Чаканьне, альбо Зацемкі 1995-га году [Барыс Пятровіч] (fb2) читать онлайн

БАРЫС ПЯТРОВІЧ

ЧАКАНЬНЕ, альбо Зацемкі 1995-га году

«І азірацца стаў я недаўменна,

Нібы ў быцьцё вярнуўся з небыцьця...»

Дантэ. «Боская камедыя» - «Пекпа».

1.

Цені паўзьлі па зямлі. Доўгія цені, з якіх нараджаецца вечар, каб памерці ў ноч. Нясьпешна, але няўмольна, няўхільна, набліжаліся яны да ног Стаха і спыніць іх — азначала спыніць час, спыніць жыцьцё. Цені на­лежал! не навакольным дрэвам і дамам, а сонцу, якое хавалася за гэтымі дрэвамі і дамамі, якое зыходзіла адсюль некуды туды, дзе цені цяпер зьмяншаліся, дзе цемра скурчвалася і зьнікала, дзе нараджаўся ясны дзень. Любы зыход ёсьць нараджэньне? Мажліва, і так. Але ня тут, а недзе там... Стах наступіў на блізкі цень, аднак ён абняў сабою ягоны чаравік, накрыў, узяў у палон, і Стах адчуў холад ценю, нібы засунуў нагу ў гурбу сьнегу. Холад не фізічны і таму адчувальны яшчэ больш страшней. Сонца забірала адсюль ня толькі сваё сьвятло, але і цяпло. Забірала, каб заўтра зноў гэтаксама няўхільна - немінуча - аддаць і сьвятло, і цяпло людзям. «Дык ці варта змагацца з насоўваньнем холаду і цемры, — падумаў Стах, — ён, яны, наколькі непазьбежныя, настолькі часовыя. Законы прыроды адзіныя для ўсіх і кожнаму краю рана ці позна трэба адпачынак. Хай і наш адпачне... Мажліва, продкі нашыя пажылі ў ясны дзень, мажліва, нашчадкі нашыя яшчэ пажывуць. А на нашую долю дасталася ноч...»

Стаху балела за тое, што адбывалася ў краі. Ён упарта, пакутна шукаў выйсьця для сябе, а знаходзіў толькі апраўданьні бяздзейнасьці. Гідка было адчуваць сваю слабасьць перад сістэмай, моц якой здавалася непарушнай, як законы прыроды. Крыўдна было жыць чаканьнем, бо жыцьцё адное і яго не перачакаеш...

Наляцеў вецер. Рэзкі, нярвовы. Прыгнуў галовы дрэваў, вычасаў пажоўкпыя лісты, што з апошніх сілаў трымаліся за жыцьцё. Шырокі, нібы спрацаваная даланя, кляновы ліст апусьціўся на плячо Стаха, пагладзіў яго, быццам пашкадаваў-паспачуваў, альбо — разьвітаўся, і зьехаў на лаўку. «Восень... Вечар года, які нясе ноч — зіму. I тут — спачын...» — падумаў Стах. Ці не таму думкі ягоныя круціліся сёньня вакол аднаго — спачыну, ці не таму толькі пра набліжэньне яго гаварыла яму цяпер прырода, што быўён вельмі стомлены. Некалькі апошніх месяцаў працаваўСтах над карцінаю. Дзесяткі варыянтаў, сотні эскізаў адпрэчыў, перш чым пачаў пісаць. I вось праца падыходзіць да канца, а ён — незадаволены ёю. Грызе яго чарвяк сумліву. Нібы нехта, брыдкі і агідны, шэпча яму: «Ня тое, зусім ня тое выходзіць у цябе, ня тое, што ты задумваў...» Хоць сябры і жонка ўзахапленьні, хоць і сам ён бачыць, што ў гэтай карціне «падскочыў» вышэй за самога сябе, аднак... Аднак штосьці ў ёй не задавальняла яго. Што? Ён пакуль ня ведаў. Шукаў і не знаходзіў. Бывала з ім такое і раней, але тады ён альбо быў больш упэўнены ў сабе і пакідаў усё так, як скпалася, альбо менш ведаў і веды не перашкаджалі яму (як не дапамагалі цяпер), таму выйсьце знаходзіў хутка. Гэтым жа разам ён, напэўна, занадта сур’ёзна паставіўся да свае чарговае, так — чарговае, а не этапнае, работы, бо нішто з таго, што ён прыдумваў, ня «бачылася» яму на карціне, як завяршальны штрых... Таму яна развальвалася, распадалася на астраўкі, зьяднаць якія ў адзіны мацярык ён ня мог...

Сёньня вечарам Стах ачуўся ў той момант, калі стаяўля карціны з кухонным нажом, гатовы кінуцца на яе, пакроіць на кавалкі, зьмесьці іху кут і пачаць пісаць нанова. Ачуўся і вырашыў выйсьці ўблізкі скверык, каб адпачыць, каб забыцца. Бо ён раптам зразумеў, усьвядоміў, што незадаволенасьць гэтая перапаўняла ня толькі яго. Яна зыходзіла і ад няскончанай карціны. А жаданьне зьнішчыць свой твор — ці не было то жаданьне зьнішчыць сябе? Бо абрыдла яму шукаць выйсьце, а знаходзіць апраўданьні, бо зразумеў ён, што толькі беларус, толькі мастак і ня болей за тое...

Цямнела надзіва хутка. Літаральна на вачах гусьцелі фарбы празрыста-бясколернага паветра. Цені даўно сабраліся разам, у адзін, вялізны, які ўвабраў у сябе ўвесь горад. Паўз лаўку, на якой сядзеў Стах, праходзілі нейкія людзі, праносілі свае пахі, фарбы і словы. Скверык амаль апусьцеў. «Паехалі» дамоў маладыя бабулі і маці з унукамі і дзецьмі ў вазках. Зьніклі і сабакаводы. I сапраўды — сабакаводы, бо водзяць яны сваіх сабак, баяцца нават спусьціць іх з павадка, каб не зманілі і ня скралі... Не, водзяць сваіх гаспадароў сабакі — цягаюць за сабою ад дрэва да кусьціка, пырскаючы патроху ледзь не на ногі клапатлівым «уладарам».

На вуліцы запалілі ліхтары і ў скверыку стала яшчэ цямней. Стах застыў у роздуме — маўклівы, нерухомы — і збоку магло падацца нават, што ён дрэмле.

— Малады чалавек, а малады чалавек! — ля Стаха спыніўся нейкі мужчына, на выгляд амаль дзед, але ў паставе ягонай адчувалася яшчэ моц і сіла, а ў рухах

— лёгкасьць. — Малады чалавек, вы ня скажаце — дзе тут магіла Пфляўмбаўма? — Мужчына спытаў і пільна ўгледзеўся ў вочы Стаху. Гаварыў ён з заўважным акцэнтам. Прыбалтыйскім, падобна?

«Магіла Пфляўмбаўма?..» — Стах урэшце зразумеў, пра што ў яго пытаюцца, і страпянуўся: і сапраўды, некалі на месцы гэтага скверыка былі могілкі. Нямецкія — лютэранскія - могілкі. Але бальшавікі гадоў пяцьдзесят таму іх зьнеслі, магілы выраўнялі, а надмагільныя пліты з гатычнымі надпісамі разабралі месьцічы на падмуркі дамоў. I ніхто, мусіць, цяпер у цэлым горадзе не пакажа тое месца, дзе была некалі магіла Пфляўмбаўма...

— Карла Іванавіча Пфляўмбаўма, — сказаў чалавек і на гэты раз акцэнт ягоны падаўся Стаху яўрэйскім і сам ён падобным да яўрэя, старога менскага яўрэя.

— Ня ведаю, — адказаў Стах, — тут даўно скверык. Я пасяліўся — скверык ужо быў. Спытайцеся мо ў каго са старэйшых.

— Які скверык? — перапытаў мужчына зьдзіўлена. Роблена зьдзіўлена, але таго хапіла Стаху, каб адняць сьпіну ад лаўкі і агледзецца. I праўда: які скверык? Стах сядзеў на могілках і вакол былі надмагільныя пліты. Сурова перамежваліся яны між сабою, стаялі вышэй- ніжэй нібы дамы ў начным горадзе, але не абыякава, не хаатычна, як на Кальварыі, а строга, акуратна.

— Тут быў... тут заўсёды быў скверык... — толькі і змог прамовіць Стах і падумаў: «Пакуль зусім не сьцямнела, трэба ісьці дахаты, класьціся спаць і добра адпачыць... Адпачыць, бо так нядоўга і з глуздоў зьехаць...» Могілкі, падобныя правільныя могілкі з пагрознымі надмагільнымі плітамі, незусім беларускія і разам з тым спрадвечна-беларускія, і павінны былі быць на ягонай карціне. Менавіта іх там не хапала. Якраз такіх. Толькі вось дзе? У правым куце на «залатым сячэньні»?..

— Ну, скажам, скверык тут быў не заўсёды, і вы гэта цудоўна ведаеце, — сказаў мужчына, прысеў побач са Стахам на лаўку, дастаў з кішэні люльку, набіў тытунём з прыгожае, чорнае ў чырвоныя кветкі, табакеркі. — Прабачце, малады чалавек, у вас запалак ня будзе?

— Няма... Даруйце, але нічым я вам дапамагчы не магу... Я сабраўся быў ісьці дамоў, таму яшчэ раз да­руйце...

— Пачакай, — раптам безапеляцыйна прамовіў мужчына, — не сьпяшай, мне, уласна, не магіла Пфляўмбаўма трэба. Я і без таго ведаю, дзе яна. Вунь, бачыш, над плітою крыж гатычны каменны?.. То яна. А прыйшоўя па іншай справе. Я прыйшоў, каб паказаць табе тваю магілу...

— Маю магілу?.. Мне?..

— Непасрэдна.

— Прабачце, але мне не да жартаў...

— Я і не зьбіраўся жартаваць. Пойдзем, пакажу.

Стах ня быў загіпнатызаваны і, не зважаючы на стому, якздавалася яму, цалкам валодаўсабою. Прынамсі, мог крытычна мысьліць, мог не паддацца на спакусу, мог, думалася яму, у любы момант спакойна разьвітацца з незнаёмцам, устаць і пайсьці дамоў. I калі што і ўзяло верх — дык простая цікаўнасьць, так думаў ён, і жаданьне праверыць сябе ў незвычайнай сітуацыі. На гэта, пэўна, і разьлічваў мужчына.

— Пойдзем? — перапытаў ён і пыхнуў дымам — белым на тле цемры, лёгкім у сьвятле ліхтароў і — сапраўдным: Стах пачуў прыемны пах яго, далікатны і тонкі. Калі і як незнаёмец прыпаліў — Стах не прыкмеціў.

— А чаму б і не, — асьмялеў раптам Стах, — пойдзем.

Хацеў таго Стах альбо не, аднак у словах ягоных чуўся выклік, лёгкая іронія і зьдзек. Толькі вось над кім іронія і зьдзек— над сабою ці над мужчынам? Каму выклік? Паколькі Стах быў амаль упэўнены, што перад ім рэальны чалавек, то і першае, і другое, і трэцяе адрасавалася толькі яму самому. Ён не любіў у сабе гэтую разважлівасьць, асьцярожнасьць, боязь рызыкі, разьлік — памяркоўнасьць, як цяпер любяць казаць

— і таму час ад часу кідаў сябе прымусам у нейкую авантуру, з якое, бывала, выплываў яшчэ больш раззлаваны і незадаволены сабою.

Мужчына і Стах прайшлі колькі дзесяткаў крокаў углыб скверыка-могілак і спыніліся ля сьвежага жоўтага грудка, у які быў уторкнуты кепска пафарбаваны драўляны слупок з чорнаю металічнаю шыльдачкаю. На ёй сьвяціліся сьпешна, але ня скажаш, што неахайна, напісаныя белыя словы і лічбы. Прозьвішча, імя, імя па бацьку Стаха. Прычым імя поўнае, пашпартнае — Станіслаў, а ня творчае, не сямейнае, пад якім яго ўсе ведаюць. і даты. Нараджэньня і сьмерці. Нараджэньня... і... сьмерці: 12.10.199... Лічбы паплылі перад вачыма Стаха: год быў сёлетні...

