Сталёвая поўня [Зміцер Падбярэзскі] (fb2) читать онлайн

Зміцер ПАДБЯРЭЗСКІ

СТАЛЁВАЯ ПОЎНЯ

Няправільнае апавяданне

Зіма недзе заблукала. Па ўсім, першы снег мусіў ужо легчы на апалае лясное лісце, з-пад якога дзе-нідзе вытыркаліся чорныя талеркі груздоў. Дзед Васільевіч паволі крочыў да леснічоўкі, зразаючы грыбы ў кошык і разважаючы над тым, пра што пачуў у Лохвіцы ад свайго пляменніка Мішкі. Гарэза рэдка затрымліваўся ў хаце. Зрабіўшы ўсё, пра што прасіла Васіліха, дзедава сястра, Мішка збягаў ці на рэчку, дзе правяраў сеткі, ці ў лес бліжэй да чыгункі па ўласных, толькі яму вядомых справах.

Дзед Васільевіч неаднойчы казаў падшыванцу, каб той не корпаўся ў акопах і не збіраў розныя небяспечныя цацкі. Ды Мішку дзедавы словы былі як банькі памерламу. Дзед здагадваўся, што ў тых акопах можна было адшукаць шмат чаго, бо і сам бываў там неаднойчы, нацягаўшы ў леснічоўку рознага вайсковага рыштунку, што застаўся пасля баёў на падыходзе да Лохвіцы.

Жыў ён не ў вёсцы, а ў лесе не таму, што баяўся немцаў. Наадварот, час паказаў, што ад прышлых Лохвіцы нічога не пагражае. Бо на другі дзень, як пачалася вайна, непадалёк ад вёскі адбыўся паветраны бой. Тры нямецкія самалёты палявалі на адзін савецкі. Той здолеў падпаліць аднаго немца, аднак і сам упаў у балота, куды вяскоўцы не адважваліся па журавіны хадзіць - такая там была здрадлівая багна. Лётчык з падбітага нямецкага самалёта здолеў скочыць з парашутам і прызямліўся ледзь не ў сад да Васіліхі, жывы, але моцна паранены. Нават з пісталета не здолеў стрэліць, калі да яго падбеглі вяскоўцы. Радзіліся тыя нядоўга: немец то немец, але жывы чалавек, да таго ж - скрываўлены. Зацягнулі яго ў адрыну, абмылі, перавязалі чыстым раны і дамовіліся: нікому ані слова. Баяліся, што савецкія не будуць разбірацца, паранены той ці не...

А потым быў бой там, дзе бальшак выходзіў з лесу да Лохвіцы. Больш за суткі трымаліся савецкія, аж пакуль два танкі да немцаў не дадаліся. Усіх савецкіх там і пабілі, бо тыя зброі ад танкаў не мелі. І калі ў Лохвіцу ўвайшла калона нямецкіх машын, вяскоўцы паказалі афіцэру параненага лётчыка. Немца звезлі. Праз дзень у Лохвіцу зноў прыехалі немцы, сабралі вяскоўцаў і праз перакладчыка, які намагаўся давесці сказанае афіцэрам на расейскай, не надта зразумелай для лохвіцкіх мове, паведамілі наступнае. Маўляў, нейкі фюрэр выказвае вяскоўцам падзяку за выратаванне лётчыка. І за гэта Лохвіцы надаецца асаблівы статус. Ніхто не дацяміў, што гэта за рэч - “статус”, зразумелі адно: паліць хаты не будуць. Прынамсі, не адразу. Бо ў Лохвіцу перабраліся людзі са спаленай Вулькі, дзе дзясяткі з тры савецкіх паселі ў хатах і абстралялі атрад немцаў. Тыя не доўга разважалі: закідалі вёску мінамі і агонь скончыў справу. У немцаў хіба пару параненых было, а колькі савецкіх салдатаў і мясцовых пагарэла ў хатах - ніхто не лічыў.

Далей так пайшло, што недзе раз на тыдзень немцы пачалі прыязджаць у Лохвіцу. Кур не рэзалі, свіней не стралялі. Паводзілі сябе культурна: мянялі цукар, соль на малако, яйкі, масла, вяндліну, прывозілі муку і газу, дзяцей частавалі цукеркамі і шакаладам. Аднойчы нават прывезлі зубнога лекара з машынкаю. Той цягам двух дзён агледзеў ці не ўсіх лохвіцкіх. Каму рваў патрушчаныя зубы, каму - было й такое - замазваў дзіравыя. І да лохвіцкіх пакрысе пачала даходзіць сутнасць слоў “асаблівы статус” вёскі, якая, як зразумеў дзед Васільевіч, атрымала нешта накшталт абароннай граматы за тое, што ў параненым немцы мясцовыя ўбачылі не ворага, а найперш нямоглага чалавека.

Дый як магло быць інакш? У верасні 39-га савецкіх напачатку сустрэлі тут і не прыязна, і не варожа: за безліч гадоў людзі гэтых краёў звыкліся з тым, што раз-пораз, часцей у суправаджэнні агню ды гвалту, праз Лохвіцу ды навакольныя вёскі праносіліся пад рознымі штандарамі атрады ўзброеных салдатаў, якія гаварылі на незразумелых мовах і хапалі тое, што бачылі іхнія вочы. Савецкія ж паводзілі сябе не так. Не гвалцілі, не рабавалі, размаўлялі спакойна і ласкава. Таму пачаставалі іх у Лохвіцы як мае быць і выправілі ў далейшы шлях. Але праз некалькі дзён пачалося - прыехалі ўжо зусім іншыя: крыклівыя і бессаромныя. Не выціраючы боты, швэндаліся па хатах, патрабавалі выпіць, перапісвалі жыхароў і голасна, брыдка лаяліся. Прыбілі да таполі чырвоны сцяг і сказалі: “Радуйцеся! Да вас прыйшла савецкая ўлада”.

