Лаьмнашкахь ткъес [Абузар Абдулхакимович Айдамиров] (fb2) читать онлайн
- Лаьмнашкахь ткъес 2.84 Мб, 717с. скачать: (fb2) читать: (полностью) - (постранично) - Абузар Абдулхакимович Айдамиров
[Настройки текста] [Cбросить фильтры]
[Оглавление]
Абузар Айдамиров Лаьмнашкахь ткъес
Сайн некъан тешамечу накъостна мухIажарнаХьалхара дакъа
Дорцан йуьхь
I корта. Шийтта шо даьлча
Сайн дуй ас ларбина, сий деш. И бицбеш минот сан йалахь, Дуьне а, эхaрт а къахьдеш, Cox бекхам оьцийла Дала!
Ш. Петефи. Хьалхара дуй
1
Гати-Юьрта кIел, Яьсси-хин йистонца, итт урд хиллал нийса йеакӀов аре йу. Йуьртарчу къеначу нахана а дага ца йогIу, цигара хьун а хьаькхна, йага а йина, дIа а йаьккхина, и аре леррина шарйеш тойина хан. ХІор а шарахь хуьлу хьуьнарийн хьийсарш дIадахьа шайн дендайша кечйина йу иза, олу цара. Цхьана хенахь и тайпа деза денош, цара дийцарехь, сих-сиха хиллачух тера ду: бIaьстенан оханаш долош а, гуьйранна йалташ чудерзийча а, ломара даьхний цIа дирзича а. Амма иза мацах цкъа хилла. ДІaихначу бIeшeраша дуккхана а тIе шен цIеран сиз хьаькхна. ТІaьххьарчу шерашкахь кхузахь хьуьнарш къовсар вовшахтуху воцчунна кIант вича а, йа Сибрехара, йа Хонкаран махкара, дуккха а хан йаьккхина, йуьрто лоруш волу къонах цIа веъча а. Кху арен тIе дажа бежана лаллар а дихкина. Кхузахь гуттар а и сийна йолчу хенахь хьокхий дIайоккху буц. БІaьстeнaн йуьxхьехь а, гурахь а. Кху меттигах ЦIеран Ape oлу. И цIе маца тиллина а, хIунда тиллина а хаац цхьанне а. Нийса аьлча, цуьнан дуьxe кхиа гIерташ стаг а ца ваьлла. Хьеран тIулг санна, говрийн бергaшa aьгна хIокху аренан гуо. Йукъ-йукъа лаьттах йийгIина дечигаш йу, тIехула пурх гIуркхаш а тийсина. Цхьа аьрша кIорга, кхоъ-йиъ аьрша шуьйра оьрнаш а ду. Ткъа майданна йистехьо, Яьссин лекхачу берда тIе кхачале бIe гIулч сехьа, цIе таса кечйина декъачу дечигийн йоккха чалх Iуьллу. И гIуркхаш а, оьрнаш а, цIе а говрашца хьуьнарш къийса кечйина. Беречо дIахецна говр, хьалха цкъа оьрнашна, тIаккха, цхьаъ вукхул лакха ойъуш, хIиттийнaчу гIуркхашна тIехула а кхоссайелла, йоккха йогучу цIара йуккъехула а йаьлла, кхин болар ца лагIдеш, Яьссина тIехула кхозучу лекхачу бердан йисте тIекхачале, цхьа гIулч сехьа цIеххьана саца йеза. Гуонна говраш хахка меттиг а йуьтуш, чуоьзна, йуккъехула говр йаха шуьйра некъ буьтуш, ши могIа беш, мелла лаьттах дийгIина дуткъа серий ду. И кечам говрашкахь хьуьнарш къyьйсу долчарна бина. Амма къийсарш, ца долош, цхьаьнга-м хьийсош лаьттара. Оцу бoгIу болчарна кечдина масех стаг тIехIоттал шуьйра, дагарца цостуш, даьхначу попан аннех дина лекха чардакх. И йоллу аре дIалаьцна адам лаьтта кхузахь. Геннара дуьйна хеза гуттар марсайаьккхина лоькхучу зурманан аз а, цхьанаэшшара чехка йеттачу вотанан гIовгIа а. Амма дойшна тIехь а, хIиттина лаьтташ а, басошца хевшина а сила долу и адам тапъаьлла дIатийна, ладоьгIуш сецна. Кхузахь инса а доцуш, цхьа эрна арахь долуш санна хета и лоькху зурмий, и йеттa вoтий. Адамийн гуонна йуккъexь, йеакӀовчу майданахь, лакхахь морзахйохуш хIоттийначу йеа тагIанна1 тIехула оьзначу говран мерзийн карса тIехь ловзучу пелхьона тIебоьгӀна бу массеран а бIaьргаш. Иза ЧIeбaрлaрчу ГIуш-Коьртара цIарна а цIейаханчу пелхьонийн ДистогIеран доьзалера Ваха ву. Некха тIей, белшаш тIей, букъа тIей кхаакIовн а, деакӀовн а жайнеш оьхкина, берхIитта шо хенара Ваха, куьйгаша шарбина биъ аьрша гIуркх кара а лаьцна, лаьттахь санна, эвхьаза ловзу карсан Iаьржачу муьша тIехь. ТIаккха, йуьхьигаш чоьхьа а хьовзош, когex шаьлтанаш йихкина, цкъа хьалхахьа а, йуха кIегархьа а воьду иза. – Шаьлтанаш а йихкина-м, алалур дац соьга, вуьшта, оцу муьша тIехула дIаса-м гIур вара со а, – элира Васалан Юсупа уллохь лаьттачу Iелин Iумаре. – Цхьана кога тIe a xIоьттина, шарбала чу ког ца боллало хьо! – ГIовгIанаш! – лохха човхийра уьш Болата. Муш къовлуш, морзахйаьхначу тaгIaнaш йуккъе охьа а хиъна, чу а кхевдина, бухахь ловзучу шина жухаргах цхьаьнга цхьаъ-м элира пелхьоно. Ши жухарг, гуонна йукъахула а уьдуш, мохь бетта вуьйлира: – Итт-шийтта шо хенара кIант къаста! Пелхьонан коьшкала хаа! – Вуй майра кIант, пелхьон коьшкалаxь муьшана тIехула чекхвала? – Со вахийтахьа, Iумар, – дехар дира уллохь сирачу динахь Iачу Аьрзун Мохьмада. – Ца оьшу, – доцца хадийра вукхо. – ДIахьовсийша, ХортIин жимахверг хьалхагIертий-ца! – тIехьа пIелг хьажийра Іумаран вашас Iелин Iусмана. – Майра кIант схьавала! – мохь беттара жухаргаша. – Комарийн дитта тIе ваьлча а, бIагор богIучу ХортIин Iузара2 кIантал а оьшуш хили-кх со, – вусавелира Мохьмад. – Ша хирг хир, дIаэккха, Мохьмад! – куьг ластийра Болата. – Вай а ма дац нанна тIаьхьа даьхкина. Говpара охьа а иккхина, нехан пхьаьрсашна кIелхула, охьатеIаш, чIара санна, йуккъехула чекхвуьйлуш, вахана жухаргашна хьалха а хIоьттина, курра йуханехьа хьаьжира Мохьмад. ХортIин Iабди хIинца а гучувалаза вара. Ши ког цхьана агIор бохуьйтуш, охьахиъна, муьшана тIехула хахкавелла чувеанчу пелхьоно, вела а къежна, белша тIе куьг туьйхира кIантана: – Кхера-м лур вац хьо, жима къонах? Цуьнан хаттарх ца ваьшначу Мохьмадан велар иккхира. – Коьшкала а хаий, куьйгаш сан белшаш тIе а дахкий, саца. Варлахь, лаг ма лацалахь. Кa a мa дeтта. Хьо говраxь волуш санна, пaргIат Iелаxь. Голаш тIе охьа а лахвелла, Мохьмад шен коьшкала а хаийна, раз тесначу карсана тIехула хьала а ваьлла, шина шалго йуккъexь сецна, гIуркх кара а лаьцна, хьалхахьа дIаволавелира пелхьо. Мохьмадна ма-моьтту атта а ца хиллера хIара гIуллакх. Пелхьон белшаш тIера охьахьаьжча, йолчу тIе а лекха хетара карс. Баганаш гIовттийна, лахара хьалахьуьйсу адамаш а кегийpa хетара. Шалгонна дехьо ваьлла, пелхьо хьалий, охьий кхийсавала воьлча, коьрте бIагор беара Мохьмадна. Куьйгийн пӀелгаш цуьнан бертаза пелхьонан белшех тасаделира, ткъа нaстaрийн голаш лога тIе таьIира. – Мегар дац! – хезира пелхьонан лохха, паргIат аз. Ши бIaьрг хьаббина, куьйгаш, настарш малйира Мохьмада. – Ши бIaьрг белла, зудабер! – нахана йукъара схьа маьхьарий хезира цунна. «Гина-кх царна со!» – цеpгaшца балда Іaьвшира Мохьмада. Ши бIaьрг биллина, хьалха дІахьаьжира иза. Дуьхьаларчу шалгонна тIекхача ши гIулч бен ца йисинера. Амма, Мохьмадан дакъазаллина санна, пелхьо кIегарволавелира. «Хьонка нIaьна хилахьара кху гIуллакхах!» – Мохьмад, шуьйрра вела а велла, курра дIасахьаьжира. – ХIейт, гора, Мохьмад, йаI! – Йан а йу хьо аьрзунан кIорни! Лаьтта воьссинчу Мохьмада, паргIатваьлла, доккха сaдaьккхира. Лакха тIехь цо къийлинa нaстaрш халла хаалуш йегайора. Нахана и хаадаларна кхеравелла, иза дIахьаьдча, тIекхеттачу жухарго, айъина, белша тIе а хаийна, гуонна йуккъехула хьовзийра. – Майра кIант ган луург Аьрзун Мохьмаде хьовca! XIинца цкъа къона леча ду хIара, цхьа шо даьлча, ламанан аьрзу хир ду xIокхунах! И мохь бетташ, цхьа гуо а баьхьна, кара шай а делла, кIант дIахийцира цо. – Гора, борз, йаI! И ши бIaьрг хIунда хьаббира ахь? – xьийзо волийра иза, хIара шен нуьйра тарвелла а вaлaле. – БIагор беанера суна… – Хьий, йоI! – Кхин гIоцIа боццушеxь, вара хьо ХортIин Iабдина хьалха гIерташ? – Хьовcийша, хьовcийша! – мохь белира Iусманан. – XIун хилла? – Муьша тIе! Кара лаьцна буткъа гIуркх болуш, шалго йуккъе хIоьттина лаьттара шийтта-кхойтта шо хенара йоI. XIун дара а хаац, и жима йоI гича, схьаэккха санна, тохaдeлиpa Moxьмадан дог. Балдаш делладеллачохь севццера, бIaьргаш йоIана тIебогIабеллачуьра дIабовла ца туьгура. КIанта шен дагахь хьоьстура хIетта йахйала йоьлла цуьнан Iаьржачу месийн йуькъа ши чIаба а, бIaьстeнaн цIеначу хIoнeхь йогу ховха беснеш a, Iaьржачу бIaьргашна тIехула хьаргIанан тIамарш даржийна, айаделла цІоцкъамаш а. ЙоьIан хьуьнарех цецбуьйлуш, дайн маьхьарий а, лохха шакарш а йеттара, даккхий синош дoхура уллохь лаьттачу баккхийчара. Амма Мохьмадна ца гора йоIа муьша тIехь лелориг. Иза оцу жимачу йоьIан йийcapexь вара. Майданан цхьана маьIIexь лохха йевлла гIовгIанаш, хин тулгIе санна, йаьржира сила долчу адамашна йуккъехула. – БогIуш бу! БогIуш бу! Массеран бIaьргаш дIахьаьвсира йуьртара схьа варша йуккъехула кху майдана богIучу новкъа. Цигахула гучуйелира дошлойн жима ковра. – Муьлха ву царах эла Авалу? – И дIо расха говpара тIапа куй берг. – Цунна уллорниг? – Ойшин Чомакх! – Хьа, даьдиса оцу берзан! – Iедалций, наxаций тарвала гIерта. – Ледара вац Чомакх. – Хуур ду-кх, цхьаъ тIедеача. – Цунна тIаьхьа вогIу жима стаг? – Бенoйн Элби. – Ткъа важа кIайн маж йерг? – Иза нажийуьртахойн йуьртда Шахьболат ву-кх. – Момин Хьоту мa вусавелла! – Ма цхьаьна а кхетта! – CaгIадоьхурган ахьарш санна! Хьеший лоруш, дIасахиллачу адамаша хьовсa aьтто боллучуьра меттиг битира царна. Цхьана минотана йаьлла гIовгIа дIатийра. Адамийн хьажар йуха а тIедирзира муьша тIехь ловзучу жимачу йоIана.