— Гэта — праўда?.. — непаслухмянымі сухімі вуснамі прамовіў Стах. Прамовіў-спытаў: — Гэта — праўда: мне засталося жыць толькі сем дзён?.. — I ўбачыў свой здымак на магіле пад слупком. Ягоны любімы здымак. У чорнай рамцы і з чорнаю паласою наўскосунізе... I пачуў густы пах сырой зямлі і незасохлае фарбы, якім было настоенае паветра.

— Так, толькі тыдзень — спакойна адказаў мужчына, узяў люльку і пыхнуў дымам, — роўна праз тыдзень ты прыйдзеш сюды, у гэты скверык, сядзеш на тую самую лаўку і будзеш чакаць мяне. Я прыйдуда цябе... Каб разьвітацца. Бо здарыцца з табою тут тое, што і павінна здарыцца: інсульт. Ты засьнеш ціха і пакорліва на гэтай лаўцы і ніхто не здагадаецца табе дапамагчы, ніхто ня выкліча «хуткую». А калі прыбяжыць шукаць цябе жонка, будзе ўжо занадта позна...

— Позна... — толькі і змог паўтарыць апошняе слова мужчыны Стах. Ён ня быў разгублены. Ён ня быў зьдзіўлены. Ён быў абыякавы да ўсяго, быццам не ўсьвядоміў яшчэ, што размова ідзе пра яго. Але — «быццам», бо ён усё разумеў. Толькі вось як рэагаваць на гэта ня ведаў. Успрымаць сур’ёзна, распытаць падрабязнасьці, альбо пасьмяяцца, пакпіць з мужчыны, — розум не падказваў яму выйсьця. Розум маўчаў, нібы прымаў словы мужчыны за ісьціну.

— Так, позна, — гэтаксама спакойна паўтарыў муж­чына і дадаў, — ужо сёньня позна нешта зьмяніць. Нельга. Немагчыма. I ты ня зможаш цяпер ні аддаліць сваю сьмерць, ні нават прысьпешыць, што б ні рабіў дзеля таго. Бо ня важна, як ты памрэш, важна — калі. А памрэш ты роўна праз тыдзень — 12 кастрычніка, увечары... Ад інсульту. I будуць адныя шкадаваць цябе такога маладога і таленавітага, а іншыя зайздросьціць лёгкай сьмерці... У цябе цяпер ёсьць толькі адзін выбар: як пражыць, што зрабіць за гэты тыдзень. А ў астатнім — ад лёсу не ўцячэш. I я адно — падказаў табе наканаванае.

Стах маўчаў. I тады незнаёмец загаварыў зноў:

— Каб ты канчаткова паверыў мне, а не палічыў, што нашая размова нейкі сон, мроіва, трызьненьне твайго стомленага розуму, скажу вось што: цяпер восем гадзінаў, а сёмай твае жонка і дачка пайшлі ў тэатр і будуць вяртацца адтуль а палове дзесятай. На скрыжаваньні ля Гарадскога валу ў іх аўтобус на поўнай хуткасьці ўрэжацца «мерседэс». Не хвалюйся, усё абыдзецца лёгкім спалохам, толькі адна жанчына зломіць рукуды нехта нос разаб’е падаючы. Але дачка і жонка табе абавязкова раскажуць пра гэтае здарэньне, што адбудзецца праз паўтары гадзіны.

I ўсё ж мужчына падабраў вельмі зручны момант дзеля сустрэчы са Стахам: той быў надта спустошаны, каб імгненна рэагаваць на ягоныя дзіўныя словы, калі не паведамленьні, каб з нечым спрачацца, каб нешта ўдакладняць... Праз колькі хвіляў няёмкае цішыні, мужчына дастаў з кішэні гадзіньнік, пстрыкнуў вечкам, хмыкнуў сам сабе і прамовіў разьвітальна:

— Ну што ж, калі ты ўсё зразумеў, то — бывай. Мне пара. Не дзякуй, ня трэба (быццам Стах зьбіраўся яму дзякаваць), а праз тыдзень — прыходзь сюды, у скверык, на любімую лаўку. Узваж усё і прыходзь. Абавязкова. I, можа, яшчэ ўбачымся... Бывай.

Стах увесь гэты час, як зачараваны, ня зводзіў вачэй са сваёй магілы, са здымку, з якога ён мёртвы ўглядаўся ў сябе жывога. А таму і не заўважыў нават, як і куды зьнік мужчына. Ці пайшоў ён, ці растаў на месцы бы дым з люлькі... Але могілкі былі яшчэ вакол Стаха — рэальныя, сапраўдныя, старыя могілкі. I Ma­rina ягоная была перад ім. А значыць ён ня спаў і ня трызьніў. Стах дастаўз кішэні насоўку, зачарпнуўжме­ню сыраватага жоўтага пяску са сваёй магілы, высыпаў у хусьцінку, згарнуў яе, завязаў і паклаў у кішэню. Вакол ужо былі проста могілкі, ня тыя — нямецкія, а нейкія іншыя, якіх Стах ня ведаў, ня бачыў раней... Стах яшчэ раз зірнуў на дату сваёй сьмерці: 12.10... павярнуўся да яе сьпінай і пайшоў у бок сьвятла, у бок вуліцы, на якой, адсюль бачна было, не спынялася жыцьцё — нізка над асфальтам плылі аўтамашыны і сьпяшаліся некуды людзі.

Так, горад яшчэ ня спаў. Ціхенька прасьлізнуў паўз Стаха амаль пусты 57-ы аўтобус. Кіроўца эканоміў паліва і машына кацілася ўніз з адкпючаным рухавіком. 3 міліцэйскае школы з дружным рогатам выйшла некалькі хлопцаў у форме. Стах азірнуўся. За ім быў той самы скверык, уякі ён увайшоўнадвячоркам. Ня могілкі

— скверык, з рэдкімі, тоўстымі старымі дрэвамі, маленькі, наскрозь працяты скразняком вулічнага сьвятла. Пусты. Звычайны. Аднак Стах чамусьці быў упэўнены, што ўбачанае і пачутае ім тут — праўда, а ня сон, не «трызьненьне стомленага розуму». I ўпэўненасьць гэтая — ня рэшткі гіпнозу. «Толькі тыдзень... Мне застаўся адзін тыдзень жыцьця...» — падумаў ён падыходзячы да свайго дому. Яму ідзе трыццаць трэці год, ён толькі-толькі ўзьбіўся ў творчасьці на нешта сваё, перад ім пачала адкрывацца прывабная будучыня, і вось — трэба паміраць... «Не хачу!..» — пульсавала думка, білася, як птушка ў клетцы, ірвалася на волю, у крык, але заглушала яе іншая: «Што рабіць? Як жыць?..» Не — «Як дажываць?» У яго ёсьць тыдзень, каб нешта зрабіць, каб, мажліва, зьмяніць свой лёс. Усяго тыдзень! Не — цэлы тыдзень... Але незнаёмец сказаў што нічога зьмяніць ён ня зможа. Нават, калі зараз паспрабаваць забіць сябе, зрабіць харакіры, як Місіма, скінуцца з дзевятага паверху, як Янішчыц, ці засіліцца, як Ясенін — усё роўна «адкачаюць», і памрэ ён, пасьля пякельных пакутаў, толькі праз тыдзень: 12.10... У ягоных вачах зноў паўстаў надпіс на слупку над магілай... А значыць — цэлы тыдзень яму давядзецца яшчэ жыць... Давядзецца? То было мала, а цяпер зашмат: «давяд­зецца...» — пакпіў з сябе Стах.

Ён падняўся на другі паверх, доўга шукаў у кішэні ключы ад кватэры, а потым, не адразу трапляючы ў за­мочную шчыліну, адчыніў дзьверы. Дома нікога не было. Жонка з дачкою і сапраўды цяпер у тэатры (ведаць пра тое мог шмат хто — падумаў Стах), у ТЮГу, на «Калысцы чатырох чараўніц». Майстэрні Стах, як занадта малады яшчэ не займеў, не зарабіў: дзяржава не дала, як іншым. I з дазволу жонкі ён ператварыў у майстэрню адзін з трох пакояў «хрушчоўкі» — вузкі і доўгі бы труна, але з вакном не заслоненым дрэвамі, адкрытым сонцу. Стах увайшоў у яго, запаліў сьвятло. На мальберце, проста перад ім, стаяла няскончаная карціна. Была яна сярэдніх, можна сказаць, памераў: метр на метр трыццаць. Угледзеўшыся ў чорна-шэры простакутнік палатна, Стах адразу ўбачыў, дзе ён намалюе могілкі. На залатым сячэньні. Там, дзе цяпер жаўцела пляма, ад якой ён пакутаваў, як ад зубнога болю. Узяў фарбы, падабраў на палітры колер — колер нядаўняга вечару, насычаны ярка-бэзавай фарбай ценю ад заходзячага за дрэвамі нябачнага сонца. Стах падыходзіў да карціны, кідаў на яе рэзкія і лёгкія, мокрыя сьляды фарбы, адступаў пару крокаў, пазіраў часценька міргаючы, асьцярожна вяртаўся і лагодна, ласкава падпраўляў нешта амаль нерухомым пэндзьлем. Ён не баяўся сапсаваць карціну ўнясеньнем чагосьці новага, не запланаванага, не прадуманага загадзя, не прыкінутага наэскізе. Ён цалкам аддаўся інтуіцыі, таму пачуцьцю палёту, якое называюць натхненьнем, ці, калі бліжэй да мастакоў, — экстазам. Ён ня бачыў цяпер нічога вакол сябе, ён нібыта сам быў унутры сваёй карціны і толькі падмалёўваў, паднаўляў фарбу на лаўцы, на слупку на магіле... Дрэвы вакол сталі ўжо сапраўднымі, ён незадаволены быўтолькі небам: яно ніяк не хацела рабіцца жывым...

Бразнулі ключы ў замку — вярнуліся жонка і дачка. Стах адклаў пэндзьлі, выцер ад фарбаў рукі: ён любіў вымешваць фарбы ўказальным пальцам, каб адчуваць іх жар і холад. «На пытаньне: «Што рабіць?» — адказ знайшоўся сам, — падумаў Стах, — працаваць. Працаваць, як ні ў чым ні бывала. Працаваць так, каб за гэты тыдзень карціну закончыць...» Засталося вырашыць толькі — як жыць цяпер з тым веданьнем, што даў яму ў скверыку-могілках незнаёмец? Сказаць жонцы ці не?.. «Вядома, не, — рашуча астудзіў сябе Стах, — пакуль — не. А, можа, і зусім нічога не казаць. Хай лепш даведаецца пасьля. Тады, калі і павінна быць...»

У майстэрню ўбегла дачка. Радасная, шчасьлівая і разам — нечым устрывожаная.

— Ой, татка, як добра, як добра... Як файна! Я вы­расту і стану актрысай, — і закружылася вакол мальберта, нібы ў танцы. — А ведаеш, што на дарозе было? На скрыжаваньні. Усе так і ахнулі...

— Хуценька зьбірай кніжкі і спаць, — гэта ў майстэр­ню ўвайшла жонка. Строгая, якзаўсёды, калі справа тычылася «выхаваньня» і вучобы дачкі, — Заўтра рана ў школу, а ты танцы наладзіла. Спаць! Хуценька... I адразу ж палагоднела: — Ну як у нашага таткі справы? — падышла да Стаха ззаду, паклала галаву на плячо, зазірнула на карціну. —Адкуль узялася гэтая змрочнасьць? — адразу ўбачыла яна, памаўчала і дадала: —А ведаеш, у гэтым нешта ёсьць... Думаю, мусіць, гэта якраз тое, чаго і не хапала... Але ці ня могілкі ты пішаш? Так?

Стах давяраў ёй, яе густу. I не дзе там, глыбока ўнутры парадаваўся, што і сапраўды знайшоў выйсьце: менавіта могілак і на ставала ягонай карціне дзеля завяршэньня, дзеля закругленьня, дзеля закальцаваньня ягонай ідэі, дзеля замкненьня яе ў прасторы карціны, дзеля паўнаты цыклу жыцьця...

