег...

* * *

Стукнула сонца аб снег галавой,

даўно над зямлёю ўжо слізгала.

І хмары маўклівай плывуць чарадой

па небе, крывёю запырсканым.

Чырвань навокал – як ярасны гнеў,

сутонне – як шчыт цёмна-сіні.

Як быццам не дзень на прасторах самлеў,

а сонца сцяла гільяціна.

Я сэрца трымаю трывожнай рукой,

яно мяне слухаць не хоча,

яго абцугамі бярэ неспакой,

мароз меціць іскрамі ў вочы.

Я з сэрцам збалелым – адзін на адзін.

Як мне з яго выкрасаць мужнасць –

супроць усіх мукаў, усіх гільяцін?

Як лютасць на свеце адужаць?

* * *

Адзвінела калоссе,

плача вецер з нуды.

Бессаромніца-восень

распранае сады.

Лісце кружыцца моўчкі,

павучок на галлі.

Спелых яблыкаў шчочкі

чырваняць на зямлі.

Халадно і няўтульна

птушанятам малым.

Было лета матуляй,

восень – мачыхай ім.

Гнёзды

Птушаняты ў гняздзе пад крылом

заклапочанай, любай маці.

Гнёзды – гэта птушыны дом,

гнёзды – гэта зямлі багацце.

Іх мінае нябесны гром.

Мір жытлу, чалавечай хаце

і сям’і за бяседным сталом.

Руйнавальнікам хат – пракляцце!

Ці жыве яшчэ злыдзень той,

ці пайшоў ціхамірна ў вечнасць,

што мой дом заручыў з бядой,

смерць пасеяўшы бесчалавечна?

Кроў людскую ліў без прычын,

адымаў жыццё без патрэбы...

О, зямля, не маўчы, крычы,

акажыся помстаю, неба!

Мір таму, хто бяздольных збярог

у хвіліну суровага здзеку,

бесхацінца пусціў на парог,

абагрэў, накарміў чалавека.

Мір далоням, што сеюць і жнуць,

хлебных ніваў, зямлі не калечаць,

тым, што гнёзды не бураць, а ўюць

у супольнай сям’і чалавечай!

* * *

Аднолькавы мне часта сніцца сон –

ад бабак, ад прабабак (і я ж пралля).

Пра верацёны ён, пра цудны лён,

пра кветку папараці на Купалле.

Між пальцаў нітка тонкая мігціць,

прадзецца з ёю зімні вечар спеўна.

Ні дум, ні верацёнаў не спыніць –

уюцца згодна аж да першых пеўняў.

Прадуцца часам і другія сны:

па кветку-папараць бягу трывожна,

адна ўначы праз цёмныя лясы,

і падаю, і кветкі не знаходжу…

І ўжо не ніткі тонкія дрыжаць,

і не рука з вады палотны горне,

а боль скрозь сон, як вастрыё нажа

варожага – ізноў на маім горле.

Не хочацца ні плакаць, ні пяяць.

І я рашуча зачыняю дзверы

прад тымі, што над душамі стаяць

і ў тупасці людской не знаюць меры.

* * *

Вызваляецца тысячы год

Праметэй, да скалы прыкаваны,

з ланцугоў, і салёны пот,

соліць моры і акіяны.

А навокал – зямля, як сад,

людзі ездзяць далёка ў госці.

Толькі тут на адвечны лад

ломяць душы, як колісь косці.

* * *

Не люблю я пісаць аб вайне.

Смерць прадчасная – не эмоцыі.

Горы трупаў. Няведама мне,

дзе героі, а дзе забойцы?

Дома чула я з першых дзён

беларускую нашу мудрасць:

чалавек мусіць даць жыццё,

адабраць жыццё ёсць праступнасць.

Калі ж бураць праўду, як храм,

нішчаць мову й народную долю,

я ў адчаі гукну братам –

лепш вайна, браты, як няволя!

Я заўсёды ў жыцці – барацьбіт.

Калі смерць мая ў боі прыйдзе,

пакладзіце мяне на шчыт,

і дамоў на шчыце нясіце.

У апошні шлях правядуць

хай мяне без прамоў, без парадаў.

Тыя рукі няхай нясуць,

што не зналі народнай здрады.

Бэзу гронка ля галавы,

абразок ля рук скамянелых…

Хай малітвы дрэў і травы

прагучаць над знябытым целам.

* * *

Хрыстос васкрос, і свет прачнуўся,

лісцём на голлечку бяроз,

ударыў звон па Беларусі:

Хрыстос васкрос! Хрыстос васкрос!

Хрыстос васкрос з крыві і болю,

каб светач праўды не пагас.

Васкрос Ён для крывіцкіх сёлаў,

васкрос Ён, брацця, і для нас.

І будзем верыць мы ў кайданах,

узняўшы сэрцы угару,

што так, як Бог укрыжаваны,

васкросне й наша Беларусь!

* * *

Вецер сарваў з дрэў апошняе лісце

восені кінуў на развітанне.

Хмары панурыя, нібы ў калысцы,

гойдаюць ацішэлае ранне.

Хутка надыдуць снягі і завеі,

сэрцы, аднак, не баяцца і сцюжаў.

Хутка пад сонцам Край зазелянее,

стане сумёт – прыдарожнаю лужай.

* * *

Купала, ты з цемры нас вёў да святла,

над доляй народнаю плакаў,

я сёння табе пакланіцца прыйшла,

схіліць сваю голаў з падзякай.

Я змалку прывыкла дастойна ісці,

ды ўсё ж не заплачу з табою.

Мне – іншая доля ў нялёгкім жыцці,

Купала каханы, я – з бою!

* * *

Ранні дождык крапае, крапае,

не праглядваюць вочы нябёс.

Белы конь з аксамітнымі хапамі

есць з далоняў маіх авёс.

Кропіць дожджык зялёную ніву,

у руках – незабудкаў пучок.

Ападае буланая грыва

на маё маладое плячо.

Халадок і раса на паляне,

цемнавата ў сасновым бары.

Развітацца выходзяць зарання,

каді едуць далёка сябры.

Аддаю табе вернае сэрца

і дзявочае слова – на шлюб,

адарві галаву ад сядзельца,

едзь, хай вецер расчэсвае чуб.

Едзь, мой мілы, дарога чакае

кліча сына радзіма ізноў.

Калі хмары над хатай, над краем, –

не спыняюць галубкі арлоў!

* * *

Благаславенны куточак спакойны –

Святой Еўфрасінні святы манастыр.

Сюды не даходзяць набегі і войны

любоў тут і мудрасць, малітва і мір.

Багаты і бедны прад Госпадам роўны.

Чарніца прывабіла сёстраў сваіх –

змянілі палацы на келлі князёўны

і грамаце кніжнай вучылі другіх.

Полацак слаўны, Полацак родны

выстаіш, градзе, ў любой барацьбе,

гэта ж ішлі маладыя князёўны

ў затворніцтва вечнае да цябе!

Гэта ж табе у жыццёвае ранне,

парасткі гожыя роднай зямлі,

і маладосць, і жыццё, і каханне

ў дзявочых далонях ахвярна няслі.

Полацак, хай ты сягоння някідкі,

дрэмле сівая ў табе даўніна,

жудасных войнаў, пажараў адбіткі

гойдае, песціць на хвалях Дзвіна.

Нізкі паклон табе, град Рагвалодаў,

мудрай Рагнеды радзінны куток,

князя Ўсяслава крывіцкага роду,

чый ля Сафіі мне чуецца крок.

Рыскаў ваўком да зямлі, як да маткі,

чуючы ў Кіеве полацкі звон.

Вольныя землі пакінуў нашчадкам

і слаўнае імя да сённяшніх дзён!

Прабач

Вецер жалем гудзе на разлогах,

як жаночы няўцішаны плач.

Мой сыночак, сягоння так многа

мне кахаючым сэрцам прабач.

Ты прабач, што дрыжаць я не ўмела,

ад душы адганяючы страх,

што сяброў пакідаць не хацела

дабравольна, свой выбраўшы шлях.

Ты прабач, што начамі ў няволі

ад насмешак, ад здзеку і зла,

без цябе задыхалася з болю

і той боль неяк перажыла.

Быццам раны, балелі ўспаміны,

калі з сэрца, з ліпучай крыві

адарвалі каханага сына

і сказалі – без сына жыві…

Біўся ў цемры праменьчык надзеі,

іскра радасці ў дзікай журбе.

Я наўрад ці калі зразумею

як жа выжыць змагла без цябе?!

Ты прабач, што не чуў маіх словаў,

што не знаў, як, пакінуты, жыць.

Ты прабач мне, што даляў суровых

не змагла да цябе скараціць.

Лёс магчымасці ўсе мне адкінуў,

і шляхі мне пурга замяла.

Ты прабач, што ў цяжкую хвіліну

я табе памагчы не змагла.

Ты прабач мне тваю адзіноту

твой юначы пакрыўджаны плач,

тваю кожную кропельку поту

з цяжкай працы, сыночак, прабач.

Сыну

Яснейшы за сонца, цяплейшы за сонца,

і радасць, і роднасць, і боль мой бясконцы!..

Будзь, сынку, з людзьмі – нібы ласка жывая,

што ўсіх разумее, усіх сагравае.

Не знай чужой крыўды і страху не знай,

замест ненавідзець – ты шчыра кахай.

Пі мудрасць з жыццёвых крыніцаў і з кніг

умей сабе верыць, жыві для другіх.

Лячы, як умееш, вучы так, як можаш,

бальзам у цярпенні, маяк ў бездарожжы.

Хай рук тваіх сіла ніколі не згіне,

будзь хлебам галодным, вадой у пустыні.

Убачыш плаксівага – слёзы сатры,

пагладзь – не удар, і лепш дай – не бяры.

Не крыўдзь слабасільных і крыўдзіць не дай,

ад сэрцаў самотных тугу адганяй.

Шануй сваіх бліжніх, малодшых і старшых,

будзь радасцю іхняй, іх песняй, іх маршам.

Тваё застаецца хай чыстым сумленне,

а сілай хай станецца праўды праменне.

Будзь быстры, як ястраб, і хуткі, як леў,

калі б тваіх браццяў хто крыўдзіць пасмеў.

Глумі ўсё ліхое, жыві для дабра,

пі кару напарсткам, а ласку – з вядра!

А золата кінуць – прайдзі па ім горда

пад думаў арліных жывыя акорды.

Для тых, хто без сэрцаў, будзь сцюжай зімовай,

умей бачыць праўду, вер чынам, не словам.

Будзь цвёрдым, як камень, у чорныя дні,

прад сільнымі свету галоўкі не гні.

Май слова – як іскру, а мысль – як крышталь,

а сілу – як выстрал, а волю – як сталь!

Май сэрца дзіцяці, любі свой народ,

будзь прыкладам браццям, будзь бацькам сірот,

у пекле – анёлам, не толькі ў раю…

Я людзям для шчасця цябе аддаю!

* * *

Певень-прыгажун сядзіць на плоце.

Шэры сокал мкне за небасхіл.

Трэба не па пер’ях, па палёце

мераць вартасць і душы, і крыл.

* * *

Я смела прайшла праз нажы і крыжы,

цвікі забівалі мне ў душу.

Цяпер распінаюць мяне на ілжы –

і гэта я вытрымаць мушу!

* * *

Народ наш – Хрыстос, варты веры і цуду,

пасланы на крыж, ад пакут анямеў.

Ты ж славіў Яго і прадаў, як Іуда,

і трыццаць срэбранікаў займеў.

Не будзеш мець шчасця з такога жыцця,

з чужацкіх заслугаў і танных медаляў.

Няўжо табе, хлопча вучоны, няўцям,

што браццяў прадаў, як Хрыста прадавалі?

Тут насмерць, тут мурам стаяць смельчакі,

прыстыджаны вораг ад іх адыходзіць.

А ты ад чужанца прыняў медзякі,

пакінуўшы ганьбу на нашым народзе.

Іхняя справа – глуміць нас і біць

і забіраць у народа святое.

Народу ж належыць узняцца і жыць,

і ён вас, як варту, паставіў на тое.

І што ж вы данеслі, няшчасны, на нас –

на нашу сямейку, што выжыла з мукаў?

На сына, што падаў, падцяты, не раз?

Ці пад удар падставілі ўнукаў?

Ці за гасціннасць, за хлеб і за соль,

што мы падзялялі з людзьмі без карысці,

вы прадавалі народны наш боль

і неспакойныя, вольныя мыслі?

Прывычныя мы кожны дзень працаваць,

цярпець за свабоду Айчыны каханай.

Дык што ж вы хацелі урэшце прадаць –

любоў да народа ці нашыя раны?

Такога, як вы, сярод нас не сустрэць,

бо мы гартаваныя ў горы, цярпенні.

Калі хто з нас падаў, дык падаў на смерць,

але ніколі – рабом – на калені!

Лясы ў нас не з лозаў і не з бадылёў,

і не адныя блукаюць там зайцы.

Айчынныя пушчы – з адвечных дубоў,

таксама зубрамі яны ганарацца!

Народ не заплача, не плачуць па тых,

хто так спадцішка да чужых адыходзіць.

Вылеціць болей арлоў маладых,

і болей дастойных жанчыны народзяць!

Роўныя ненавісць ў нас і любоў,

а ў небяспецы – не страх, а адвага.

Калі ў нашых жылах яцвяжская кроў,

то скажам вялікае дзякуй яцвягам!

На поўначы лютай мы мерзлі наскрозь,

Бог дасць, нашым людзям так не давядзецца.

Марозілі старасць нам і маладосць,

хацелі яшчэ замарозіць нам сэрцы.

Не, так далёка мароз не пранік,

не замарозіў душы і сумлення.

Мы крыкнем – і праўнукі ўчуюць наш крык,

патоптаных злыднямі ўзнімуць з каленяў!