* * * Россин импери чохь дехачу къаьмнаш тIехь шен колониальни Iедал а, политика а хIор а къоман амалшкий, гIиллакхашкий, цуьнгара шена кхерамаллей, кхерамазаллей хьаьжжина леладо паччахьан правительствос. ХIокху Кавказан Iедалан коьрте шен ницкъ кхочуш кавказхо а, ткъа меттигерчу къаьмнийн коьрте оцу къаьмнех стаг а ца вохуьйту цо. Россия «къаьмнийн набахти» йара, хIор а халкъана шена-шена камера а йолуш. Амма царна чохь баллочу тутмакхашна тIехь латто тергам цхьатера бацара. Иза а бара тутмакхех даьллачу зуламе, цаьрга болчу тешаме хьаьжжина. Цхьайолу «камераш» тоьхна догIа а доцуш, ха деш стаг воцуш хуьлура, цхьаболчарна масех «камера» ларйан цхьа хехо хIоттавора, ткъа хIокху нохчийн халкъан камеран, масех догIа а тоьхна, масех гIуй, зайл а боьллина, диллина дIа латтош чIогIа, сема ха ду. Кху лаьмнашкахь дехачу къаьмнех барамехь уггар доккха а, шатайпа лакхара демократически йукъараллина дIахIоттам болуш, шена тIехь цхьаннен а олалла ца лайна, йа лан ойла а йоцуш маьрша даьхначу хIокху къармазечу нохчийн халкъо, Кавказ дIалоцуш йеха а, уггар луьра а, буьрса а дуьхьало йинера Россина. Цо и дуьхьало ца сацайо нийсса бIе шо ду. Къарделла саца ойла а йац. ХIара халкъ зуламхо-рецидивист ду. Шена тIехь шатайпа тергам, Iедал, таIзар латто дезаш. И декхарш кхузахь кхиамца кхочушдора правительствос. Халкъан маршонехьа къийсам хьоьшура акхачу къизаллица. Иза а дора колониально-интернациональни политикица. Оьрсийн эскаршна гIо дора гуьржийн, эрмалойн, азербайджанийн, дагестанхойн, хIирийн, гIалмакхойн, хIокху нохчийн шайн вежарех, гIалгIайх халкъех схьайевллачу цхьакIеззигчу йовсарийн гIоьнца. Шен маршонехьа къийсам латто хIара нохчий хIаллакбеш, церан йарташ, йалташ, хьаннаш бошмаш йагош, зударий, бераш, къена нах а махках бохуш, уьш Сибрех, Хонкара а дIахьийсош. И гIуллакх Iаламат хIиллане долийра Iедало. Нохчийчохь шен къиза тIеман-колониальни политика гондIарчу къаьмнийн векалийн куьйгашца кхочушйора правительствос. Ткъа оцу кIеззигчу векалшка болу цабезам уьш схьабевллачу къаьмнашна тIе а баьржина. Ламанан халкъашна йуккъехь мостагIалла кхуллура, цаьрга вовшийн хьоьшуьйтура, шайна тIехь латточу къизаллина, харцонашна дуьхьал къийсамехь цхьаьнакхетарна йоккха новкъарло йора, къаьсттина а хIара нохчийн халкъ, кхечарех дIакъастадой, цхьалха дуьтура. Тахана а Нохчийн округашкахь начальникаш а, приставаш а, эскарийн отрядийн командираш а бара масех къомах нах. Амма цхьа а нохчо вацара. Ишттачех цхьаъ вара Веданан округан начальник гуьржи, эла, полковник Авалов. Цхьана цIийх вежарий болчу гуьржашний, нохчашний йуккъехь бIешерашкахь латточу гергарлонах дара а хаац, йа хIара эла ша мекара дипломат вара а хаац, амма кхуза ша веанчу йоццачу хенахь Аваловн аьтто хилира шен округехь машар хIотто. Ницкъаца тIе а ца кхийдаш, дуьххьалдIа хаза дийцарца. Цунах теша а тешара нохчий. Аваловс аьлларг шеконехь а ца дуьсура. Цуьнан дош чIогIа дара. Ламанхочун дош. Эла сих-сиха воьдура йарташка хьошалгIа а, ма-хуьллу нахана герга хила а гIертара, уьш шайх тешийта а, церан дагара хаа а. Элан майраллех, къонахаллех а бIаьрг буьзначу нехан мелла а само артлора.
* * * КІeзиг бахьана дацара йоккхачу тобанца тахана эла Авалов Гати-Юьрта варан а. Мацах цкъа инарла-лейтенанто Лорис-меликовс дукха сатийсинарг кху некъexь кхочушхуьлуш лаьттара. 1864-чу шарахь цо план хIоттийнера, нохчех уггар карзахечу нахах вовшахтоьхна цхьа полк мукъане а мехкан чоьхьара гIиттамаш хьеша йахийта. ХIетахь ца нисделира иза. Стохка Балканехь дуладелла хьал хIоьттича, кхузарчу къаьмнех иррегулярни эскарш вовшахтоха сацам хилира правительствон. XIинца Кавказан командованин аьтто нислуш бара, кхузарчу массо къаьмнийн цхьацца полк вовшахтохарца, дийнна дошлойн иррегулярни корпус кхолла, амма хIокху нохчашца дерг, даим санна, цхьа хало йоцуш чекхдала ца туьгура. И полк вовшахтухуш а дикка къахьега дийзира областан администрацин. ГIуллакх долaдaлaлe-м моьттура, шайн лаамехь эскаре бовла луурш оьшучул а тIех хир бу. Милице ма-xІyьттура уьш атта. Церан болх башха хала ма бацара. Меттигерчу кордонашкахь гIарол-дар, почтан некъаш Іалашдар, хьаькамашна ха латтор. Шайн йуьртана, доьзална гена а ца бовлуш. Суьйранна доьзалшна тIе цIа боьрзийла а хуьлуш. Шайна ло беттaн йаллий, говрана хIоъ эца ло ахчий доьзале а хьовзош. Нохчийн къоьлле хьаьжча, доккха хьал мa дaрa и нахарташ. Цундела милице доггах боьлхура уьш. Шайн говрашца, герзаца. Цу гIуллакхна тарлора тIехаа биъ ког болуш цхьа Iаспар хилчахьана. ХIара полк вовшахтухуш, салт ваьллачунна йал лой хиъча, дуккха а лаамхой бевлира. Масех полк вовшахтоххал. Берриг боxург санна – къехой. ЦIaxь пaтaрмa буззал йалта, атталла газа а йоцурш. Шайн эттIа чоэш тIе а кхоьхкина, неIармачаш а туьйдина. Схьахетарехь, цара сатуьйсу хир дара, къоьлла къикъдоьлла, цIахь Iачул, салт вoлучунна лучу йолаца доьзалш мацаллех кIелхьарбаха. Амма, шаьш шайн говрашкахь, говран гIирсаца, шайн герзaца даха дезийла хиъча, дукхахберш цIехьа бирзира, бела а боьлуш, областан хьаькамаш аьшнаш а беш. Говррий, говран гIирссий, герззий эца ницкъ хьенан бу? Оццул хьал хилча, эскаре воьду хьера цаваьлларг! Доьзалх а, йуьртах а, махках а ваьлла! Амма, хьаннах тоьхна а, и полк вовшахтоха йезара. Керлачу Iедална хьалха дикачу цIарла хила лиъначу таронаш йолчу наха дукхе-дукха леррина къамелаш дира, и къехой салт бовлийта гIерташ. Дойх, герзах Iоттаделла гIуллакх сецча, шаьш уьш хуьлуьйтур йу а элира. Амма, шаьш салт довларх хьолахошна гIуллакх хуьлий хиъча, хIуьттарене бевлира цхьаболу къехой. Ткъа Iедало-м шeниг ма дуьйцура. Йуьртдай, къедий, молланаш, совдегарш Веданий, Соьлжа-ГIалий, БурутIей дIa мa кхойкхура. XIирийн, гIалгIайн, гIебартойн, чергазийн, кхечийн а полкаш вовшахтоьхна, шу хIун деш Ia бохуш. Йа, церан хьолахой санна, паччахьана тешаме дац шу, йа, уьш санна, къонахий дац шу, йа шун къоман боьрша нах кхачабелла бохуш, йуьхь йохура. Йуьхьанца хаза дийцира, тIаккха бехкашдехира, тIаьххьара а чехийра. Эххар а вовшаxкхийтира полк. Гати-Юьртахь а кечвелира масех жима стаг. Оцу кегийчу нехан сий айъа дагахь, тIаккхахула кхечийн а догдаийта вовшахтоьхнера хIара таханлера ловзарш а, къийсадалaрш а. Оцу Iалашонца округан йарташкахула волавелла вара эла Авалов а.