— Стаміўся?

— Трохі... А што там было на дарозе, на скрыжаваньні?

— Ой, татка, — зноў падляцела дачка, — імпартны «мерседэс» у наш аўтобус «бух!» — аж шклы павыляталі. Мы так спалохаліся, так перапужаліся...

— Ідзі спаць, балбатуха, бо раніцай не дабудзіцца цябе. Ідзі, калі хочаш яшчэ ў тэатры пабываць, — сказала жонка дачцы і тая, насупленая, вярнулася ў свой пакой.

— Дык што там было? — спытаў Стах.

— Нічога асаблівага: п’яны камерсанцік на «мерседэсе» на чырвоны сьветлафор пайшоў і ў наш аўтобус урэзаўся. Кажуць, тармазы адказалі. Але дурням шанцуе — ніводнай драпіны нават. А ў аўтобусе адна жанчына кепска ўпала ды руку зламала, астатніхтолькі дробным шклом абсыпала...

Ну што Стах мог сказаць ёй на гэта, і што мог сказаць сабе? Незнаёмцу ён і без таго паверыў. Выпадак з аўтобусам і «мерседэсам» толькі пацьвердзіў, што ён не памыліўся, што і сапраўды, чаму быць, таго не абмінуць, ні сёньня, ні праз тыдзень... Ён злавіў сябе на тым, што ня слухае расповяд жонкі і прымусіў сябе «вярнуцца» ў пакой. Жонка таксама заўважыла нейкія зьмены на твары мужа і спытала:

— Што з табою?

— Нічога, проста моцна стаміўся. Цэлы дзень ля мальберту, як на закланьні, як ля станка. Галава «едзе». Пайду, пазваню Вітасю. Можа, выйдзем, разьняволімся, падыхаем начным Менскам. Колькі, дарэчы, часу?

— Палова на адзінаццатую.

— Якраз добра...

Стах з сябрам — суседам-пісьменьнікам Вітасем практыкавалі гэткія начныя шпацыры, дзеля прасьвятленьня галавы пасьля дзённага тлуму і перад «усяночнай». Былі яны «совамі» і працавалі звычайна ўсю ноч, ледзь не да сьвітанку зімою і да белага дня ўлетку. Вітась азваўся адразу:

— Мыз табою адчуваем адно аднога на адлегласьці, як пародзістыя сабакі. Я таксама кіраваў ужо да тэлефону, каб набраць твой нумар...

— Тады — за скверыкам?

— За скверыкам.

2.

Вітась быў найлепшым слухачом Стаха. Як і Стах ягоным. У гэтых сваіх шпацырахяны ня толькі размаўлялі пра жыцьцё-быцьцё, але і пераказвалі адзін аднаму задуманыя сюжэты, шліфавалі іх у гутарках, разьвівалі, а часам і дамысьлівалі разам. Ня раз у думках Стах падзякаваў Богу, што зьвёў яго з удумлівым, тактоўным, заўсёды прыветным Вітасем. Хоць зьнешне былі яны зусім рознымі: Стах — тыповы паляшук, а Вітась — каржакаваты, белабрысы «сярэдні» беларус, сэрцы іх біліся ўтакт і душы трымцелі і адгукаліся на адзін і той жа заклік аднолькава. Таму Стах і ня стаў утойваць ад Вітася нічога пра сваю нядаўнюю сустрэчу: быў упэўнены — зразумее і параіць, як самому сабе.

Вітась выслухаў Стаха моўчкі, неяк затарможана-спакойна, нават у хадзе трохі адстаючы, хоць звычайна ішлі яны крок у крок, бы салдаты на пляцы — за трох ці чатырохгадовае хаджэньне адчувалі адзін аднаго інстынктыўна, інтуітыўна і паварочвалі заўсёды разам, не згаворваючыся, а так, між іншым, у размове.

— Як ты кажаш выглядаў ён, — перапытаў Вітась,

— дужы, стараваты, падобны да яўрэя, прыбалтыйскі акцэнт... Чаму акцэнт? Для іх жа любая мова ці ўнушэньне не праблема. Хіба — дзеля паўнаты ўражаньня.

— Для іх... Ты ведаеш, мне ўсё роўна, хто гэта быў.

I ўсё роўна адкуль: з раю, з пекла, з будучыні ці з мінулага. Мне важна іншае: вось каб табе зараз далі толькі тыдзень, адзін толькі тыдзень жыцьця, як бы ты яго пражыў?

— Гм... Я думаю... Я думаю, што ў любым выпадку ня стаў бы нешта па-буйному зьмяняць. Жыў бы так, як дагэтуль...

— Няўжо не захацеў бы паспрабаваць тых радасьцяў жыцьця, якіх не каштаваў, якія адкладваў на потым, і вось гэтага «потым» ня стала...

— Ня ведаю... Але адназначна не напіўся б. I па кур­вах не пайшоў бы. Жыў бы, як і раней, быццам нічога і не здарылася, быццам нічога і ня ведаю... Не, усё-ткі, улічваючы, што, мажліва, і сапраўды застаўся толькі тыдзень, пастараўся б дарабіць тыя справы, якія пачаў, дзеля якіх жыў... жыву. Ушчыльніў бы час, працаваў бы дзень і ноч, каб дапісаць пачатую аповесьць. Ты ж ве-даеш... Я столькі хачу ў яе ўкласьці...

Стах уздыхнуў з палёгкай. Гэтакі адказ ён ужо знайшоў для сябе там, у майстэрні: працаваць, дарабіць, закончыць сваю карціну. Геніяльную карціну — хацеў бы думаць ён, каб ня вечны сумліў... Ён выдатна разумеў, і, дарэчы, ніколькі не сумняваўся ў ісьціне таго, што калі пішаш выбітную рэч, то і пісаць яе трэба адпаведна. У сэнсе — брацца за пэндзаль толькі тады, калі жаданьне працаваць— непераадольнае, калі ўсё цела ажно трымціць ня толькі ад гэтага жаданьня, але і ад упэўненасьці, што менавіта цяпер ты можаш сатварыць нешта незвычайнае, геніяльнае. I ніколі не падыходзіць да мальберту, калі дрэнны настрой, абыякавасьць да ўсяго, лянота. Бо яны перададуцца твору. Ня трэба прымушаць сябе, гвалтаваць. Як жа ты перадасі гармонію сьвету, калі няма гармоніі ўтваёй душы?.. Калі ж працуеш з асалодай, задавальненьнем, калі пішаш карціну ўсьведамляючы, верачы, будучы перакананым, што творыш рэч геніяльную, то твае думкі, энергетыка, біятокі, твая вера сьвядома альбо падсьвядома перададуцца карціне і яна потым будзе вылучаць іх, яна будзе гаварыць імі з гледачом, з наведнікам выставы, з аматарам ці прафесіяналам; кожны штрышок, кожны мазок будзе сьведчыць пра геніяльнасьць творцы і ягонага твора. Гэтым і адрозьніваецца праца генія, — думаў Стах, — ад працы проста майстра, падзёншчыка, размалёўшчыка. Гэта так, але ў сапраўднага, геніяльнага майстра заўсёды ёсьць адзін «хіб», пра які нельга забыцца, які нельга схаваць далёка-далёка, які заўсёды пры ім, бо жыве ў ім. Гэта - сумліў. Часам, праўда, ён - сумліў - сьпіць, аднак калі ўжо прачынаецца, дык любое ўсьведамленьне таго, што творыш ты рэч геніяльную, зжарэ ў хвілю ды яшчэ абліжацца. I каменя на камені не застанецца ад тваёй упэўненасьці, і перадолець гэты крызісны стан, ня зьнішчыць зробленае, не запіць, не закінуць ўсё — могуць толькі людзі моцныя...

Вітась ведаў, што пісаў цяпер Стах карціну выкпючную. Ён бачыў накіды, ведаў задумкі, «чытаў» карціну пачатую і даведзеную да сёньняшняга стану. Ён ня бачыў хіба толькі тое новае, што дапісаў Стах увечары, пасьля вяртаньня з могілак. I яму хацелася падтрымаць сябра, які, відочна было, заблытаўся ў сабе, у сваіх думках. Але як зрабіць гэта так, каб не пакрыўдзіць яго?

Яны прайшлі колькі кварталаў моўчкі, замыкнуўшыся ў сабе і не заўважаючы пекнасьцяў соннага Менску, не прыкмячаючы ягонага начнога жыцьця, што віравала ля кавярняў, ля прыпынкаў таксовак, ды проста ля некаторых зацемненых пад’ездаў. Час ад часу да іх далятала то вуркатаньне машыны, то сьмех ці ўскрык дзяўчыны, то проста гучны тупат ног... Але яны, звыкпыя да гэтых гукаў, да такога тла іхніх шпацыраў, ня бачылі і ня чулі цяпер нічога.

Стах ішоў і думаў, што яму пашанцавала з сябрам. Як і з жонкай. Не толькі ў жыцьцёвым, бытавым сэнсе, але і ў творчым. Разглядваючы карціну, сябар, здавалася, чытаў ягоныя думкі. А значыць, можна хоць для пачатку супакоіцца: усё ў Стаха атрымлівалася гэтак, як ён і хацеў. А значыць, дамогся ён асноўнага: здалеў дакладна перадаць свае намеры палатну. Вітась, неяк з месяц таму, толькі падыйшоўшы да карціны, прадэкламаваў Багдановіча: «Паглядзі, як усход разгараецца, колькі ў хмарках залётных агню...» Хоць не было на карціне ні ўсходу, ні хмарак. Там былі людзі. Там былі фарбы. I людзі, і фарбы змагаліся між сабою, якдабро змагаецца са злом. Карціна была сном ня сном, явай ня явай, як, уласна, і само жыцьцё. Аднак, галоўнае, яна нібы выпраменьвала не безвыходнасьць, якою насычанае, прасякнутае нашае сёньня, а веру ў бпізкую лепшую, сьветлую будучыню, у перамогу дабра над злом, сьвятла над цемрай на гэтай зямлі. Тое казала ўся карціна, у якой, як і ў гісторыі, як і ў жыцьці, дзе мы ня ведаем ні пачатку ні канца, перамяшаліся і мінулае, і сучаснасьць, і будучыня, што вынікала з мінулага, як мінулае — з будучыні... Зрабіць гэтакае можна хіба толькі ў жывапісе. Музыка альбо літаратура тут былі б бясьсільныя, бездапаможныя...

— Дык кажаш — дапісаць пачатае, дарабіць недаробленае... — парушыў цішыню Стах. — Гэта было б зразумела, гэта было б добра, калі б не адно: сям’я. Ты думаў пра гэта? Бачыш, а я толькі пра тое і думаю. Я пакідаю сям’ю — жонку, дачку без будучыні... Я нічога не зрабіў, каб забясьпечыць ім нармальнае жыцьцё. Без мяне...

— Кінь ты! Я ўжо ня рады, што падтрымаў гутарку. Хіба можна пра такое гаварыць усур’ёз? Па вялікім рахунку — усемыходзім пад Богам. I кожную хвіліну—ад нараджэньня — рызыкуем сваім жыцьцём, бо гэта адзінае, што ў нас ёсьць незаменнае, неразьменнае. Вось зараз можа спыніцца ля нас вунь той «форд», з яго выскачыць малойчык з аўтаматам, і так, дзеля сьмеху, наробіць у нас дзірачак... I ўсё — канец. Я ўжо не кажу пра банальную цагліну. А ты — праз тыдзень... Кінь. I ня думай. Заснуў, панімаеш, на лаўцы, херню нейкую прысьніў, а цяпер пакутуе...

Вітась, відаць, пашкадаваў што ўвязаўся ў гэтую размову, усур’ёз падтрымаў ад пачатку і цяпер захацеў перавесьці яе на іншае, зразумелае, апраўданае, вытлумачальнае: проста сон, мроя, трызьненьне ад стомы... Стах бачыў, як Вітась падбіраў словы, каб не пакрыўдзіць яго — як моршчыў свой вялікі лоб, як прымружваў вочы, ледзь не мусова выціскаючы з сябе патрэбныя словы, як на Вітасевым носе зьбіраліся цесьненька зморшынкі — Вітась нават не стрымаўся і разгладзіў іх, нібы акуляры зьняўшы. Яны прайшлі колькі крокаў моўчкі, а тады раптам Вітась спыніўся, правай рукою прыгладзіў валасы, прымяў на хвілю непаслухмяны чуб, і пранікліва зірнуў на Стаха:

— Табе проста трэба адпачыць...