Не тое рабіў з намі люты маскаль,

мардуючы лепшых ў нявольнай Айчыне.

Нам сёння зламаных, застрашаных жаль,

як маці шкадуе аблуднага сына.

Нас мучылі, гналі, але не змаглі.

Зноў недруг над намі, над вамі лютуе.

Прыпадзьце абліччам да роднай зямлі –

магчыма, зямля, зразумеўшы, даруе…

* * *

Лёг світаннем на стол

позні ранак барвовы.

Пераплаўлены боль

выліваецца ў словы.

Палягчала спярша.

Боль зусім не сціхае.

Мне крывавіць душа

у зняволеным Краі.

Як раз’іскраны жар,

словы падаюць з ранаў.

Выплывае з-за хмар,

прачынаецца ранак.

Ні расіцы з лугоў,

ні птушынага спеву.

Ў белай ваце снягоў

не варушацца дрэвы.

Думкі ўмерзлі у лёд,

сцюжай скованы рукі.

Ні назад, ні ўпярод –

бесканечныя мукі.

Словам лёд не скрышыць.

Ды ў ярме адзіноты

рвуцца вершы з душы,

пакалечанай дротам.

Калі ўстануць з калень

нашых дзён недабіткі,

панясуць ў новы дзень

мае вершы, як зліткі.

Калі скончыцца бой,

як змагань нагарода,

ляжа цяжкі мой боль

у фонд скарбаў народа.

* * *

Хай віруюць снегапады,

цягне вецер басам.

Выюць злыдні супраць праўды

да пары да часу!

* * *

Раве пурга, вятры ў тайзе павіскваюць,

бушлат цярэбяць і збіваюць з ног.

Клыкі сабак ашчэрана пабліскваюць.

Ідзем па мерзлай тундры без дарог.

І ад пургі хістаюцца канвоі,

і кожны канваір – як нелюдзь-кат.

Адна ў іх мова – мат агідны й зброя,

да мату як дадатак – аўтамат.

Сабакі налятаюць на дзяўчатаў,

на смычы іх канвоям не ўтрымаць.

Вучылі іх, як нашы рваць бушлаты

і цела пад бушлатам наша рваць.

Аўчарка наша, Альма наша мілая,

сабачая краса і прыгажосць,

глядзіш мне ў вочы, шчырая, прыхільная,

ці моўчкі дагрызаеш сваю косць.

Прыроду ведаю тваю сабачую,

страшную пашчу, злосны ў тундры брэх.

Здаецца зноў, што на марозе плачу я,

і слёзы-льдзінкі коцяцца у снег.

Твар заінеў і зледзянелі рукі,

забіла дых і свет ўваччу пагас.

Раве канвой, і ў давяршэнне мукаў

аўчаркі дзіка шчэрацца на нас.

Сыдзі з вачэй, аўчарка наша мілая,

хай сціхне, крыху ўляжацца ўспамін.

Раве пурга з нялюдскай дзікай сілаю,

а недзе ў людзях горка плача сын…

* * *

На полі хлеб расце і зелля шмат у полі,

каб колас не наліўся, не акрэп.

Ды між свірэпы, пырніку, куколю

расце і ў сонцы даспявае хлеб!

Людскія душы слоўным шумавеннем,

гарэлкаю мярзотнай і хлуснёй

вам не заліць, ўстае з калень сумленне,

каб з нелюдзямі весці смертны бой.

* * *

Мова мая палымяная,

з дабра ўся і крыху са слёз.

Пад світкаю саматканаю

дзед мне цябе прынёс.

У сэрцы маім – твой прытулак,

У сэрцы маім і любоў.

Даўно цябе выгналі з вулак

нашых старых гарадоў.

Густыя чужацкія хмары

над нашай пакутнай зямлёй.

Жаль – цябе выгналі з храмаў,

мову Прадславы святой.

* * *

Вы хочаце зноўку мяне пакарыць,

каб стала, як вы, на калені.

Душа мая з праўды, яе не скрывіць,

а вершы – маё сумленне!

Воўчыя зубы

Чую воўчыя зубы на горле.

Што ж, жыццё толькі з бою аддам.

Як мне жаль, што не птах, не арол я –

узляцець бы, не дацца ваўкам.

Сонца там і свабода ўгары,

на зямлі ж не збываюцца цуды.

Знаю я, як знікаюць сябры,

як людзей прадаюць Іуды…

* * *

З гразі смярдзючай яе бярлога,

далей карыта мозг не працуе.

Калі свіння не ўбачыла Бога

гэта не значыць, што Бог не існуе.

* * *

Дзесь пад дрэвамі поўначчу цёмнай

заблукаў неспакойны мой дух.

Там вятрыскі на сто верацёнаў

незабыўныя казкі прадуць.

Ліпы голлі ўзнялі аж да хмараў,

зелянеюць старыя дубы.

Па іх коўзалі громаў удары,

ім маланкі палілі чубы.

Засталіся стаяць, як стаялі,

гояць раны ў зялёным галлі.

Буры ўсе і навалы стрывалі

і растуць, і шумяць на зямлі.

* * *

Калі кране нас злосны лёс суровай лапай

і дыктаваць нам схоча хтось законы малпаў,

святлом біць трэба ў хмару цьмы, стрымоўваць ката,

трэ памятаць, што людзі мы, наш век – дваццаты!

Як быццам выбеглі з лясоў шаленцы-малпы,

і што ім скарбы ўсіх часоў? Ім трэба скальпы!

Б’е жудасць з іх вачэй тупых, страшны малюнак.

Не сіла розум супраць іх, страх – не ратунак.

У пашаноце ў іх кулак – з бяссільным біцца.

Жаль – той, хто людскасцю прасяк, крыві баіцца.

І шчэрыць малпа злую пасць, раздзьмула храпы…

Не, нельга сёння нам упасць да ўзроўню малпаў!

Трэ выйсці з малпай твар у твар, браць зло за рогі

і біць ударам на удар – да перамогі!

* * *

Не сумую, што пустая жменя,

грошы у маім паняцці – пыл.

Мне б гадкоў сягоння крыху меней

і да працы крыху болей сіл.

* * *

О родны кут, зямелька мілых прадзедаў!

З цяжкіх дарог я да цябе прыйшла.

Застаўся тут мой кужаль недапрадзены

табе ў падарак, родная зямля.

Чым падарыць з далоні небагатае?

Твой гонар бараніць якім мячом?

Ці песнямі абвіць, як маладая свата

прыгожым ручніком цераз плячо?

Каханне верай сэрца ахапіла.

То для цябе я засталася жыць,

каб зноўку для цябе з астатняй сілы

апошніх песняў на клубкі навіць.

Жыта

Жыта, жыта – мора палавое,

хвалі срэбныя палі пакрылі.

Вецер не дае табе спакою,

да калоссяў прыпадае крыллем.

Гоніць, гоніць хвалі да дубровы

аж пад сіні небакрай бліскучы.

А на грыве – кіпень васільковы,

а на межах – чабарок пахучы.

Вёска ў сонцы там, ля небакраю.

Да высокіх дрэў прыпалі хаты.

А пад сцены вецер падганяе

хвалі жыта – акіян нязжаты.

* * *

Дабро ў жыцці – як перамога

над чорным апрамеццем зла.

Дык будзем жа часцінкай Бога,

Ягонай праўды і святла!

У вечнасць

Была хата сасновая, новая

палатном белым-белым абітая.

Гаспадар ў ёй ляжаў ганарова,

адпачыць ён прылёг нібыта.

За вакном сняжок белым кужалем

высцілае шлях дамавіне.

Ён раднёй і сям’ёй акружаны,

і апрануты, як у гасціну.

Невялікая ў яго грамата,

не чытаў ён разумных кніг,

а душою заўсёды памятаў:

жыць з людзьмі – гэта жыць для іх.

Па кутах хаты пахнуць зёлкі –

святаянскія і грымотнік,

гарыць свечак сягоння столькі,

столькі твараў кругом гаротных.

Рэжа спрытна суседка зубчыкі,

шые дробныя фартушкі,

прыбіраць у дарогу звучана –

шлях і там, як і тут, цяжкі.

– Мы ў юнацтве, бывала, полечку

сцерабілі, і не адну,

вось за тое цяпер, саколіку,

прыбіраю табе труну.

Не з дзяўчынай, з смерцю заручаны,

зноў прыбраны, як малады…

Градам слёзы з вачэй засмучаных.

Праляцелі, як дні, гады.

Пакрапілі святой вадою,

зерня сыпнулі шчодрай жменяй –

жыта маюць няхай з сабою

на тым свеце нашыя цені.

Дзень марозны, сівабароды,

іней белы ў сасны на вейках.

Палажылі ля свайго роду –

будуць родзічамі навекі.

А дадому дарога полем,

ой даўгая цяпер, даўгая.

Стол накрыты, але ў застоллі

гаспадар гасцей не чакае.

На акне стаіць чарка з хлебам –

хлеб бясплотнай душы не трэба.

Вецер зноў за вакном усхліпвае –

гэтай чаркі ніхто не вып’е.

Ля дзвярэй стаяць яго боты,

на дручку спачывае світа,

гаспадар не йдзе на работу

адпачыць ён прылёг нібыта…

На конях

На хмарах-конях месячык едзе,

хоць бы спыніўся.

Ля сэрца ночы бурым мядзведем

лес прытуліўся.

Каля дарогі дрэвы і цені,

і мы з табою.

Дарога. Хмары і летуценні.

Гамоняць хвоі.

Брату

Шлях да мэты цярністы, даўгі.

Покуль выкрашам з цемры світанне,

на пергаменце долі, мой брат дарагі,

лёс напіша нам знак развітання.

Шлях сустрэчы чужыя вятры замялі,

шчодра ліўні слязамі абмылі.

Мулка праху твайму у далёкай зямлі,

хоць у братняй, прасторнай магіле.

Столькі год, як цябе разам з намі няма,

я ж у смерць тваю сэрцам не веру,

паглядаю на шлях ад відна да цямна

і чакаю цябе на вячэру.

* * *

Разбураны громам, развеяны ветрам

мой дом, і ў магілах браты мае спяць.

Як цяжка да скону застацца паэтам –

з параненым сэрцам і жыць, і пяяць…

* * *

Будую дом-палац сабе не з гліны,

бо ў дробны друз рассыплецца бетон,

жывых людзей прывальваюць руіны.

Я іншы пабудую сабе дом.

Са сцежак ён, што праляглі праз церні,

са ўсіх змагань, дзе ёсць мае сляды,

з тваіх вялікіх і маіх цярпенняў,

народзе мой, стары і малады!

І хоць мой век быў жудасны і сумны,

сяўба дае па восені ўмалот.

І будзе жыць, акрылены і юны,

барацьбітамі ўслаўлены народ.

* * *

Не трактарам грымучым і нячулым,

што распароў зямлю, як цаліну,

слоў лемяшом загон я закранула,

зярнятаў жменю кінула ў раллю.

Мяне не будзе – заруняцца ўсходы,

да светлых дзён унукі дажывуць.

Мы зжалі боль, а волю і свабоду

на родных нівах хай яны пажнуць!

* * *

Белапеннае дрэваў квітненне,

і няўмольны закон ад вякоў:

няма цвету – калі без карэння,

а без цвету – не будзе пладоў!

* * *

Я сёння забытая ўсімі, адна,

лучына жыцця майго ўжо дагарае.

Ды нават свой боль хачу выпіць да дна

за цябе, Беларусь дарагая!

* * *

Хрыстос за людзей свае мукі прыняў –

распяццем суровым і смерцю.

Ён храмы не з камня пад неба ўздымаў,

узносіў іх велічна ў сэрцах.

Стаім ля святыняў зачыненых брам,

ды ўсюды ёсць праўды крыніца.

Дзе чуецца Божае слова – там Храм,

там Богу належыць маліцца.

* * *

Напісана крывёю і пяром,

і свету ведама ужо ад веку:

не можа быць людзей правадыром,

хто сам перастае быць чалавекам!

* * *

Закружылася лісце –

восень зноў у жыцці.

Хвалям Нёмнавым плысці,

гонкім соснам расці.

А уборам вясняным

раскалыханых дрэў

ападаць палымяна

пад жалейкавы спеў.

Журавам адлятаці,

спачываць паплавам,

асыпацца зярняці,

дзьмуць працяжна вятрам.

Віцца нітцы з кудзелі

з той, апошняй ў сяле,

што ў бабусі ўцалела

ды прадзецца далей.

Песні роднай і звонкай,

што злажылі вякі,

ў доўгі вечар не моўкнуць

па-над плёсам ракі…

* * *

На зямельцы маёй хачу вырасці дрэвам,

ўзняцца гонкай сасною і ў неба глядзець.

Хачу жарам душы маёй, сэрца напевам

паканаць грозны лёс і суровую смерць.

Калі ў землю ўжо птушкаю лягу падбітай,

шапацець вецер будзе ў засохлай траве.

Хай імя маё будзе людзьмі незабыта,

а натхнёнае слова – у сэрцах жыве.

* * *

Зямля мая, ты – кніга непрачытана,

дар велічны скарынаўскіх радкоў.

Сялянка мудрая і працавітая

ў кароне з руж і сініх васількоў.

Душа мая крынічная, сунічная,

бярэзінка кужэльная ў гаі,

азёрная, пушчанская, пшанічная,

дзе зубр раве і звоняць салаўі.

Апаясана сінімі палотнамі

сваіх празорых быстрагонных рэк,

узнятая з пабоішча гаротнага,

зямля мая – мой цудатворны лек!

* * *

Зорамі ўсеяна, месяцам згорана,

хмаркамі месцамі злёгку замглёнае,

ў Нёман глядзіць цёмна-сіняе ворыва –

неба начное сцюдзёнае.

* * *

Зноў сцюдзёнае шэрае ранне

і скупое святло з вакон.

А з душы маёй, болем раненай,

Вырываецца цяжкі стогн.