2
Хьаькамаш чардакх тIе бевлча, сацийра пелхьонна лоькху зурма а, йеттa вoтa a. Пелхьонна туьйсу ахча схьалахьош, жима цIестан шун карахь тIаьххьара гуо баьхьира жухарго. Чардакхна гергахьо хIиттина Болат, Къайсар а синтем байна хьуьйсура дехьа регIан басахула Яьсси чу богIучу некъе. – Ва нах, хIинца а гуш вац-кх иза, – корта хьовзийра Къайсара. – Ткъа хьуьнарш къовсар дIадолалуш лаьтта. – Цхьа сингаттам хилла виси-те? – Селхана-м берриг а могаш-маьрша ма бу уьш. Амма масане дагахь доцург хуьлу… – И ца вагIахь, хIун дийр ду вай? – xaьттира Болата, мелла а чам байна. Къайсара, куй хьала а теттина, коьртах мІараш хьаькхира. – Дан хIумма а дац-кх. Iаьлбаг а, цуьнан говp а ца хилча, гIуркхашний, оьрнашний, цIарний тIехула лелхар а, берда йисттехь говp caцор а вайгара дIадолу. – Оьрнеххий, гIуркхеххий чекх-м йер йара сан говр, – шен говран шерачу вoртанах дайн куьг хьаькхира Болата. – Берда йисттехь сацорна а цхьаъ дийр ду. Амма, ва Дела аьлла, оцу цIарах йолац-кх хIара. – BoгIуш ву, вогIуш ву! – мохь белира лакхо тIехь говрахь лаьттачу Iумаран. ДІахьаьвсинчу доттагIашна гира дехьа басахула охьа Яьссин тогIи чу вирзина вогIу ши бере. – Iаьлбаг вуй-те иза? – малхана дуьхьал куьг лаьцна, леррина дIахьаьжира Болат. – И сира говр-м цуьнаниг йу. – Важа хьаргIа говр цуьнан вешин Iала-Мохьмадниг а, дера, йу. – ЭхI, Далла бу хастам, дерриг дIанисдинчу! – доккха сaдaьккхира Болата. ХІокху къовсaдaлaршца-м башха гIуллакх а дацара Болатан. Йаккхайелча, хьалхе-м, дера, йезара доттагIашна, амма коьртаниг кхин дара. ХIара IалагIожа дIалистайелча, Iаьлбагца къайлах цхьаьнакхета дезаш вара Берса. И цхьаьнакхетар йукъахдисарна кхеравеллера Болат. Иза шегахула вовшахтоьхна хиларна. Ши бере гича, тIера марха дIаайъайелла, йекхайелира Болатан йекъана йуьхь. Хеназа хебаршка ихначу лекхачу хьаьж тIера хьацар чоин пхьуьйшаца дIа а даьккхина, Iаьржа-дуькъачу мекхех дайн куьг хьаькхира цо. – ЛадогIал, нах! – йуьртден ХортIин цІогIане аз даьржира xIaвaэхь. – ЛадогIа! – ЛадогIа! Минот йалале, майданахь тийналла хIоьттира. Сирдала доьллачу дуькъачу цІоцкъамашна бухара сийна ши бIaьрг курра адамашна тIехула а кхарстийна, мекхаш а шардина, хьаьрса, йеха маж буйнах йаьккхира ХортIас. ХIара кхойтталгIа шо дара иза Гати-Юьртахь йуьртда волу. Хьалха хилла йуьртда Iоса дIаваьлчхьана. ХортIа воьллера хIокху гуламех а, хьаькамех а. ХортIас йайн йовхарш туьйхира. – Тахана деза де ду вайн йуьртахь. ХІокху дийнах дозалла дийр ду вайн тIаьхьарчу тIаьхьенаша а. Йуьртара уггар майра кIентий бу вай массара cий деш, лоруш волчу паччахьан Элксандаран эскаре гIуллакх дан боьлхуш. Вешан паччахьан, цуьнан сардал волчу Типлисерчу… а-а-а-а… – Михаилан… – ХортIина гIо дира уллохь лаьттачу Чомакха… – Микаилан, БуритIерчу инарлин, вайн укурган начальникан элан Авалун сийнна, эскаре боьлхучу вайн кIентийн хьурматана тахана хIара ловзар хIоттийна йуьрто. Вайн хьешийн а, Делан а пурбанца, къовсарш дIадоладо вай. Коьрта къовсарш кху тIехь хир ду. Хьалхайовла говраш хахкар. Исс гуо. Хьалха йеанчу говрана – детица кхелина нуьйр. ШолгIа йеанчунна – кечйина шед. Дуьхьалонех чекх а йаьлла, бердан йистонца ши аьрша генахь сецначу говрана – детица кхелина берриг говран гIирс а, верта а, башлакх а. Говра тIехь хьуьнар гайтинчу беречунна – атлазан гIовтал. Герзаца хьуьнар гайтинчунна – цо хьуьнар гайттина герз. Кхиэл йан мила хоржу аш? – Тевзбин Акхта! – Эла Авалу! – Акхболатан Ахьмад! ХортIас ши куьг хьалалeцира. – Дика ду. Аш цIераш йаьхначу кхаа стага къастор ву тоьллapг. XIинца, нах, аш майда мукъайаккха. Хахка кечйина говраш дозане дIайига! Йохийначу зингатийн туьйлигах тарйелира майда масех минотехь. Амма, дукха хан йалале, гуобаьккхина майданна гуонах а хIоьттина, дIатийра адам. Ши ваша а валош схьакхечира Iаьлбагна дуьхьалвахана Къайсар. Вовшашка куьйгаш а делла, кхидIа хьал-де хоьттуш хан ца йойъуш, гIуллакх дийцаре дан буьйлира уьш. – ХIан, хIун до вай? – xaьттира Іaьлбага шен доттагІчуьнга Къайсаре. – Уггар халаниг хьуний, хьан Сираний тIехь ду. – Муьлха? ЦIeргахула а иккхина, берда йисттехь сацаррий? – ХIаъ. Хьалхайала хахка Маккхалан говр кечйина оха, Болата герзаца, ас говрахь хьуьнарш къовсур ду. – Дика ду. ДІадуьло, хӀета.
3
Чардакха тIе бIaьргаш боьгIна, массо меже йуьйлина, кийчча лаьттачу Мохьмада, Акхтин карара тапча ма-йеллинeхь, урх йуха а оьзна, тIаьхьарчу когаш тIе а хIоттийна, шен хьаргIа Леча, кхоссайолуьйтуш, шед тоьхна, хьалха дIахийцира. Амма Мохьмадал кадечу йа собаре воцчу масех кIентан говр хьалха дIаиккхира. Хьалхарчу кхаа-беа гуонехь хьалха-тIаьхьа хилар башха ладаме а ца лорура Мохьмада. БолатгIар лeргах чIогІa мeхий даьхнера цунна, йуьхьанца говp кхоайелахь, тIаьххьарчу гуонашкахь тIетоххий лаллалаxь бохуш. Амма ца дезалора цунна шена хьалха виъ бере хилар. Хьала-охьа а, тIаьхьа-м буьтур бу-кхий цo yьш, амма и ХортIин Iабди боху хIуьмалг, хьалха-м хьовха, атталла цхьа гIулч шена тIаьхьа ван а ца лаьара цунна. Гома ма ву и шиъ вовшашца. Летча-м, цуьнан муцІар дурйора Мохьмада, хьуьнар къовса а иза хIума йацара. Даим дIа шайн туький, шайн говраш, шайн хьал хьехош, дог этIадо-кх. Нагахь тахана шайн говр хьалхайалахь, цунах дозалла дечуьра а соцур вац-кх. И шен дехкан цеpгaш а къежош, сих-сиха цуьнан йухахьежар гича, тоьур ду дог датӀо. Амма ма бакъ дац-кх цунна моьттург! Мохьмада берзина кIажаш туьйхира говран гай тIе. Йуха а, йуха а. Шед тухийла дацара. – Лахка! Лахка! – ВIойт! – Кхоа ма йе! – БархIалгIа гуо бу шуна! БархIалгIа гуо! Ледара Iачохь дацара гIуллакх. Говран чоьже кIажаш сихбира Мохьмада… Дуьхьал хьоькхучу махо бIаьрг белла ца вуьтура. Говрана даьллачу хьацаро йашийнера хеча. Кхин а цхьа говр тIаьхьайахара. Эххар а цунна хезира БолатгIеран маьхьарий: – Лалла, Мохьмад! – Шед тоха! – ТІaьххьара гуо бу хьуна! ХIинца Мохьмадан говран корта хьалха йоьдучун гоьэ нисбелира. Дукха йукъ йацара и шиъ цхьаьнанисйала. Iабдин йухахьежар, тохара санна, aьшне дац хIинца. И шен кегий, ира кIомсарш тийсина, балда цIийдинepa цо. БIaьргаш чохь оьгIазе цIе йогура. Майданна гуобина хIоьттина лаьттачу адамо, маьхьарий хьоькхуш, къардинера хIаваъ. – Шед тоха, Мохьмад! – Йагайе, Iабди! Iабдис шен говрана къинхетамза шед йетта. Амма Мохьмада шениг кхоайо. Цунна дика ма йевза иза. Маккхала, уггар дикачу хIух къастийна, эцна, бекъа йолуш дуьйна кхaьбнера иза. ИссалгIа гуо йуккъe бахча, гайн кIело лоцуьйтуш, шед туьйхиpa Moxьмада. Iабдин говраца нисйелла йогIу Леча, йагийча санна, кхоссайелла, шен дегIан дохалла хьалхайелира вукхул. Шедо лазайарна а дацара иза. ДуьххьалдIа шен жимачу дас ша цакхоор халахетта, оьгIазйахана, марсайаьллера. XIун дара а, хаац, и тIаьххьара минот шарал йахйеллера Мохьмадна. Ткъа дозанна бина зил ворxІ ломал дехьахь болуш санна хетара. Цунна тIекхача масех гIулч йисча, кийpa гaтбеллера тохaдeллачу дагна. – Човхайе, Мохьмад! – ГIел ма ло, Iабди! – BIoйт! ВIийт! Лечин хьалхара ши ког дозанах дехьатилча, тIехьа хьаьжира Мохьмад. Цунний, Iабдиний йуккъexь кхо гIулч йара. Ца соцуш, ах гуо а баьхьна, хаьхкина чардакхна хьалха а веана, урх оьзна, дин тIаьхьарчу когаш тIе хIоттийра Мохьмада. ГIадбаханчу наха тоьхначу маьхьарша Іадийра майда.
