Восеньскі ўспамін [Міхась Стральцоў] (fb2) читать онлайн

Міхась СТРАЛЬЦОЎ

ВОСЕНЬСКІ ЎСПАМІН

Той восенню я жыў у вёсцы. Быў верасень, стаялі цёплыя, ціхія, поўныя празрыстасці і бляску дні. Кволасць і знямога, здавалася, былі разліты ў паветры, яны адчуваліся ва ўсім: у слабым зіхаценні ўжо халаднаватай смугі, у самотным іржышчы, што млява сірацела на сонцы.

Цэлымі днямі на вуліцы рыпелі вазы — з поля звозілі авёс і грэчку. Ля калгаснага гумна гудзеў камбайн, і ў перапынках між работай дзяўчаты спявалі:

Ой, наступае

Восень халадная,

Ой, ды ў бярозы

Лісток ападае.

Я чуў гэтую песню амаль кожны дзень, грузячы разам з хлопцамі на машыны высахлы з лета торф: мы прыехалі сюды з горада нарыхтоўваць паліва.

Начавалі і сталаваліся мы ў вёсцы, жылі па хатах. Мая гаспадыня была ўвішная, рухавая кабета, нягледзячы на свае пяць дзесяткаў год. Кожную раніцу я прачынаўся ад яе голасу: тупаючы па хаце, старая будзіла сына, крыху гультаяватага хлопца:

— Мікіта, а-а Мікіта! — надрывалася яна.— Не, дачакаешся, лежань, што за ногі сцягну…

Мікіта адварочваўся да сцяны і нешта мармытаў.

— Выхворваешся ты ў мяне, вылежваешся,— бубніла цётка Аўгіння,— а тады зноў да галубоў… Павыкідваю пустэчу гэтую — дачакаешся…

— Не выкінеш… Не ты прынесла…— агрызаўся Мікіта сонным голасам.

— Ах, каб цябе,— злавалася старая,— дваццаць гадоў мае, а дзяцініцца…

3 галубамі Мікіта бавіў час, калі выпадала быць дома. Ён выпускаў іх з самаробнай скрынкі на дах, клаўся пад плот на траву і, не адрываючыся, сачыў за птушкамі. Яго драбнаваты твар мякчэў, губы кволіла ўсмешка, а ўважныя вочы глядзелі пільна з-пад доўгіх веек. Калі я быў у гэты час непадалёк, Мікіта, не паварочваючы галавы, клікаў мяне:

— Хадзі паглядзі, як галубы цалуюцца. Ты ж не бачыў мо!

Я лажыўся на траву побач з ім і глядзеў на забавы птушак. Белая галубка ціха і сумна буркавала, ля яе круціліся два галубы. Адзін — шызы, паважны — самавіта хадзіў, выпінаючы грудзі; другі — шчуплейшы, увесь час наскокваў на яго і адразу ж адбягаў.

Настырнасць шчуплага галуба па-дзіцячы радавала Мікіту.

— Ата-та! Так яго! — выгукваў ён і пляскаў далонямі па зямлі.— Бач, прыгожы, халера, як гарадская дзеўка. А скажы ты мне,— пытаўся раптам ён,— чаму гэта вашы дзеўкі прыгожыя, а нашы дык нязграбныя нейкія, га?

— Ну, што ты! — здзіўляўся я.— Бо прыглядзеліся табе свае.

— А можа, і так,— падумаўшы, згаджаўся Мікіта.— Вось Ганка… Яна яшчэ прыгажэйшая за гарадскіх.

— А хто яна, Ганка? Тут жыве?

— Во, ты і не бачыў… Яна ж да нас прыходзіць, маці памагае.

— Яна вам радня якая, ці што?

Мікіта, перш чым адказаць, зірнуў на мяне і немаведама чаго засмяяўся. Я здагадаўся, што Ганка яму ніякая не радня, а пра большае і не думаў дазнацца. Але Мікіта раптам сам загаварыў:

— Маці мяне жаніць хоча, кажа: чаго ты, дурны, да яе падступіцца баішся. А я і праўда баюся Ганкі, сорамна неяк. Толькі калі вып’ю, дык праводжу…

— Ну і як?

— Ат, не ведаю… За ёй колькі бегала ўжо, ды ўсё так. «Два — сем» ногі сабе адбіў, бегаючы…

— Які «Два — сем»?