Сёння доля суровым росчыркам

Сіратлівым зрабіла дом.

Стаяць кветкі вакол нябожчыка,

Пазяхаюць яшчэ жыццём.

Дзень апошні ты ў хаце бацькавай,

адчуваю, што ты пры мне.

Мы — супружжа, сябры-прыяцелі,

ішлі поплеч, як на вайне.

Ты штодзень трываў бой няспынены

з тупым ворагам за жыццё,

за спакой пры дзвярах зачыненых.

Дом адзіным быў укрыццём.

Урываліся і паганілі,

павуціну няпраўд плялі.

А душы твае беззаганнае,

беларускае не змаглі.

Замаўкалі перад мадоннамі,

прад Купалам сціхалі, псы.

А ты гладзіў ціха далонямі

мае белыя валасы.

Бой трываў за сумленне людскае,

да канца стаяў супраць цьмы —

за абсяг душы беларускае,

бо інакшай не мелі мы.

Жаль — не зможа вясною сонейка

на нас, змучаных, паглядзець.

Даканалі цябе, саколіку,

даканалі цябе насмерць.

Сядзяць людзі вакол спрыяльныя,

стаіць ў сенях твая труна.

Словы падаюць развітальныя.

Заўтра буду зусім адна.

Стыне кроў мне з вялікай роспачы.

Цябе клічу, а ты маўчыш.

Цяжка хворы, ужо не могучы,

ты стараўся мне памагчы.

Гаспадар мой, сіла адзіная,

ў хворым целе нязломны дух.

На магілку ў хвіліну крыўдную

я не раз да цябе прыйду.

Ты даруй мне, не дакаханы мой,

не даслуханы мо калі.

Вечна бітыя, вечна гнаныя,

мы жылі на сваёй зямлі.

Мы не зналі долі інакшае,

як за праўду, за волю бой.

Не нясеш ужо крыжа цяжкага —

ён стаіць цяпер над табой.

1979

* * *

Зноў мароз, узнялася мяцеліца,

лютаваць прадаўжае зіма.

Мілы дружа, мне ўсё не верыцца,

што са мною цябе няма.

Дома свечкі даўно пагашаны,

і магілкі пад снегам спяць.

Дык няўжо і мяне, няшчасную,

пад канвоем будуць хаваць?

Ад удзячнасці беларускае

вартаваць будуць нас дваіх.

Пад аховаю сэрцы з вуснамі –

не зляцела каб слоўца з іх!

Як з зямелькі дзядоў і прадзедаў

ты сыходзіў, мой гаспадар,

нават сонца цябе пагладзіла,

цалавала твой мёртвы твар.

Мы не ў роспачы, а з надзеямі

ў веліч праўды з табой жылі.

І таму сціхлі буры з завеямі,

калі з хаты цябе няслі.

Не сумеліся толькі ворагі,

больш люцейшыя за звяроў –

злыдні, мучылі цяжка хворага,

запалохвалі дактароў.

Пахаваць нас і з хатаў вынесці

не удасца ім без пары.

З мукаў нашых родзяцца й вырастуць

беларускія змагары!

З хмараў выгляне сонца яснае,

па балоце праляжа гаць.

Не, не будуць мяне, няшчаснае

пад канвоем чужым хаваць!

1980

Каментар

Збор твораў у 2 тамах выдатнай беларускай пісьменніцы Ларысы Геніюш (1910-1983) выдаецца да 100-годдзя з дня яе нараджэння. Гэты двухтомнік – самае поўнае, жанрава разнастайнае, тэксталагічна апрацаванае і пракаментаванае выданне яе спадчыны.

Першы том склалі вершы і паэмы, скампанаваныя: а) храналагічна – паводле выдадзеных пры жыцці аўтаркі кніг; б) тэматычна – на аснове пасмяротных публікацый. На жаль, датрыманне храналагічнага прынцыпу аказалася немагчымым, паколькі паэтка вельмі рэдка датавала свае вершы. Датаванне паводле першапублікацый мела сэнс толькі адносна твораў, надрукаваных у 1940—1944 гг.; пачынаючы з 50-х гадоў вершы Л. Геніюш траплялі ў друк ад выпадку да выпадку.

У першыя чатыры раздзелы ўвайшлі выбраныя творы з трох прыжыццёвых зборнікаў – “Ад родных ніў” (Прага, 1942), “Невадам з Нёмана” (Менск, 1967), “На чабары настоена” (Менск, 1982), а таксама са зборніка “Вершы 1945—1947 гг.”, які быў надрукаваны ў Лондане ў 1992 г. па рукапісе, падрыхтаваным яшчэ самой аўтаркай.

Зборнік “Ад родных ніў” укладаўся і рэдагаваўся Вітаўтам Тумашам – рэдактарам газеты “Раніца” (1942—1943), праз якую прайшлі амаль усе вершы пражскага зборніка. “Невадам з Нёмана” рэдагаваў Уладзімір Караткевіч, які дзеля гэтага прыязджаў у Зэльву і жыў у доме Геніюшаў. Машынапіс зборніка з ягонымі праўкамі захоўваецца ў аддзеле рэдкіх кніг і рукапісаў Цэнтральнай навуковай бібліятэкі імя Якуба Коласа Нацыянальнай Акадэміі навук (ф. 31, воп. 1, спр. 1—3). Падрыхтоўкай да друку зборніка “На чабары настоена” займалася паэтка Данута Бічэль, з якой у Л. Геніюш былі даўнія сяброўскія адносіны.

У раздзел “З беласмертнай Поўначы” укладальнік уключыў вершы на лагерную тэму, якая займае істотнае месца ў творчасці паэткі. У ім сабраныя творы з пасмяротных кніжных і часопісна-газетных публікацый. Назва раздзела падказаная радкамі Л. Геніюш: “Я іду беласмертнай Поўначчу руку смелую вам падаць” (верш “За Урал сонца ўпала, бы зарава…”).

Раздзел “Скарбы слоў” складаецца з твораў, апублікаваных у кнігах паэткі: “Белы сон” (1990; укл. Б. Сачанка), “Маці і сын” (1992; укл. Я. Чыквін), “Выбраныя вершы” (1997; укл. М. Раманоўскі), “Выбраныя творы” (2000; укл. М. Скобла).

У раздзеле “Кліч Пагоні” сабраныя вершы з перыёдыкі, якія ніколі раней не ўключаліся ў кніжныя выданні. Асаблівую каштоўнасць маюць перадрукі з маладаступных крыніцаў. Прыкладам, камплект згаданай газеты “Раніца” маецца толькі ў Нацыянальнай бібліятэцы Рэспублікі Беларусь, ды і то ў выглядзе мікрафішаў.

І, нарэшце, раздзел “З архіўнай сховані” цалкам складаецца з твораў, якія ў нашым выданні прыходзяць да чытача ўпершыню. Гэта 72 вершы, выяўленыя ўкладальнікам у архіве паэткі (ЦНБ НАН Беларусі, ф. 31, воп. 1).

Паэтычныя тэксты ў двухтомніку друкуюцца ў адпаведнасці з сучасным правапісам і арфаграфіяй. Укладальнік стараўся беражна адносіцца да аўтарскага правапісу ў выпадках, калі напісанне тых ці іншых словаў мела для паэткі прынцыповае значэнне. У некаторых выпадках аўтарскія правапісныя нормы адноўленыя і ў прыжыццёвых выданнях, дзе яны былі раней уніфікаваныя, што часам парушала рыфму і рытміку.

Выдавецтва і ўкладальнік выказваюць падзяку дырэктару БДАМЛіМ сп. Ганне Запартыка і загадчыку аддзела рэдкіх кніг і рукапісаў ЦНБ НАН Беларусі сп. Аляксандру Стэфановічу – за спрыянне.

Паэзія

Ад родных ніў (1942)

Уздымам сэрц нашых шуміць Белавежа… (с. ). Упершыню — газ. «Раніца», 1941, 10–20 жніўня, дзе апублікаваны пад назвай «Беларусы». Угра — рака на Смаленшчыне, левы прыток Акі.

Там толькі (с. ). Упершыню – газ. “Раніца”, 1940, 29 верасня.

Краю мой родны… (с. ). Упершыню – газ. “Раніца”, 1941, 20 красавіка.

Мінулыя дні (с. ). Упершыню — газ. «Раніца», 1941, 5 лютага.

Братом-палонным (с. ). Упершыню — газ. «Раніца», 1941, 10–20 жніўня.

Не сумуйце (с. ). Упершыню — газ. «Раніца», 1942, 15 лютага.

Ой пайду я (с. ), Адказ (с. ). Упершыню — газ. «Раніца», 1941, 20 верасня.

Князь Усяслаў Чарадзей (с. ). Упершыню — газ. «Раніца», 1941, 30 верасня — 10 кастрычніка. Усяслаў Чарадзей (?–1101) — князь полацкі, які імкнуўся ўнезалежніць Полацкае княства і пашырыць яго межы. Адзін з персанажаў «Слова пра паход Ігара». У звон святой Зофіі ўдараць…– маецца на ўвазе полацкі Сафійскі сабор, помнік архітэктуры XI–XVIII ст. Пабудаваны ў 1044–1066 гг. пры князі Усяславе Чарадзеі; неаднаразова перабудоўваўся.

Забэйдзе-Суміцкаму (с. ). Упершыню — газ. «Раніца», 1941, 10 траўня. Забэйда-Суміцкі Міхась (1900–1981) — беларускі спявак (лірычны тэнар). Спяваў у Харбінскай і Пазнанскай операх, з 1940 г. — саліст Народнага тэатра ў Празе; пахаваны на пражскіх Альшанскіх могілках.

О, Краіна (с. ). Упершыню — газ. «Раніца», 1940, 15 кастрычніка.

На чужыне (с. ). Упершыню – газ. “ Раніца”, 1940, 29 верасня.

Дзявочыя думкі (с. ). Упершыню – газ. “Раніца”, 1941, 10 ліпеня.

Мой лён і сны (с. ). Упершыню — газ. «Раніца», 1941, 20 кастрычніка.

Жнівом (с. ). Упершыню — газ. «Раніца», 1940, 29 верасня.

На начлезе (с. ). Упершыню — газ. «Раніца», 1941, 10 чэрвеня. Верш перакладзены на ангельскую мову В. Рыч.

Родная мова (с. ), Нёмне (с. ). Упершыню — газ. «Раніца», 1942, 29 сакавіка — 5 красавіка.

Нішто так няміла (с. ). Упершыню — газ. «Раніца», 1941, 30 лістапада.

Дзяды (с. ). Упершыню — газ. «Раніца», 1941, 25 лютага.

Краіне (Ці за рокат гучных громаў…) (с. ). Упершыню — газ. «Раніца», 1942, 15 лютага.

Калісьці (с. ). Упершыню — газ. “Раніца”, 1941, 10-20 жніўня.

Было свята (с. ). Упершыню — газ. «Раніца», 1941, 30 лістапада.

Дзяўчына (с. ). Упершыню — газ. «Раніца», 1941, 5 лютага.

Толькі вецер (с. ). Упершыню — газ. «Раніца», 1942, 15 лютага.

Раніца (с. ). Упершыню — газ. «Раніца», 1941, 10 верасня.

Захад (с. ). Упершыню — газ. «Раніца», 1940, 25 жніўня;

Вячэрняя містэрыя (с. ), Ноч (с. ), Па-над Вэлтаваю (с. ). Упершыню — газ. «Раніца», 1940, 29 верасня.

Мяцеліца (с. ), Вясна (с. ), Лятуць гусі (с. ). Упершыню — газ. «Раніца», 1941, 10 красавіка.

Нейк сумна (с. ). Упершыню — газ. «Раніца», 1941, 5 лютага.

Танцуе дождж (с. ). Упершыню — газ. «Раніца», 1940, 29 верасня.

Астры (с. ). Упершыню — газ. «Раніца», 1941, 5 лютага. Верш пакладзены на музыку кампазітарам А. Туранковым.

Хрызантэмы (с. ). Упершыню — газ. «Раніца», 1941, 30 кастрычніка. Верш пакладзены на музыку кампазітарам А. Туранковым.

Пакінь, пакінь вецер (с. ). Упершыню — газ. «Раніца», 1941, 5 лютага.

Залаціста ўсміхаюцца далі (с. ). Упершыню — газ. «Раніца», 1941, 30 лістапада.

Калі вецер (с. ). Упершыню – “Беларуская газета”, 1942, 25 кастрычніка.

Думы мае, думы (с. ). Упершыню — газ. «Раніца», 1941, 30 лістапада.

Зорка (с. ). Упершыню — газ. «Раніца», 1941, 30 верасня — 10 кастрычніка. Верш пакладзены на музыку кампазітарам А. Кацікавым.

Думы (с. ). Упершыню — газ. «Раніца», 1941, 30 кастрычніка.

Бывай (с. ). Упершыню — газ. «Раніца», 1941, 10 верасня. Вэлтава (Влтава) – рака ў Чэхіі, левы прыток Лабы (Эльбы).Святы Вацлаў — чэшскі князь (каля 921–929). Спрыяў пашырэнню хрысціянства, быў забіты змоўшчыкамі.

Загад (с. ). Упершыню — газ. «Раніца», 1942, 15 лютага.

Наш сцяг (с. ). Упершыню — газ. «Раніца», 1942, 15 лютага.

Маё сэрца (с. ). Упершыню – “Беларуская газета”, 1942, 25 кастрычніка.

Як хмарны дзень (с. ). Упершыню газ. “Раніца”, 1941, 30 лістапада.

Скажы (с. ). Упершыню — газ. «Раніца», 1941, 10 ліпеня, дзе апублікаваны пад назвай «Дзявочае сэрца».

Беларуска (с. ). Упершыню — газ. «Раніца», 1940, 12 траўня; пад псеўданімам Чайка. Верш пакладзены на музыку кампазітарам Зм. Арловым.