Пачаць радавацца савецкай уладзе ў Лохвіцы не паспелі. На другі дзень у людзей пачалі адбіраць скаціну, а тры сям’і пакідалі ў грузавік і некуды павезлі. Іхнія хаты назвалі калгасам, а калі Марыся, сваячка дзеда Васільевіча, з крыкамі “Не аддам!” абхапіла шыю сваёй каровы, у вёсцы ўпершыню за шмат гадоў грымнуў стрэл. Марыся асунулася долу і ўжо не бачыла, як яе мужык Юзак са стрэльбай выскачыў з хаты, усадзіў зарад у жывот чалавеку ў фуражцы і тут жа ўпаў сам, атрымаўшы з дзесяць куль. І каб мясцовыя адчулі тую радасць напоўніцу, савецкія паставілі да сцяны ўсіх, каго знайшлі ў хаце Марысі. Трохгадовага Лёсіка забілі апошнім...

Немцы ж пакуль нічога не абяцалі і нікога не крыўдзілі. Нават курэй не стралялі. Ды хоць бы і стралялі - не апошняе ж забіралі! Навучаныя, лохвіцкія даўно панарабілі ў лесе надзейных сховаў, дзе трымалі тое, што выратуе ў ліхія часіны.

А дзед Васільевіч адрамантаваў леснічоўку, дзе й жыў большасць часу. Паляваў дзічыну, у тым ліку і сур’ёзную, сушыў рыбу, збіраў ягады-грыбы, вядомыя яму зёлкі, трымаў з пяток борцяў, а як сціхлі баі, нацягаў з акопаў рознае зброі: гранаты, вінтоўкі, аўтаматы, патроны, нават кулямёт спраўны. Была і любімая цацка: вінтоўка з аптычнаю прыладай, якая надта ж надалася для паляўнічых спраў. Здабытае ў лесе і назапашанае адносіў у Лохвіцу, адкуль, наведаўшы лазню і замяніўшы сподняе, вяртаўся з хлебам, іншай ежай, часам - з пляшкай выгнанага Васіліхай для сябе.

Але тое, што ён пачуў ад пляменніка, дзеда растрывожыла. Ён і сам чуў, як надоечы ўначы над лесам гуў самалёт. Зразумела, гэта савецкі лятак быў, бо што немец будзе ноччу над лесам рабіць? А вось тое, што Мішка знайшоў у балоце каля чыгункі дзве вялікія торбы, было нярадаснай навіною. Торбы, прымацаваныя да парашута, ляжалі на зямлі, і пэўна ж былі скінутыя ў тую ж ноч. А гэта значыла, што на парашутах выкінулі і людзей.

Таму дзед Васільевіч, калі вярнуўся да леснічоўкі, вырашыў зранку пахадзіць па лесе і пашукаць гасцей. З тым і заснуў. Ды абудзіўся не сам. Мішка заляцеў у хатку і з парога выпаліў:

- Уначы ў Лохвіцы савецкія былі!

- Якія савецкія? - не зразумеў дзед. - Яны ж паўцякалі.

- Ага, паўцякалі... Парашутысты прыходзілі, аўтаматамі палохалі.

- Адкуль ты ведаеш, што гэта парашутысты?

- Самі казалі: маўляў, іх скінулі, каб тут немцаў страляць. А потым набралі есці, прымусілі самагон прынесці, кур пахапалі. Васіліха было запярэчыла, дык ёй аўтаматам у грудзі сунулі так, што звалілася на падлогу.

- Толькі ў нас былі? - пацікавіўся дзед.

- Ці не па ўсёй вёсцы прайшліся. Крычалі, што пастраляюць-папаляць, калі ежы не дадуць. У коўдры загортвалі, ледзь пацягнулі тое, што набралі. Сказалі, хутка зноў прыйдуць. Ну, я іх сустрэну!

- Ты, гэта!.. - ускочыў з печы дзед. - І не спрабуй! Малы яшчэ з савецкімі заядацца. Сядзі як мыш пад печчу. Я сам іх пашукаю ды дазнаюся, хто такія і ці надоўга да нас. А колькі іх было?

- Ушасцёх па хатах гойсалі. Але, відаць, яшчэ ў лесе колькі іх ёсць.

- Напэўна... - ці не самому сабе сказаў Васільевіч. - Добра, ідзі ў вёску. І не спрабуй што-небудзь удумаць! Я сам заўтра ў Лохвіцу прыйду.

“Толькі савецкіх тут не хапае! - разважаў Васільевіч, ідучы лесам. - Чалавек з дзесяць іх, напэўна. У немцаў страляць пачнуць, а тыя ж не будуць доўга думаць, хто і чаму страляе. Атрымаюць усе, напоўніцу... Як адшукаю іх, скажу, каб немцаў стралялі як мага далей ад Лохвіцы... Але дзе іх шукаць? Ну, як у вёску прыйшлі, значыць, атабарыліся не ў глыбіні лесу, а недзе бліжэй да вады. Наўрад ці пасунуліся ў вёску праз мост: рызыкоўна. Значыць, ішлі полем, перабраўшыся праз рэчку... Ну так, няйначай!”

Колькі гадоў таму бура паваліла вялікую сасну, што расла на самым беразе рэчкі, і для сялян шлях у лес істотна скараціўся. Да ўпалага дрэва прыладзілі парэнчы, таму праз рэчку магло перабрацца нават дзіцё. Прыкінуўшы, што да чаго, дзед Васільевіч, паправіўшы рэмень ад вінтоўкі, рашуча накіраваўся да таго месца, дзе ляжала мажное дрэва.

Ён здалёк пачуў пах дыму.

“Партызаны, але... - падумаў ён. - Калі так вогнішча паліць будзеце, вас накрыюць, як сляпых кацянят”.

Атабарыліся парашутысты насамрэч ці не на самым ускрайку лесу. Дзед Васільевіч нетаропка накіраваўся да вогнішча і ўбачыў, як аднолькава апранутыя ў вайсковае людзі падняліся з зямлі, накіраваўшы ў бок незнаёмца зброю.

- Стаяць! - выгукнуў адзін, у якога на галаве сядзела фуражка з сіняй паласой. - Хто такі?

- Тутэйшы, - спыніўся дзед. - Вось ішоў сабе, бачу - новыя людзі.

- Ты адкуль такі цікаўны? - працягваў выпытваць, па ўсім было відаць, галоўны.

- Ды з вёскі, вунь той, - махнуў рукой дзед. - На звера іду паляваць. А тут бачу - вы.