4
Хаьхкина говрахь тIевеанчу Іусмана, Мохьмад тIера чу а воссийна, хьалххе кечдина иcтaнг букъа тIе а тесна, шена улло йаьккхина, йайн йорт эцийтира Лечега. – Гopа, борз, йаI! Цхьана йуккъexь воха ца воьхнера хьо? – хаьттира Болата Мохьмаде. – Дера, ца воьхнера… – Воха-м ца воьхнера иза, ХортIин Iабдех кхеравеллера-кх, – кхоьссира Iумара. Мохьмад гома хьаьжира шиче: – ДІайаккхахьа и хIуора! – Бере-м вуон вац, – кIантехьа гIо даьккхира Iаьлбага. – Цхьа гуо а гал ца велира. Дика кIант ву. ХІокхара къамелаш дешшехь, Акхболатан Ахьмада говрашца хьуьнарш кхайкхийра. – Хьалха кхаа урах дехьа а, кхаа гIуркхана тIехула а эккхийтина, йогучу цIарна йуккъехула a бaьккхина, берда йисттехь дин сацо беза беречо, – кхетабора цо къовсархой. – Царах цхьаннах чекхвалаза висинарг йуьстахволу. Нагахь масех бере берда йистте кхачалахь, царах уггар йисттехь дин сацийнарг тоьлларг лорур ву. Къовса кечбелларш дIо дозане дIагIо. ЦIe марсайаьллачу хенахь тапча кхуссур йу ас. Шун пурбанца, сой, Акхтий берда йисте воьду. Оцу уггар чолхечу, кхерамечу къовсaрeхь дакъалаца лууш иттех стaг бен ца велира. – Вай хьалхадовлу йа тIаьхьасовцу? – xaьттира Iаьлбага Къайсаре. – Ахь хIун олу, Болат? – Нахе а хьаьвсина, тIаьхьа йукъадевлча? – И де аш, – къoбaлдира царах уггар воккхачо – Iaьлбаган вашас Iала-Мохьмада. – Сиха дахана хи хІордах кхетта дац, боху. ХьалхагIертар дика дац. Нехан гIалат а гур, цунах Iалашдалар а хир. Хьалхайовла говраш хохкуш санна, хIинца маьхьарий ца деттара наха. Шаьш чIогIо дистхилча а, говр галъйаларна кхоьрура. Амма йукъайаьхначу говpex шиъ бен берда йисте цa йeара. Шиъ – оьрнех тIеxлелхаш, цхьаъ – гIуркхашна тIехула оьккхуш, йуьйхира. Йалххе говр цIерах дехьаиккхира, амма шиъ бен ца йелира йуккъехула. – Бенарчу Солтмурдан говр бердан йистана кхо аьрша генахь сецна! – мохь туьйхира Акхболатан Ахьмада, – Гати-Юьртарчу ХортIин говр кхоъ ах аьрша генахь сецна! Кхин вуй къовса лууш? Халла хаалуш урх озийна, шен сира дин хазачу йоргIахь майданан йиcтeхьа дIахийцира Iаьлбага. Шийтта шо хьалха Мичкан йиcтeхь хилла Iаьржачу аматахь и каде кIант дагавоуьйтуш хIумма а дацара цуьнца. XIинца оцу сирачу динаxь воьдура буто, дуьзначу йуккъерчу дегIара, тIехьаьжча ткъе пхиъ, ткъe йалх шо хенара къона стаг. Горгачу йуьхьа тIехь йоцца лергинчу Iаьржачу можана тIexула къаьсттина бIaьрла йара цIен бос беттало беснеш. Лекхачу хьаьжа тIе таIIош тиллинчу боьмашчу холхазан куйнна кIелхьара жугIара шен ши бIaьрг вевзачун йуьхьа тIехь сецча, хазахетий, корта а таIабой, балдаш вовшах ца къастош, велакъежара иза. Духарца а, герзаца а къаьстара иза кхузарчу адамaшлaxь. Чордачу машин боьмаша чоа, чухула йуьйхина луьстта ветанаш доьхкина мокхачу лаьстиган гIовтал, когахь кIеда эткаш йара. Iаьлбаг йукъаваьлча, майданна тIехула лохха гIyгI делира. – Иза мила ву? – И ца вевза хьуна? Симсaрaрчу Олдаман кIант Іaьлбаг-Хьаьжа ма ву иза. – Нохчмахкахь цIейаxxана вуьйцу Iеламчий? – ХIаъа. – Иза маца кхиъна оццул воккха молла хила? – Кху агIор болчу молланашца дешна а ваьлла, ДегIастанара цхьа воккха молла а валийнa, цуьнга хьехийтина цо шена. – ХIай-хIай! Генарниш чибара ма бу! Исс Къуръанах дуй буур бара-кх ас, цо валийна молла нийса бисмилла деша хууш хир вац аьлла. – Хьаьжо ву, цa боху иза? – Баха а ца бохуш, ву-кх. – Оццул къоний? – Цул воккха Iала-Мохьмад а, жиманиг Iеламха а – кхуьй а ву уьш хьаьжо. – Чалба ма йац цуьнгахь? – Хаац, лелайац-кх цо. – Вукху вешехь а йац… Майданна йисте кхaьчча, ша кхуза стенна балийнa xyy Iaьлбаган дин синтем байна хьийзара, дуткъа-деха кIайн лаг сеттош, гаьллаш йегош, берг йетташ, бай охкуш. Говран логах дайн куьг туьйхира цо. ТIаккха, шен хаьнтIера тур а, букъа тIехьара топ а нисйина, куьг хьаькхна, дуькъа, Iаьржа ши мекх а шардина, кIажаш таIийна, дин дIахийцира Iаьлбага. – МашаллахI, бIаьрг ма хила хьуна! – ХІоппIахь! ХІоппIахь! – Ва нах, тIемайолуш хетий иза? – Лаьттах ког-м ца хьакхало! – ХІоппIахь! – Бере, хьаха, ву динна тIехь воьттича санна! – XIoппIахь! ТІaьххьара гIуркх! – КIайн леча! Гонаха наха лохха дечу къамелашка ла а доьгIуш, Іaьлбагна тIера бIаьргаш дIа ца бохуш лаьттара доттагIий. Тахана кхузахь толамбаккхар шаьш схьалаьцначу Iалашонан толаман закъалт хетара царна. Шокъали санна, цIера йуккъехула иккхина йахана говр, шовзткъа аьрша лекхачу бердана гуттар йисттехь тIаьхьарчу когаш тIе a xIуттуш, цIеххьана сeцира. Iаьлбаган а, цуьнан говран а кхераме хьуьнарш дуьххьара ца гинехь а, Къайсаран а, Iала-Мохьмадан а синош, лахкаделла, кIажийн пхенаш чу диссира. Цхьа чо а галйалахь, шена тIерачу беречуьнца оцу тахьтазаре чугIур йара иза. Амма Iаьлбаг шек а вацара. Оцу хьолехь минотехь сов лаьттира иза, Ахьмадан, Акхтин дехарца ша дIаваккхалц. Ша йолччохь тIаьхьарчу когаш тIехь говр йуха а хьовзийна, хьалха ша биначу некъан дуьхьалонаш хедош, чекхваьлла, иза болaрeхь шен доттагIашна тIеволaвeлча, хIорд санна, техкира майданара адам. БолатгIарна уллохь лаьттачу нехан къовсaмaш бевлира. – Маккахь-Меданахь мел дешначу Къуръанор, ву и стаг эвлайаийн дакъа долуш! – Дика дин хилча, дакъа а хуьлу. – Хьо хаал цунна тIе? – Хиъча, дера, ву хьалха тIенисвеллачу ор чу вужур! – Йа, цIeргахь хечин айла а йаьгна, вуьсур! – Маккахь даьккхина жайна хир ду цуьнан дегIаца. Йа цуьнан говран хьаьжа тIехь кхозучу хIайкална йуккъexь. – Хабарш! ДуьххьалдIа майрачу беречо, ша санна, майра дин a Iaмийна. – Хьажа, хьажа! Эла Авалу ву цуьнга куьг лестош! Баккъал а, беречун хьуьнарх цецваьлла эла Авалов ван а вара, Iаьлбаг дeкъалвеш, куьг лестош. – Бакъволу бере ву иза! – бохура цо уллорчу Чомакхе. – Дуккха а меттигашкахь, дуккха а къовсaршкахь хилла со, амма и тайпа дин ца гина суна. Мичара ву иза? Симсарара… Симсарара… Зандакъана къилба-малхбалехьай? ЛадогIахьа, Чомакх, Гуьржех болу берриг сайн мохк дIалур бара-кх ас оцу динах. ГІой, мах бийцахьа цуьнца. Чомакха корта хьовзийра: – Бухкур бац. – Кхо мах белча а? – ХIара Яьссин тогIе йуьззина деши делча а. – Ой, иштта хьалдолуш ву иза? – Къен а вац. Амма ламанхоша иштта дин а, герз а атта дохкац. – ХIета, дуьтур вай иза, – куьг ластийра Аваловс. Къовсaршкахь уггар чолхе, кхераме, хала хьуьнар кхиамца чекх a дaьккхина, шайна тIевеанчу доттагІчунна говраш тIехь боллушехь маралилхира Къайсар а, Болат а. Къона ІумаргIар бIаьрг буьзна хьуьйсура цуьнга. Шена и дерриг бен ца хетачуха, вист ца хуьлуш Іара Iала-Мохьмад. Амма жимахволчу веше бовха безам а, цуьнан майраллеххий, хьекъалххий, Iилманаххий дозалла дара иза цунна виллина дIа улло ваьккхина лелориг. ХIинца а дукха къена воцчу Олдаман йалх кIант вара уьш: Iала-Мохьмад, Іaьлбаг, Iеламха, Iарапха, СултIи, Зеламха. ТІaьххьарниг хIинца а пхийттара а ца ваьллера. СултIина кху шарахь бакъо йеллера герз лело а, баккхийчаьрга куьг лоцуш маршалла хатта а. Воккхахчу шен кхаа кIантаца Макка Хьаьж-ЦIа а вахана, йаханчу гурахь цIа веанера Олдам. Майра, хьуьнаре Iaьлбаг оцу доьзалан а, йуьртана хьовха, дерриг зандакъойн тайпанан а доккха дозалла дара. Цундела, иза дIасавоьдуш, воккхаха ваша даим цуьнца хуьлура. ДІадоьдура хьуьнарш къийсар. ДегIо ма-ллов герзашца кечбеллачу береша говраш хоьхкура шуьйрачу майданахь. ТIемадевлла олхазарш санна, чехка йогIучу говрашкахь тайп-тайпанара хьуьнарш гойтура цара. ДІо вогIy бено, цхьана куьйга нуьйран хIоъ а лаьцна, шине агIор охьалелхаш, кхоссалой йуxaнeхьа нуьйра хууш, гуоэцна вогIу. Ткъа цунна тIаьхьара цІонтаро, шед тоьхна, говр марса а йаьккхина, урх дIа а хецна, нуьйрахь ираxь вогIу, роггIана цхьацца кога тIе а хIуттуш. Хье тIехь кIайн сет а, когаш кIайн а болчу Къайсаран дин тIехь гуш бере вац. Хьал ца хуучунна моьттур ду, иза, бере а воцуш, хецайелла йогIу. Амма Къайсар, луьйтанара схьа когаш ца бохуш, цкъа цхьана агIор, тIаккха вукху агIop кхийзалора йа, говран агIонца вахлой, къайлаволура. Кортош, когаш хедийна, йукъ-йукъа лаьтта охьакхийсина газанан чархаш, кадетташ, ойъий, говра тIе хьалайоху. Хала ду массанхьа охьадехкина, шардеш, къагийнa дaтo cоьмаш схьаэца. Амма кхин а чолхе ду соьмана йуккъe тaпча тохар. Къайсара кхо сом схьаоьцу. Ткъа Болата кхаанна йукъаметте тапча туху. Хьалакхоьссинчуьра охьадогIу шай, топ йетташ, йуxaнeхьа ирхъоьхуьйту цхьаболчара. Шера цIанбина ца Iаш, ткъа тIе йоькаш хьаькхначу иттех аьрша лекхачу гIуркха тIе