— Я й адпачываю.

— ...Забыцца, зьехаць куды-небудзь...

— Я й хацеў, але цяпер не паеду.

— Заманаў! Я й падтрымаўразмову дзеля размовы. Па-філасофску. Цікавая, думаю, тэма: чалавек даведваецца, што праз тыдзень памрэ — што рабіць, як жыць?.. Сюжэцік, лепш ня трэба. Прадай?

Аднак Стах не хацеў пераводзіць размову на жарт, на лёгкую балбатню.

— Я ведаю, што рабіць, — настырна і цяпер ужо упэўнена прамовіў ён.

— Ты сур’ёзна?

— Сур’ёзней не бывае. I не глядзі на мяне так, быццам я з глуздоў зьехаў. Я пры поўнай памяці. Як і там, на могілках.

— Кажу табе: адпачні, а то і сапраўды ў Навінкі патрапіш з такімі думкамі і тады ўжо не ты пра сям’ю думаць будзеш, а яна пра цябе.

На тым і разьвіталіся.

3.

Ранкам Стах першым чынам патэлефанаваўна працу — а працаваў ён у адным часопісе мастацкім рэдактарам — і папрасіў на тыдзень адпачынак за свой кошт.

Уладкаваўся ён у часопіс не так даўно, калі жыць стала зусім немагчыма: сям’ю трэба карміць, апранаць хоць бы дачку, калі ня жонку, а карцінамі на кавалак хлеба цяпер не заробіш. Ён было паспрабаваў. Павесіў пару дзясяткаў ня самых горшых сваіх працаў у дзьвюх прыватных галерэях. I не вялікія, здавалася б, кошты прызначыў, але ніводнай ягонай карціны так ніхто і не набыў. Сваіх багатых «мецэнатаў»-аматараў жывапісу мы пакуль не нажылі — грошыкі «новыя беларусы» трацяць на рэстаранчыкі, начныя клубы ды казіно, а багатыя замежнікі мінаюць нашую незалежна-залежную краіну. Дзяржзаказу ня стала, падзарабіць недзе ў калгасе ці на заводзе, малюючы «наглядку», як некалі ў студэнцкія гады, — не падзаробіш: зачынілася гэтая лавачка, накрылася разам з сацыялістычным спаборніцтвам, кампартыяй і ўсёй ейнай ідэалогіяй. Сапраўднае мастацтва, вядома, ніколі не было патрэбным «грамадству», але ж не настолькі... Раней, хоць выгляд рабілі, што разумеюць, і падтрымлівалі амаль усіх, апроч тых, хто быў у адкрытай апазіцыі тагачаснаму ладу. Такіх было няшмат. Можна нават сказаць — у нас іх не было зусім...

Рэдактар выслухаў просьбу Стаха і, пэўна, падумаў, што адпрошваецца ён з-захваробы, бо сказаў: «Добра. Выздараўлівай хутчэй. I прыходзь — ёсьць цікавая за­думка наконт афармленьня. А без цябе мы — як без рук».

Цяпер тыдзень у Стаха быў вольным, цалкам ягоным. I ён зачыніўся ў майстэрні-пакоі, каб пісаць, каб працаваць, каб «вылізаць» карціну, каб пасьпець, каб... На апошнім «каб» і прыгадаўСтах, што сёньня ўвечары прэзентацыя выставы Скідзевіча — даўняга ягонага знаёмага, калі не сказаць сябра, і падумаў, што «вольнасьць» мастака заўсёды рэч умоўная і такая ж абстрактная, як творчасьць некаторых «авангардыстаў». Не пабыць на выставе Скідзевіча, нават зьбіраючыся паміраць, ён ня мог. Жартам, за чаркай, ён некалі кінуў Скідзевічу, што на ягоную выставу прыйдзе жывым ці мёртвым, з таго ці па-за таго паралельна-перпендыкулярнага сьвету. «Што ж, пайду, — вырашыў Стах, — не таму, што пакрыўдзіцца і не даруе, а таму, што пражыць гэты тыдзень трэба па-магчымасьці так, як звычайна. Быццам я нічога ня ведаю, быццам нічога ня здарыцца. Гэта будзе найлепш. I для мяне. I для жонкі. I для ўсіх».

4.

Скідзевіч, нягледзячы на маладосьць і «зялёнасьць», сяго-таго ў творчасьці пасьпеў дасягнуць: даплюнуць і пераплюнуць. Прынамсі, ягонае імя не толькі час ад часу зьяўлялася ў артыкулах, але і колькі разоў гучала ў дакладах. I не адно ў пераліку «маладых, аднак ужо таленавітых». Ды без сувязяў у камерцыйным сьвеце — гэта нічога не азначала б. Скідзевічу пашанцавала: ягоныя будатрадаўскія знаёмыя з Наргасу ў апошнія гады існаваньня камсамолу настваралі розных фірмаў і фірмачак і грошы ў іх не пераводзіліся. Яны і арганізавалі выставу ў самім Палацы мастацтваў.

Афіцыйную частку Стах прастаяў у куточку, дрэмлючы пасьля бяссоннай ночы, а на фуршэце закаціў скандал. На самым пачатку, праўда, вывеў яго з сябе рэдактар часопіса, які, вядома ж, быў тут: «Дык вось, як ты хварэеш... — шапнуў ён, праходзячы міма, — заўтра ў дзесяць каб быў у мяне...» Стах ня стаў спрачацца, нешта даказваць, проста адыйшоўся да сьцяны, да малапрыкметнага століка. Там ён, невядома з кім, паціху-патроху напіўся ледзь не да «адключкі», і з ім здарылася істэрыка. «Я хутка памру!..» — крычаў ён на ўсю залу і чапляўся да нейкае прыгожае студэнтачкі Акадэміі мастацтваў, якая яго ведала: «Я хачу цябе трахнуць! Маўчы! Мне нельга адмаўляць! Я хутка памру! Не адмаўляйся, курва!..»

Сябры выцягнулі Стаха ўхол. Ён сядзеў там і плакаў. I шаптаўу роспачным запале: «Быдла, быдла, ва­кол адно быдла! Абрыдла ўсё! Забярыце мяне адсюль! Не хачу жыць... Абрыдла... Быдла...»

У холе было сыра. Холадна, дрогка, яку выцьвярэзніку. Гарэлка хутка выйшла, выдыхалася і істэрыка. Стах сыйшоўз выставы ціха, непрыкметна, нат не разьвітаўшыся са Скідзевічам. Суправаджаць яго ўзяўся даўні сябар, з якім, праўда, яны апошнім часам рэдка бачыліся, — выкладчык філасофіі адной з менскіх ВНУ Сяржук Сырэц, зьнешне падобны да татарына, крыху вузкавокі і раскосы, скуласты, здрацянымі чорнымі валасамі. Сяржук сям’і ня меў, жыў у інтэрнаце, і таму некалі ледзь не штовечар заседжваўся Стах з ім на варыўні ў размовах да паўночы, аж покуль ня ўстылі гэтыя пасядзелкі жонцы... !шлі яны паўз Сьвіслач, вочы іх блукалі па сонным Менску, які прыгожа глядзеўся з набярэжнай, і размаўлялі, нібы ў працяг Стахавых выкрыкаў пра тое, што народ і сапраўды быдла, якому трэба толькі добрая паша ды жорсткі пастух.

— Усіх людзей умоўна можна разьдзяліць на дзьве групы, — казаў Сяржук, — на людзей актыўных, якія вечна незадаволеныя сабою, сваім становішчам, жадаюць зьмяніць сваё жыцьцё, зьмяніць гэты сьвет, і тых, хто не задумваецца над жыцьцём, каго задавальняе тое, што ёсьць, для каго страшная любая будучыня, страшная найперш сваёй невядомасьцю... Падзел гэты можна зрабіць і больш простым: сьвет дзеліцца на тых, хто лічыць, што ўсё лепшае наперадзе, і імкнецца ісьці наперад, і тых, хто лічыць, што ўсё лепшае ўжо ў мінулым, і цягне назад...

— A-а, Гумілёў, пасіянарыі... — Стах патроху прыходзіўу сябе і думкі сябравы падаліся яму знаёмымі з літаратуры.

— Так. Казаў пра гэта таксама Артэга-і-Гасэт ды і шмат хто яшчэ. Я не прэтэндую на нешта новае, на адкрыцьцё. Як і яны, мусіць. Маркс, а сьледам і Ленін, вунь падзялілі людзей на дзьве катэгорыі, на два класы: прыгнятальнікаў і прыгнятаемых. I тут праўда ёсьць. Але, калі без палітыкі, сьвет дзеліцца на тых, хто вядзе, і тых, хто паслухмяна, альбо пад прымусам, крочыць усьлед. Чаго не забываў Ленін. Аднак і ён не ўлічыў, што вынікам працы, высілкаў асобаў — пасіянарыяў

— найчасьцей карыстаецца быдла, і асобаў, як лішніх, вынішчае. Дык вось, бяда нашая сёньня ў тым, што, жадаючы волі для сябе, асобы яшчэ больш волі і правоў

— дэмакратыя, пта маць, — далі быдлу, месца якога ў стойле. Быдла ж, адчуўшы волю, галаву падняло і захацела за сабою весьці — паляцела не разьбіраючы дарогі. А куды быдла можа весьці? Назад, толькі назад. Туды, дзе яно ўжо было, дзе, памятае яно добрую — добрую ў ягоным разуменьні, бо іншае яно не бачыла

— пашу, якую, дарэчы, само і вытаптала... Таму я і разумею, чаму ты крычаў там, у фае, пра быдла, пра абрыдла... Мне таксама карціць уцячы куды адсюль, зьехаць, хай жывуць, як хочуць...

— Я проста моцна напіўся. I дзяўчына тая па-хамску сябе паводзіла — адмаўляла. Ха! Бачыш: ня я па-хамску лез да яе, а яна адмаўляла. Во табе і чалавек. Адукаваны чалавек. Інтэлігент... Аты кажаш пра быдла. Можа, і крычаў я нешта, але без далёкіх думак. Ты вось кажаш пра быдла, а я думаю пра нашых бацькоў. Думаю, разумею, што нічым яны з народу для нас не вылучаюцца, акрамя таго, што нашыя бацькі, але ж — ня быдла яны, ня быдла...

— Быдла. Цяжка сабе ў гэтым прызнацца, аднак гэта так. I ўдадзеным выпадкуя не лічу гэта абразай для іх. Я кажу сьвядома, са шкадаваньнем. I па прынцыпе адмаўленьня адмаўленьня: любое шкадаваньне — абраза і чапляньне ярлыкоў — абраза, атрымліваецца простае спачуваньне ўсім нам няшчасным, нягеглым: і асобам, і быдлу, і бацькам, і дзецям...

— Можа і так. Мне цяжка цяпер з табою спрачацца.

— А ці заўважыў ты, што калі сярод быдла зьяўляецца лідэр — плоць ад плоці яго, — дык розум яму найчасьцей замяняе злосьць, нахабства, напорыстасьць, несумленнасьць і гэтак далей. Злосьць на ўсё і ўсіх. Спачатку на асобаў, як на разумнейшых, а потым і на сваіх, на быдла. Ты бачыў, якія ў яго становяцца вочы — нібы крывёю наліваюцца, — з якою злосьцю невядома да каго, бо да ўсіх ён гаворыць... I ўсе, хто вакол яго — ворагі, ворагі. Страшна думаць пра будучыню, прыгадваючы падобных да яго папярэднікаў...

Стаху ня трэба было тлумачыць, што за «яго» мае на ўвазе Сяржук. Так казалі цяпер: «ён», з націскам на гэтым слове, не называючы ні высокай пасады, ні імя ягонае, паказваючы тым самым сваё непрыйманьне гэ­тага чалавека і пагарду да таго, што ён робіць. I таму Стах адразу падхапіў новы паварот гаворкі.