Спатканне (с. ). Упершыню — газ. «Раніца», 1941, 5 лютага.

Маладыя крыллі (с. ). Упершыню газ. “Раніца”, 1941, 30 лістапада.

Тры дарогі (с. ). Упершыню — газ. «Раніца», 1942, 12 красавіка.

Моладзі (с. ). Упершыню — газ. «Раніца», 1941, 10 верасня.

Ужо даволі (с. ). Упершыню — газ. «Раніца», 1942, 29 сакавіка — 5 красавіка.

Рукапісны зборнік “Вершы” (1945—1947)

Кусочак неба (с. ). Усе вершы гэтага раздзела друкуюцца паводле выд.: Геніюш Л. Вершы: рукапісны зборнік з 1945–1947 гг. / Прадмова прафесара Лонданскага універсітэта Арнольда Макміліна. – Лондан, Беларуская бібліятэка і музей імя Ф. Скарыны, 1992. На вокладцы зборніка пад аўтарскім малюнкам эпіграф: «Spiritus flat ubi vult» («Дух лунае, дзе захоча»).

Удар (с. ), Чужыя хвоі (с. ). Упершыню – час. “Наперад”, 1953, №25; пад псеўданімам Лясная Кветка.

У асенні дзень (с. ). Упершыню – час. “Наперад”, 1953, №26; пад псеўданімам Лясная Кветка.

Яшчэ не час (с. ). Упершыню – час. “Наперад”, 1953, №25; пад псеўданімам Лясная Кветка.

Малітва (с. ). Упершыню – час. “Божым шляхам”, 1951, №2; ананімна, з пазнакай: “Даслана з-за зялезнай заслоны”.

Зямля (с. ). Упершыню – час. “Баявая ўскалось”, 1949, №1; пад псеўданімам Лясная Кветка.

Вецер гойдае (с. ), Кір (с. ). Упершыню – час. “Наперад”, 1953, №26; пад псеўданімам Лясная Кветка.

Брату Р[асціславу] (с. 80). Верш прысвечаны брату паэткі Расціславу, які загінуў на фронце 28 красавіка 1945 г. і пахаваны ў братняй магіле ў Амальенфэльдзе паблізу горада Барнім (Нямеччына).

Брат мой А[ркадзь] (с. ). Верш прысвечаны брату паэткі Аркадзю, які загінуў на фронце 27 ліпеня 1944 г. і пахаваны ў братняй магіле ў горадзе Ларэта паблізу Рыма. Монтэ-Касіна — гара на адлегласці 80 км ад Неапаля, паблізу якой у 1944 г. адбылася бітва паміж арміяй вермахта і войскамі хаўруснікаў па антыгітлераўскай кааліцыі.

Невадам з Нёмана (1967)

Над празорайкрыніцай (с. ). Упершыню – газ. “Раніца”, 1942, 29 лістапада.

Вечар над Прагаю (с. ). Упершыню — газ. «Раніца», 1942, 10 ліпеня. Градчаны альбо Пражскі Град — гістарычны цэнтр Прагі, заснаваны ў XI ст., дзе знаходзіцца рэзідэнцыя прэзідэнта Чэхіі.

Пасей палоску (с. ). Упершыню – газ. “Раніца”, 1942, 18 кастрычніка.

Запяі мне песню (с. ). Упершыню — газ. «Раніца», 1942, 4 кастрычніка. Верш пакладзены на музыку В. Цярэшчанкай.

Дзед (с. ). Упершыню – газ. “Раніца”, 1942, 25 студзеня.

Бацька мой (с. ). Бацька Л. Геніюш, Антон Паўлавіч Міклашэвіч, нарадзіўся ў 1882 г. у мястэчку Крынкі на Беласточчыне. Быў арыштаваны 21 кастрычніка 1939, абвінавачваўся ў антысавецкай дзейнасці (арт. 74 Крымінальнага кодэкса БССР). Паводле пастановы асобнай нарады пры НКУС СССР ад 22 сакавіка 1941 г. быў асуджаны на 5 гадоў лагеру. Быў амніставаны як польскі грамадзянін і накіроўваўся для пражывання ў г. Бійск Алтайскага краю. Далейшы лёс невядомы. Рэабілітаваны 14 снежня 1989 г. пракуратурай Гарадзенскай вобласці.

Старажытная сага (с. ). Упершыню — газ. «Раніца», 1942, 26 ліпеня, дзе апублiкаваны без назвы.

Едзем ноччу, а снег, як дым… (с. ). Упершыню — час. “Полымя”, 1967, №2. Верш двойчы перакладзены на рускую мову – В. Чэкіным і С. Яўсеевай.

Дзень яшчэ дагарэць не паспеў… (с. ),Іду адна, а прада мною — ноч… (с. ). Упершыню — час. «Полымя», 1963, № 4.

Усю ноч аж да ранка… (с. ). Упершыню — газ. “Голас Радзімы”, 1963, №38.

Прыпала сонца прагнымі губамі» (с. ), Зямля (с. ), Сягоння сонца ткала дываны… (с. ). Упершыню — час. «Полымя», 1963, № 4.

На магілах не сеюць пшаніцы… (с. ). Упершыню — час. «Полымя», 1967, № 2.

Скарына (с. ). Скарына Францішак (1490?–1551?) — беларускі першадрукар, вучоны, асветнік, пісьменнік, мастак, перакладчык Бібліі. Падуя — горад у Італіі; Ф. Скарына ў Падуанскім універсітэце ў 1512 г. абараніў вучоную ступень доктара лекарскіх навук. Адраджэнне альбо Рэнесанс — эпоха станаўлення ў Еўропе культуры Новага часу (XIV–XVII ст.), на працягу якой адбыўся зварот да антычнасці. Выяўленчае мастацтва, архітэктура і літаратура перажылі ў эпоху Адраджэння небывалы росквіт.

Добры дзень, дарагая, харошая… (с. ). Бічэль Данута (нар. 1938) — паэтка, лаўрэат Дзяржаўнай прэміі Беларусі (1984); сябравала з Л. Геніюш, рыхтавала да друку яе зб. “На чабары настоена”, напісала да яго прадмову. Каложа – Каложская (Барысаглебская) царква ў Гародні – помнік мураванай архітэктуры XII стагоддзя.

Акварэль (с. ). Упершыню — газ. «Літаратура і мастацтва», 1967, 10 лютага. Верш пераклаў на рускую мову В. Чэкін.

Час (с. ). Упершыню – час. “Полымя”,1967, №2.

Зубры (с. ). Упершыню – газ. “Літаратура і мастацтва”, 1967, 10 лютага. Верш двойчы перакладзены на расійскую мову – В. Чэкіным і С. Яўсеевай.

Такая цішыня, што лісце не шапоча… (с. ). Лада — багіня ва ўсходнеславянскай міфалогіі, апякунка шлюбу, сям’і, дабрабыту, урадлівасці. Ярыла — у славянскай язычніцкай міфалогіі бог вясновай урадлівасці. Верш пераклаў на ўкраінскую мову Р. Лубкіўскі.

Гудзевічы (с. ). Упершыню – час. “Полымя”,1967, №2. Гудзевічы – вёска ў Мастоўскім раёне, дзе паэтка вучылася ў польскай школе, дзе жыў і пахаваны дзед паэткі Павел Францавіч Міклашэвіч. У вёсцы дзейнічае Гудзевіцкі літаратурна-краязнаўчы музей з экспазіцыяй, прысвечанай Л.Геніюш (арганізатар і першы дырэктар музея – настаўнік Алесь Белакоз).

Куфар (с. ). Упершыню — час. «Полымя», 1967, № 2. Дубна — вёска ў Мастоўскім раёне, на правым беразе Нёмана.

На чабары настоена (1982)

Жаўрук (с. ). Упершыню – газ. “Гродненская правда”, 1981, 9 мая.

Дыван (с. ), Жлобаўцы (с. ). Упершыню – газ. “Гродненская правда”, 1980, 16 лютага.

Унуку (с. ). Упершыню – газ. “Літаратура і мастацтва”, 1967, 19 лютага.

Пралеска раскрылася ў жмені… (с. ). Упершыню – газ. “Гродненская правда”, 1981, 9 мая.

Коні (с. ). Упершыню – газ. “Літаратура і мастацтва”, 1979, 14 верасня.

Сыну ў Беласток (с. ). Верш прысвечаны Юрку Геніюшу (1935—1985) — сыну паэткі, пісьменніку, медыку па адукацыі; жыў у Беластоку.

Баразна (с. ), Гэткі сон, болем нат не разбуджаны… (с. ). Упершыню – час. “Маладосць”, 1980, №6.

Мінск (с. ). Nur fűr Deutsche (ням.) – толькі для немцаў.

Зэльва (с. ). Упершыню – газ. “Гродненская правда”, 1981, 4 ліпеня. Зэльва — мястэчка, вядомае з XV ст., раённы цэнтр у Гарадзенскай вобласці. Л. Геніюш жыла ў Зэльве ў 1935–1937 і 1956–1983 гг. на вул. Савецкай (былой Царкоўнай), д. №7. Верш на расійскую мову пераклала М. Куноўская.

Вечарам (с. ). Упершыню – газ. “Гродненская правда”, 1982, 26 чэрвеня.

Еўфрасіння Полацкая (с. ). Еўфрасіння Полацкая (свецкае імя Прадслава; 1102?–1173) — асветніца, ігумення манастыра св. Спаса ў Полацку, першая жанчына, кананізаваная праваслаўнай царквой. На яе заказ Л. Богша ў 1161 г. зрабіў крыж (вядомы як Крыж Еўфрасінні Полацкай). Яе мошчы знаходзяцца ў полацкім Спаса-Еўфрасіннеўскім манастыры. Стварог (Сварог) — у славянскай язычніцкай міфалогіі бог агню. Кірыла (каля 827–869) і Мяфодзій (815–885) — славянскія асветнікі, стваральнікі азбукі, прапаведнікі хрысціянства, паходзілі з г. Салунь (Грэцыя). Сяльцо — паселішча пад Полацкам, дзе ў 1124 г. з дазволу епіскапа Іллі Еўфрасіння Полацкая пачала пабудову жаночага манастыра св. Спаса. Цяпер — полацкі Свята-Еўфрасіннеўскі манастыр.

Над старымі друкаванымі кнігамі (с. ). Упершыню ў выд.: Дзень паэзіі-81. – Менск, 1971. Караткевіч Уладзімір (1930–1984) – паэт, празаік, драматург, лаўрэат Дзяржаўнай прэміі Беларусі (пасмяротна); быў грамадскім рэдактарам зб. Л. Геніюш “Невадам з Нёмана”. Браты Мамонічы, Кузьма і Лукаш — выдаўцы і грамадскія дзеячы Вялікага Княства Літоўскага. Пры іх доме ў Вільні ў 1574–1576 і 1583–1623 гг. існавала друкарня, якую заснаваў Пятро Мсціславец.

Адзінай мэты не зракуся… (с. ). Варыянт верша прыводзіць былы вязень Гулага Леў Бялевіч: “Свае я мэты не зракуся – / пакуль народ ў ярме дрыжыць. / Я мушу жыць для Беларусі, / або ляпей зусім не жыць” (Бялевіч Л. На хвалях жыцця. – Вільня, 2007, стар. 44). Гэты варыянт амаль супадае з чарнавым аўтографам (ЦНБ НАН Беларусі, ф. 31, воп. 1, спр. 114, арк. 24).

Час (с. ). Багрым Паўлюк (1812—1891) – паэт-самародак; нарадзіўся і жыў у вёсцы Крошын паблізу Баранавічаў.

Два рэхі (с. ). Верш прысвечаны Максіму Танку, пры чыім спрыянні выходзілі кнігі Л. Геніюш “Невадам з Нёмана” і “На чабары настоена”. Танк Максім (сапр. Яўген Скурко; 1912–1995) – пісьменнік, грамадскі і дзяржаўны дзеяч. Старшыня праўлення Саюза пісьменнікаў Беларусі (1967–1990), член ЦК КПБ (1966–1990), старшыня Вярхоўнага Савета БССР (1963–1971). Народны паэт Беларусі (1968), Герой сацыялістычнай працы (1974), лаўрэат Ленінскай прэміі СССР (1978) і Дзяржаўнай прэміі Беларусі імя Я. Купалы (1966).

Беларусы (с. ). Вашчыла Васіль (1690–1744) — кіраўнік сялянскага паўстання ў Крычаўскім старостве ў 1740-я гг. Калiноўскi Кастусь (1838–1864) — кiраўнiк нацыянальна-вызвольнага паўстання 1863–1864 гг., нацыянальны герой Беларусi.

Сустрэча (с. ). Упершыню – газ. “Гродненская правда”, 1980, 31 мая.

З моладдзю (с. ). Упершыню – газ. “Гродненская правда”, 1981, 24 кастрычніка.

Вечаровая песня (с. ). Упершыню – час. “Маладосць”, 1980, №6.

У сэрцы надзея, як промні (с. ). Упершыню – газ. “Літаратура і мастацтва”, 1979, 14 верасня. Верш пераклаў на расійскую мову В. Ліпневіч.

Славяцца людзі гуманнасцю спраў… (с. ). Упершыню – газ. “Літаратура і мастацтва”, 1979, 14 верасня.

Хтось адыходзіць ад нас назаўсёды… (с. ). Упершыню – час. “Маладосць”, 1980, №6.

Хай славіцца наш беларускі род… (с. ). Упершыню – газ. “Літаратура і мастацтва”, 1979, 14 верасня.

Сарока (с. ). Упершыню – час. “Полымя”, 1968, №8.

Мудрасць спелую сівых вякоў… (с. ). Упершыню – газ. “Літаратура і мастацтва”, 1979, 14 верасня.

Гасціна (с. ). Упершыню – час. “Полымя”, 1968, №8.