— Не ведаеш? Ну, шафёр наш. Дзеўкі яго так празвалі. Кажа: з адной жонкай два месяцы жыў, з другой — сем… Потым яшчэ Жэнька Бохан бегаў, той, што на ляснічага недзе вучыцца. Гэты дык і праўда брыдкі нейкі: як дзеўка, рознымі мазямі мажацца ды валасіны лічыць, колькі вылезе…

Ганку я ўбачыў на другі дзень, пад вечар, калі прыйшоў з работы. Гаспадароў дома не было. Я ўспомніў, што Мікіта яшчэ ўчора збіраўся ў суседнюю вёску па махорку, а старая павезла ў горад яблыкі.

У хаце, змораныя цеплынёй, саладкаватым пахам памідораў, што ляжалі навалам на падаконні, сонна гулі мухі. Ля печы стаялі недагледжаныя чыгункі з бульбай, у парозе валяўся на смецці венік. У цёткі Аўгінні было цяпер шмат работы, і ёй не было калі зважаць на такую дробязь, як парадак у хаце. «Сытаму ды здароваму ўсё добра»,— казала яна. Дома цётка Аўгіння хадзіла ў зашмальцаванай капоце, босая, у панчохах без ступакоў.

У той дзень мы нагрузілі многа машын, і я адчуваў сябе крыху стомленым. Сеў за стол, закурыў скамечаную, напалову высыпаную папяросу і стаў глядзець у акно. За плотам стаяў маўклівы і задуменны сад. Кранутае жаўцізной лісце холадна блішчала пад промнямі нізкага сонца, і буйныя гронкі пладоў былі заліты роўным васковым святлом. Сад нібы дагараў у нейкай урачыстай, апошняй знямозе.

На двары ляпнулі веснічкі, я падаўся да акна. Нейкая дзяўчына, невысокая, без хусткі, ішла да ганка, крыху схіліўшы галаву ў задуменнасці ці па звычцы. Я не паспеў яшчэ што-небудзь падумаць, як яна нечакана з’явілася на парозе і, убачыўшы мяне, затрымала руку на клямцы:

— А я… мне здалося, што гэта Мікіта дома.

Я адразу адчуў сябе няёмка, быццам быў вінаваты, што таго не было ў хаце, і чамусьці перапытаў:

— Вы да Мікіты? Ён…

— Чаму?

Мяне здзівіў яе голас, тое, як яна сказала гэта «чаму». Голас быў роўны, ціхі і глыбокі — з нейкімі густымі, дрымотнымі ноткамі. Я гдядзеў на яе, не ведаючы, ці запрасіць астацца, ці зноў сказаць пра Мікіту. А яна заўважыла ў парозе смецце, схапіла засланку і стала завіхацца з венікам. Тады я здагадаўся, што гэта Ганка. Я з цікавасцю паглядзеу на яе. Кідаліся ў вочы чорныя яе валасы, што спадалі на шчокі, на лоб. Нос быў прамы, зграбны. Шчокі расчырванеліся: можа, ад сарамлівасці, а можа, ад старання.

Я чамусьці не стрымаў сябе і сказаў:

— Канешне, вы Ганка, і я ведаю вас.

Яна выпрасталася і без здзіўлення глянула на мяне:

— I я вас ведаю…

— Адкуль?

— Бачыла, мы ж суседзі…

Я змоўчаў. Ганка ўзяла засланку са смеццем і выйшла з хаты.

— Мне яшчэ трэба бульбы накапаць,— сказала яна, вярнуўшыся.— А можа, вы есці хочаце, дык я пашукаю.

Яе шчырая прастата ўразіла мяне, няёмкасць адразу прайшла, і я загаварыў жартаўліва:

— Не, не трэба, я лепш пайду з вамі на агарод. Памагу ды заадно пагляджу, на што вы здатныя. Можа, цётка Аўгіння благую выбрала нявестку.

Ганка зірнула на мяне спакойнымі прамяністымі вачамі, а мне аж балюча стала за іх ясную даверлівую чысціню.

— Чаму? — выдыхнула Ганка.— Я памагаю цётцы Аўгінні… Яна просіць. Навошта ж вы так?

— Я больш не буду,— паспяшаўся апраўдаццая.— Пойдзем. Возьмем рыдлёўку і пойдзем.