Дзед Васільевіч налічыў вакол вогнішча дзевяць чалавек. З іх толькі адзін знешне выглядаў адрозна ад іншых: маленькага росту, з крываватымі нагамі, вузкімі вачыма і смуглым колерам твару. Ён і адзначыў:

- З такой вось вінтоўкай толькі на людзей палююць!

- Не, яно зручна і на кабана, і на вавёрку якую.

- Што такое вавёрка? - запытаўся смуглатвары.

- Памаўчы! - абарваў яго галоўны. - Як цябе клічуць?

- Дзедам Васільевічам людзі завуць...

- Ну дык вось, дзед. Ты павінен уступіць у наш атрад.

- Нікому нічога я не павінен, - адказаў дзед. - Я і ў калгас не пайшоў, як зганялі, і ў ваш атрад не пайду!

- Ты што, не жадаеш змагацца з ворагам? - змяніў голас галоўны. - Ці ты ўжо ў паліцыю запісаўся? Дык у нас з такімі гутарка кароткая: куля ў галаву - і ў кусты.

- Ну, куля - гэта занадта проста. А як мяне не паслухаецеся, дык дні праз тры-чатыры вы самі ў жвір паляжаце. Гэта калі нехта пажадае яшчэ для вас ямы капаць...

- Што ён сказаў? - замітусіўся смуглатвары.

- Маўчы, Агмаль! - накінуўся на яго камандзір. - Што ты хочаш сказаць, дзед? Што нас пастраляюць? Ці не ты, га?

- Немцы вас пастраляюць. Бо вы нібы знарок выстаўляецеся, каб вас пабачылі. Хто гэта вогнішча з сырога галля складае? За кіламетар жа відаць...

- Ну, гэта так, згодны. Пілой ды сякерай у вёсцы толькі ноччу разжыліся. На лапаты і цвікі, праўда, забыліся.

- Зямлянку і без цвікоў можна зрабіць. А вось у лес адысці метраў на трыста не пашкодзіла б, - працягваў дзед Васільевіч. - Бо як адсякуць вас ад пушчы, дык і пакладуць усіх на беразе рэчкі. А немец не будзе глыбока ў лес хадзіць. Не любіць.

- А ваду з рэчкі ў лес ты нам цягаць будзеш? - запытаўся той, якога назвалі Агмалем.

- Камандзір загадае - сам і прынясеш, - адказаў дзед.

- Глядзі ты, які вопытны... - прамармытаў старэйшы. - Што яшчэ нам параіш?

- А параю я вам людзей у вёсцы больш без патрэбы не рабаваць. Бо на вас не было разлічана. Няўжо вас сюды без якіх кансерваў скінулі?

- Былі кансервы. Два вялізныя мяхі, з рацыяй, але парашуты некуды знесла. Мяшкі са зброяй, з выбухоўкай знайшлі, а вось тыя - не. Ты, як будзеш лесам хадзіць, можа, натрапіш на іх. Тады скажаш дзе. Але твае ў вёсцы павінны запомніць: мы сюды прыйшлі змагацца з ворагам. І той, хто адмовіцца нам дапамагаць, будзе бязлітасна пакараны! Таму ў вёсцы абавязаныя даць нам усё, што патрэбна.

- Яно нібы й так, - пагадзіўся дзед. - Толькі чаму ж вы гэтых людзей немцу аддалі? Чаму пусцілі яго гэтак далёка? Людзі тады пры чым, га?

- Ты, дзед, не разводзь тут антысавецкую прапаганду! Набраўся ў палякаў рознага. Адступілі мы часова, выключна з тактычных меркаванняў. А як разгарыцца полымя народнай вайны, дык і пабяжыць немец назад, хутчэй, чым прыйшоў! І ты мусіш нам дапамагаць. Прыкладам, сказаць, хто ў вёсцы на немцаў працуе.

- А ніхто не працуе. Вёска маленькая, з пачаткам вайны мужыкі амаль сышлі хто куды. Быў адзін, дык у мястэчка перабраўся ў паліцыю.

- Вялікі там гарнізон? - пацікавіўся камандзір.

- Вам не па зубах будзе, - адказаў дзед. - Во яшчэ. Як надумаецеся ў немца страляць, рабіце гэта дзе падалей ад Лохвіцы. Бо тады немец і людзей, і хаты не пашкадуе. І вы тады з голаду памрэце.

- А ты нам не загадвай, дзе аперацыі рабіць! - уставіў сваё Агмаль. - Ты нам прынясі паболей тытуню, солі, водкі!

- Можа, табе і сала прынесці? - усміхнуўся Васільевіч і пачуў, як рэшта парашутыстаў, што раней маўчалі, зладжана зарагатала.

- І сала таксама, - як адрэзаў, сказаў камандзір. - Мяне завуць Карчоў. Маёр Карчоў. А ты будзеш нашым сувязным. Але як немцаў на нас навядзеш - вёску тваю дымам пусцім, так і ведай.

“Гэтыя могуць спаліць, хутчэй за немца, - думаў дзед, ідучы ў бок леснічоўкі. - Як і ў спіну стрэліць. Бач ты, антысавецкая прапаганда! Язык, што мянташка... Зрэшты, я іх папярэдзіў”.

У леснічоўцы ён выцягнуў з-пад стала кораб і дастаў з яго два вялікія капканы. Некалі, яшчэ за польскім часам, з дапамогай аднаго ўпаляваў нават мядзведзя, але гадоў мо з дзесяць гэтыя сталёвыя, з вялікімі вострымі зубамі пасткі ляжалі без справы: ці то павыбівалі тут мішак, ці то падаліся тыя куды далей у пушчу. Агледзеўшы ўважліва магутныя прылады, схаваў капканы і задумаўся.

“Пра тыя торбы я ім нічога не сказаў. Добра ці дрэнна? Дрэнна тое, што днямі харчы ў іх скончацца і яны зноў папруцца ў вёску. Галодныя ды азвярэлыя могуць што заўгодна нарабіць. А добра тое, што... Добра, што не сказаў! Гэта як у картах махляр козыр у рукаве хавае, які можа спатрэбіцца ў любы момант...”