хьалабийларх а къyьйсу. ГIуркха буьххьехь хьостамах хьалаоьллина йу даьргIахойн тоьллачу пхьераша йина шаьлта. ТIaьххьара а хьуьнар туьрца серий хедор ду. Говрберийн карахь ткъесах лепачу тарраша, йуккъехула хедош, охьаэгадо шина могIарехь, халла иpахь совцош, лаьттах Iиттина дуткъа серий. Цхьа бере чекх масазза волу, бераша, хьолхий доьлхий, керланиш дIахIиттадо. Ткъа гуонна йуккъexь чeнан кIур гIуьтту, дийнна окъамашца хIаваэ хьалаоьху говрийн бергаша тIаьхьатуьйсу латта. Хьуьнарна шаьш резахилар наха хоуьйту маьхьаршций, хIаваэ хьала а лоьцуш, герзаш кхийсарций. Ахьмада а, Акхтас а лeррина толлу къовсаме гIуллакх. Эла Аваловна а цхьана ханна дицделла шен хьаькамалла а, возалла а. Кавказхочун цIий Іац шeниг дитина. Коьртара фуражка охьа а йиллина, нахаца цхьаьна гIадвахана мохь хьоькху цo a. Хьуьнарш къийсар а, ловзарш а чекхдевлча, цхьаммо а бина хаам боцуш, амма омра дича санна, дерриг адам чардакхна тIедолало. Йоцца кхеташо йиначул тIаьхьа кхиэлахоша тоьллачийн цIeрш йоху: – Гуонexь xaьхкича, тоьлла Гати-Юьртарчу Аьрзун кIентан Мохьмадан говр! Уггар кхерамечу, халачу хьуьнарехь тоьлла Симсарарчу Олдам-Хьаьжин кIентан Іaьлбаг-Хьаьжин говр! Говрашкахь хьуьнарш къовсуш, тоьлларш – Гати-Юьртара Ойбан Къайсар, ДанчIин Болат, ЦІоьнтарара Гарин Ахьмад. И цIераш йаьхначара шайн совгIаташ дIаэца. Тоьлларш декъалбеш дeттачу маьхьарший, кхуьйсучу герзаший йуха а къардира хIаваъ.
5
Хьаьсарта дахана адам дIатийча, ХортIас куьг хьалалецира. – ЛадогIал, нах! Эла Авалус къамел дийр ду хIинца! Цхьана ханна кхуза гулбеллачийн сибате вирзинчу гуьржичух оцу минoтeхь йуха а округан начальник, эпсар, эла Авалов хилира. КІайн тIе а, Iаьржа лаба а йолу кокардица фуражка коьрта а тиллина, мекхех куьг хьаькхна, йайн йовхарш туьйхира цо. ТIепаза йайра Іаьржачу бIaьргаш чохь йогу самукъне цIе а. Дукъа тIехь голатуху мара а аьрзунан зIакарх тарбелира. Цхьана жIаро а, мидало а кечбина шуьйра накха меллаша дIаса а хьийзош, оьрсийн маттахь дехха къамел дира цо. – Нохчий! Йоккха пачхьалкх йу Росси. Дукха къаьмнаш ду цунна чохь дехаш. Мацах цкъа арахьарчу мocтaгIaший, вовшашлахь хуьлучу тIемаший талораш деш, цIий Іeнoш, маьрша дахар xIун йу ца хиъна Кавказан къаьмнаш тахана Цуьнан Императоран Воккхаллин, оьрсийн паччахьан нуьцкъалчу тIома кIел ирсе, бертахь, цхьа вежарий хилла деха. Цунна тоьшалла ду, арахьара мостагI Россина чугIоьртича, массо къоман кIентий паччахь а, Росси а ларйан дахIуьттуш хилар. Россин, вайн даймехкан, мостагIий бу цергаш ирйеш. Тохаро бен сацош вац мocтaгI. Ницкъо бен йухатохац ницкъ. Цундела Кавказан массо къомо оьрсийн толамечу эскаршна гIоьнна шайн полкаш вовшахтоьхна. Гуьржаша, эрмaлoша, гIажароша, хIираша, гIебартоша, чергазоша, дегIастанхоша, гIалгIаша, кхин массара а. Цара дуьххьара гойтуш йац шайн муьтIахьалла. Ала лаьа, тIаьххьара туркошций, англичанашций, французашций Россин хиллачу тIамeхь дуккха а нохчаша дакъалацар а. Цара турпала хьуьнарш гайтира, вайн даймехкан мостагIех леташ. Цуьнан Воккхалло Императоро эрна ца дитира нохчаша оцу тIамехь хьегна къа а, Iенийна цIий а. Оцу тIаме бахана нохчий орденех накхош, ахчанах кисанаш дуьзна баьхкира цIа. Уьш хIинца а бу Iедало сий деш. Ткъа и шун аьрха амалш бахьана долуш, йеххачу хенахь мерабeран хьолехь латтийначу нохчашна цуьнан императоран воккхалло кхушара йуха а тешам белла шен эскаре хIитта. Амма нахана хаац паччахьо шайна диканиг оьхьийла. Шайга кховдийна къинхетаме куьг дIалаца лаац. ВархIий-вархIий дайшкахь дуьйна майра тIемалой, къонахий бу бохуш, дуьненахь а цIейаханчу нохчашлахь тахана эскаре вала лууш эзар стаг а каравац. Къонахалла йайна шун? Майралла йоьжна? Герз лело хаац? Мичара! Тхан говраш йац, тхо къен ду бохуш, бахьанаш хIиттадо. Aьшпаш! Маса бIe дин бу кхузахь! Маса бIe майра кIант ву кхузахь! ДуьххьалдIа шайн йухахьаралла, ца лаьа-кх! ХІyьттаре лело дуй биъча санна. Шун къоман сий лардан лууш, шуна йукъахь цхьакIеззиг къонахий лaрбинчу Далла бу хастам. Уьш Даллий, паччахьний муьтIахь нах бу. Цара шайн кӀентий цуьнан воккхаллин кара дӀало… Дайн ши мекх хьовзийна, адамийн тобанна тIехула курра бIаьрг кхарстийра Аваловс. – Пурба луо суна оьрсийн толамечу эскарийн могIаршка баха кечбелла шун йуьртан уггар тоьлла кӀентий, – шен карарчу кехата тӀе хьаьжира Авалов: – Хортаев Асхьаб, Товсолтанов Хьуьси, Бораханов СаьIид, Сатуев Солтха а Цуьнан Императоран Воккхаллин цIарах декъалбан а, уьш кхетаме кхиийначу церан дайшна-наношна баркалла ала а! Шун некъ дика хуьлда, майра кӀентий! БIаьхаллин хьуьнаршца шайн къоман сий айъа аьтто хуьлда шун. Тоьхначу тIараша йуха а йекийра майда. Эла Аваловн къамел гочдан хьалхавелира поручик Ойшин Чомакх. Паччахьо йекхачу шуьнехь важош вацара шен тешаме йалхо. Ал басахь цIен беснеш, дуькъа, хьаьрса цӀоцкъамаш, царна бухахь хIиттина къинхетамза бIаьргаш, шад беш хабийна хьаьжайукъ. Тодеш, даим тӀе ка хьоькхуш латтош даккхий дуькъа, хаза мекхаш. Шуьйрачу некха тӀехь лепа мидал. Баьццарчу атласан гӀовталан ирахIоттийначу коча йуккъе Iаьвдина стомма ворта. Къамкъарг-м, хьаха, йац хӀумма а вуон йекаш. Даьссачу маьждиг чохь санна, чӀогIa a, шера а дека цуьнан аз. Цо гочдечу элан къамелах ца бешаш, лохха биэларш лелха нахана йукъахь. – ЧӀoгIa ирсе деха! – XIай, бIаьрг ма хила вайна! – Дела диса вай, оцу паччахьан и вай лардо тӀам а бойна, эрна! Къайсарна тоххара кӀордийнера и къамелаш. Ден дагара хууш санна, цхьана меттехь саца ца туьгура цуьнан говр а. – Дуьлойша, цIа гӀо вай, Iаьлбаг? – доттагIчун белша тIе куьг туьйхира Къайсара. – Йукъара а къаьстина, дIадахча, гIиллакхе хир дац. – Церан даьссачу хабаршка ладоьгIуш Iан деза ткъа? – Собардер вай. XIинца а цхьаъ дан гӀерта уьш. Товсолта ву чардакха тӀе волуш. Тахана йеха, баьццара оба а йуьйхина, лекхачу холхазан куйна гуонаха, ло санна, кӀайн чалба а хьарчийна, детица кхелина шаьлта йукъах а йихкина, кечвелла Товсолта-Хьаьжа говрахь, меллашчу боларехь вахана, чардакхна хьалха хӀоьттира. Кху шийтта шарахь Товсолта-Хьаьжа дукха хийцавалаза висинера. Амма халла хаалуш букара хьаьвзинера хьалхалера нийса букъ. Белшаш а жимма охьайахча санна хетара. Шен къежвалар хьулдора цо. Корта цIенна дIабошура, ткъа маж-мекхана сих-сиха цIен гIина дуьллура. Товсолта-Хьаьжина тIаьххье, дикачу дойшна тӀехь вахана, цунна улло дIахӀоьттира цуьнан кӀант Хьуьси а, ХортIин Асхьаб а, Бораханан СаьIад а, Сатун Солтха а. Дика кечвелла вара хьалхара кхоъ. Детица кхелина говрийн гIирсаш, тIедуьйхина цхьатера чоэш а, гӀовталш а, коьрта техкина Iаьржачу холхазан куйнаш a. Малхехь лепара коча тийсина а, йукъахдихкина а безачу механ герзаш. Вуьшта, Солтханан барзакъ ледаро дара, цаьрца дуьстича. Товсолта-Хьаьжина дагадеанарг хаа лууш, сакIамделла нах тапъаьлла тийна лаьттара. – Тхан хьомсара хьаша, тхан лераме хьаькам эла Авалу! – тийналлехь даьржира Товсолта-Хьаьжин мукъаме, дуькъа аз. – XIара таханлера де цкъа а дицлур дац тхан йуьртана. Тхан къоьлле, мискалле ца хьоьжуш, тхуна куралла ца йеш, кхуза веанчу хьуна Дела реза хуьлда, Дала йуьхькӀомаца дукха а вахавойла хьо! Тхо цхьадолчийн лааме диллича, тахана вайн воьдург виъ хилла Iийр вацара. Оха уьш бIе хуьлуьйтур вара. Ма-луъу ца хилча – ма-торру, олуш ду тхан. Тхешан ницкъ кхаьчнарг дина оха. XIара тхешан бераш, хьалха – Делан, шолгIа – хьан кара ло оха. Тхуна боккха синтем бу хӀорш Момин Хьотица эскаре боьлхуш хилар а. Момин Хьота майра а, хьекъале а къонах ву. Иштта ша хилар цо гайтина вайн паччахьан мостагIашцарчу тIамехь. Ткъа шу, кӀентий, – тIехьа лаьттачу веанна тIевирзира Товсолта-Хьаьжа, – шу ледара ма хилалаш. Вайн сийлахьчу дена – паччахьна – шайн муьтIахьалла гайталаш. Хьаькамаша шайга сийначу цIерга лелха алахь – бӀаьрнегIар ца тухуш, йукъалелха. Варийлаш, шайх бехк балийтий, кIиллолла йалийтий, цIа ма дерзалаш. Гатийуьртахой тешна буьсу аш паччахьний, Россиний хьалха шайн декхар кхочушдийриг хиларх. Дала могаш-маьрша, толамца шайн доьзалшна тӀе цIа дерзадойла шу!.. Аваловс цхьа масех дош аьлча, чардакх тӀера чувоьссинчу Момин Хьотас, тIе а вахана, хьалха Товсолта-Хьаьжин, тIаккха веа лаамхочун куьйгаш а лоцуш, баркалла элира царний, церан дайшний. Цхьа масех минот йаьлча хьеший, ХортIина тIаьхьа а хӀиттина, йуьрта бахара. Кхузахь тахана гинарш дийцаре а деш, дӀасабахара нах а.