Гартаваны працоўнымі днямі… (с. ). Упершыню – газ. “Гродненская правда”, 1980, 16 лютага.

З самых юных дзявочых гадоў… (с. ). Упершыню – газ. “Літаратура і мастацтва”, 1979, 14 верасня.

Дамоў (с. ). Упершыню – час. “Полымя”, 1968, №8.

Пятру Клімуку (с. ). Клімук Пятро (нар. 1942) – касманаўт, двойчы Герой Савецкага Саюза, генерал-палкоўнік авіяцыі; прыслаў у Гудзевіцкі літаратурна-краязнаўчы музей кнігу Л. Геніюш «Невадам з Нёмана» са сваім дарчым надпісам, што служыла своеасаблівай ахоўнай граматай для музея. Блізкі нам той, хто дзеліць палёт…– маецца на ўвазе польскі касманаўт Міраслаў Гермашэўскі.

Люты (с. ). Упершыню – час. “Маладосць”, 1980, №6.

Белавежа (с.). Упершыню – час. “Полымя”, 1980, №7. Верш пераклаў на расійскую мову В. Ліпневіч.

Сын і матуля (с. ). Упершыню – час. “Маладосць”, 1980, №6.

Развітальна заплакала восень (с. ). Упершыню – газ. “Гродненская правда”, 1980, 1 лістапада; пад назвай “Восеньскае”. Верш пераклала на расійскую мову С. Яўсеева.

Хмары (с. ). Упершыню – газ. “Гродненская правда”, 1980, 1 лістапада.

Вецер (с. ). Упершыню – “Дзень паэзіі-71”, стар. 106.

Вайной (с. ). Упершыню – час. “Полымя”, 1968, №8.

Цягнуцца ў неба таполі… (с. ). Упершыню – газ. “Гродненская правда”, 1980, 16 лютага.

Іду скрозь зялёныя шолахі дрэў… (с. ). Упершыню – газ. “Літаратура і мастацтва”, 1979, 14 верасня.

Дом дзяцінства (с. ). Упершыню – газ. “Гродненская правда”, 1981, 4 ліпеня.

Будзьце з пагодай, мірныя дні… (с. ). Сольвейг – гераіня драматычнай паэмы нарвежскага паэта Генрыка Ібсена (1828—1906) “Пер Гюнт”, якая сышла з сям’і, каб быць разам са сваім каханым Пер Гюнтам.

Юным не спіцца, не ўцішыць сяла… (с. ). Упершыню ў выд.: “Дзень паэзіі-71”. Менск, 1971, стар. 107.

Па гасцінцы, капытамі ўбітым… (с. ). Упершыню – газ. “Гродненская правда”, 1980, 16 лютага.

На сонечных гонях, дзе я падрасла… (с. ). Упершыню – газ. “Гродненская правда”, 1981, 9 траўня.

Вырай малады (с. ). Ішлі стотысячнаю «Грамадой»…– маецца на ўвазе Беларуская сялянска-работніцкая грамада, масавая легальная нацыянальна-вызвольная арганізацыя ў Заходняй Беларусі, колькасць сяброў у якой у 1925–1927 гг. дасягала 120 000 чалавек.

Торбачка (с. ). Упершыню – час. “Полымя”, 1968, №8.

Я не спяшаюся (с. ). Упершыню – час. “Полымя”, 1980, №7.

Песнярам (с. ). Верш прысвечаны вакальна-інструментальнаму ансамблю “Песняры”, на чый канцэрт у Гродне Л. Геніюш спецыяльна ездзіла з Зэльвы. У архіве паэткі захоўваецца калектыўны фотаздымак “Песняроў” з надпісам: “Ларісе Антоновне Геніуш од “Песняроў”. В. Мулявин” (ЦНБ НАН Беларусі, ф. 31, воп. 1, спр. 770, арк. 14).

Працягласць (с. ), Ад моцнага ветру павеву (с. ). Упершыню – газ. “Голас Радзімы”, 1981, 13 жніўня.

З мінулага (с. ). Упершыню – газ. “Літаратура і мастацтва”, 1979, 14 верасня. Верш пераклаў на расійскую мову В. Ліпневіч.

Цішыня. Толькі месяц двухрогі… (с. ), Нам марыць належыць тады, калі марыцца… (с. ). Упершыню – газ. “Літаратура і мастацтва”, 1981, 17 ліпеня.

З беласмертнай Поўначы

Я з вамі ў няволі, я з вамі усцяж… (с. ). Упершыню — газ. «Літаратура і мастацтва», 1987, 25 снежня.

Помню Прагу, вясняныя святы… (с. ). Упершыню — газ. «Літаратура і мастацтва», 1989, 3 лютага.

Між белых камлёў захісталася смерць… (с. ). Упершыню ў выд.: Супрун В. Жыць для Беларусі. — Менск–Слонім, 1998. Апублікаваныя ў зб. вершы Л. Геніюш былі перапісаныя з лагерных «ксіваў» Васілём Супруном у Інцінскім спецлагеры № 2 ў 1953–1954 гг. і перасланыя на Радзіму сястры Надзеі Рубец, якая іх і зберагла.

Вязніцы і краты, кайданы і дрот… (с. ). Упершыню газ. «Пагоня», 1998, 5 сакавіка. Публікацыя В. Супруна. Гекатомбы — ахвяраўскладаннi ў старажытнай Грэцыi, пазней — масавае знiшчэнне людзей.

Мне здавалася, ты — гэта грэчаскі міт… (с. ). Упершыню ў выд.: Супрун В. Жыць для Беларусі. — Менск–Слонім, 1998.

Крылаты (с. ), Даль халодным Уралам сінее… (с. ). Упершыню — газ. «Літаратура і мастацтва», 1989, 3 лютага. Публікацыя М. Канаша.

Я сустрэлася з сябрамі не на балі…(с. ). Упершыню ў выд.: Геніюш Л. Выбраныя вершы / Укладанне, падрыхтоўка тэкстаў і каментар Міколы Раманоўскага. – Менск, 1997. Варыянт верша пад назвай «За дротам» — у архіве Л. Геніюш (ЦНБ НАН Беларусі, ф. 31, воп. 1, адз. зах. 16, арк. 2).

Замерзлымі пальцамі (с. ). Упершыню – час. “Беларусь”, 1988, №6. Публікацыя М. Ермаловіча. Комі (састарэлая назва — зыране) — народ, карэннае насельніцтва Рэспублікі Комі Расійскай Федэрацыі. Парыі — адна з ніжэйшых кастаў у Паўднёвай Індыі.

На магілу зэка (с. ). Упершыню — час. «Полымя», 1988, № 4. Пятро — адзін з дванаццаці апосталаў, якому Хрыстос даверыў ключ ад райскай брамы: «І дам табе ключы Царства Нябеснага: і што звяжаш на зямлі, тое будзе развязана ў нябёсах» (Паводле Мацвея Святое Дабравесце, 16; 19).

За Урал сонца ўпала, бы зарава… (с. ), Можна сэрца жывое пакласць на агонь… (с. ) Упершыню — газ. «Літаратура і мастацтва», 1987, 25 снежня.

Крывёй напоўніліся поймы рэк… (с. ). Упершыню — газ. «Літаратура і мастацтва», 1990, 1 чэрвеня.

Не знаю (с. ), Востры боль пранізаў наваколле… (с. ), Гнаны холадам, гнаны ветрам… (с.). Упершыню — газ. «Літаратура і мастацтва», 1987, 25 снежня.

Беларусь маю зноў закавалі… (с. ), Перастань, не труці мяне ядам… (с. ). Упершыню ў выд.: Геніюш Л. Выбраныя вершы / Укладанне, падрыхтоўка тэкстаў і каментар Міколы Раманоўскага. – Менск, 1997.

Калі ноччу дарогай заснежанай… (с. ), Трапечацца сэрца у путах… (с. ), Адзінока іду ў нязнанае (с. ). Упершыню — газ. «Літаратура і мастацтва», 1989, 3 лютага.

Плача ноч сузор’ямі… (с. ), Ўставала сонца, як хвост паўліні (с. ). Упершыню — газ. «Літаратура і мастацтва», 2000, 4 жніўня. Публікацыя М. Скоблы.

Чуеш, браце, вецер дзіка вые… (с. ). Упершыню ў выд.: “Дзень паэзіі-92”. — Менск, 1992. Публікацыя В. Супруна.

Дваццаць пяць год (с. ), Пурга (с. ) Упершыню – газ. “Пагоня”, 2001, 9 жніўня. Публікацыя М. Скоблы. 25 гадоў няволі Л. Геніюш прысудзіў 7 лютага 1949 г. Вярхоўны Суд БССР. Паэтка была вызваленая ў 1956 г. як несавецкая грамадзянка (паводле пастановы ААН), але не рэабілітаваная).

Я знаю (с. ). Упершыню ў выд.: “Дзень паэзіі-92”. —Менск, 1992. Публікацыя В. Супруна.

Паэт (с. ). Упершыню – час. “Полымя”, 1967, №2 (у скароце); цалкам – час. “Дзеяслоў”, 2005, №14. Публікацыя А. Пяткевіча.

Звініць песня запозненым шчасцем… (с. ), О Беларусь, мой край стары і слаўны… (с. ) Упершыню ў выд.: Геніюш Л. Выбраныя вершы / Укладанне, падрыхтоўка тэкстаў і каментар Міколы Раманоўскага. – Менск, 1997.

Мне не ўдалося узляцець пад неба… (с. ). Упершыню — газ. «Літаратура і мастацтва», 2000, 4 жніўня. Публікацыя М. Скоблы.

Жыццё ўскалыхнула мне водгулле дум… (с. ). Упершыню – час. “Дзеяслоў”, 2005, №14. Публікацыя А. Пяткевіча.

Скарбы слоў

Млын (с. ). Упершыню — газ. «Літаратура і мастацтва», 2000, 4 жніўня. Публікацыя М. Скоблы. Верш на расійскую мову пераклаў Б. Рабухін.

Краіне (с. ). Упершыню – газ. “Раніца”, 1942, 10 студзеня.

Вее вецер (с. ). Упершыню – газ. «Раніца», 1942, 11 кастрычніка.

Хачу (с. ), Іду паволі (с. ). Упершыню – газ. «Раніца», 1942, 18 кастрычніка.

Пажары (с. ). Упершыню – газ. «Раніца», 1942, 15 лістапада.

Не кранай (с. ). Упершыню – газ. «Раніца», 1942, 29 лістапада.

Белы парус (с. ). Упершыню – газ. «Раніца», 1942, 6 снежня.

Дуды (с. ). Упершыню – газ. «Раніца», 1942, 25 снежня.

Выйшлі сёння (с. ). Упершыню ў выд.: Геніюш Л., Геніюш Ю. Маці і сын / Прадмовы Д. Бічэль, С. Яновіча. – Беласток, 1992.

Апяклі мяне росы раннія… (с. ). Упершыню — газ. «Літаратура і мастацтва», 2000, 4 жніўня. Публікацыя М. Скоблы.

Мары (с. ). Упершыню ў выд.: Геніюш Л. Выбраныя вершы / Укладанне, падрыхтоўка тэкстаў і каментар Міколы Раманоўскага. – Менск, 1997.

Ёсць край адзін (с. ). Упершыню – газ. “Бацькаўшчына”, 1954, 27 сакавіка.

Над Зальвянкай (с. ). Упершыню — «Беларуская газета», 1943, 8 верасня. Тамсама — верш Н. Арсенневай «Пашто тужыць», прысвечаны Л. Геніюш. Зальвянка — рака ў Брэсцкай і Гродзенскай абласцях, левы прыток Нёмана; працякае праз Ваўкавыскі, Пружанскі, Зэльвенскі і Мастоўскі раёны.

Маёй песні (с. ), Доля не кунежыла мяне (с. ). Упершыню – газ. “Бацькаўшчына”, 1954, 27 сакавіка.

Туманныя хмары прыкрылі світанне (с. ). Упершыню ў выд.: Геніюш Л. Выбраныя творы / Укладанне, прадмова і каментар М. Скоблы. – Менск, 2000. Надходзіць зноў туманны час… (с. ), Будзь здаровы, далёкі мой краю… (с. ), Забалела падбітае сэрца… (с. ), Бы ў жнівень сухі, смага мучыць мяне… (с. ), Іду супроць волі свае нецвяроза… (с. ) – першапублікацыя тамсама.

Непасланаму (с. ). Упершыню – час. «Сакавік», 1948, №1. Верш пераклаў на польскую мову Ю. Лабадоўскі.

Дзе ты, кут далёкі… (с. ), Замуж (с. ). Упершыню – газ. “Бацькаўшчына”, 1954, 27 сакавіка.

Скарбы слоў (с. ). Упершыню ў выд.: Геніюш Л. Белы сон / Укладанне і прадмова Б. Сачанкі. – Менск, 1990.

Зноў вясны пераможнай напеў… (с. ), Благаславенны край наш, ад азёраў сіні… (с. ). Упершыню — газ. «Літаратура і мастацтва», 1979, 14 верасня.

Лес (с. ). Упершыню – час. “Маладосць”, 1980, №6.

Жменя калосся ў покуці (с. ), Лепш не кліч у свет мяне з сабою… (с. ). Упершыню – час. “Полымя”, 1980, №7.

Святы запавет ад прадаўніх часоў… (с. ). Упершыню ў выд.: Геніюш Л. Белы сон / Укладанне і прадмова Б. Сачанкі. – Менск, 1990.

Навокал снег, як сівізна на скронях… (с. ). Упершыню — газ. «Літаратура і мастацтва», 1983, 11 сакавіка.

Луг прайсці і ног не намачыць… (с. ). Упершыню – час. “Полымя”, 1988, №4. Публікацыя Д. Бічэль.

Мы – народ (с. ), Стукачы (с. ). Упершыню – час. “Беларусь”, 1988, №6. Публікацыя М. Ермаловіча.