— Якая там будучыня... Пра сёньня думаць страшна. Наогул думаць страшна, бо, гледзячы на яго, прыходзіць у галаву толькі адная пэўная думка: няўжо ў цэлым краі ня знойдзецца чалавек, які ахвяруе сабою, дзеля іншых, дзеля таго, каб нешта зьмяніць...

— Ня знойдзецца. Ня той край, прабач... Стагоддзямі выбівалася, вынішчалася тут усё, што асьмельвалася супраціўляцца. Таму цяпер гэтак бесцырымонна, ваяўніча, бессаромна, упэўнена і карыстаецца ён уладай. I краінай. Як паслухмянай, бясслаўнай жанчынай. I быдла пляскае ямуў ладкі — ён цалкам адпавядае ягоным ідэалам. Але нельга быць такім жорсткім са сваёй роднай маці, нельга гэтак зьневажаць свой родны край, яго гісторыю і мову. Па ўсіх чалавечых і хрысьціянскіх законах нельга. Усё на гэтым сьвеце ўлічваецца, нішто не праходзіць бяз сьледу. I пакараньне будзе, калі не ад людзей, дык ад Бога. I будзе бязьлітасным. Я спачуваю яму...

— Кінь ты... Паспачувай лепш народу.

— Каб ён гэтак паспачуваў мне хоць раз, як я яму спачуваю. Каб ён паспрабаваў зразумець мяне, як я яго разумею. Я спрабую гаварыць з ім, а мне ў адказ, пачуўшы сваю родную мову, — нацыяналіст, бээнэфавец, фашыст... Божа, якая цемра, якая безвыходнасьць. Што і хто яшчэ трэба яму, каб зразумець, што так жыць нельга?

— Клін клінам выбіваюць — гэтак кажа мудрасьць народу, альбо, калі верыць табе, быдла. I я ўпэўнены, што выратаваць нас урэшце рэшт зможа толькі падобны да яго лідэр — жорсткі, рашучы, напорысты, але — высокаадукаваны, высокакультурны, гэтакі «просвящённый монарх», а па-просту інтэлігент-дыктатар, які сьвядома, а не інтуітыўна, будзе казаць тое, што хоча чуць быдла, а рабіць, як і гэты, сваё, прычым не ўласьцівымі яму самому сродкамі: сілай, прымусам. Толькі да такога прыслухаецца быдла, такому «паверыць», і толькі ён зможа вывесьці яго з гэтага замкнутага кола, з гэтага хворага балота на сенакосныя лугі. I тады, калі харчу будзе дастаткова, мажліва, і быдлу будзе час задумацца над сваім жыцьцём.

— Так то яно так... Вядома, не трэба недаацэньваць ролю асобы ў гісторыі. Аднак найчасьцей асобы гэткія толькі руйнуюць і вельмі рэдка нешта ствараюць. Наламаць дроваў «асоба» можа столькі, што потым удзесяцёх не разьбярэшся. Прыкладаў сотні, у тым ліку і наш, цяперашні... Але, тым больш дарэмна, ты ўскладаеш нейкія надзеі на быдла. Забудзь пра гэта. Па-першае, у быдла ніколі ня будзе дастаткова харчу, па-другое, быдла ніколі ня думала і думаць ня будзе.

Яно ня дзеля таго створанае. Яно можа хіба адчуваць і аддавацца пачуцьцям, якія і замяняюць яму розум. Больш за тое, бойся быдла, якое лічыць, што яно думае... Нездармаўіншых — дэмакратычных — краінах прыдуманы розныя цэнзы: узроставы, адукацыйны, маёмасны, каб выключыць адкіды грамадства з ліку выбаршчыкаў, каб не ўплывалі яны сваёй тупой масай на вынікі выбараў, у якіх самі не арыентуюцца і вераць толькі таму, хто больш наабяцае. У нас жа даюць стогадоваму дзеду Базылю з інтэрнату састарэлых бюлетэнь — ідзі, галасуй за сваю блізкую будучыню. Вось і нагаласавалі, пта маць...

— Што ты ўзьеўся на народ, чым ён табе гэтак не дагадзіў?

— А то ты ня ведаеш... Зрэшты, можа я не на народ злуюся, а на самога сябе, на жыцьцё нашае, на тое, што вымушаны мы з табою займацца цяпер зусім ня тым ці ня толькі тым, дзеля чаго на сьвет гэты прыйшлі, ня тым, да чаго душы нашыя цягнуцца. Вось ідзем мы прыгожым местам і замест таго, каб абмяркоўваць высокія творчыя праблемы, у аблокахлятаць, гаворым пра бруд, пра які і гаварыць брыдка, агідна — пра палітыку. Гаворым, бо душа баліць... Заўваж, душы нашыя засьмечаныя сёньня, экалагічна забруджаныя палітыкай. А душы не палітыка трэба. Ёй трэба пасьпяваць бачыць прыгажосьць сьвету, каб дзяліцца радасьцю гэтай пекнаты з іншымі душамі. А мы пра палітыку... Якая для нас, як, дарэчы, і для быдла, павінна заставацца па-за нашым жыцьцём, існаваць недзе паралельна. У яе свае куміры...

— Ніколі гэтага не было і ня будзе. Нават у ідэале. Ня мы дыктуем умовы грамадству, а яно нам. Адзінае, што мы, творцы, так бы мовіць, можам зрабіць, гэта паўплываць на агульны культурны ўзровень грамадства. I тое не адразу, а, мажліва, толькі праз пакаленьні.

— Праз пакаленьні... Ажывем мы сёньня. Мы заўсёды жывем сёньня. А ня ўчора і ня заўтра. Вось прывыклі думаць: філосаф — значыць летуценьнік, чалавек ня з гэтага сьвету. Няпраўда, якраз мы і ведаем сапраўдны кошт жыцьця і стараемся ўзяць ад яго напоўніцу і, адпаведна, аддаць яму ўсё, што маем, выпрацаваць свой патэнцыял максімальна. Бяда толькі ў тым — ды і не бяда нават, а выдаткі існаваньня, недарэчная недарэчнасьць — што працуем мы, як, зрэшты, і вы, творцы, са словам, з фарбай, з гукам... Мы пераконваем, а не прымушаем, мы тлумачым, а не навязваем, як робяць гэта «ідэолагі». Тыя ж, хто супраць нас, з намі не цырымоняцца. Ледзь трохі не па-іхняму — турма, ГУЛаг, расстрэл — фізічнае вынішчэньне.

— I плён карпатлівай працы доўгіх гадоў нейкі самадур можа выкарчаваць у адзін момант...

— Так, але іншага шляху ў нас няма. Супраць лома няма прыёмаў, акрамя слова, якое западзе ў шчырую душу і прарасьце. Прарасьце! Я баюся толькі аднаго, што ў выніку ўсіхягонь/хэксьперыментаў, у нашым краі можа праліцца кроў. Нявінная кроў, як плата за волю, што ўрэшце рэшт прыйдзе... Трэба быць гатовым да гэтага і зрабіць усё, каб на тваё месца прыйшло потым два, пяць, дзесяць такіх, як ты. I тады, рана ці позна, мы пераможам канчаткова. Герастраты ды падобныя яму — часовыя. I яны ведаюць пра сваю часовасьць, таму і лютуюць гэтак. Але агонь разбуральны дагарыць і патухне і на месцы спаленага лесу вырасьце новы.

— А на месцы спаленай хаты, што вырасьце?

— Ты непрыдзірайся. Мажліва, маё параўнаньне і кульгавае. Але давай усё ж пакінем сабе надзею на лепшую будучыню...

Дома, у ложку, Стах прыгадаў гэтую размову з сябрам і падхапіўся, зачапіўшыся за адную думку: мне ўсё роўна паміраць, дык чаму б не загінуць, — падумаў ён, — загінуць прыгожа, у пакутах за родную зямлю, адыйсьці дык з «музыкай»... I не аднаму, а... з ім... разам... Аднак ён адразу адпрэчыў гэтую думку: для таго, каб паспрабаваць ажыцьцявіць яе — трэба час, а якраз часу ў яго і не было — засталося ўсяго шэсьць дзён. Усяго шэсьць дзён, якіх хопіць толькі на тое, каб дапісаць карціну. I ён усьміхнуўся сабе скептычна, маўляў, апраўданьняўзаўсёды можна знайсьці мільён, абы не зрабіць нешта. На тым, пэўна, і сьвет трымаецца. Калі ня сьвет, дык улада пастуха над быдлам -дакладна.

5.

Праца над карцінай, нягледзячы на сумлівы ды ваганьні, пасоўвалася патроху наперад. Нават цяпер бачылася ўжо, што будзе гэта твор не зусім звычайны. Напачатку Стах думаў, што адбіваюцца ў ім толькі ягоныя задумкі, толькі стан ягонай душы, што бачыць ён у карціне тое, што сам хоча бачыць. Потым жа, калі і жонка, і сябар, «прачыталі» ў намаляваным тое ж самае, ён упэўніўся, што памыляецца, што гэтак ёсьць насамсправе. Больш за тое, ён заўважыў, што атрымліваецца ў яго нібыта карціна-барометр, карціна-люстэрка, у якім нейкім чынам адбіваецца тое, што адбываецца цяпер у краіне. Мажліва, і не адбіваецца, але чалавек, які глядзіць на яе, знаходзіць у ёй фарбы сугучныя сёньняшняму дню, агульнаму настрою. Нават не знаходзіць, а карціна сама перадае, падказвае, дыктуе яму гэты настрой. Фарбы яе то цямнелі, то сьвятлелі, нібы ў залежнасьці ад таго, якое палітычнае ці сацыяльнае «надвор’е» было на вуліцы. Цяпер перамагала зло — набліжаўся вечар, надыходзіла восень — і карціна «цямнела», «чарнела», колькі б Стах ні высьвятляў яе. Толькі праз паўгода працы ён зразумеў гэта і кінуў выцягваць пацямненьні яркімі фарбамі, а ўсю ўвагу скіраваў на вымалёўку персанажаў якімі карціна была густа населеная. Гэтак, як карціны Босха, альбо, яшчэ больш дакладна — Філонава. Ці не, цяпер, калі гушчыня, «чарната» фарбаў пераважала, была наймоцнаю — хутчэй нагадвала яна некаторыя карціны Полака, на якіх фарбы проста разьлітыя плямамі. Асабліва крыху здалёк, калі асобныя фігуркі, будынкі, дрэвы зьліваліся, ядналіся між сабою, і часам нават уся карціна здавалася адною суцэльнаю цёмнаю плямай, і не заўважаліся адразу ні сінія, ні чырвоныя, ні зялёныя, ні іншыя яркія колеры, з якіх яна складалася. Аднак варта было ўгледзецца ў карціну, як яна пачынала загарацца, высьвятляцца, ажываць, аж да таго, што ярка-зялёныя, ярка-сінія, ярка-чырвоныя колеры пачыналі «сьляпіць» вочы... Адсюль і словы тыя сябравы: «паглядзі, якусход разгараецца...» Карціна давала гледачу надзею на лепшую будучыню, штосьпееўзмрочным сёньня. I ня про­ста надзею, аўпэўненасьць, што гэтак будзе, што інакш не бывае, што наогул будучыня — сьветлая...

Стаху аднак не падабалася такая «барометравасьць» і «прарочасьць» карціны. Напачаткулічыўён гэта не дасягненьнем сваім, а ледзь не асноўнымі хібамі «твору». Праўда, потым высьвятляць карціну ён перастаў яшчэ і таму, што падумаў — любы творца можа памыляцца і, часам, разам з памыямі дзіця выплюхнуць... Але чым менш заставалася да таго дня, тым большыя сумлівы ахоплівалі Стаха. I калі б ён ня ведаў, што здарыцца з ім праз колькі дзён, ён альбо кінуў бы пісаць карціну, аль­бо зьнішчыў бы яе... Паколькі ж быў ён упэўнены, што гэта апошняя ягоная работа, то зьмяняць нічога ня стаў. Перарабіць яе ён ужо не пасьпее. Можа толькі сьцяўшы зубы дарабіць. Толькі дарабіць...