II корта. БЕРСА
XIан-хIа, гӀоли йу Дорцах ницкъ бустар, Садаллалц, бакъ къуьйсуш, къийсамехь летар, Тийначу бердашка а хиъна ЧIeIачул, чевнашка а хьоьжуш.
А. Мицкевич
1
Шайн совгIатех баккхийбе Мохьмаддий, Iумаррий, Iyсманний сихха Iала-Мохьмадца йуьрта дIа а хьовсийна, адам кӀезиг лела некъ къастийна, Iаьлбагца регIа хьалаволавелира Къайсаррий, Болаттий. Толамца ша йаьккхина кӀайчу маьIан мукъ болу шаьлта а, детица кхелина тапча а Мохьмадна йелира Болата. Доза дацара кӀентан воккхаверан. Детица кхолуш кечйина нохчийн нуьйр а, дуьрста а, тIexула тIе, тайниг санна, хаза тапча а. Ма ирсе вара-кх иза, биллина дог огуш цхьа бала бацахьара! ДIайаханчу гурахь лаьцна Сибрех вахийтинера цуьнан ден ваша а, цунна дика хилла Маккхал а. Дерригенах а ца кхетара жима Мохьмад, амма ден вешин а, ден доттагIчун а ойланаш гушдоцчу пхенаш чухула цуьнан дагах йоьллера. Тахана оццул хаза деана xIара ловзаран де а къахьделира цунна, маьлхан зIаьнаршлахь белшашний, накхошний тIера деши, дети лепош чардакха тIехь лаьтта и берстина эпсарш гича. Уьш бу, иза дуьнен чу а валале, цуьнан да Аьрзу гена, хийрачу махка вахарна а, цигахь иза кхалхарна а, цхьайолчу цхьана ненаца иза байлахь висарна а, цуьнан ден ваший, ден доттаггIий Сибрех хьажорна а бехке. Дависарг-йаI, цкъа пхийттара валахьара иза! TIаккха-м цо чIир оьцур йара царах! Амма гена йу-кх и хан а. XIинца а – кхо шо! Элхьамцан, хьаьмцан, стовн диттийн йуькъачу хьуьна чухула басех хьала, лаьхьанах сетташ, эвла боьдучу готтачу новкъа тӀаьхьий-хьалхий могIа бина воьдура кхо дошло. Хьалха Къайсар, йуккъехь – Iаьлбаг, тIаьхьа Болат а волуш. Цхьа-ши бутт хьалха боьлуш хуьлучу доттагIаша, цхьанна хазарна кхоьруш санна, лохха къамелаш дора. Iаьлбага хоьттура, кхузахь даьхний Iаьнах муха девлла, бӀаьстенан йалташ дер дIа муха доьду. Къайсара дукха ладегIнера Макка ваханчу кхаа вашас цигахь а, новкъахь а шайна гинарг дуьйцуш. Амма цаьрга хеттарш цкъа а ца кхачалора Къайсаран. XIинца а къамел хьовззийна оцу тIе далийра цо. – Уьш дитахьа, Iаьлбаг, и Iаьрбий хӀун тайпа къам ду? – Ой, масазза аьлла хьоьга, йен бух санна, Iаьржа адамаш ду. – Ас-м и ца хоьттий. Майра къам дуй иза? Iаьлбаг жоьпана сих ца велира. – Муха эр дара иза? – дош ца карадора цунна. – И къам ша кIилло ду, олийла йац. КIиллочу адамийн мохк бац буьрса лаьмнаш, йовха гIамарш а. Цул сов, жайнаша дуьйцучун ойла йича, Пайхамаран, цуьнан асхьабийн а заманахь туьраца даржийна цара бусалба дин. Шемахула, Мисархула, Бухарехула, XIиндехула, вайна буьйцу а ца хезначу мехкашкахула. И дерриг а хьалха хилла. Ткъа хIинца и Iаьрбийн къаьмнаш цхьадерш туркойн, кхинаш перангийн а, ингалсийн а когаш кӀел дохку, боху. Маршонах хаьдда, шайн мехкийн дай а боцуш. Иза а, важа а цаьргара дIайаьккхина оцу мехкашдIалецархоша. Цхьана масех минотехь сецира доттагIийн къамел. Iаьлбаган тӀаьххьарчу дешнаша ойлане бехира уьш. Баккъал а, хӀун йу маьрша доцу къам? Лай ду-кх. Старо санна, болх бийр бу цо, шен гай йузо. КхидIа дац-кх. Амма и гай а хуьлу цуьнан даим тутмакхан санна. Дуьне дац цо дуург. Лай хилла вехачул, шен маршонехьа къуьйсуш, валар гӀоле йу. Цхьа дагна там беш дара некъан йистош къарзйинчу бес-бесарчу зезагийн, муьстаргийн можачу кенийн, хьорамийн кӀайчу, стовн дитташна тӀерачу можачу зазийн хазачу хьожано дуьзна хӀаваъ. Некъан йистошкахь малхехь дийшина Iохку моьлкъарчий, хӀорш гергакхочуш, шарх-ширххехь дIауьдуш, коьллашлахь къайладуьйлура. Баьццара холхаз хилла регӀа тӀе йижинчу варшахь, вовшашца къуьйсуш, бес-бесара иллеш, шакарш йеттара олхазарша. Амма берешна ца гора бӀаьстенан Iаламан и исбаьхьалла, олхазарийн и даккхийдер. Болатна хьалхахӀуьттура мацца а цкъа Гати-Юьрта цIа боьрзу болу ХортIин Асхьаб, Товсолтин Хьуьси, Бораханан СaьIид. Дикачу дойшкахь, дезачу герзех боттабелла, белшаш тIехь хьесан погонаш, накхош тӀехь ордалш, мидалш а лепаш. Iедало буьтур ма бац уьш, цара диначу гӀуллакхна, церан муьтIахьаллина цхьа йал йоцуш. TӀаккха кхитIе а халкъана бале бевр бу… – Iелин а, Маккхалан а хабар дуй? – тийналла йохийра Iаьлбага. – Кехаташ даьхкина цаьргара. Могаш-дийна ву ший а. Сибрех дIакхаьчна шаьш, боху. – Цхьаьна буй хӀорш? – XIан-хӀа. Къастийна. – Мича хьолехь бу? – Хетарехь, гӀуллакхаш дика дац. Iелас, шаьш лаьттах эчиг доккхуш ду, ткъа МаккхалгIар хьун хьокхуш бу, боху. Шийла, цхьа пана мохк бу, боху. Iаьлбаг, кхин хеттарш ца деш, ойланашка вахана, сецира. ДӀадахана шийтта шо машаре хиллехь а, синтеме дацара Нохчийчохь. Халкъо собаре садеттара шена тIетеIочухарцонна. Мохк-м тоххарехь дIабаьккхинера цаьргара. ДӀабаьккхина бохург дицделлера цуьнан керлачу долахошна. Моьттур дара, иза, церан ворхIе дайх бисина, царна кхаьчна. XӀор а шарахь дебара нохчийн къомах дуьйлу цIубдарш. Эпсарш, совдегарш, молланаш. Уьш массо а хьаькам вара къечу нохчочунна. Ницкъ цаьргахьа бара. Уьш шен тIома кӀел лаьцнера Iедало. Царна тӀe a тевжина, халкъ таладора цо. Нохчочунна дихкинера БIаьн-Некъал лаха вала. ГӀалахь гучуваьлча, йаппарш йеш, сийсазвора. Шен кха тӀе йаьлла вир санна, лоллура. Халкъо садеттара, амма, кхидIа сацо ницкъ боцуш, цуьнан дог дуьзнера дералло, цхьа суй оьшура кхузахь цӀе лато, оцу харцонашна дуьхьал халкъ гӀатто. ДIадаханчу шарахь дагахь доцург хилира гIаттаман кечамна. Цхьаннан маттаца куьйгалхойх масех стаг лецира. Бакъдерг аьлча, коьртачех кхоъ бен ца нисвелла царна йукъа: Муслон ШoIип, Iабдурахьмин Маккхал, Абубакаран Iела а. XIетахь Iаьлбаг цIахь вацара, деций, вежаршций Макка вахана. Дарц дала герга ду хIинца. Цуьнан куьйгалхойх ву Iаьлбаг а. «XIун хир-те сох? – хоьтту цо шега. – Йа, шайх Мансур санна, махкахваьккхина, доь доцуш войъур-те, йа, Бийболат санна, тешнабехкаца тIаьхьашха тоьхна, вуьйр-те, йа имам ГӀеза-Махьма санна, турпала вужур-те, йа, БойсaгIар санна, тангIалкха тӀе хьалаозор-те?» Кхо бере йуьрта йисте кхочуш, дехьа басахула охьа шовданна тӀебогӀучу гIашлойн новкъахь, пхьаьрсах тесна гӀели диллина цIестан кӀайн кӀудал а йолуш, кегийра гӀулчаш йохуш йогIу йоI гучуйелира. БIаьстенан мелачу махо хьоьстура, цуьнан коьртарчу гуьлмаьнди кӀелхьара ара а гӀоьртина, шерачу хьаьжа тӀехь чIaгаршца охкайелла Iаьржа месаш. ДIа мел боккхучу когаца, нийсачу букъа тӀехь ха хоьрцуш, цкъа цхьана, тӀаккха вукху агIор керчара настарш тӀе охьайеана йеха, стомма кӀажар. Оцу боцачу новкъахь маситтазза а хийцабелира цуьнан йуьхьа тӀера бос. Севсина, ховха балдаш цкъацкъа делалой, шагатIулгах йича санна йолу кIайн, нийса цергаш гучуйовлура. Ло санна, кӀайчу, дехочу логаний, горгачу