Дзед Васільевіч у лесе навучыўся спаць, як той сабака: адным вухам у падушку, другім - на вуліцу. Таму праз дзень і прачнуўся пасярод ночы, пачуўшы выбух, а потым і стрэлы з таго боку, дзе праз рэчку быў перакінуты чыгуначны мост. “Пачалося, каб вам с...аку асотам парэзала!” - вылаяўся ён, зразумеўшы, што заснуць ужо не атрымаецца. Запаліў газнічку, накінуў кажух, выйшаў на ганак. Страляніна хутка сціхла, глухая восеньская ноч зноў ахінула наваколле.

“Папёрліся, значыць, на чыгунку. Відаць, на кандачка папёрліся, не праверыўшы, як там немец ахоўвае. І напэўна атрымалі па карку. А што? Шкадаваць іх? Я ж прасіў: далей ад вёскі. А яны - не, наадварот, быццам той мост ім самы ласы. Ну, чакай сёння ў Лохвіцу гасцей...”

Недзе а дзясятай гадзіне раніцы ён, захапіўшы вінтоўку, пасунуўся ў бок бальшака, дзе й прыхаваўся ў хмызняку. Чакаць давялося нядоўга: хутка з боку мястэчка праехала нямецкая калона з шасці матацыклаў і адной браняванай машыны. З якую гадзіну было ціха, толькі па чыгунцы прагрукатаў цягнік: начная дыверсія, як зразумеў дзед, плёну не дала. Неўзабаве па бальшаку ў бок мястэчка праехалі машына і матацыклы, і тады дзед Васільевіч з палёгкай уздыхнуў: пэўна, у Лохвіцы абышлося, статус вёскі спрацаваў. Пакінуўшы вінтоўку ў хмызах, ён пайшоў да сваіх.

У Лохвіцы сапраўды было як заўсёды: нехта яшчэ корпаўся ў гародах, над комінамі ўздымаліся дымы, квохкалі нешматлікія куры. Ля хаты Васіліхі дзед павітаўся са сваімі.

- І што немцы? - запытаўся ён.

- А што яны? - адказала Васіліха. - Пыталіся, ці не бачылі мы тут чужых, ці не прыходзіў хто з незнаёмых у вёску.

- І што вы?

- А што мы, дурныя? Скажаш, што прыходзілі, - што зменіцца? А тыя ноччу зноў прыйдуць і пастраляюць людзей.

- Твая праўда, - згадзіўся дзед.

- Шакалад не давалі гэтым разам, жмінды, - паскардзіўся Мішка. - Толькі па хатах ды гумнах лазілі. Мусіць, зброю шукалі.

- А што шукаць? - выбухнула Васіліха. - Што, нашыя бабы з віламі на тую чыгунку пойдуць цягнікі спыняць? Гэта яны так шукалі, дзеля адчэпнага. Разумеюць жа, што гэта не нашыя ноччу там былі.

Дзед Васільевіч згодна кіўнуў і папрасіў сабраць пад’есці, а таксама мяшэчак самасаду ды якую газету.

- Дзеда, ты ж не паліш, - здзівіўся Мішка.

- Ты, гэта... Памаўчы! І памятай, што я табе казаў, - заўважыў дзед Васільевіч і пакрочыў у бок хаты нябожчыцы Марысі, дзе ягоная пляменніца Данута зранку збірала дзяцей.

Данута вучылася на медсястру, але з-за вайны не паспела скончыць вучэнне, вярнулая з горада ў Лохвіцу, дзе вырашыла вучыць малых грамаце і сякім-такім нескладаным і заўсёды патрэбным навукам. Дзеці, ад няма чаго рабіць, прыходзілі ў “школку” з задавальненнем, нават Мішка. час ад часу выседжваў на лаўцы якія дзве-тры гадзіны. Наогул дзетак розных узростаў было ў Лохвіцы крыху больш за дзясятак, але ўсе яны былі радыя вучыцца пісаць ды чытаць, рашаць арыфметычныя задачкі, гуляць з Данутай, да якой звярталіся няйначай, як пані настаўніца.

Дзед Васільевіч прыйшоў да Марысінай хаты якраз тады, калі Данута з дзецьмі бавілася на вуліцы. Прывітаўшыся, дзед адвёў пляменніцу ад дзяцей і сказаў:

- Данутка, думаю, табе варта ў мястэчка перабрацца.

- А што так, дзеду, раптам? Мне й тут добра.

- Сама ж чужых, напэўна, бачыла, - патлумачыў дзед. - Гэтыя прыбышы не па нашых панятках жывуць, і калі што, доўга думаць не прывучаныя.

- Дык што ім да мяне? - не зразумела Данута.

- А вось што. Па-першае, ты - маладая ды гожая, а яны здзічэлыя без баб. Не да Васіліхі ж ім чапляцца, зразумела? Па-другое, калі раптам дазнаюцца, што ты на медыцыну вучылася, пацягнуць з сабой у лес. І што гэта значыць, не мне табе казаць.

- Як жа я дзетак кіну? - запярэчыла Данута. - Хто іх вучыць будзе?

- Гэта - вайна, - адказаў дзед. - Час, калі аніякіх правілаў не існуе. Час, калі доўга думаць нельга. Вось і ты не думай, а рабі. У мястэчку няхай сабе і немцы, але ж - спакайней будзе. І спыніцца ёсць у каго. Уцяміла?

Словы дзеда Васільевіча прагучалі ці не як загад, таму Данута не за­пярэчыла, толькі моўчкі вярнулася да дзяцей. А дзед, захапіўшы ў Вісіліхі торбу з ежай і тытунём, пайшоў да леснічоўкі, забраў па дарозе вінтоўку і дарогаю думаў-прыкідваў, калі ж парашутысты надумаюцца зноў пайсці ў Лохвіцу. Выпадала, што начы праз дзве, найбольш - праз тры. Значыць, неабходна іх яшчэ раз папярэдзіць...

На тым месцы, дзе спачатку спыніліся дэсантнікі, іх ужо не было. Дзед Васільевіч рашуча пакрочыў углыб лесу, дзе хутка ўбачыў нешта накшталт новага лагера. Вакол вогнішча сядзелі сямёра, яшчэ адзін ляжаў на спіне побач на лапках яліны, накрыты коўдрай. На з’яўленне дзеда амаль не зрэагавалі. А калі крыху ўбаку ад паляны ён заўважыў горку свежага пяску, упэўніўся, што начны паход на чыгунку быў у парашутыстаў сапраўды няўдалы.