Мы выйшлі з хаты, пералезлі цераз невысокі абціснуты плот і апынуліся ў агародзе. Паміж яблынямі тырчалі пачарнелыя кусты бульбоўніку; у барознах трапляліся яблыкі. Пахла падапрэлым лісцем, прэсным халадком зямлі — восень скупая на пахі.

— Як свежа,— сказаў я,— пах такі…

— Ага,— адгукнулася Ганка,— нейкі… нішчымны,— і павяла ў паветры рукой.

Мы ўзяліся за работу: я рыдлёўкай выкопваў бульбу, а Ганка падбірала яе. Неяк няўдала страсянуўшы бульбяны куст, я сыпнуў зямлёй на Ганчыны ногі. Ганка засмяялася і, скачучы на адной назе, стала здымаць тапачку, але не ўтрымалася і хіснулася ўбок, я выставіў рукі, каб падтрымаць яе, і незнарок крануўся дзявочых грудзей. Гэта выйшла так нечакана, што я разгубіўся, а калі падняў вочы, то якраз перад сваім тварам убачыў Ганчыны вусны, і мне на момант здалося, што я адчуў іх дрыготную цеплыню… Ганка адхіснулася і паволі стала вытрасаць пясок з тапачкі. Я падбіраў рассыпаную бульбу. Маўчалі.

— А вунь і цётка Аўгіння…— загаварыла першая Ганка.

Старая ішла не з вуліцы, а напрасткі праз поле. Яна ўбачыла нас, падышла бліжэй, торкнула рукою пад хустку, папраўляючы валасы, і, заклапочаная, паскардзілася:

— Ах, каб цябе… Зацягалася зусім… А табе Мікалай памагаў…— і яна неяк вымушана ўсміхнулася.— Дык хадзем, Ганначка, у хату: я тут селядцоў купіла, можа, сваім занясеш.

— Ой, што вы, цётка Аўгіння! Не трэба нам. Я пайду.

— От, скажы ты, не трэба ёй…— загаварыла ўслед Ганцы старая.— У цёткі, дзе яна жыве, шасцёра душ… Не пашчасціла дзеўцы: бацька памёр, як і мой гаспадар, а потым і маці… Дык я і думаю: вось каб яны з Мікітам сышліся. I мне падмога якая, і хлопца ў рукі ўзяла б. Добрая дзеўка, ой, добрая!

— Ага! — услед за старой сказаў і я.

— Ну вось і ты кажаш… Падабаецца, бачу…

Мне і праўда падабалася Ганка, і здавалася, што толькі са мной яна трымалася так шчыра, ласкава, што толькі на мяне даверліва глядзелі яе вочы.

— Охо-хо! — уздыхала старая.— Такую дзеўку хоць каму — няшчасця не меў бы… А дзе гэта сёння Мікіта?..

Мікіта прыйшоў, калі ўжо зусім сцямнела. П’янаваты, галодны, ён накінуўся на селядцы і ўсё бурчаў, што не зварылі бульбы. Я таксама прагаладаўся, і яда была мне ўсмак.

— Пайшлі гуляць,— нарэшце ўстаў з-за стала Мікіта.— У Хведарчыхі дзеўкі ўжо даўно сабраліся… Дык пойдзеш?

Я згадзіўся.

— Куды ты? — занепакоілася цётка Аўгіння.— Ля саду пабыў бы, а то залезе ліхадзей які — усё голле па-трушчыць…

— Цэлы твой сад будзе,— адмахнуўся Мікіта і пацягнуў мяне з хаты…

— Бачыў тваю суседку,— сказаў я яму на вуліцы.

— Спадабалася?

— Нічога сабе. Будзеш яе сёння праводзіць?

— Чаму ты пытаеш? — усміхнуўся Мікіта.

— Ды ты ж выпіў, бачу…

— Якое там…

Мы зайшлі ў нечую хату, дзе і сапраўды было многа дзяўчат. Нікога з іх я не ведаў, акрамя Ганкі, якая ветліва ўсміхнулася нам і зашаптала нешта сваёй суседцы. Тая, убачыўшы незнаёмага, паспешліва паправіла хустку, непрыкметна выпусціўшы на лоб узбітыя кудзеркі. Мы прайшлі да стала, за якім заўзята пыхкалі цыгаркамі хлопцы, і прыладзіліся там на лаве. Закурылі. У шызых палосах дыму патрывожаная лямпа гайдалася, як на хвалях.