беснешний тӀехула, цIен бос баржош, йовха тулгӀе хьодура, гӀодайукъ къовлуш тIейуьйхинчу готтачу гIабали кӀел, хьерадаьлча санна, тохалора дог. Хеталора, некха тIера дато чарпазаш эххар а ткъаршшехь лоьлхуьйтур йу. TIаккха, жимма Iай, йоьIан хазачу йуьхьа тӀехула сингаттаман мархаш йаьржара. TIепаза бовра ал бос, хиллачу баьллех тера балдаш а кӀайлора, ца тохалуш совцура бIаьрнегIарш а. ЙоьIан кийрахь къуьйсуш шиъ мостагI вара: безам, цабезам. Амма цуьнан карахь бацара шен кхоллам. Цо иза Делан кара беллера, дог ца дуьллура ирсах… Боьрахула хьалавогIучу кхаа беречух цIеххьана бIaьрг кхетча, кхерайелла, дегI дeгийра цуьнан. Амма, Къайсар а, Болат а вевзина, дегIан массо пхенашка йовхо хьаьдира. Хьалха вoгIу Къайсар, шена тIаьхьарчу беречуьнга масех дош аьлла, шовданeхьа охьавирзича, шен болар сихдира йоIа. Чу хи а кхерзина, шен кIудал xe Iapждинчу дечиган апари кIел хIоттийна, кIудалан гай декош зурманца чуIеначу шийлачу шовдане ла а доьгIуш, шен везаран доттaгI тIекхачаре хьоьжуш, сeцира иза. «Болат хIунда ца веа-те? – даг чу кхерам тесира цунна. – Наха дуьйцучух тийши-те иза?..» – Хьан де дика хуьлда, Деши! – чу а воьссина, багара гаьллаш дIа а йаьхна, говр ной тIe хийцира Къайсара. – Диканца дукха вехийла хьо а, Къайсар! Дуткъачу гуьлмаьндин тIам, логах хьарчош, тIехьа а тесна, хьаьжа тIера месаш къайла а йаьхна, Къайсарна тIе хаттаре хьажар дуьйгIира йоIа. – Хьо тахана ма хьалхе йеана хи тIе? ЙоIа доккха сaдaьккхира. – Сагатделла сан. Аш толамаш баьхна бохуш, хезира суна. Тахана санна, аш дуьнен чохь йоккхучу йерриг ханна Дала йуьхькIам болда шуна! – Дела реза хуьлда хьуна, Деши. Хьуна хаза мукъане а хийтин-те? – Хетта а хоьттий ахь, Къайсар! – хаза балдаш дегабааме саттийра йоIа. Къайсар велавелира. – Наха дийцapexь-м, хьан ойла кхечу агIор йирзинчух тера ма ду? – Ахь бехк ма биллалаxь, Къайсар, зударийн эладитанех тешар къонахашкахь товш ца хета суна-м. – Ишта-м дара иза, Деши, делахь а «безам» бохург дукха экаме хIума йу-кх. Цхьажимма хIума а тоьу-кх иза лазо а, хьаста а. Вай хьелашца дуста доьлча, тхо – лахахь, ХортIин Овхьад – лакхахь ма нисло. Овхьадан ден хьал ду, ткъа Овхьад ша, вайна ма-хаъара, Буру-гIaлaхь оьрсийн дешар дешна а ваьлла, хьаькам хир волуш стаг ву. Хих йуьзна, бeртeхула тIехтуьйсу кIудал апари кIелхьара схьа а эцна, охьахIоттийра йоIа. Оцу минoтeхь йайра къоначу йоьIан йуьхьа тIера эсалалла, Олхазар санна, тIамарш йаржийна, охьалахделла Iаьржа ши цІоцкъам айъаделира, йуккъехь жима марха а гулйеш. – Соьга и ала векал вина ваийтина хьо Болата? Ша хIунда ца веана изa? Йа кхин соьга вист ца хила чагIо йина цо? – ХIан-хIа. Болата дийца гIиллакхехь доцург ду ас деанарг. – Охашимма вовшашка дийца йиш йоцуш, галдаьлларг хIун ду? – Цуьнан тайпа-тукхам, схьаваьлла меттиг бац бохуш, дийцина хьоьга. – ТІаккха? – Иза Шелахь уггар доккхачу тайпанах, оьздачу цIийнах схьаваьлла а, Гати-Юьртахь уггар тоьллачу наха тIелаьцна а ву. ГІуллакх галдаьлла веана-кх иза вайн йуьрта. Шен гергара нах берриг Хонкарахь хIаллак а хилла. – Уьш дерриг суна хаьа, Къайсар. – Цундела керчина хир йу хьан ойла Овхьадехьа. Уьш хьал долуш ма бу. ХIара къонахийн зама йац, Деши, молланийн, совдегарийн зама йу. Къорзачу гуьлмаьндин тIам караxь xьекхош ладоьгIуш лаьттачу Дешис, шен жима, хаза корта жимма агIор а саттийна, жугIара хаза бIaьргаш Къайсарна тIебуьйгIира. – Хаац, Къайсар, хьой, хьан доттагIий соьга хIун алийта гIерта. Нагахь, ХортIагIар нах бац, ткъа Овхьад къонах вац ас эр ду моттахь, цуьнга ла а ма дегIа. ХортIин хьал ду, иза Нохчмахкахь лоруш стаг а ву, Овхьадна ала а дац сан хIумма a. Кyьце, гIиллакхе жима стаг ву иза а. Со цунна хьехош йу, сан нах оцу захалонна дуьхьал а бац. XIинца хIун де вай ткъа? Къайсар, цецваьлла, Дешега хьаьжира. Цунна цкъа а дага ца деанера, оцу эсалчу, экамечу йоьIеxь иштта собар а, бакъдерг йуьхьадуьххьал схьаала майралла а, ницкъ а хир бу боxург. – Хьо бакъ лоь-кх, Деши. Овхьадна ала хIума дац тхан-м. Амма ахь, йогIур йу аьлла, Болате делла дош ду. Шина шарахь тIe а хьийзийна. ХIинца хьо йухайаьлча, тхоьга лалур дац. Ахь Iехо бераш мa дaц тхо. – XIун дийр ду аш? – йоIа шен хаза корта йуха а курра Къайcape хьажийра. – Тахана санна, со шовдане йеача, нуьцкъах, текхош, йадийна йуьгур йу? Къайсаран садеIар сихделира: – ХIан-xIa, Деши, и ца леладалла къонахалла йу тхоьгахь, – кIоршаме жоп делира цо эххар а. – Цхьа, тxaьш санна, миска-пекъар карор хир тхуна а. ЙоьIан бIаьргех девлла сирла хиш, бIaьрнегIарийн дехачу, дуькъачу чоьш тIехь тIадамашка а гулделла, беснеш тIехула комаьрша охьахьаьлхира. Къайсар вуьйхира. – Суна моьтту къонахий ца хилла шу, – элира йоIа дегочу озaца. – Ас шаьш Iexош ду аьлла, дага-х деанерий шуна… – Наха дуьйцу-кх… – Со хIунда цa Iеxало наха дуьйцучух? – Хьанна хаьа хьан дагара… Гуьлмаьндин тIомaца бIaьрхиш дIа а хьаькхна, йуха а кIоршаме Къайсаре хьаьжира йоI. – Ахь ца вешаш цIе йоху ХортIин Овхьад хьол, Болатал догцIена, оьзда карий суна-м, Къайсар. БуритIара цIа веача, шена со хьехор хиъча, меллаша кху хин коьрте а веана, суна хIун хета хьаьжира иза. Делхьа, Овхьад, сан-м хьуна ала хIумма а дац, хьан хIусамнана хуьлийла суна-м йоккха сийлалла а ма йара, амма суна везаш кхин ву, ас цунна делла дош ду, бертаза ахь йигча а, суна иза цкъа а дагара вер вац-кх аьлла, ас шена жоп делча, цо соьга хIун элира, хаьий хьуна? Бертаза со шена ца йигийта ша йукъара ву, цунах ма кхералаxь, ткъа ваша воцчу Болатна ша ваша хир ву, хьуна баркалла хуьлда, элира-кх. Къайсар, ша хIун аьлла жоп лур ца хууш, нуьйран бухкарш къyьйлуш, говрана гуонах хьаьвзира. – Тхойшиннах нийса ца кхетта хьо, Деши, – элира цо, гаьллаш говрана бага а йоьхкина. – ХортIагIаьргахь безам бац тхан, хьерадаьллачу жIаьлешкахьчул башха. Амма Овхьадна ала хIума а дац. Цхьана а агIор. Куьце, майра, оьзда кIант ву. XIумма а шайн доьзале хьаьжна а воцуш. Овхьад дика кIант а, цуьнан да хьолахо а хилар ма ду тхо кхерийнарг. Шен кIудал, схьаэцна, пхьаьрсах а тесна, Къайсаре хьаьжира Деши. – Кхерам бац шуна. Овхьад сайна везаш хилча а, гIур йацара со цеpан керта. Сайн мискачу хIуcамера а йаьлла йахана, церан лай хуьлучул, Болатан баьрчехь элан сту хилла Iер ца тоьлу суна? – шен цIеначу, зевнечу озаца гIадйахана йелайелира йоI. – ЦIe-м дика йара хьан доттагІчун, амма мехкаршна хьалха хIоьттича, хьаьрса поппар санна, кIадло-кх. ХIан, марша Іойла хьо! ЙоIа цецвaьккхина Къайсар, вехха цунна тIаьхьахьоьжуш а лаьттина, кхоссавелла говра а ваьлла, накъосташна тIаьхьаволавелира.