Так, змагаючыся найперш з самім сабою, і працаваў Стах. А вечарамі яны з Вітасем, не здраджваючы звычцы, прагульваліся па заціхлым горадзе. Праўда, пра тое, што хутка Стаха ня стане, больш не гаварылі, наклалі на гэтую тэму табу: Стах ужо зьмірыўся з тым, а Вітась проста «забыў» да пары, да часу. Таму гутаркі былі «звычайныя».

— Штодзень на працу я іду праз пляц Перамогі, — казаў Вітась, — і часта сустракаю там вядомых пісьменьнікаў, мастакоў, акцёраў. Дык вось што найперш кідаецца ў вочы: тыя, хто лічацца элітай гра­мадства апрануты сёньня горш за ўсіх. Не толькі старэйшыя, але і маладыя, даношваюць даўно ня модныя, абшарпаныя рэчы. Мала таго, што праца нашая творчая нікому ня трэба, што ганарары мізэрныя, дык яшчэ і на «службе» плоцяць такія капейкі, якіх на элементарнае пракармленьне не хапае.

— Гэта проста здзек з нас тых, хто пры ўладзе, — падтрымліваў размову Стах, — маўляў, вы хацелі волі, дэ-мак-ра-ты-і, вы больш за ўсіх крычалі пра сацыяльную несправядлівасьць, пра рынак, дык наце вам рынак і справядлівасьць... Кінулі, як сабачанятаў сьляпых — выплывайце самі. А калі гэта сфера культуры «выплывала сама»? Сапраўднаму мастаку ня проста воля патрэбная. Яму патрэбная падтрымка, разуменьне, патрэбны мецэнат, апякун. Высокаадукаваны, сьвядомы. Расейскі жывапіс усяго дзевятнаццатага стагоддзя таму доказ. Не было б Дзямідава — не было б Брулова. Не было б Траццякова ды іншых — не было б росквіту жывапісу напрыканцы дзевятнаццатага — пачатку дваццатага стагоддзяў. I ня толькі ў Расіі. Французскія імпрэсіяністы выжылі і працавалі толькі дзякуючы заказам расейскіх мецэнатаў. Любімы твой Маціс, можна сказаць, і стаў Мацісам дзякуючы Шчукіну. Зрэшты, хто б цяпер прыгадваў Шчукіна ды Дзямідава, каб не Маціс ды Брулоў... Але я не пра тое. Такая, як сёньня, воля — сва-бо-да! - трэба толькі графаманам ды прахадзімцам. Паглядзі, чые кнігі выходзяць цяпер, хто за мяжу з выставамі езьдзіць! Далёкія ад мастацтва людзі. Але прабіўныя, з сувязямі і без сумленьня. Яны гатовыя перад спонсарамі на каленях поўзаць, абы свайго дабіцца.

— I поўзаюць. Але тым не сябе прыніжаюць — ім гэта да аднаго месца, — а нас. Бо па іх і нас мераюць, і нас за людзей ня лічаць...

— Адно радуе: як гэта ні парадаксальна — беларускае мастацтва патроху — нарэшце! — становіцца элітарным у нашай дзяржаве. Гэта раней таго, хто размаўляў па-беларуску, адразу залічвалі ў «калхозьнікі», сёньня «настаяшчыя калхозьнікі» першымі на «трасянку» пераходзяць. А па-беларуску размаўляе сапраўдная эліта нацыі. I вельмі добра, што ідзе да нас зараз шмат моладзі, выхаванай не на савецка-сацыялістычным рэалізьме, а на лепшых еўрапейскіх узорах. ! сама моладзь — беларускамоўная — імкнецца ствараць нешта новае, мадэрновае, тое, што ўліваецца цалкам у кантэкст еўрапейскай культуры. Праўда, пра гэта мала хто з людзей простых, паспалітых, ведае, бо прапаганды ніякай няма і існуе pyx гэты, нібы паралельны сьвет: з аднаго боку — расейская маскультура, якая наслыху, з другога — новая, нялапатная Беларусь, з якою ня сорамна паказацца ў Еўропе. I мы — пакажамся.

— Яшчэ адзін штрышок, — падхопліваўСтахавудум­ку Вітась, — да беларускамоўнай элітарнай моладзі пачынае цягнуцца і тое лепшае, што ёсьць сярод расейскамоўнага асяродку. Раней яны зьязджалі ў Маскву, у Піцер. Цяперака застаюцца тут. I альбо папаўняюць шэрыя шэрагі расейскіх шавіністаў ды сабораўцаў-папугаяў, альбо далучаюцца да нашае моладзі. Тое ж, што працаваць нам зараз даводзіцца ў сваім краі, на зямлі бацькоў, амаль у падпольлі — іх яшчэ больш прыцягвае, дадае шарму. Андэграўнд па-беларуску... Ня ў сэнсе мовы, а ў сэнсе культуры, палітычнай сітуацыі ды адносінаў уладаў. У гэтым на сёньня я бачу перадумовы, вытокі будучай перамогі беларушчыны на Беларусі. На гэты раз адраджэньне Беларусі пачнецца ня з вёскі, а з гораду, бо вёска свой патэнцыял ужо вычарпала, а ў гораду ён — невычэрпны. Нічога, вось прыйдзе новы а мудры лідэр і ўсё стане на свае месцы.

— Прыйдзе. Але ж прыйдзе заутра альбо пасьлязаўтра, а нам з табою сёньня жыць і паміраць, — горка прамовіў Стах, прыгадаўшы размову з Сержуком і свае думкі наконт «адыходу, дык з музыкай...»

— Ды што нам пра сябе думаць, — сказаў Вітась, нібы забыў, што Стаху праз дзень-другі паміраць, — зьмену трэба рыхтаваць, працаваць на будучыню і быць гатовымі ў пэўны момант не прахаўкаць шанец, як было гэта колькі гадоў таму...

— Нам з табою толькі крыху за трыццаць, а мы ўжо крылы апусьцілі, а мы ўжо зьмірыліся з тым, што ёсьць, а мы ўжо гатовы хоць сто гадоў чакаць, пакуль прыйдзе «новы а мудры» ! выцягне насз дрыгвы, чакаць «новага шанцу»... Не змагацца, не набліжаць яго, а, заўваж, чакаць. I што мы вычакаем? Я цяпер гатовы пагадзіцца з Сержуком Сырцом, які казаў, што за ўсё, у тым ліку за волю, а тым больш за мажлівасьць будаваць сваё, незалежнае ад суседзяў, жыцьцё — трэба плаціць. I плаціць крывёю, бо іншай платы неба не прымае. Раней ці пазней, але кожны з двухсот народаў, што маюць сваю дзяржаўнасьць, плату гэткую аддаў. Справа цяпер за намі. Гэта не абавязкова можа быць сьмерць тысячаў, мільёнаў людзей, гэта можа быць сьмерць толькі аднаго чалавека, але яна ўскалыхне мільёны, дзеля якіх ён загіне, і яны ўспрымуць яе, як сваю...

— Прыгожа, прыгожа ты малюеш, — не стрымаўся

Вітась, — але гэта ў ідэале. А ў сёньняшнім канкрэтным жыцьці я іншага шляху, акрамя паступовай, крок за крокам, мэтанакіраванай выхаваўчай, прапагандысцкай працы ня бачу. Розныя часы былі ў гісторыі. На нашую долю выпаў змрок. Што ж, паспрабуем крыху асьвятліць яго, але не паходняй са свайго цела, а паходняй сэрца і душы...

На Стаха зноў наплылі думкі пра тое, што яму давядзецца пакінуць гэты сьвет, гэтае жыцьцё, так нічога і не зрабіўшы. «Эх, каб быў час, каб быў час...» — падумаў ён. Каб быў час, ён бы больш не сядзеў склаўшы рукі. «Паходня з цела» — гучыць прыгожа, але гэта ня той шлях, хоць і дапамагаў ён у крытычныя моманты некаторым народам. Тым жа чэхам... Стах ішоў і амаль ня слухаў разважаньні Вітася пра тое, што ва ўсе часы, пры любых уладах, сапраўдныя творцы былі ў апазіцыі да іх, і таму жылі, калі не ў галечы і голадзе адносна іншых, дык адносна сваіх заслугаў перад грамадствам дакладна; пра тое, што пашанцавала ім са Стахам на жонак, якія разумеюць іх і не гоняць зарабляць на хлеб і адзежыну «камерцыяй», як іншыя, і церпяць іх «усяночныя», якія не даюць у сям’ю цяпер ні капейкі, і наўрад ці дадуць нешта ў бліжэйшай будучыні...

6.

Нядзеля, у якую ўвечары Стаху трэба будзе ісьці на могілкі, набліжалася, здавалася, якраз так, як і неабходна было: ні хутка, ні марудна. Карціна была ўжо амаль скончанаю. Вось толькі могілкі чамусьці ў Стаха не выходзілі так, якхацелася. Асабліва той куточак, дзе была ягоная магіла. У пятніцу ўвечары Стах вырашыў пайсьці ў скверык з надзеяй убачыць там яе зноў. Ці хоць бы знайсьці тое месца, дзе «павінна» яна быць. Узяў з сабою насоўку з пяском, жменю якога зачарпнуў тады са сваёй магілы, каб цяперака па ім зарыентавацца пры патрэбе.

На той самай лаўцы ён прасядзеў больш за гадзіну — пакуль не сьцямнела. Аднак нічога ў скверыку не зьмянілася: тыя ж сабакаводы, тыя ж маладыя маці з дзецьмі ў вазках вакол. I ніякіх могілак— нават у мроіве, нават бакавым зрокам не відаць. Стах прыблізна ведаў, дзе «знаходзіцца» бачаная ім ягоная магіла, але там рос клён. Тоўсты і стары, як і ўсе дрэвы ў скверыку. Пад шапаткім, лёгкім лісьцём каля яго чарнела звычайная зямля, а ня жоўты пясочак, які быў у хусьцінцы Стаха. Ён наогул не разумеў цяпер, дзе мог набраць гэтага пяску ў скверыку ў той вечар, бо сьвежых раскопаў паблізу нідзе не было відаць. I гзты пясок ніадкуль зноў і зноў пацьвярджаў тое, што сустрэча з незнаёмцам была на яве, а ня ў сьне...

Стах сядзеў і думаў: а як бы ён жыў, калі б даўно ведаў дзень сваёй сьмерці. Што зьмяніў бы ў жыцьці, што не. Прыгадаў маленства, гайдараўскую казку пра чароўны гарачы камень, якая яго ўразіла некалі. I сугучна ёй падумаў, што, пэўна, таксама нічога не зьмяніў бы ў сваім жыцьці, калі б выдалася такая мажлівасьць. Чаму? Ды таму, што ня толькі ён, а і ўсе людзі ад пачатку ведаюць, што памруць. Рана ці позна. Заўтра ці праз сто гадоў... Дык чаму ж яны не жывуць так, каб не шкадаваць потым пра «бязмэты пражытыя гады», пра нязьдзейсьненыя мары і задумы, пра памылкі і грахі. Чаму рэлігія не акцэнтуе ўвагу на гэтым, а ўсё больш пра рай ды пекла... Выбар небагаты... «Паколькі нам ня дадзена ведаць, калі прыйдзе наш апошні дзень на зямлі, але мы ведаем, што ён абавязкова прыйдзе, што ім можа стаць нават наш заўтрашні дзень, дык чаму ж мы не рыхтуемся да таго, чаму ж мы не жывем кожны новы дзень, як апошні? — думаў Стах і сам сабе пярэчыў: — А, можа, гэтае «няведаньне», гэты самападман і ёсьць найвышэйшая справядлівасьць, найбольшае шчасьце для людзей?..»