- І на якую халеру вы туды папёрліся, не зведаўшы броду? - не вітаючыся, спытаў дзед.

Яму ніхто не адказаў.

- А з гэтым што? - дзед паказаў на таго, што ляжаў на спіне.

- Кулю ў жывот атрымаў, - адказаў Карчоў і дадаў: - Не жылец.

- Мост ахоўваецца, ці не ведалі?! Я ж казаў вам, каб рабілі свае спра­вы далей ад вёскі, там, дзе на чыгунцы патрулі толькі час ад часу. А вы дападрываліся! Немцы з самага ранку ў Лохвіцу прымчаліся, распытвалі, хто што чуў ды бачыў.

- І што твае? - пацікавіўся Агмаль. - На нас навялі?

- Нашыя не балбатлівыя, - адрэзаў дзед. - Дый не ведаюць, дзе вы ў лесе. А вось як вы й надалей будзеце так сябе паводзіць, дык не гарантую, што не падкажуць. Зрэшты, дзе вас шукаць трэба, нават качаня дурное зразумее.

- Што такое - качаня? - ляніва пацікавіўся Агмаль.

- Татарын, я ж сказаў - маўчы!

Павісла маўчанне. Вогнішча гэтым разам гарэла роўна, без дыму. “Ну, хоць нешта па-майму зрабілі”, - адзначыў дзед.

- Мяхі нашыя ў лесе не бачыў? - пацікавіўся камандзір. - А то есці ўжо амаль няма чаго...

- Мяхоў не бачыў, - адказаў дзед. - Во тытуню прынёс, свойскі самасад, дзяручы. Праз такі і пра ежу забудзецеся.

- Што ён прынёс? - спытаў татарын у Карчова. - Чаму ён нармальна не гаворыць?

- Змоўкні, ты! - як адрэзаў той. - Тут жа не Расія, а дзікі край. Яны ўсе па-свойму гавораць, цемра.

Дзед Васільевіч прамаўчаў. Сапраўды, рускую мову ў гэтых краях збольшага разумелі, але вось гаварыць больш-менш складна мала хто мог. Ён развязаў торбу, дастаў мяшэчак з самасадам і газету. За выняткам аднаго, усе дэсантнікі накінуліся на пачастунак. Яны ірвалі газету на кавалкі, круцілі казіныя “ножкі”. Прыпаліўшы, ледзь не заходзіліся ад кашлю.

- Дзед, ты няйначай атруціць нас хочаш, - заўважыў адзін з салдатаў.

- Не я гэта, хлопцы. Вы ж паглядзіце, якую газету падралі. “Правда” называецца. Вы і яе на шматкі пусціць гатовыя?

- І што такога? - не зразумеў той.

- А тое, што гэта праўда вам глотку дзярэ, - сказаў дзед. - Так заўсёды з тымі здараецца, хто з праўдай гэтак абыходзіцца.

- У вайны - свая праўда, - сказаў Карчоў. - Праўда ў таго, хто стрэліць першы, зразумеў?

- Тады з такой вашай праўдай вам доўга не пражыць, хлопцы. Бо немцаў са сваёй праўдай тут куды больш за вас. А яшчэ праўда ў тым, што на вайне праўды для ўсіх не бывае. Яна ў кожнага свая. І кожны б’ецца за ўласную праўду.

- У нас, запомні, праўда адна: біць немца. І таму кожная іншая праўда

- варожая дыверсія, якую мы абавязаны нішчыць пад корань.

- Ці не з гэтай праўдаю вы нішчылі маіх аднавяскоўцаў?! - выбухнуў Васільевіч. - Уся праўда ў іх была - гэта жыць для сябе, для ўласных дзяцей. А вы - й малых пад корань...

- Дзед, яшчэ слова - ляжаш побач з тым вунь!.. - камандзір кіўнуў у бок пясчанай гурбы. - А жыць яны павінны былі для ўсіх нас. Відаць, не схацелі...

У лесе запанавала цішыня. Спрачацца дзед Васільевіч забаяўся, дый і ў Карчова, верагодна, нешта зварухнулася ў дуты.

- Так, на вячэру есці шышкі нам няма ахвоты, - нарэшце прамовіў ён. - Таму, татарын, бяры трох чалавек і дуйце ў вёску. Немцы ўжо былі сёння, другі раз не паедуць, няма чаго ноч чакаць. Пакуль відно, набярыце колькі прынесці зможаце. Птушак там, падсвінка той раз бачылі - забіце і сюды цягніце.

- Камандзір! - узняўся на ногі дзед Васільевіч. - Зіма вось-вось, як людзям выжыць будзе?

- А мне пляваць, як яны выжывуць, - таксама ўскочыў Карчоў. - Хто не з намі, той супраць нас, хто будзе за курэй хапацца - той памагаты ворагу. А таму, хлопцы, як што - размова кароткая, зразумелі?

Байцы хутка сабраліся, закінулі за спіны аўтаматы, схапілі прасціны і коўдры, у тым ліку і тую, якой быў накрыты паранены.

- Ідзіце праз рэчку па дрэве, - загадаў камандзір. - І далей полем, так хутчэй будзе.

- А калі немцы раптам? - заўважыў дзед. - На полі яны як у тым ціры будуць.

- Не бздзі, стары! - рагатнуў татарын. - Мы таксама не лыкам шытыя.

“У гэтым уначы можна было пераканацца”, - сам сабе сказаў дзед Васільевіч, гледзячы ўслед парашутыстам, якія ледзь не бягом накіраваліся ў бок рэчкі.

- Сядай, дзед, пагаворым, - прапанаваў Карчоў, і мужчыны паселі на спілаваныя дрэвы.

- Што тут наўкола з партызанамі, ці сустракаў якіх?

- Няма тут ніякіх партызанаў, - адказаў дзед. - Можа, недзе там, за мястэчкам, хто й хароніцца ў лесе. А тут - ціха, дзякаваць Богу!

- А дзе нам мужыкоў у атрад набраць? Нам бы для пачатку чалавек з трыццаць яшчэ...