Баравікі (с. ). Упершыню – час. “Беларусь”, 1985, №8. Публікацыя Д. Бічэль.

З беларускай тугою ў сэрцы… (с. ). Упершыню — газ. «Літаратура і мастацтва», 1985, 23 жніўня.

Згасае дзень, я па зямлі ступаю… (с. ), Гадавалі і пралі матулі… (с. ), Мы – як зубры… (с. ), Над маёй галавой праляцяць самалёты… (с. ). Упершыню — газ. «Літаратура і мастацтва», 1985, 23 жніўня.

Хвалі жытнія аж да сяла (с. ). Упершыню – газ. “Гродненская правда”, 1982, 8 траўня.

Воўпа (с. ). Упершыню ў выд.: Геніюш Л. Белы сон / Укладанне і прадмова Б. Сачанкі. – Менск, 1990. Воўпа – вёска ў Ваўкавыскім раёне. У 1935 г. у ваўпянскай царкве Ларыса Міклашэвіч брала шлюб з Янкам Геніюшам.

Пад нашым небам чыстым і сінім… (с. ), Сёння аб сцежках нялёгкай долі… (с. ), Ты зямля, майго бацькі зямля… (с. ). Упершыню — газ. «Літаратура і мастацтва», 1990, 1 чэрвеня.

Маладосць — мая песня і сіла… (с. ). Упершыню ў выд.: Геніюш Л. Белы сон / Укладанне і прадмова Б. Сачанкі. – Менск, 1990.

Мой род (с. ). Упершыню — газ. «Літаратура і мастацтва», 1990, 1 чэрвеня.

У жыцці, бы ў пагодзе, неразгаданы лёс… (с. ), Ніва (с. ). Упершыню ў выд.: Геніюш Л. Белы сон / Укладанне і прадмова Б. Сачанкі. – Менск, 1990.

Праплылі хмары шырака і ўздоўж… (с. ). Упершыню — газ. «Літаратура і мастацтва», 1990, 1 чэрвеня.

Стаіць моўчкі Каложа… (с. ). Упершыню ў выд.: Геніюш Л. Белы сон / Укладанне і прадмова Б. Сачанкі. – Менск, 1990.

Раніца, як марыва… (с. ). Упершыню – час. “Полымя”, 1980, №7.

Сонейка ў небе і вецер-гусляр… (с. ). Упершыню — газ. «Літаратура і мастацтва», 1990, 1 чэрвеня.

След на зямлі (с. ). Упершыню ў выд.: Геніюш Л. Белы сон / Укладанне і прадмова Б. Сачанкі. – Менск, 1990. О, сям’я Генюшоў! Блаславёная хата…– маецца на ўвазе зэльвенская хата Пятра Станіслававіча Геніюша (?—1952) – свёкра Л. Геніюш, у якой паэтка жыла ў 1935—1937, 1956—1983 гг.

Ціха ад дрэваў лёг цень на страху… (с. ). Упершыню — газ. «Літаратура і мастацтва», 1990, 1 чэрвеня.

Зжылася з зямлёю, у дрэвы ўрасла… (с. ). Упершыню ў выд.: Геніюш Л. Белы сон / Укладанне і прадмова Б. Сачанкі. – Менск, 1990. У Статут правы зніжаш надзіва…– маецца на ўвазе Статут Вялікага Княства Літоўскага (выдаваўся ў 1529, 1566 і 1588 гг.) – звод законаў феадальнага права, напісаны на старабеларускай мове

Перад вачыма неба і поле… (с. ). Міндоўг (1195?—1263) – заснавальнік і першы вялікі князь ВКЛ; каранаваўся ў Наваградку каралеўскай каронай, якую прыслаў Папа Рымскі Інакенцій IV.

Йду шляхамі крутымі… (с. ). Упершыню — газ. «Літаратура і мастацтва», 1990, 1 чэрвеня.

Нада мною ляглі туманы… (с. ). Упершыню ў выд.: Геніюш Л. Белы сон / Укладанне і прадмова Б. Сачанкі. – Менск, 1990.

Сярод халуёў і духоўных калекаў… (с. ). Упершыню — газ. «Літаратура і мастацтва», 1990, 1 чэрвеня.

Матчынай мовы, багатай і слаўнай… (с. ), Сёння на пласе родная мова… (с. ), Пара перакацілася за поўнач… (с. ). Упершыню ў выд.: Геніюш Л. Белы сон / Укладанне і прадмова Б. Сачанкі. – Менск, 1990.

Мы доўга глядзелі на Край наш праз слёзы… (с. ), Не згінай мяне, я не сагнуся… (с. ). Упершыню — газ. «Літаратура і мастацтва», 1983, 11 сакавіка.

Ў горы я над тваімі ранамі… (с. ). Упершыню – час. “Полымя”, 1988, №4. Публікацыя Д. Бічэль.

Гравюрка (с. ). Упершыню – газ. “Гродненская правда”, 1980, 4 кастрычніка. Верш пераклала на расійскую мову В. Салаўёва.

Пакуль аж смерць мне не закрые вочы… (с. ). Упершыню — газ. «Літаратура і мастацтва», 1990, 1 чэрвеня.

Не пазнаю цябе, мой Краю… (с. ). Упершыню ў выд.: Геніюш Л. Выбраныя вершы / Укладанне, падрыхтоўка тэкстаў і каментар Міколы Раманоўскага. – Менск, 1997. Батый, Бату, Сан-хан (1208–1255) — мангольскі хан, унук Чынгіс-хана. У 1237–1243 гг. спрабаваў захапіць Усходнюю Еўропу.

Мова мая (с. ), Нёман (с. ), Дубы (с. ), Беларусы ідуць, хлеб свой жытні нясуць…(с. ). Упершыню ў выд.: Геніюш Л. Выбраныя творы / Укладанне, прадмова і каментар М. Скоблы. – Менск, 2000. Пятро — адзін з вучняў Ісуса Хрыста, які тройчы адрокся ад свайго настаўніка. Дараваны Хрыстом, здзяйсняў цуды, быў распяты ў Рыме. Марыя Магдалена — паслядоўніца Ісуса Хрыста, адна з міраносіцаў, прысутнічала на Галгофе падчас ягонага ўкрыжавання. На яе была ўскладзена місія спавешчання апосталаў пра ўваскрошанне Хрыста. У літаратуры Марыя Магдалена атаясамліваецца з вобразам блудніцы, якая пакаялася. Пілат, Понтый Пілат — пракуратар Юдэі (прызначаны ў 29 г.). Чыніў жорсткія суды ў Ерусаліме ў адмыслова для гэтага збудаваным палацы (прэторыі). Паводле яго волі быў укрыжаваны Ісус Хрыстос.

Йду слядамі дзядоў… (с. ). Упершыню — газ. «Літаратура і мастацтва», 2000, 4 жніўня.

Леў (с. ). Упершыню ў выд.: Геніюш Л. Выбраныя творы / Укладанне, прадмова і каментар М. Скоблы. – Менск, 2000. Зыманы (дыялект.) – спайманы, злоўлены.

Янычары (с. ). Упершыню ў выд.: Геніюш Л. Выбраныя творы / Укладанне, прадмова і каментар М. Скоблы. – Менск, 2000. Янычары — у султанскай Турцыі пяхотнікі прывілеяваных войскаў, якія вымуштроўваліся на карнікаў з палонных.

З мінулага (с. ). Упершыню ў выд.: Геніюш Л., Геніюш Ю. Маці і сын / Прадмовы Д. Бічэль, С. Яновіча. – Беласток, 1992.

У жыцці ў цябе ўдараў нямала (с. ). Упершыню – час. “Беларусь”, 1985, №8. Публікацыя Д. Бічэль.

Баразна (с. ). Упершыню ў выд.: Геніюш Л. Выбраныя вершы / Укладанне, падрыхтоўка тэкстаў і каментар Міколы Раманоўскага. – Менск, 1997. Верш напісаны на смерць мастака Лявона Баразны (1929–1972). Прокша Леанід (1912–1994) — беларускі пісьменнік; выпускнік Ваенна-палітычнай акадэміі (1955), працаваў у часопісе «Камуніст Беларусі», рэдагаваў газету «Голас Радзімы», дзе друкаваў свае памфлеты пра дзеячаў беларускай эміграцыі.

Страх — за праўду кінуцца ў бой… (с. ). Упершыню – час. “Беларуская мінуўшчына”, 1994, №1.

Партызаны (с. ). Упершыню — газ. «Наша Ніва», 1991, № 1. Арадур (Арадур-Сюр-Глан) — паселішча ў Францыі ў дэпартаменце Верхняя В’ена. 10 чэрвеня 1944 г. цалкам спалена гітлераўцамі разам з жыхарамі. Хатынь — вёска на Лагойшчыне, 22 сакавіка 1943 г. спаленая карнікамі разам з жыхарамі (149 чалавек). Мазанік Алена (1914—1996) — удзельніца менскага антыфашысцкага падполля. У ноч на 22 верасня 1943 г. ад настаўленай ёю міны загінуў генеральны камісар Беларусі, гаўляйтэр В. Кубэ.

Хоць душа твая гордая ў ранах… (с. ). Упершыню – час. “Беларуская мінуўшчына”, 1994, №1.

Колькі дум маіх ні раскулачвалі… (с. ). Упершыню ў выд.: Геніюш Л. Выбраныя вершы / Укладанне, падрыхтоўка тэкстаў і каментар Міколы Раманоўскага. – Менск, 1997.

Мне ўсё адно (с. ). Упершыню ў выд.: Геніюш Л., Геніюш Ю. Маці і сын / Прадмовы Д. Бічэль, С. Яновіча. – Беласток, 1992, пад назвай “Усё роўна мне”. Друкуецца паводле машынапісу з архіва Л. Геніюш (ЦНБ НАН Беларусі, ф. 31, воп. 1, спр. 16). Чужыне (с. ), Жыровічы (с. ), Шлях (с. ), Даражэнькія, блізкія, родныя…(с. ), Не плачце над маім крылом… (с. ), Лёс мой пакутны і век мой даўгі…(с. ), На мозг кітайцы капалі вадою…(с. ), Жыццё без болю не прайсці...(с. ), Не хачу быць дома эмігрантам…(с. ), Ужо даўно адабраў тамагаўкі… (с. ), Далі табе нямала чарак… (с. ), Гаварыць па-беларуску — гэта модна… (с. ), Трывога. Стукоча сэрца...(с. ) – першапублікацыя тамсама.

Навокал усё, што так сэрцу няміла…(с. ). Упершыню ў выд.: Геніюш Л. Выбраныя вершы / Укладанне, падрыхтоўка тэкстаў і каментар Міколы Раманоўскага. – Менск, 1997. Хто сцінае дубы і хвоі…(с. ), Не прашу! (с. ), Кроў збяжыць рабінамі на вусны… (с. ), Вам страх маёй прысутнасці…(с. ), Дзень у сумётах сініх дагарае…(с. ), Салавейка (с. ), Мне не спіцца. Зноў ноч без спагады…(с. ), Песняў хочаце шчырых...(с. ), Фіранкі (с. ) – першапублікацыя тамсама.

Апошні дотык рук на твары чую… (с. ). Упершыню — газ. «Літаратура і мастацтва», 1990 1 чэрвеня. Апошні раз мой муж мяне цалуе…– Геніюш Янка (1902–1979) — муж Л. Геніюш, медык па адукацыі, выпускнік Карлавага універсітэта ў Празе. Сябра пражскага аддзела Беларускай народнай самапомачы. У 1948 г. разам з жонкай быў незаконна пазбаўлены чэшскага грамадзянства, вывезены ў СССР і асуджаны Вярхоўным Судом Беларусі на 25 гадоў няволі. Быў датэрмінова вызвалены (але не рэабілітаваны) і жыў разам з жонкай у бацькавай хаце ў Зэльве, на вул. Савецкай, 7.

Сціхлі ўсхліпы суровых завей… (с. ). Упершыню — газ. «Літаратура і мастацтва», 1990, 1 чэрвеня.

Снег ляжыць вокал суровы і белы… (с. ). Упершыню ў выд.: Геніюш Л. Белы сон / Укладанне і прадмова Б. Сачанкі. – Менск, 1990. Ave Maria (лац.) — радуйся, Mарыя; назва музычнага твора на тэкст аднайменнай каталіцкай малітвы альбо на вольны тэкст, у якім утрымліваецца зварот да Дзевы Марыі.

Святы вечар (с. ). Упершыню ў выд.: Геніюш Л.: Дзевяць вершаў. – Беласток, 1987. «Калядныя» вершы-вiншаваннi Л. Генiюш дасылала сваiм шматлiкiм замежным карэспандэнтам, якiя, у сваю чаргу, перапiсвалi iх i распаўсюджвалi сярод сваiх знаёмых беларусаў. Я. Запруднiк даслаў укладальнiку гэтай кнiгi генiюшаўскi верш «З Новым годам, са святам, браты на чужыне...», перапiсаны рукой паэта А. Салаўя. У нью-ёркскай газеце «Беларус» (1975, № 214) быў надрукаваны верш з гэтага цыкла «Пра вас нашы думы» з наступным рэдакцыйным прыпiсам: «Прозвiшча аўтара вершаў, вядомае рэдакцыi, iз зразумелых прычынаў тут не падаецца». Гл. таксама публiкацыю Л. Юрэвiчам лiстоў i вершаў Л. Генiюш у час. «Полымя», 2000, № 2.

Жыровічы (с. ). Упершыню – газ. «Звязда», 1993, 6 красавiка. Публікацыя У. Ягоўдзiка. 4). Жыровічы — вёска ў Слонімскім раёне, дзе размешчаныя праваслаўны манастыр і Менская духоўная семінарыя.

Сёння не вабіць зацішша святыні… (с. ). Упершыню ў выд.: Геніюш Л. Выбраныя творы / Укладанне, прадмова і каментар М. Скоблы. – Менск, 2000.