Час ішоў, скверык заставаўся скверыкам, не зьмяняўся. Стаху ён падабаўся якраз такім: ціхім, вечаровым. Ён здаваўся цяпер утульным, нейкім сваім — дамашнім. Менчукі, што жывуць паблізу яго, на былой Нямецкай слабодцы, дзе і цяпер вуліцы маюць, хай і падсучасьненыя бальшавікамі, «рэвалюцыязаваныя», але нямецкія назвы: Розы Люксембург, Карла Лібкнехта, Клары Цэткін ды іншых, любяць яго сьціплую прыгажосьць, а ён адказвае дабрынёю на дабрыню, дабрынёю на зло і, пэўна, з-за гэтае сьветлае аўры яго ніхто і не падазрае, што некалі тут былі могілкі. Былі... Некалі... I Стах бачыў іх, Бачыў... Але сёньня скверык так і застаўся скверыкам, стаіўшы сваю таямніцу ў сабе.

Урэшце Стах перапыніў травожныя думкі, вярнуўся ў жыцьцё і пайшоў са скверыку дамоў. Як і мінулы раз — горад яшчэ жыў — не драмаў нават. На прыпынку, паўз які Стаху трэба было ісьці, гучна гаманілі трое мужчынаў. Не гаманілі, а зацята спрачаліся, зразумеў Стах, калі падыйшоў бліжэй. Ён толькі зараз заўважыў іншых чакальнікаў аўтобуса, што збіліся ў напружаны гурт надругім краі пляцоўкі, за невялікай паветкай. Вопытнаму воку адразу было відаць, што між трох мужчынаў насьпявае бойка. Ужо можна было разабраць асобныя словы і Стах прыслухаўся.

— Харэ, хлопцы, харэ, я ж нічога... — казаў высокі, хударлявы мужчына. «Беларус», — падумаў пра яго Стах, зірнуўшы на двух іншых невысокіх і чарнявых, па ўсім — азербайджанцаў.

— Харрэ... — перакрывіў адзін з іхбеларуса, — Бей его, Алі, бей... — і першым, каленам, ударыў беларуса ў пахвіну.

Мужчына застагнаў, сагнуўся напалам, схапіўся рукамі за балючае месца, «азербайджанцы» наляцелі на яго, павалілі і сталі біць нагамі, цаляючы ў твар. Заверашчалі жанчыны. «Азербайджанцы», нібы спалохаўшыся шуму, крыку, кінулі біць мужчыну і адышліся, нешта па-свойму гергечучы, крыху ў бок. Мужчына падняўся, выцер крысом кашулі кроў і бруд з твару, дастаў насоўку, прыклаў да разьбітых, крывавячых вуснаў і сказаў, зьвяртаючыся да ўсіх:

— Што ж вы стаіце, беларусы! Двое чорнажопых б’юць мяне ні за што і ніхто не заступіцца! Панаехалі, сукі, сюды і хочуць свае воўчыя законы ўстанавіць! Але не на таго нарваліся! Я пакажу вам, хто тут гаспадар!

— і кінуўся да «азербайджанцаў». Тыя зноў павалілі яго на зямлю, аднак гэтым разам ня так удала. Падаючы, ён учапіўся ўАлі і пацягнуўза сабою. Яны качаліся па зямлі, а другі «азербайджанец» бегаў вакол і, як толькі беларус аказваўся зьверху, па-жаночы кідаўся на яго і біў, хапаўся за вушы, валасы, ірваў іх са злом аж пена з роту ляцела...

Людзі на прыпынкуззатоенымжахам назіраліза бойкай. Маўчалі жанчыны. Не было бачна і каб нехта з мужчынаў і хлопцаў, што стаялі тут, адгукнуўся на заклік і гатовы быў кінуцца на дапамогу свайму. I тады Стах ня ўцерпеў. У любы іншы час ён, пэўна, моўчкі прайшоў бы міма (хай таўкуцца, п’яніцы, супакоіў бы сябе), бо куды яму слабаку худому лезьці ў бойку... А тут, ці не таму, што разьвітаўся ўжо са сваім жыцьцём, што не баяўся за яго, ня вытрываў, ірвануўся да «азербайджанца» з крыкам:

— Адыдзі, падла!

«Азербайджанец», які не чакаў такога павароту, пачаў адступаць назад маленькімі крокамі, гледзячы дзіка расплюшчанымі чорнымі гузікамі вачэй проста ў вочы Стаху. Стах убачыў, як шырока раскрываюцца ад частага і глыбокага дыханьня яго ноздры, як сьціскаюцца ўзлосьці тонкія вусны, як напялася тоўстая мускулістая шыя; убачыўняголеныя, нібы брудныя, пашчэнкі і брудны каўнер кашулі, — і стаў гэты чужы чалавек яму яшчэ больш агідным. Стах прыдушыў у сабе пачуцьцё шкадаваньня, што расло ў ім да гэтага чалавека, вымушанага ехаць за трыдзевяць земляў шукаць «шчасьця», сьцяў пальцы ў кулакі, і ў вісках затахкалі малаточкі сэрца — у ім прачнуўся даўно, з дзяцінства, не трывожаны інстынкт воя, абаронцы... Ён і не заўважыў як Алі вызваліўся ад таго мужчыны і стаў падкрадацца ззаду. Стах ні разу не пасьпеў ня тое, каб ударыць, а нават замахнуцца на чалавека, які стаў яму ворагам, як Алі схапіўяго з-за сьпіны за шыю і паваліў. Ачуўся Стах ужо на асфальце з прыстаўленым да горла лязом нажа. Халодным, калюча-вострым, страшным...

— Что, тоже захотел крови нашей, — запыхана прашаптаўблізка, на вуха, Алі, — так мы твою посмотрим...

«Канец, — падумаў Стах, — вось як яно бывае. Так проста ўсё. Як і ня жыў...» Але тут пачуліся кароткія, рэзкія сьвісткі і тупат ног. Нехта, мусіць, зьбегаў у не­далёкую міліцэйскую школу і паклікаў дзяжурных.

— Живи, — хуценька прамовіў Алі, — но помни: мы пришли к вас надолго. Будем встретимся, — адпіхнуў, як нежывога, ад сябе Стаха і кінуўся наўцёкі.

Потым ужо Стах нават пашкадаваў, што зьявілася тая міліцыя. Бо складаньне пратаколу ў аддзяленьні, апытаньне сьведак, высьвятленьне асобаў пацярпелых (Стаха і мужчыны, які, на шчасьце, быў цьвярозым) — заняло амаль тры гадзіны. «Чорных» жа і сьлед прастыў.

I відаць было, што робяць усё міліцыянты дзеля прыкліку, бо шукаць «азербайджанцаў» ніхто ня будзе, толькі на аддзеле «павісьне» яшчэ адна нераскрытая справа. Таму, урэшце рэшт, уся злосьць дзяжурнага сяржанціка скіравалася на Стаха і зьбітага мужчыну, быццам яны ва ўсім былі вінаватыя: лезеце абы куды, прыгод шукаеце на сваю... Словам, час, такі каштоўны цяпер для Стаха час, — некалькі гадзінаў — быў страчаны незваротна. Добра яшчэ, што ісьці ад міліцэйскага пастарунку да дому было блізка, бо адпусьцілі іх далёка за поўнач. Мужчына вінавата паціснуў Стаху руку, уздыхнуў цяжка, і пайшоў. Калі б не «пратакол», Стах ня ведаў бы нават, як яго завуць.

7.

Усхваляваная жонка сустрэла Стаха на парозе:

— Дзе ты так доўга быў? Хоць бы патэлефанаваў. Я з Вітасем гаварыла. Ён дома. Таксама спалохаўся за цябе. Тэлефануй — чакае. А я на варыўню — падагрэю паесьці і адтуль пачую, што было, дзе быў...

Стах набраў нумар Вітася.

— Жывы, курылка, — адгукнуўся той адразу, — а то напалохаў мяне сваёю магілаю, дык я ня ведаў, што і думаць. Ледзь жонцы тваёй не набалбатаў абы чаго з нецейкі. Ну, расказвай...

Стах коратка, урыўкамі, каб хутчэй, ды каб не вярэдзіць душу, распавёў пра бойку на прыпынку, пра прыём у міліцыі.

— Ты заўсёды ўлезеш, куды ня трэба, — крыкнула жонка з варыўні.

— Так ужо і лез я куды...

— Добра ўсё, што добра заканчваецца, — рэзюмаваў Вітась. — Ну, дык я думаю, сёньня не гуляем?

— Не да гуляў, пасьля такіх гуляў... Ды і праца стаіць. Але, прабач, не да жартаў мне цяпер, таму і не «ўрубіўся» адразу: якія гулі ўдзьве гадзіны ночы...

— Тады да заўтра.

— Да заўтра... Да сёньня...

8.

Стах яшчэ працаваў, ня клаўся спаць, хоць і разьвіднеладаўно, калі пачуўся званокудзьверы. Прыехала сястра. Па дарозе з Ліды ў Жлобін абмінуць у сталіцы брата — грэх. Стах быў страшэнна рады гэтай сустрэчы. Усю раніцу яны прасядзелі на варыўні то за кубачкам кавы, то за шклянкаю гарбаты. Засмучаны Стах быў толькі адным: увесь тыдзень ён мітусіўся, нешта рабіў, зьбі-раў-ся паміраць, а пра маці І бацьку такні разуі непрыгадаў. «Якія мы, людзі, усёжзгаісты, — не пра ўсіх, а пра сябе, падумаў Стах, — замыкаемся ў сваім цесьненькім сьвеце і пра блізкіх прыгадваем толькі тады, калі яны самі нагадваюць пра сваё існаваньне. Таньненькае ж і дробязнае але сваё, засьцілае нам вочы і мы ня бачым за ім нічога, апроч саміх сябе...» Забыўся ён, зусім забыўся пра бацькоў, пра тую далёкую палескую вёсачку, дзе нарадзіўся і дзе цяпер жывуць бацькі. Хварэюць, кажа сястра. Вядома, гады лятуць. «Быў бы час, — падумаў Стах, — кінуў бы ўсё і сёньня ж паляцеў да іх...» Быў бы час... Часу заставалася ўсё менш і менш...

Сястры таксама было не да гасьцяваньня. Дома з малымі дзецьмі застаўся муж і яна відочна хвалявалася, за ранак некалькі разоў у размове ўспомніла яго: «Як там мой Вася?..» А дванаццатай Стах павёз сястру на вакзал. Пасадзіў на цягнік, выйшаў з тунелю, і не пасьпеў нават агледзецца, як да яго падскочыла цыганка: «Дай, красавец, руку— пагадаю! Усю праўду скажу...» Стах механічна, абыякава, працягнуў ёй руку. Пасьля нярвовага вечару, бяссоннай ночы і турботнай раніцы, быў ён нібы ў трансе, у нейкай прастрацыі. I таму, як сказаў бы Сырэц, перастаў адэкватна рэагаваць на навакольнае жыцьцё. Цыганка — шырокая ў клубах, тлустая, ажно бліскучая баба — схапіла руку, зірнула ў яе і адразу пачала гаварыць, што жыць будзе «маладой» доўга і шчасьліва... Стах пачуў гэтыя словы і крыва ўсьміхнуўся: адзін ён ведаў, што заўтра памрэ, груба, рэзка вырваў руку ў цыганкі і, ня слухаючы ейныя выкрыкі і маты ўсьлед, пайшоў да прыпынку.

9.

Да наступнай — апошняй — раніцы Стах праседзеў каля карціны. Нічога не маляваў, не дамалёўваў, не падмалёўваў. Застыў у думках. Вядома, калі б быўчас, ён многае зьмяніў бы ў ёй. Нават не зьмяніў бы, а перапісаў нанова. Каб узмацніць, каб удакладніць. Ён цяпер яскрава бачыўхібы карціны. Ён бачыўтолькі іх.