- Во як, чалавек з трыццаць! - ускінуўся дзед. - Вы й пяцёх наўрад адшукаеце, дый то - кульгавых ды слепаватых. Усіх спраўных мужыкоў адсюль павымятала. Каго ў Сібір, як вашыя прыйшлі, каго польскімі шпіёнамі нараклі, каго ў савецкае войска схапіць паспелі - і з канцамі. Таму спадзявайцеся на сябе.

- У мяне баявая задача: за тры месяцы сабраць атрад у сто чалавек, зразумеў? - нахіліўся да дзеда камандзір і ледзь не шэптам дадаў: - Сто чалавек, каб тут у захопнікаў зямля гарэла пад нагамі!

- І збярэш сто, толькі пры ўмове, што іх табе з неба скінуць, - адказаў дзед. - Спачатку вы тут мужыкоў вынішчылі, а потым пачалі шукаць вам адданых. А іх - няма! У Лохвіцы вунь з мужыкоў мой пляменнік Мішка пятнаццацігадовы ды Пятрусь, хворы на галаву, як на ягоных вачах сястру Марысю вашыя разам з сям’ёй паклалі. Вось і лічы: добра калі паўтара мужыкі на вёску. І тыя - самі за сябе.

- Нічога, па іншых вёсках пашукаем!

- Ага, Езус вам у дапамогу... А лепш адразу ў мястэчка ідзіце, - пагадзіўся дзед. - Тамака паліцэйскіх смачнай ежай да сябе мо пераманіце.

Ён хацеў яшчэ нешта дадаць, як з боку вёскі прагучаў адзін стрэл, потым другі, пасля чаго разы з чатыры чэргамі коратка адгукнуліся аўтаматы. Дзед ускочыў з месца, за ім - пазасталыя парашутысты.

- Немец? - спытаўся дзед.

- Не, нашыя аўтаматы білі, - аспрэчыў камандзір. - А першай нібыта вінтоўка была...

“Мішка! - здагадаўся дзед Васільевіч. - Засранец! Я ж прасіў цябе не рыпацца!”

І дзед Васільевіч пашыбаваў у бок Лохвіцы. Ледзь не зваліўшыся з дрэва па-над рэчкай, ён выскачыў на поле і хутка сустрэў дэсантнікаў. Адзін з іх крочыў кульгаючы, паклаўшы руку на плячо таварыша.

- Бач ты! - сплюнуў Агмаль. - Такі падстрэліў нашага!

- Хто падстрэліў?! - не зразумеў дзед.

- Ды нейкі малы. Смальнуў з вінтоўкі, вунь Казанаву ў нагу ўсадзіў. Але больш не будзе.

- Што - не будзе?

- Адстраляў сваё малы, - татарын нядобра паглядзеў на дзеда. - Ты там скажы сваім: калі хто яшчэ надумае страляць, дык пусцім усю вёску дымам.

Дзед Васільевіч нічога не адказаў і пайшоў у бок Лохвіцы. Яшчэ здалёк ён пабачыў каля плота крайняй хаты купку баб, пачуў плач. Галашэнне Васіліхі рэзала паветра, бы той нож.

Мішка. ляжаў на жываце, выкінуўшы наперад левую руку, якой ён, відаць, падтрымліваў вінтоўку. Па ўсім было відно, што аўтаматныя кулі працялі ягоны жывот, пасля чаго хлопец проста паваліўся наперад.

- Так, бабы... Слязьмі Мішку ўжо не дапаможаш. Падрыхтуйце ўсё ў хаце. А Мішку я сам прынясу. Ён цяпер няважкі, хлопча, як той парашуцік дзьмухаўцовы...

За ўвесь той час, як дзед Васільевіч майстраваў труну, капаў дол на могілках, як сядзеў за памінальным сталом, ён не прамовіў ані слова. Адно бязгучна шаптаў: “Мішка... Мішка...” І толькі як сыходзіў з хаты ў лес, яшчэ раз нагадаў пляменніцы:

- Давай, Данутка, у мястэчка. Не марудзь. Мы тут ужо самі неяк...

У леснічоўцы ён доўга не мог заснуць, круціўся з боку на бок. Заснуў пад самую раніцу, а як ускінуўся на ногі недзе на пачатку восьмай, з’еў сала з халоднай бульбай і пачаў збірацца. У мяшок паклаў скрутак тонкага дроту, дзве гранаты, закінуў за плечы вінтоўку і пакрочыў у бок чыгункі, туды, дзе ўпалі мяхі дэсантнікаў. Там на вышыні чалавечага росту дзед Васільевіч прыкруціў дротам некалькі кавалкаў выбухоўкі, прымацаваў да іх гранаты, звязаўшы ім кольцы дротам. Канец дроту прывязаў да аднаго з мяхоў. Адыйшоўшы на колькі крокаў, прыгледзеўся. Ягоны сюрпрыз мог убачыць хіба толькі той, хто пра яго ведаў.

- Вось так, Мішка, - прамармытаў дзед Васільевіч. - Я іх папярэджваў. Больш не выпадае. Так што хопіць ім шчасця...

Ён прыйшоў да лагера парашутыстаў і не вітаючыся, сказаў:

- Знайшоў я вашыя мяхі...

- Во! - ускочыў на ногі Карчоў. - Дзе яны, вядзі!

- Самі адшукаеце, - адрэзаў дзед. - Яно проста: там, дзе вы на чыгунку палезлі, злева балотца. Як будзеце яго абмінаць з боку лесу, там акурат на дрэве і вісіць парашут. Мяхі на зямлі. А хадзіць з вамі ў мяне менш за ўсё ахвоты.

З тым і пайшоў да сябе, не азіраючыся, адно ў які ўжо раз прашаптаў сам сабе: “Мішка...”

Каля леснічоўкі дзед Васільевіч сеў на пень і пачаў пільна ўслухоўвацца ў наваколле. У вершалінах дрэў пачынаў падвываць вецер, і было зразумела, што хутка, ледзь не праз дзень, зямлю пакрые снег, прыйдуць халады і зіма ўсталюецца трывала і надоўга. Міжволі дзед пачаў думаць, дзе паставіць першыя пелькі на зайцоў, дзе зручней будзе ўпаляваць дзіка, а дзе на рэчцы на якой яміне больш збярэцца рыбы. Разважаў бы і далей, але скрозь пошум ветру прарвалася рэха моцнага выбуху.