— Мікіта! Мікалай! — гукнула Ганка.— Ідзіце сюды! I вы, хлопцы, таксама: будзем гуляць у фанты.

Прапанова ўсім спадабалася, заядлыя дымакуры падняліся з-за стала, ажывіліся дзяўчаты. Адразу стала шумна. Гаспадароў штосьці не было відаць, толькі нехта спаў на печы. Я пайшоў да Ганкі і сеў побач з ёю.

Пачалася насцярожаная, шумлівая гульня. Ганку выклікалі часцей за другіх, а я, чамусьці засмучоны, ні разу не назваў яе.

— Чаму вы невясёлыя? — спыталася ў мяне Ганка.— Глядзіце, прайграеце — потым не адкупіцеся.

Але яна сама была няўважлівая. У яе ўжо забралі брошку, а потым, смеючыся, яна дастала з валасоў грабеньчык. У мяне забралі партабак.

— Хопіць! — выкрыкнуў нехта.— Давайце судзіць!

Двое хлопцаў адразу забралі фанты, падаліся ў парог і доўга нешта там шапталіся. Потым адзін з іх выйшаў на сярэдзіну хаты і, хаваючы рукі за спіною, спытаў:

— Што гэтаму фанту?

— Прывезці з лесу дровы! — пачуліся галасы. Нехта засмяяўся.

Хлопец выставіў перад сабою мой партабак. Я разгубіўся, не ведаючы, што трэба рабіць у такім выпадку, але мне падказалі. Я выйшаў на двор і пагрукаў у сцяну знойдзеным на двары паленам.

Падышла чарга і да Ганкі: яе прымусілі танцаваць «Лявоніху», і, саромеючыся, яна прайшлася ў танцы па хаце. Потым судзілі два фанты разам, і Ганцы выпала цалавацца з нейкім хлопцам. Той падступіўся да яе, угаворваў, пазіраючы на прысутных: глядзіце во, я раблю сваю справу, усё залежыць не ад мяне. Але Ганка адварочвалася і штурхала занадта стараннага хлопца ў грудзі. Усе закрычалі, пачалі настойваць, Ганка раззлавалася, села на лаву і, прыціхлая, абыякава глядзела на гульню.

Самая пара была ісці дамоў. Я сказаў пра гэта Мікіту, але ён хацеў астацца: ніхто яшчэ не думаў разыходзіцца. Я неўпрыкмет выйшаў.

Над вёскай ціха распасцерлася месячная ноч. Густыя цені ляжалі на вуліцы. Дзесьці, відаць, на калгасным двары, моцна гаманілі. Залівіста брахаў сабака. Я пачуў, як нехта мяне лёгка наганяў. Я абярнуўся і ўбачыў Ганку.

— Дамоў?

— Ага…

Мы пайшлі побач — паволі, не размаўляючы. Часам плечы нашы краналіся, і тады Ганка сарамліва і ціха смяялася. Я ўзяў яе руку ў сваю і пачаў перабіраць пакорлівыя цёплыя Ганчыны пальцы. У гэтую хвіліну яна здавалася мне такой зразумелай, такой блізкай…

Мы спыніліся ля нечай хаты. На дарогу ярка клаўся чорны цень ад плота. Я лёгка прыцягнуў Ганку за рукі і, схіліўшыся, стаў цалаваць яе ў цёплыя, трошкі шурпатыя губы. Ганка тулілася да мяне і маўчала…

I я маўчаў таксама.

Ёсць хвіліны прыемнай блізкасці паміж людзьмі, нейкай ціхай узрушанасці і лагоды, светлай, як восеньскі дзень. Гэта добрыя хвіліны і добрая блізкасць, якой не трэба слоў. А мне ж падабалася Ганка, мне было хораша з ёю, не думаў я тады і пра Мікіту.

Але ён сам напомніў аб сабе. Ён ішоў па вуліцы і быў ужо непадалёк ад нас. I я, і Ганка бачылі гэта. «Не выседзеў,— з нейкай злосцю падумаў я,— Ганка ўцякла…» Не згаворваючыся, мы ціха адступілі да плота, падаліся ў двор і прытуліліся там да сянец. Мікіта прайшоў неўзабаве: ён, мусіць, бачыў нас і ўсё зразумеў…

Я нядоўга заставаўся пасля яго. I толькі тады, калі Ганкі ўжо не было са мной, мне раптам стала сорамна за сябе і прыкра. Я ўспомніў учарашнюю размову з Мікітам, тое, як даверліва расказваў ён пра Ганку, сённяшнія словы цёткі Аўгінні і ніяк не мог ні зразумець, ні дараваць сабе нядаўні ўчынак.