Зашчымела мне сэрца ў грудзёх… (с. ). Упершыню ў выд.: Геніюш Л., Геніюш Ю. Маці і сын / Прадмовы Д. Бічэль, С. Яновіча. – Беласток, 1992. Памутнелыя вочы ў тузе…(с. ), Шукаючы звонкай бунтарнай паэзіі…(с. ) – першапублікацыя тамсама.

Маёй бабусі (с. ). Упершыню – час. “Спадчына”, 1989, №2. Публікацыя Б. Сачанкі.

Кліч Пагоні

Дзеду, дзеду, саколіку, выплеці мне пастолікі… (с. ). Упершыню – газ. “Раніца”, 1941, 20 верасня.

Пара коней (с. ). Упершыню – газ. “Раніца”, 1942, 18 кастрычніка.

Калыханка (с. ). Упершыню – газ. “Раніца”, 1942, 25 снежня.

Сэрцайка згубіла (с. ). Упершыню – газ. “Раніца”, 1942, 23 жніўня. У ночы тужліва-бяззорныя (с. ) – першапублікацыя тамсама.

Блудны сын (с. ). Упершыню – газ. “Раніца”, 1943, 17 студзеня.

Арол (с. ). Упершыню – газ. “Раніца”, 1943, 24 студзеня.

У буру (с. ). Упершыню – газ. “Раніца”, 1944, 30 красавіка.

Кліч Пагоні (с. ). Упершыню – “Баявая ўскалось”, 1949, №2.

Пяць сыноў (с. ), На прадзедаў зямлі (с. ). Упершыню – “Баявая ўскалось”, 1949, №1; пад псеўданімам Лясная Кветка.

Максіму Танку (с. ). Упершыню ў выд.: Геніюш Л. Каб вы ведалі: з эпісталярнай спадчыны (1945—1983) / Укладанне, прадмова і каментар М. Скоблы. – Менск, 2005, стар. 134. Танк Максім (сапр. Яўген Скурко; 1912–1995) – пісьменнік, грамадскі і дзяржаўны дзеяч. Старшыня праўлення Саюза пісьменнікаў Беларусі (1967–1990), член ЦК КПБ (1966–1990), старшыня Вярхоўнага Савета БССР (1963–1971). Народны паэт Беларусі (1968), Герой сацыялістычнай працы (1974), лаўрэат Ленінскай прэміі СССР (1978) і Дзяржаўнай прэміі Беларусі імя Я. Купалы (1966).

Лёт намечаны сэрцам, накрэслены словам… (с. ). Упершыню – час. “Полымя”, 2000, №1. Публікацыя Л. Юрэвіча. Мой род стары, як вырубаны лес…(с.), Імя Тваё – як паветра глыток… (с. ), Сытасць, сытасць – жывёлаў мэта… (с. ) – першапублікацыя тамсама.

Пяро маё, цяжкое ад адчаю… (с. ). Упершыню – газ. “Пагоня”, 2001, 9 жніўня. Публікацыя М. Скоблы. Мой дом (с. ), Дваццаць пяць год (с. ), “Пурга” (с. ) – першапублікацыя тамсама.

Адна ёсць толькі ў свеце Беларусь…(с. ). Мекка – горад у Саудаўскай Аравіі, цэнтр ісламу і месца паломніцтва мусульманаў. Караткевіч Уладзімір (1930–1984) – паэт, празаік, драматург; быў грамадскім рэдактарам зб. Л. Геніюш “Невадам з Нёмана”. Клімук Пятро (нар. 1942) – касманаўт, двойчы Герой Савецкага Саюза; прыслаў у Гудзевіцкі літаратурна-краязнаўчы музей кнігу Л. Геніюш «Невадам з Нёмана» са сваім дарчым надпісам, што служыла своеасаблівай ахоўнай граматай для музея. Купала Янка (сапр. Луцэвіч; 1982—1942) – народны паэт Беларусі (1925), класік беларускай літаратуры. Каліноўскі Кастусь (1838—1864) – лідэр нацыянальна-вызвольнага руху, адзін з кіраўнікоў паўстання 1863 г. Брыль Янка (1917—2006) – народны пісьменнік Беларусі (1981), лаўрэат Дзяржаўнай прэміі СССР (1952), Дзяржаўнай прэміі Беларусі (1982). Быкаў Васіль (1924–2003) – пісьменнік і грамадскі дзеяч, народны пісьменнік Беларусі (1980), Герой сацыялістычнай працы (1984), лаўрэат Дзяржаўнай (1974) і Ленінскай (1986) прэмій СССР. Гаўрук Юрка (1905—1979) – паэт і перакладчык. У 1935 быў арыштаваны, больш за дваццаць гадоў правёў у турмах і на высылцы; пасля вызвалення жыў у Менску. Корбут Вольга (нар. 1955) – беларуская гімнастка, чэмпіёнка Алімпійскіх гульняў (1972, 1976). Скарына Францішак (1490?–1551?) — беларускі першадрукар, вучоны, асветнік, пісьменнік, мастак, перакладчык Бібліі. “Песняры” – вакальна-інструментальны ансамбль, заснаваны У. Мулявіным.

У Вільні (с. ). Упершыню – газ. “Пагоня”, 2001, 9 жніўня. Публікацыя М. Скоблы. Гедымін (каля 1275—1341) – вялікі князь ВКЛ, заснавальнік дынастыі Гедымінавічаў. Ягайла (1352?–1434) – вялікі князь ВКЛ і кароль Польшчы; быў галоўнакамандучым аб’яднаных войскаў Польшчы і ВКЛ падчас Грунвальдскай бітвы.

На двары стыне позняя восень…(с. ). Цанава Лаўрэнцій Фаміч (сапр. Джанджгава; 1900—1955) – у 1946—1950 гг. міністр дзяржбяспекі БССР. У 1953 г. арыштаваны па “справе Берыі”, памёр у адной з маскоўскіх турмаў. І страшнейшы за ўсіх грузін…– маецца на ўвазе Іосіф Сталін (сапр. Джугашвілі; 1879—1953) – савецкі палітычны і дзяржаўны дзеяч, арганізатар масавых рэпрэсій у СССР. Сталін нарадзіўся ў Грузіі, але па нацыянальнасці быў асецінам. Дзень сінялобы стукае ў акно… (с. ) – першапублікацыя тамсама.

Не затрымаць цябе, вясна, ў далонях… (с. ). Упершыню ў выд.: “Дзень паэзіі-71”. – Менск, 1971.

Каб бярозу гэтак сціналі… (с. ). Упершыню – час. “Полымя”, 1992, №8. Публікацыя У. Мазго.

Край мой любы, птушка падбітая… (с. ). Упершыню – час. “Беларуская мінуўшчына”, 1994, №1. Йду па Менску, нідзе сваёй мовы не чую… (с. ), Топчуцца коні тэўтонаў… (с. ) – першапублікацыя тамсама.

Снег пластом. Паімчаліся сані… (с. ). Упершыню – час. “Хрысціянская думка”, 1994, №1.

Разліся, мова, як мора… (с. ). Упершыню – газ. “Народная воля”, 1999, 7 ліпеня. Публікацыя М. Канаша. Маўчыць зямля, маўчаць у ёй магілы… (с. ) – першапублікацыя тамсама.

Чало у поце, далоні – ў працы… (с. ). Упершыню – газ. “Пагоня”, 2001, 16 жніўня. Публікацыя М. Скоблы. Гвінея, Гана – дзяржавы ў Заходняй Афрыцы.

Прыляцела сінічка пад малое акно… (с. ). Упершыню – час. “Дзеяслоў”, 2005, №14. Публікацыя А. Пяткевіча. Вершы мае, захаваныя… (с. ) – першапублікацыя тамсама.

Зацвітаюць чаромхаю вёсны… (с. ). Упершыню – газ. “Пагоня”, 2001, 16 жніўня. Публікацыя М. Скоблы. Магелан Фернан (каля 1480—1521) – партугальскі мараплавец, які першым ажыццявіў кругасветнае плаванне. Памёр паэт сягоння ціхай ноччу… (с. ), Я ідалам ні дарам, ні за грошы… (с. ), Сонца. Надзейны і праведны шлях… (с. ), Пасадзіла дрэўца на чужым загоне… (с. ) – першапублікацыя тамсама.

Слязьмі дажджы змылі дзявочы мой след… (с. ). Упершыню ў выд.: Геніюш Л. Каб вы ведалі: з эпісталярнай спадчыны (1945—1983) / Укладанне, прадмова, каментар М. Скоблы. – Менск, 2005, стар. 378. Мацнеюць крылы ў барацьбе… (с. ) – першапублікацыя тамсама.

З архіўнай сховані

Недруг шляхі нам да сонца закрыў… (с. ). Друкуецца ўпершыню паводле аўтографа з архіва Л. Геніюш (ЦНБ НАН Беларусі, ф. 31, воп. 1, спр. 34, арк. 1). Бастылія – крэпасць у Парыжы, ператвораная каралём Людовікам XIV у турму для палітзняволеных. Дзень разбурэння Бастыліі (14 ліпеня 1790 г.) у Францыі адзначаецца як нацыянальнае свята.

Дзіця маё, як Край наш, дарагое… (с. ). Друкуецца ўпершыню паводле аўтографа з архіва Л. Геніюш (ЦНБ НАН Беларусі, ф. 31, воп. 1, спр. 180, арк. 2).

Месяц рэжа неба на барозны… (с. ). Друкуецца ўпершыню паводле машынапісу з архіва Л. Геніюш (ЦНБ НАН Беларусі, ф. 31, воп. 1, спр. 24, арк. 1).

Кахаць – я цябе не кахаю… (с. ). Друкуецца ўпершыню паводле аўтографа з архіва Л. Геніюш (ЦНБ НАН Беларусі, ф. 31, воп. 1, спр. 99, арк. 2).

Забралі нам мову зямлі нашай мілай… (с. ). Друкуецца ўпершыню паводле аўтографа з архіва Л. Геніюш (ЦНБ НАН Беларусі, ф. 31, воп. 1, спр. 109, арк. 28).

Мне несці крыж і ўпасці з крыжам… (с. ). Друкуецца ўпершыню паводле аўтографа з архіва Л. Геніюш (ЦНБ НАН Беларусі, ф. 31, воп. 1, спр. 109, арк. 11).

Лісічка (с. ). Друкуецца ўпершыню паводле машынапісу з архіва Л. Геніюш (ЦНБ НАН Беларусі, ф. 31, воп. 1, спр. 22, арк. 12).

Жыццё маё – сок беластвольных бярозаў… (с. ). Друкуецца ўпершыню паводле машынапісу з архіва Л. Геніюш (ЦНБ НАН Беларусі, ф. 31, воп. 1, спр. 121, арк. 1).

Сонца ў блакіце сумуе і цешыць… (с. ). Друкуецца ўпершыню паводле машынапісу з архіва Л. Геніюш (ЦНБ НАН Беларусі, ф. 31, воп. 1, спр. 121, арк. 1).

З палудня ўжо. Халодныя праменні… (с. ). Друкуецца ўпершыню паводле машынапісу з архіва Л. Геніюш (ЦНБ НАН Беларусі, ф. 31, воп. 1, спр. 121, арк. 1).

Беларусь мая ў наквеці пышнай… (с. ). Друкуецца ўпершыню паводле аўтографа з архіва Л. Геніюш (ЦНБ НАН Беларусі, ф. 31, воп. 1, спр. 101, арк. 2).

О акупанты, жах народных мук… (с. ). Друкуецца ўпершыню паводле машынапісу з архіва Л. Геніюш (ЦНБ НАН Беларусі, ф. 31, воп. 1, спр. 121, арк. 1).

Доля кідала мною, як мячыкам… (с. ). Друкуецца ўпершыню паводле машынапісу з архіва Л. Геніюш (ЦНБ НАН Беларусі, ф. 31, воп. 1, спр. 22, арк. 8).

Трывога у сэрцы, жыццё замірае… (с. ). Друкуецца ўпершыню паводле аўтографа з архіва Л. Геніюш (ЦНБ НАН Беларусі, ф. 31, воп. 1, спр. 98, арк. 2).

Прайшлі годы і буры… (с. ). Друкуецца ўпершыню паводле аўтографа з архіва Л. Геніюш (ЦНБ НАН Беларусі, ф. 31, воп. 1, спр. 98, арк. 3).

Як прадзед мой зярнё ў сявеньцы… (с. ). Друкуецца ўпершыню паводле аўтографа з архіва Л. Геніюш (ЦНБ НАН Беларусі, ф. 31, воп. 1, спр. 117, арк. 44).

Мой мілы хлопчык, ліст твой атрымала… (с. ). Друкуецца ўпершыню паводле аўтографа з архіва Л. Геніюш (ЦНБ НАН Беларусі, ф. 31, воп. 1, спр. 111, арк. 4).

Закон чалавечы (с. ). Друкуецца ўпершыню паводле машынапісу з архіва Л. Геніюш (ЦНБ НАН Беларусі, ф. 31, воп. 1, спр. 21, арк. 4).

О, злы сусед, апамятайся ўрэшце… (с. ). Друкуецца ўпершыню паводле аўтографа з архіва Л. Геніюш (ЦНБ НАН Беларусі, ф. 31, воп. 1, спр. 176, арк. 6).

Суровы час. Стаю адна… (с. ). Друкуецца ўпершыню паводле машынапісу з архіва Л. Геніюш (ЦНБ НАН Беларусі, ф. 31, воп. 1, спр. 163, арк. 1).

Арліны ведаю размах… (с. ). Друкуецца ўпершыню паводле машынапісу з архіва Л. Геніюш (ЦНБ НАН Беларусі, ф. 31, воп. 1, спр. 60, арк. 5).