“Колькі ж іх туды пацягнулася? - падумаў дзед Васільевіч. - Чалавекі чатыры, не менш. Утрох бы не пацягнулі тыя пакункі. Так што дай Бог, каб усе чацвёра там і засталіся... ”

На наступны дзень сапраўды пайшоў снег. Спачатку ён нясмела зацерушыў, нібы спрабуючы, як яго сустрэне яшчэ не схаладзелая зямля. Вецер сціх, а таму снег, з кожнай гадзінай набіраючы моцы, павольна клаўся на лапіны ялін, шэптам церушыўся сярод дубовай лістоты. За два дні напа­дала яго столькі, што Васіліха ледзь не павалілася ад стомы, як увайшла ў леснічоўку, і пару хвілінаў, сеўшы на ляжанку, не магла вымавіць ані слова.

- Што здарылася? - не вытрымаў дзед Васільевіч.

Яшчэ колькі часу Васіліха шморгала носам, церла кулакамі мокрыя вочы і спрабавала нешта сказаць, але з яе рота выляталі толькі няўцямныя, здушаныя гукі.

- Данута?! - не вытрымаў дзед.

- А... ага, - выціснула з сябе Васіліха і зараўла на ўвесь голас.

Дзед выйшаў з леснічоўкі, разумеючы, што Васіліха, пакуль не выпла-

чацца, усё адно сказаць нешта не здолее. Вершаліны ялін гнуліся ад снегу, скрозь хмары, якія нізка паўзлі па-над дрэвамі, час ад часу прабівалася вока вялікага, поўнага месяца. Адчувалася, што вось-вось - і сапраўдная зіма сцісне гэтую знямелую зямлю.

“Казаў жа я табе, дзяўчынка, хутчэй сысці з вёскі...” - прамармытаў дзед Васільевіч і вярнуўся ў леснічоўку. Ягоная сястра сядзела нерухома, яе вялікі цень ад газнічкі ледзь пагойдваўся на сцяне жытла.

Нічога не пытаючыся, дзед прысеў на лаўку. І тады Васіліха сама пачала распавядаць сухім, драўляным голасам...

Парашутысты ўваліліся ў яе хату ўдзень, калі на вуліцы яшчэ не пачало нават шарэць. Былі толькі ўдвух: галоўны і вузкавокі. Адразу запатрабавалі гарэлкі і ежу. Посную бульбу рукамі запіхвалі ў рот, цадзілі самагонку, чорнымі пальцамі рвалі на кавалкі бохан хлеба. Пад’еўшы, узялі мяхі і пайшлі па хатах, забіраючы з ежы ўсё, што траплялася на вочы. Лазілі пад печы, зазіралі пад ложкі. Дайшлі да Марысевай хаты, дзе ў гэты акурат час Данута вучыла дзяцей, як трэба бінтаваць парэзаныя пальцы. Сам выгляд таго, што нагадвала школьны клас ды скрутак белага бінта на стале, літаральна раз’юшыў вайскоўцаў. “Што, сучка, школку арганізавала? На немцаў працуеш?!” - зароў галоўны. “Бач ты, нашыя таварышы ад ранаў паміраюць, а яна тут бінты ад нас хавала!” - дадаў другі. Потым галоўны загадаў Дануце збірацца, каб ісці з імі ў лес. Данута адказала, што яны забілі яе брата, і яна іх ненавідзіць, таму нікуды не пойдзе. Прыбышы пакідалі мяхі з нарабаваным на падлогу і, лаючыся, выцягнулі Дануту на вуліцу, не даўшы ёй нават апрануцца. Дзеці, якія збегліся да вакна, бачылі, як партызаны штурхнулі Дануту да сценкі адрыны, галоўны нешта сказаў, пасля чаго некалькі разоў стрэліў з пісталета. Вайскоўцы вярнуліся ў хату, дзе камандзір яшчэ раз стрэліў у столь, пабралі мяхі і з мацюкамі пасунуліся ў бок лесу...

Дзед Васільевіч два дні не пакідаў леснічоўку, выходзіў адно па патрэбе. У леснічоўцы ён старанна агледзеў дзве старыя пасткі, адчысціў іх ад іржы, змазаў салам, праверыў спраўнасць спружын. За гэты час ён з’еў хіба адну лусту хлеба з цыбулінай, большую частку часу моўчкі сядзеў, гледзячы, як танчыць язычок газнічкі, паўтараючы сам сабе імёны: “Мішка... Данутка...”

Нарэшце рашуча падняўся і сам сабе сказаў:

- Удвух яны засталіся, удвух. Значыць - час!

Закінуўшы за плечы вінтоўку, дзед Васільевіч падхапіў мех з пасткамі, стаў на лыжы і пакрочыў у бок пераправы праз рэчку. Ён разумеў: не сёння, дык заўтра згаладалыя парашутыстыя зноў пасунуцца ў Лохвіцу. Чакаць іх з вінтоўкай каля рэчкі ані сэнсу, ані ахвоты не было. Дый хуткая смерць ад кулі была б для прыбышоў хутчэй падарункам, чым караю...

Снегу за гэтыя дні наваліла ледзь не па пояс, але на лыжах ісці было даволі спраўна. Недзе праз гадзіну, калі толькі пачало віднець, дзед Васільевіч быў ужо каля пераправы. Падумаўшы, першую пастку ён уладкаваў метраў за пяць перад бервяном, прымацаваўшы яе ланцугом да бліжэйшай альхі. Другую заглыбіў у снег акурат каля самой перапра­вы, гэтак жа старанна накінуўшы ланцуг на камель бліжэйшага дрэва.Снег не спыняўся, вецер шугаў пазёмкаю. Дзед Васільевіч загладзіў свае сляды веццем, падумаўшы, што праз якую гадзіну тут будзе ўжо амаль некранутая цаліна. “Мішка... Данутка...” - які раз паўтарыў ён гэтыя імёны сам сабе і пасунуўся ў бок свайго жытла. Снег сляпіў яго, і цяжка было зразумець, ці то ён раставаў на твары, ці то дзед Васільевіч нарэшце не стрымаў слёзы...