I ён ведаў, як іх пазбавіцца. I чым больш ён узіраўся ў гэтыя постаці і твары, у гэтыя дамы і дрэвы, тым больш яму не падабалася тое, што ён зрабіў. Першапачатковая назва карціны была «Зыход», але цяпер ён лічыў, што атрымаўся ў яго не зыход, а нешта іншае. Бо зыход — гэта заўсёды боль, гэта нервы, гэта разрыў па-жывому, гэта крык, гэта трывога, гэта немагчымасьць штосці зьмяніць, гэта безнадзейнасьць... Зыход рэдка пакідае спадзеў, дае супакой. Больш дакладна, ніколі не пакідае і не дае. Карціна ж, пры ўсёй сваёй змрочнасьці, дыхала такою надзеяй, выпраменьвала такую дабрыню і спакой, та­кую ўпэўненасьць, што будучыня ў нас ня проста ёсьць — яна сьветлая і шчасная, што назваць карціну трэба было неяк інакш. Скажам, так — без прэтэнзіяў на арыгінальнасць: «Супакой», ці лепш — «Чаканьне». У гэтым слове ёсьць і трывога, і надзея, і прадчуваньне... як і ў карціне. Ды, па-сутнасьці, і сапраўды: усё нашае жыцьцё — чаканьне. У кожнага сваё чаканьне. Якое, падкажа карціна, скончыцца добра, слаўна... Ці не, можа, скарыстаць дзеля назвы нейкае моднае слоўка тыпу «Ілюзія», альбо «Настальгія», у якім так дарэчы пераклікаецца і мінулае, і сучаснасьць, і будучыня. Ці шызануць нечым абстрактна-авангардна-адцягнута-незразумелым: «Жыць ведаючы», альбо "Быць гатовым", ці лепш — «аКРАЙчык» і апошняе «к» перакрэсьліць і паверх яго надпісаць «й»...

Урэшце рэшт Стах спыніўся на назве «Чаканьне».

Пры дзённым асьвятленьні ён яшчэ раз агледзеў сваё «Чаканьне», сёе-тое адным-двума ўзмахамі-мазкамі, лёгкімі і амаль непрыкметнымі, дадаў. Выправіў тое, што не падабалася, хірургічна дакладна, быццам ягонай рукою вадзіла боская рука. Увечары пакрыў карціну лакам, падумаў, што файную раму ёй падбярэ і жонка. Склаў акуратна пэндзьлі, фарбы, прыбраў у майстэрні. Не таму, што надта любіў парадак, а проста да сустрэчы яшчэ заставаўся час і сядзець склаўшы рукі было невыноснаю. Хацеў напісаць нейкую цыдулку жонцы, ды перадумаў. Што пісаць: разьвітвацца зжыцьцём, прасіць прабачэньня, паказаць сваё «геройства» — ведаў пра сьмерць і сьвядома ішоў на сустрзчу з ёю? Сьмешна, цынічна...

Вечарэла, сонцахавалася задамамі ідрэвамі, калі Стах выйшаў з дому. Крочыў нясьпешна, павольна проста ў скверык і думаў: «Дзіўная рэч: вось іду я паміраць. Іду, як ні ў чым ні бывала, як на звычайны шпацыр. Але ж — на сьмерць. Сам. Як на плаху, як да непазьбежнага, як пад прымусам, бязвольна, нават не паспрабаваўшы нешта зьмяніць. Іду, нібы жывёліна бяздумная, неразумная. Як загіпнатызаваны, як запраграмаваны. Як зомбі...» — параўнаньні накручваліся ў ягонай галаве, але яны ня ўзрушвалі, не ўзбуджалі яго, не здымалі тло абыякавасьці, што межавала з упэўненасьцю: нічога ня здарыцца, усё застанецца па-старому. Чалавек нават у самых безвыходных сітуацыях, бывае, чапляецца за саламіну надзеі і — выплывае... Стах не думаў пра гэта, ён раптам падумаў пра іншае: «Як гэта так: выпадкова сустрэў нейкага чалавека і адразу паверыў яму, паверыў нейкаму пяску ў кішэні, нейкім байкам пра аўтобус і ні разу — ні разу! — за ўвесь тыдзень усур’ёз не засумняваўся ў тым, што прадказанае незнаёмцам збудзецца. Збудзецца сёньня, цяпер, праз колькі дзесяткаў хвілінаў. Паверыў і ўсё...»

Стах ішоў і разважаў — ішоў і разважаў спакойна. Не таму, што зьмірыўся і здаўся: няхай будзе, што будзе; і не таму, што быў моцна стомлены і нявыспаны; і не таму, што прадчуваньне блізкасьці сьмерці ў яго не было, нежыло ні ўдушы, ні ўсэрцы. Спакойна яму было найперш ад таго, што скончыўён нарэшце працу, якой аддаў паўгода жыцьця. Дзіўна, але цяпер, здалёк, ён быўзадаволены сабою, задаволены зробленым і ўпершыню, бадай, мог сказаць сабе: «Ай да Стах, ай да малайчына!» Ён ведаў, ён бачыў, ён разумеў, што пры ўсіх сумлівах, твор атрымаўся выключны, непадобны ні на адзін з тых, што захоўваюцца зараз у музеях ды прыватных зборах, калі ня сьвету, дык... Еўропы дакладна. Стома і разьняволенасьць шчасьліва расплываліся па ягоным целе. Стома, разьняволенасьць, абыякавасьць, супакой... і толькі там, недзе глыбока, пачынала ўжо нараджацца і мацнець думка: а колькі б мог ён зрабіць яшчэ ў гэтай, па-сутнасьці, адкрытай ім манеры, у гэтым стылі, калі б быў у яго час, калі б было ў яго жыцьцё, якім бы даражыў ён цяпер зусім па-іншаму... Бо ішоў ён усё-ткі на сьмерць, дакладней — па сьмерць. Толькі думка тая зноў успыхнула без шкадаваньня, а так, як бы між іншым.

Стах прыйшоў у скверык, сеў на тую самую лаўку. Нічога вакол не зьмянілася: тыя ж сабакі з іх гаспадарамі, тыя ж сім-па-тыч-ныя маці з імпартнымі вазкамі. Хіба восень стала яшчэ бліжэй: дрэвы зусім аблыселі і пакрылі зямлю пад сабою тоўстаю, трапяткою яшчэ, коўдраю лісьця. А ў астатнім — быццам і не было гэтага, такога доўгага і такога кароткага тыдня, які ўспамінаўся тлумна, сьцята, нібы адзін бясконцы дзень. Стах не памятаў нават, быў у гэтыя дні дождж, ці ўвесь тыдзень сьвяціла сонца — сонца запозьненага бабінага лета...

Цямнела хутка. Цені зьліваліся ў шэра-бэзавы паўзмрок, які падсьвечваўся зьнізужаўцінёю лісьця. Пры­гожа...

Незнаёмец, той самы каржакаваты, моцны яшчэ мужчына, зьявіўся хвілінаў праз дзесяць з таго боку, з якога Стах яго не чакаў.

— Можна прысесьці каля вас, малады чалавек? — спытаў ён і сеў побач. Лаўка скрыпнула пад ім, прымяты плашч зашамацеў, — што, не чакалі?

Стах падумаў, што і сапраўды ў іншага ад такога раптоўнага ўзьнікненьня мог бы і сардэчны прыступ здарыцца. Ён жа быў цяпер спакойны, суперспакойны і абыякавы да сваёй будучыні, таму нават не схамянуўся, ня дрогнуў.

— Чаму ж, чакаў, — адказаў Стах ціха, апатычна, але з гэтымі першымі словамі нібы жыцьцё да яго вярнулася, зьявіўся нейкі мандраж і вусны, здаецца, задрыжэлі ўхваляваньні.

— Ну як праца? Бачыў, бачыў — дарабілі. Цудоўна. Цудоўна. Недумаўя, не спадзяваўся, шчыра прызнацца, што ўсё закончыцца гэтак добра, што ўсе нашыя ўмовы будуць выкананыя.

— Якія ўмовы? Мы ж, здаецца, ні пра што не дамаўляліся, апроч таго, што сёньня я прыйду сюды. I тое, гэта была ня ўмова, а хутчэй просьба-загад.

— Гэта я так, пра сваё...

Стах чамусьці раззлаваўся на гэтага чалавека: прышоў, дык рабі сваю справу, а ня лезь зноў з размовамі, роспытамі ды каментарамі. Карціну ён бачыў...

— Але я гляджу, вы незадаволены... Няўжо працай, няўжо карцінай? Ох ужо, гэты вечны сумліў мастака! Колькі творцаў з-за яго зьнішчыла свае лепшыя творы, колькі іх за тое патрапіла ў пекла...

— Мая незадаволенасьць засталася там, а я ўжо тут...

— Я вось што папрашу, малады чалавек, калі ласка, нічога не зьмяняйце ў сваёй карціне. Абяцайце мне. Добра? (Стах маўчаў, не разумеючы, пра што ідзе размова). Пакіньце такою, якая яна ёсьць. Забудзьце пра яе, лічыце, што яе няма. Не перарабляйце, каб не сапсаваць. Памятаеце: не нашкодзь! «Чаканьне» (I назву ведае, падумаў Стах) — ужо ёсьць як факт, як зьява, існуе ў вечнасьці, але хай бы засталася і людзям, і вам. Хай... У вас, я ведаю, шмат цікавых задумаў, шмат вабных ідэяў, дык працуйце над імі, разьвівайце свой стыль далей, а «Чаканьне» - не чапайце, забудзьце. Абяцаеце?

— Я забыў праўсё ідучы сюды. Я так думаю — мяне ўжо няма. Няма там, я — тут. Дык пра якія зьмены, пра якую працу, пра якія новыя творы ды свой стыль вы гаворыце? Гэта ж немажліва...

— Э не, прабач, ты памыляешся, — зноў, як і ў мінулы раз, незнаёмец раптам рэзка перайшоў на «ты». Гэта было так нечакана, што Стах ажно страпянуўся, —даслухай спачатку. У мінулы разя табе наўмысна не сказаў, што на слупку на тваёй магіле нейкі п’яны пісака ня тую, ня правільную дату сьмерці вывеў... Ты і сапраўды бачыў сваю магілу, але дата там, дакладней — год сьмерці, зусім ня твой, а хутчэй за ўсё год нараджэньня таго пісакі п’янага... Так што час у цябе ёсьць. Будзе.

Стах маўчаў, не зьдзіўляўся і не пытаў нічога, а муж­чына гаварыў далей:

— Я хацеўтолькі аднога: каб дарабіўты сваю карціну як мага хутчэй. Інакш праца магла б зацягнуцца надоўга, мажпіва, на гады, а, мажпіва, ты ніколі б ня скончыў яе ці нават зьнішчыў... А гэта — цяпер ты сам разумеет

— пераломны твой твор. Пасьля яго ты моцна зьмяніўся. Ты вернешся цяпер дахаты зусім іншым чалавекам і мастаком. Мастаком!..

Стах сядзеў «пераварваў» пачутае, і ў ім расло расчараваньне, быццам яго моцна падманулі. Ён разьвітаўся з тым сваім жыцьцём і яно здавалася яму цяпер далёкім і чужым. Ён настолькі ўсур’ёз, аказваецца, успрыняў «канец» яго, што «працяг» быццам бы і ня быў патрэбны. Бо тое, што было да сёньня — ужо не ягонае, а тое, што будзе далей — яшчэ неягонае. I вяртацца ямудавядзецца туды, куды, па-шчырасьці, чамусьці вяртацца ня хочацца... Чаму? Што было ў ягоным жыцьці дагэтуль — праца, сям’я, беднасьць... Што будзе цяпер — беднасьць, сям’я, праца... I, па вялікім рахунку, усё роўна, калі перапыняць, перарываць гэты ланцужок: у трыццаць гадоў, у шэсьцьдзесят, альбо у сто... Дык, можа, чым раней, тым лепш? Толькі людзі, якія не задумваюцца над сваім жыцьцём, чапляюцца за яго...

Незнаёмец міжтым падняўся, расправіў крысо свайго доўгага дажджавіка, зірнуў яшчэ раз на Стаха і прамовіў:

— Будзем разьвітвацца. Бывай, хлопец. Не забывай нашую размову. Бывай...

— Пачакайце! Хто вы? — спытаў Стах, потым крыкнуў: — Хто вы? — але голас ягоны патануў у вечаровай цішы скверыка, яку ваце, не адгукнуўся нават рэхам. I толькі нейкі запозьнены сабакавод спыніў свой спалоханы позірк на ім, а потым прысьпешыў крок— пацягнуў за сабою сабаку, які азірнуўся на Стаха ня менш зьдзіўлены, чымсьці гаспадар...

2002-1995 гг.