Чаму ж вы не пойдзеце на кампраміс… (с. ). Друкуецца ўпершыню паводле машынапісу з архіва Л. Геніюш (ЦНБ НАН Беларусі, ф. 31, воп. 1, спр. 163, арк. 1).

Мой смелы ўзлёт да сонца з ночы… (с. ). Друкуецца ўпершыню паводле машынапісу з архіва Л. Геніюш (ЦНБ НАН Беларусі, ф. 31, воп. 1, спр. 63, арк. 10).

Час на крылах ракеты ўзляцеў… (с. ). Друкуецца ўпершыню паводле машынапісу з архіва Л. Геніюш (ЦНБ НАН Беларусі, ф. 31, воп. 1, спр. 147, арк. 14).

Зноў вятры цягнуць песню сваю… (с. ). Друкуецца ўпершыню паводле машынапісу з архіва Л. Геніюш (ЦНБ НАН Беларусі, ф. 31, воп. 1, спр. 147, арк. 17).

Згінаючыся лёгенька пад вёдрамі… (с. ). Друкуецца ўпершыню паводле машынапісу з архіва Л. Геніюш (ЦНБ НАН Беларусі, ф. 31, воп. 1, спр. 122, арк. 21).

Завіруха. Сцюжа. Вецер гаспадарыць… (с. ). Друкуецца ўпершыню паводле машынапісу з архіва Л. Геніюш (ЦНБ НАН Беларусі, ф. 31, воп. 1, спр. 63, арк. 18).

Снег разаслаўся шырокім абрусам… (с. ). Друкуецца ўпершыню паводле машынапісу з архіва Л. Геніюш (ЦНБ НАН Беларусі, ф. 31, воп. 1, спр. 25, арк. 7).

Стукнула сонца аб снег галавой… (с. ). Друкуецца ўпершыню паводле машынапісу з архіва Л. Геніюш (ЦНБ НАН Беларусі, ф. 31, воп. 1, спр. 25, арк. 4).

Адзвінела калоссе… (с. ). Друкуецца ўпершыню паводле машынапісу з архіва Л. Геніюш (ЦНБ НАН Беларусі, ф. 31, воп. 1, спр. 25, арк. 7).

Гнёзды (с. ). Друкуецца ўпершыню паводле машынапісу з архіва Л. Геніюш (ЦНБ НАН Беларусі, ф. 31, воп. 1, спр. 147, арк. 17).

Аднолькавы мне часта сніцца сон… (с. ). Друкуецца ўпершыню паводле машынапісу з архіва Л. Геніюш (ЦНБ НАН Беларусі, ф. 31, воп. 1, спр. 148, арк. 8).

Вызваляецца тысячы год… (с. ). Друкуецца ўпершыню паводле машынапісу з архіва Л. Геніюш (ЦНБ НАН Беларусі, ф. 31, воп. 1, спр. 117, арк. 9). Праметэй – у старажытнагрэцкай міфалогіі абаронца людзей ад дэспатызму багоў. Выкраў з Алімпа і прынёс людзям агонь, за што быў прыкаваны да скалы на Каўказе. Быў вызвалены Гераклам з дазволу вярхоўнага бога Зеўса.

Не люблю я пісаць аб вайне… (с. ). Друкуецца ўпершыню паводле машынапісу з архіва Л. Геніюш (ЦНБ НАН Беларусі, ф. 31, воп. 1, спр. 121, арк. 16).

Хрыстос васкрос, і свет прачнуўся… (с. ). Друкуецца ўпершыню паводле машынапісу з архіва Л. Геніюш (ЦНБ НАН Беларусі, ф. 31, воп. 1, спр. 37, арк. 8).

Вецер сарваў з дрэў апошняе лісце… (с. ). Друкуецца ўпершыню паводле аўтографа з архіва Л. Геніюш (ЦНБ НАН Беларусі, ф. 31, воп. 1, спр. 32, арк. 6).

Купала, ты з цемры нас вёў да святла… (с. ). Друкуецца ўпершыню паводле аўтографа ў лісце В. Трыгубовіч ад 15 ліпеня 1982 г. (гл. Том 2, раздзел “Лісты”).

Ранні дождык крапае, крапае… (с. ). Друкуецца ўпершыню паводле машынапісу з архіва Л. Геніюш (ЦНБ НАН Беларусі, ф. 31, воп. 1, спр. 121, арк. 25).

Благаславенны куточак спакойны… (с. ). Друкуецца ўпершыню паводле аўтографа з архіва Л. Геніюш (ЦНБ НАН Беларусі, ф. 31, воп. 1, спр. 32, арк. 21). Рагвалод (?– 980?) — першы гістарычна вядомы полацкі князь, заснавальнік дынастыі Рагвалодавічаў, бацька князёўны Рагнеды. Рагнеда (?—1000) – полацкая князёўна, жонка вялікага князя Уладзіміра Святаслававіча. Усяслаў Чарадзей (?–1101) — князь полацкі (1044–1101). Імкнуўся ўнезалежніць Полацкае княства і пашырыць яго межы. Адзін з персанажаў «Слова пра паход Ігаравы».Чый ля Сафіі мне чуецца крок…– маецца на ўвазе полацкі Сафійскі сабор, помнік архітэктуры XI–XVIII ст. Пабудаваны ў 1044–1066 гг. пры князі Усяславе Чарадзеі; неаднаразова перабудоўваўся.

Прабач (с. ). Друкуецца ўпершыню паводле машынапісу з архіва Л. Геніюш (ЦНБ НАН Беларусі, ф. 31, воп. 1, спр. 40, арк. 7).

Певень-прыгажун сядзіць на плоце… (с. ). Друкуецца ўпершыню паводле машынапісу з архіва Л. Геніюш (ЦНБ НАН Беларусі, ф. 31, воп. 1, спр. 25, арк. 5).

Я смела прайшла праз нажы і крыжы… (с. ). Друкуецца ўпершыню паводле машынапісу з архіва Л. Геніюш (ЦНБ НАН Беларусі, ф. 31, воп. 1, спр. 24, арк. 12).

Народ наш – Хрыстос, варты веры і цуду… (с. ). Друкуецца ўпершыню паводле машынапісу з архіва Л. Геніюш (ЦНБ НАН Беларусі, ф. 31, воп. 1, спр. 24, арк. 16).

Лёг світаннем на стол… (с. ). Друкуецца ўпершыню паводле машынапісу з архіва Л. Геніюш (ЦНБ НАН Беларусі, ф. 31, воп. 1, спр. 24, арк. 11).

Хай віруюць снегапады… (с. ). Друкуецца ўпершыню паводле машынапісу з архіва Л. Геніюш (ЦНБ НАН Беларусі, ф. 31, воп. 1, спр. 24, арк. 12).

Раве пурга, вятры ў тайзе павіскваюць… (с. ). Друкуецца ўпершыню паводле машынапісу з архіва Л. Геніюш (ЦНБ НАН Беларусі, ф. 31, воп. 1, спр. 24, арк. 14).

На полі хлеб расце і зелля шмат у полі… (с. ). Друкуецца ўпершыню паводле машынапісу з архіва Л. Геніюш (ЦНБ НАН Беларусі, ф. 31, воп. 1, спр. 24, арк. 15).

Мова мая палымяная… (с. ). Друкуецца ўпершыню паводле машынапісу з архіва Л. Геніюш (ЦНБ НАН Беларусі, ф. 31, воп. 1, спр. 24, арк. 25). Прадслава – свецкае імя Еўфрасінні Полацкай (1102?–1173) — асветніцы, ігуменні манастыра св. Спаса ў Полацку, першай жанчыны, кананізаванай праваслаўнай царквой.

Вы хочаце зноўку мяне пакарыць… (с. ). Друкуецца ўпершыню паводле машынапісу з архіва Л. Геніюш (ЦНБ НАН Беларусі, ф. 31, воп. 1, спр. 24, арк. 31).

Воўчыя зубы (с. ). Друкуецца ўпершыню паводле машынапісу з архіва Л. Геніюш (ЦНБ НАН Беларусі, ф. 31, воп. 1, спр. 21, арк. 19).

З гразі смярдзючай яе бярлога… (с. ). Друкуецца ўпершыню паводле машынапісу з архіва Л. Геніюш (ЦНБ НАН Беларусі, ф. 31, воп. 1, спр. 24, арк. 12).

Дзесь пад дрэвамі поўначчу цёмнай… (с. ). Друкуецца ўпершыню паводле машынапісу з архіва Л. Геніюш (ЦНБ НАН Беларусі, ф. 31, воп. 1, спр. 21, арк. 39).

Калі кране нас злосны лёс суровай лапай… (с. ). Друкуецца ўпершыню паводле машынапісу з архіва Л. Геніюш (ЦНБ НАН Беларусі, ф. 31, воп. 1, спр. 25, арк. 5).

Не сумую, што пустая жменя… (с. ). Друкуецца ўпершыню паводле машынапісу з архіва Л. Геніюш (ЦНБ НАН Беларусі, ф. 31, воп. 1, спр. 25, арк. 8).

О родны кут, зямелька мілых прадзедаў… (с. ). Друкуецца ўпершыню паводле машынапісу з архіва Л. Геніюш (ЦНБ НАН Беларусі, ф. 31, воп. 1, спр. 25, арк. 12).

Жыта (с. ). Друкуецца ўпершыню паводле машынапісу з архіва Л. Геніюш (ЦНБ НАН Беларусі, ф. 31, воп. 1, спр. 17, арк. 10).

Дабро ў жыцці – як перамога… (с. ). Друкуецца ўпершыню паводле машынапісу з архіва Л. Геніюш (ЦНБ НАН Беларусі, ф. 31, воп. 1, спр. 24, арк. 4).

У вечнасць (с. ). Друкуеццаўпершыню паводле машынапісу з архіва Л. Геніюш (ЦНБ НАН Беларусі, ф. 31, воп. 1, спр. 22, арк. 6).

На конях (с. ). Друкуецца ўпершыню паводле машынапісу з архіва Л. Геніюш (ЦНБ НАН Беларусі, ф. 31, воп. 1, спр. 22, арк. 25).

Брату (с. ). Друкуецца ўпершыню паводле аўтографа з архіва Л. Геніюш (ЦНБ НАН Беларусі, ф. 31, воп. 1, спр. 34, арк. 2).

Разбураны громам, развеяны ветрам… (с. ). Друкуецца ўпершыню паводле машынапісу з архіва Л. Геніюш (ЦНБ НАН Беларусі, ф. 31, воп. 1, спр. 175, арк. 2).

Будую дом-палац сабе не з гліны… (с. ). Друкуецца ўпершыню паводле машынапісу з архіва Л. Геніюш (ЦНБ НАН Беларусі, ф. 31, воп. 1, спр. 175, арк. 9).

Не трактарам грымучым і нячулым… (с. ). Друкуецца ўпершыню паводле машынапісу з архіва Л. Геніюш (ЦНБ НАН Беларусі, ф. 31, воп. 1, спр. 175, арк. 10).

Белапеннае дрэваў квітненне… (с. ). Друкуецца ўпершыню паводле машынапісу з архіва Л. Геніюш (ЦНБ НАН Беларусі, ф. 31, воп. 1, спр. 67, арк. 2).

Я сёння забытая ўсімі, адна… (с. ). Друкуецца ўпершыню паводле машынапісу з архіва Л. Геніюш (ЦНБ НАН Беларусі, ф. 31, воп. 1, спр. 175, арк. 2).

Хрыстос за людзей свае мукі прыняў… (с. ). Друкуецца ўпершыню паводле машынапісу з архіва Л. Геніюш (ЦНБ НАН Беларусі, ф. 31, воп. 1, спр. 60, арк. 3).

Напісана крывёю і пяром… (с. ). Друкуецца ўпершыню паводле аўтографа з архіва Л. Геніюш (ЦНБ НАН Беларусі, ф. 31, воп. 1, спр. 49, арк. 32).

Закружылася лісце… (с. ). Друкуецца ўпершыню паводле машынапісу з архіва Л. Геніюш (ЦНБ НАН Беларусі, ф. 31, воп. 1, спр. 33, арк. 1).

На зямельцы маёй хачу вырасці дрэвам… (с. ). Друкуецца ўпершыню паводле машынапісу з архіва Л. Геніюш (ЦНБ НАН Беларусі, ф. 31, воп. 1, спр. 27, арк. 1).

Зямля мая, ты – кніга непрачытана… (с. ). Друкуецца ўпершыню паводле машынапісу з архіва Л. Геніюш (ЦНБ НАН Беларусі, ф. 31, воп. 1, спр. 21, арк. 6).

Зорамі ўсеяна, месяцам згорана… (с. ). Друкуецца ўпершыню паводле аўтографа з архіва Л. Геніюш (ЦНБ НАН Беларусі, ф. 31, воп. 1, спр. 34, арк. 2).

Зноў сцюдзёнае шэрае ранне… (с. ). Друкуецца ўпершыню паводле машынапісу з архіва Л. Геніюш (ЦНБ НАН Беларусі, ф. 31, воп. 1, спр. 177, арк. 7).

Зноў мароз, узнялася мяцеліца… (с. ). Друкуецца ўпершыню паводле машынапісу з архіва Л. Геніюш (ЦНБ НАН Беларусі, ф. 31, воп. 1, спр. 22, арк. 12).

Примечания

1

Скобла М. Палімпсесты Ларысы Геніюш // Літаратура і мастацтва, 1998, 20 лютага.

(обратно)

Оглавление

Ларыса Геніюш Збор твораў у двух тамах Том 1. Паэзія

  Ёй дадзена было перамагчы

  Ад родных ніў (1942)

  Рукапісны зборнік “Вершы (1945—1947)”

  Невадам з Нёмана (1967)

  На чабары настоена (1982)

  З беласмертнай поўначы

  Скарбы слоў

  Кліч Пагоні

  З архіўнай сховані

  Каментар

*** Примечания ***