***

Прачнуўшыся ў зямлянцы ад холаду, Карчоў адчуў, як яму сціснула жывот. З яды ў іх на дваіх засталося адно яйка ды невялікі кавалак сала. Падумаўшы, Карчоў пакінуў яйка некранутым, а сам, седзячы, доўга і старанна пераціраў зубамі сала, аж пакуль скурка не зрабілася мяккай. Тады, праглынуўшы яе, Карчоў расштурхаў Агмаля і загадаў:

- Давай па ваду. Вып’ем цёплае, потым у вёску пойдзем.

- Мог бы і сам схадзіць, - прабурчэў той.

- Не зразумеў загад? - неяк абыякава адрэагаваў маёр і дадаў: - Вунь яйка праглыні - і марш!

Агмаль скінуў з сябе шынель, пад якім ляжаў уначы, працёр вочы і, адкінуўшы брызент, які закрываў уваход у зямлянку, высунуў з яе галаву.

- Ты бачыў, колькі снегу намяло? Тут да рэчкі ісці з гадзіну, не кажучы ўжо пра вёску... Лепш снегу натопім.

- Натопім, ага... Я буду дровы рэзаць? - рыкнуў Карчоў. - Давай па ваду, хутчэй. Сагрэемся, а потым пойдзем па харчы. Стратэгі маскоўскія, каб іх! Скінуць - скінулі, а як тут выжыць - парады не далі...

Агмаль схапіў яйка так, што раздушыў яго ў далоні, і прагна запіхаў у рот усё, што здолеў утрымаць. Сплюнуўшы колькі разоў шкарлупінне, ён выцер аб вопратку руку. Потым з вядром у руцэ выйшаў з зямлянкі, зрабіў крок і праваліўся ў снег ледзь не па пояс. Ён сапраўды дайшоў да рэчкі ці не за дваццаць хвілін, з цяжкасцю перасоўваючыся ў снезе. Ужо каля самага бервяна, там, дзе трэба было спусціцца да вады, ён спатыкнуўся і ўпаў на бок. Спрабуючы адразу стаць на ногі, абапёрся рукой аб зямлю, глыбока засунуўшы яе ў снег. У гэты момант нешта шчоўкнула, і цела вайскоўца працяў востры боль. Агмаль закрычаў, спрабуючы вызваліць руку, але ўсё, што ў яго атрымалася, гэта выцягнуць яе з-пад снегу. Пастка сціскала руку крыху вышэй за далонь, кроплі крыві падалі на снег. Патузаўшы ланцуг, вайсковец прабраўся да дрэва, дзе пераканаўся, што расшчапіць звёны шанцаў няма. Завыўшы ад разумения ўласнай бездапаможнасці, Агмаль асунуўся на снег і пачаў крычаць, спадзеючыся, што Карчоў яго пачуе. Завіруха ўзмацнялася, і ягоныя крыкі зносіла ветрам некуды ў бок вёскі...

Стаміўшыся чакаць Агмаля, Карчоў вылаяўся, начапіў на грудзі аўтамат і выправіўся на пошукі падначаленага. “Вось жа татарская морда, - думаў ён, імкнучыся трапляць след у след за Агмалем. - Няйначай, вырашыў без мяне пайсці ў вёску. Падла! У іншай сітуацыі адразу б расстраляў! Але што я тут буду рабіць адзін?”

Завея круціла свой адчайны танец, і Карчоў, арыентуючыся ў прасторы толькі па ледзь ужо прыкметных слядах, нарэшце ўбачыў наперадзе нейкую цёмную пляму.

- Гэй, татарын! - гукнуў ён. - Гэта ты?

З-за гуду ветру адказу ён не пачуў, але ўцяміў, што ягонаму напарніку патрэбная дапамога. Рашуча ступіўшы наперад, ён адразу не зразумеў, што адбылося. Нешта сціснула ягоную правую нагу, ды так, што боль ён адчуў толькі праз колькі імгненняў. Гэта быў не проста боль: здавалася, нехта спрабуе рэзаць ягоную нагу адразу з двух бакоў.

- А-а, маць тваю! - зароў Карчоў, імкнучыся выпрастаць параненую нагу. Пабачыўшы тоўсты ланцуг, ён з усяе сілы пацягнуў яго да сябе, по­тым ірвануў - адзін раз, другі, трэці. Без толку. Тады Карчоў сеў у снег, сунуў рукі ўніз, намацаўшы тоўсты метал, і зразумеў: так проста вызваліць нагу немагчыма. Таму ён зноў пачаў тузаць ланцуг, аж нарэшце папоўз у бок дрэва. Там ён, губляючы сілы, паспрабаваў рэзаць тоўсты камель нажом, усё выразней усведамляючы, што заваліць альху з дапамогай аднаго нажа - справа безнадзейная. Але ён працягваў рэзаць дрэва, аж пакуль лязо раптам не зламалася. Нага ўжо нібыта й не балела. Карчоў, разграбаючы снег рукамі, папоўз да Агмаля, аднак як ні намагаўся, не змог да яго нават дацягнуцца.

- Ты, дапамажы! - колькі разоў гукнуў ён, аднак у адказ не пачуў нічога.

“Глупа. Наколькі гэта глупа - паміраць вось так, а не ў баі”, - падумаў Карчоў, паволі перастаючы разумець, што адбываецца навокал.

Мінула колькі гадзін. Звечарэла. Завіруха пачала супакойвацца, вецер налятаў на два скурчаныя целы ўсё радзей. Неба паступова вызвалілася ад хмар, мароз усё мацней ахутваў зямлю. Колкія зоркі пераміргваліся на небе. З-за вершалін бору паволі высунуўся месяц, аднак і ў ягоным гулкім святле немагчыма было зразумець, што тут адбылося. Зіма легла на зямлю надоўга. А па вясне адзін толькі чалавек мог пра тое распавесці. Ды не стаў таго рабіць. Парэшткі вайскоўцаў дзед Васільевіч закапаў на ўскрайку бору. Пасткі пратрымаў пару дзён у рачной вадзе, пасля чаго змазаў салам, абгарнуў анучай і схаваў у леснічоўцы пад ложкам.