Асцярожна зайшоў я ў хату, і, пакуль распранаўся, хацелася, каб Мікіта паклікаў мяне і загаварыў са мной. I ён сапраўды азваўся:

— У цябе ёсць курыць што? У мяне дык усё выкурылі — і не даць нельга…

Я ведаў, што Мікіта лгаў. Мне зрабілася яшчэ больш прыкра.

— Даўно прыйшоў? — з цяжкасцю вымавіў я.

— Я? Услед за табой… Як ты ад Хведарчыхі выйшаў…

— А-а… Ты ж яшчэ заставаўся…

Больш я не ведаў, што яму сказаць. Я паплёўся да сябе на ложак, каб доўга не заснуць у тую ноч…

А назаўтра вечарам да мяне падсела старая і, раз-пораз уздыхаючы і папраўляючы на галаве хустку, жаласліва загаварыла:

— Ці ёсць жа ў цябе, хлапечык, бацька, га? Яно добра, што ёсць: матцы падмога. А без бацькі цяжка, ой, як цяжка. Мой чалавек дык памёр, крэпкі быў мужчына, а памёр. I хвароба нейкая халерная падступілася: прастудзіў галаву, памарнеў з год — і няма чалавека… А сын дык з вайны галавы не прынёс. Прыгожы быў хлопец, не тое што Мікіта — дзеўкі гужам услед бегалі… Ах, што ж гэта я: малако трэба ў печ ставіць, за ноч, можа, і скісне.

Цётка Аўгіння мітусілася ля печы і ўсё гаварыла. «Прачула нешта,— падумаў я,— як непрыемна…» А старая зноў падышла да мяне, стала збоку, журботна схіліўшы галаву і апусціўшы рукі.

— Дзеўкі цяпер надта пераборлівыя сталі,— казала яна,— глядзяць, каб і прыгожы хлопец быў, і гарадскі яшчэ. А таго не ведаюць, што з чалавекам век векаваць: трэба, каб мужык добры быў… Мікіта вось мой. I дома памагае, і ў калгас дзень у дзень ходзіць… А другая ўсё шукае палаўчэй: ого!.. А ты жанаты, хлапечык, ці не? Гадоў табе, мусіць, многа…

Яна раптам засмяялася — нягучна, стрымана, нібы саромелася свайго смеху.

— Гэта я чула, што ты да дзеўкі нашай ходзіш,— не гледаячы на мяне, сказала яна і чамусьці выцерла твар фартухом.— Яно што ж…

I зноў ціха паскардзілася:

— Яно што ж… Маладому пагуляць хочацца, а другая думае, што чалавек да яе ўвесь…

Мне хацелася схлусіць, сказаць, што я жанаты, тады б старая разнесла гэта па вёсцы, і Ганка старанілася б мяне. Але, збянтэжаны, я прамаўчаў.

У той вечар я не пайшоў на вуліцу і рашыў не бачыцца з Ганкай. Мікіта ўжо не клікаў мяне на гулянкі і кожны вечар знікаў некуды адзін…

Надышла пара вяртацца ў горад. Я не адступіўся ад свайго рашэння і не сустракаўся з Ганкай. Аднойчы яна зайшла да нас у хату і гаварыла аб нечым са старой. Я ўвесь час прабыў за перагародкай і не паказаўся на кухню. Калі Ганка выйшла, не стрымаўся, зазірнуў у акно і ўбачыў, як яна, схіліўшы галаву, задуменна ішла да веснічак. Успомніўся першы яе прыход, стала балюча і журботна…

I вось з той пары прайшоў год, і зноў настала восень, якая ў горадзе не мае асаблівых прыкмет. У скверах шамаціць пад нагамі лісце, а пах зямлі, раскапанай экскаватарам, будзіць у памяці другую восень і другія дні. I я ўспамінаю Ганку, яе голас — роўны, глыбокі, з густымі дрымотнымі ноткамі…

Навошта я так абышоўся з ёю, чаму?

Мне хочацца зноў паехаць у вёску, убачыць Ганку, падысці да яе і сказаць: «Даруй мне, я ашукаў цябе і сябе таксама».

I мне не дае спакою восеньскі ўспамін.

1958