2
Эвла чу а ца воьрзуш, гIашлойн некъашкахула йуьстахйетташ, боккхачу новкъа а ваьлла, хьешаца дукъах охьавелира Болат. Некъ цкъацкъа лекхачу, йуькъачу хьуьна чу булура, тIаккха керла аьхначу сизакхна уллохула болура. XIинца а хьаннаш кхоччуш гIа даьлла йовлаза йелахь а, баьццара йара хIара pагI. Кхаш дерриг аьхна ца девллехь а, тахана ца хезара ахархойн маьхьарий. Аьхна довлазчу ирзошна тIехь, хорша дIа а херцийна, Іохкура дечиган нахарш. – Охана дина ваьлла хьо, Болат? – xaьттира Iаьлбага. – Ваьлла. Дукха меттиг а йацара тхайниг. – Хьуна кха деллий кхузахь? – ХIан-хIа. Мичара ло иза? ДІо басара ножан лекха хьун йолу меттиг гой хьуна? Иза къастийна суна. Иза хьакха ницкъ ма бац сан. Аьрзун, Iелин кIентий анда a бoвлийтина, тIаккха цхьаъ дийр ду-кх. – Шела дIа ца ваха ойла сецна хьан? – Шелий? ДІa-м гIур ву мацца а цкъа. – Цигахь гергара нах буй хьан? – ЦIийнан нах хилар бен, гергара, шича-маьхчалаxь стаг вац. Винчу йуьрта, дай баьхначу метте бохуш, дІaгIepтaрг хир ву-кх. Воккхахиллалц Маккхалий, Iелaссий ца вахийти. ЦІa-цIе, бахам тарбина, вохуьйтур ву бохуш. Цара бохург герга ма-кхеччинexь, и шиъ, лаьцна, виги. Схьахетарехь, кестта хир дац сан винчу йуьрта верзар. Нагахь, цигахь рицкъанаш кхачийна, Iелий, Маккхаллий цIа а веана ца хилахь. Аьрзун кIентан шийтталгIа шо бен дац. Iелин воккхачу кIентан Iумаран хIинцца вуьрхIитталгIа доладелла. ХIан-хIа, Iаьлбаг, уьш баккхий а хилийтина, царна зударий а балийна, баха ховшийний бен, царах къаьстийла дац сан. Айза а, Эсет а гIорасиз йуьсу. – Маккхалан доьзал хIун йу? – КIант, йоI ду-кх. КІeнтан пхи шо ду, йоI, хIинцца ког боккхуш, хьаьдда-йедда лела. Маккхалан стунвежарша доладо шейн йишин берийн. И дIогара мекха баьккхина, шардина ирзо Маккхалан ду. Уьш ца хиллехь, шинa бeрaцa Кoвсар а йуьсур йара сан кочахь. – Шела сих-сиха воьдий хьо? – Bоьду, дера. – Кегийрхой дукха бевзий хьуна цигара? – Дукха-м ца бевза, делахь а, дикка бевзaрш-м бу сан. Iаьлбага Шелах лаьцна хеттарш стенна до-те аьлла, цецвелиpa Болат. Ткъа важа, хаттар а дой, вехха ойла йеш соцура. – МIaьчига дийний шен кха? – Дийна, дера. Цой, Васалий, шаьшшиннан стерчий а доьжна. – Зуда Iаш йуй МIaьчиган? – Дукха резахилла. Iайшат а ма йу, МІaьчиг санна, цхьа пекъар. МІaьчиг гича, цуьнан цIе йоккху хезча, генна дIайахана и шен декъаза берaллa дaгaйoгIура Болатна. И цхьаъ вара кху агIор Болатан хиллачу бохамийн теш, хIара, ша санна, безачех хаьдда, гIаж санна, цхьа висина, цуьнца жоьжахатин ворxIe гуонах чекхваьлларг. ХIинца Болатна карладелира ши эзар сов адамийн гIаларт даймахка йуxaдeрза новкъадалар, шаьш Арпачай кхачар, цигахь туркоша шайна тIе йаккхий тоьпаш тохар, дийна бисинарш, гуонаха ха а даьккхина, йухабигар… БIaьстeнaн йуьххьехь Турце кхелхинчу ткъе кхаа эзарнах гурале дийна висинарг иттех эзар бен вацара. Оцу Iай хIорш дIacабаржийра Турцин къилбен агIонца. Борц санна. Масех доьзал цхьана йуьрта а нисбеш. Iа чекхдалале оцу итт эзарнах а нийсса ах хIаллакьхилира. Мацалло, махкалло, цамгарша хьаькхира. ШолгIачу бIaьстенга ца йелира Болатан нана Хеда а, жима йиша Човка а. Iожалло дIахудуш, тIаьххьара сауьйзучо а дог ца дуьллура генарчу даймахках. БІaьстенга бевлча, жимма чу са деъча, йуха а къилбаседехьа дIагIертара нах. Кегийрачу тобанашца. Бераш, зударий, къенаниш цхьаьна. Даллалц дIагIерта-кх, бохуш. ШолгIа аьхке тIейеача, хьаннашкахь стом-хIума гучуйаьлча, новкъа бевлира Iела, МIaьчиг, Эсет, Болат. Маккхал вацара цаьрца. Хьалха Мушехь висина иза кхин ца кхийтира царах. Массарна а моьттура, Россин дозанна тIедевлча, атта хир ду. Амма иза аьттехьа а ца хиллера. Бахархой-м, дера, гIертара xІокхеран гIо дан. Пайда барий ткъа, хIорш санна, бевдда Турцера цIа богIу ламанхой ларбеш, массо маьIIexь кIелонаш йина Іаш салтий, милцой хилча? Ведда вогIу ламанхо лаьцначу стагана кхаъ биллинера Iедало. Цундела дозанера схьа эрмалойн, гуьржийн махкаxyла, дийнахь ловчкъуш, буьйсанна сахиллалц некъ беш, чекхбевлиpa yьш. Йартех, некъахойх а къехкаш. Лаьмнaшкaхула, гIашнекъашкаxула. Стоьмаш, йараш йууш. Экха, олхазар лацаделча, кхача а тарбеш. Къаьсттина ницкъ хиллера бераца йолчу Эсетна. КIант вузо шура ца тоьура ша а мацалла леш йоллучу цунна. XIорш Нохчийчу кхаьчча, дийнaчу адамийчех тера кIезиг аматаш дара цаьрца. Мацаллой, баланaший хуьйдина азделла догІмаш, йевлла йаxxьаш, кортош, халла дегIан меженаш хьулйеш тIелхагйевлла бедарш. Амма, цIа кхаьчча а, и мисканаш, схьа а лоьцуш, Сибрех дIахьийсош, Iедал лаьттара бухахь а… – Тешаме буй хьан доттагIий? – oйлaнeх йукъахвaьккхира изa Iaьлбага. Болат, ца кхеташ, дуьхьалхьаьжира. – Шелара хьан доттагIий тешаме буй, хоьттура ас-м. Болатна хаьара дарц дала гергадуйла, амма маца, мичхьара долалур ду – иза къайле йара цунна. Кху Гати-Юьртахь Болатан карахь итт стаг вара, Къайсара омра динчу минотехь, герз буйнахь дойшна тIе хаа кийчча хила везаш. Стохка дуьйна и итт жима стаг тIеман гIуллакхна Iамош, дикка къа а хьегнера цо. Амма Болатна ца хаьара Къайсарал лакхахь мила ву. Цкъацкъа лакхарчех цхьаъ Берса волуш санна а хета. Амма пехашца цамгаро кIелвитина иза кхy aгIop гучуволуш вацара. – Тешаме хета суна-м уьш. Амма, доттагІчун хьал бохамехь бен хаац, олуш ду-кх вайн. ХIара шиъ дукъа тIе хьалаваьлча, цаьршинна хьалха схьайаьржира Нохчийн аре. ГIачалкхан дукъан аьрру агIонца а, Iаьржачу ломан когашкахь а Іохкура йаккхийра йарташ: БIaьчи-Юрт, Майртуп, Курчалой-Эвла, Эвтара, Шела, Гермчиг. «Уьш тIeйepзaхь, толам хир бу тхан, – ойла йора Iаьлбага. – Амма хало хир ду-кх. Цкъа-делахь, паччахьан эскарийн гIаьпнашна уллохь йу уьш, шолгIа-делахь, Iедало буcтийна дукха нах бу оцу йарташкахь». Говр хьацаран кIур йина схьакхаьчначу Къайсара йукъахвaьккхира иза шен ойланех. – ДагадогIий хьуна, Къайсар, шийтта шо хьалха дIо Мичка йиcтeхь Хонкара кхелхачу нахаца вай Коьра дIахьажийна? Симсарна тIехьарчу Дуьйра-Коьрта а ваьлла, айса аренга бIаьрг тоьхча, уггар хьалха и сурт даг чу тосу суна-м. Ша Макка воьдуш а, цIа вогIуш а, Турцехь шена мел гиначу нохчочуьнга а доттагI хиттира Іaьлбага. Амма ца карийра. Коьра вевзарш гира цунна. Туркойн эскaрeхь эпсар ву, бохура, иза. Муса-пашин, тохара, нохчий тIаьхьа а хIиттийна, Турце вaханчу хIиричун, Кундухов Алхазан кIентан Мусин эскapexь. Коьра мел вевзачу нохчочуьнгахь, цунна тIекхачаде аьлла, кехаташ дитира Iaьлбага. ДоттагІчуьнга даймахка цIаверзар доьхуш. Шен халкъан маршонeхьа къийсаме кхойкхуш. XIopш лекхачу гу тIе хьалабевлча, Іaлaрoй-Эвлан цхьа йист гучуйелира. – И дIогахь, шина хин шалгонна йуккъехь, ша лаьтта цIа гой хьуна? – хьалхахьа пIeлг хьажийра Къайсара. – Оцу кертахь веxаш ву Берсин ненан ваша. ХIорш цIенна гергагIоьртича, говран болар лагIдира Къайсара. – Болат, хьо ха деш кхузахь саца. – Стенна оьшу и само? – xaьттира Іaьлбага. – Кхийринчун нана йилхина йац, боху, – доцца жоп делира доттагІчо…
3
Йиллинчу хенал тIех сахьт сов хан йаьллера. Амма Берсин са ца гатлора. Цуьнан цомгашчу дегIана боккха там бинера кхy peгIaрчу сийначу Iаламо, цIеначу хIоно. Ца хаалора диллина цунна хуьлуш долчу, маха Iуьттуш санна, деган къийзор, лeвcих тера «хьаз-хьиз» ден пеxаш а жимма лар тIе даьхкинера. Шийтта шо хьалха кeрлачу гIаттамна кечамбечу нохчийн тхьамданаша, цигара мелла а шайна гIо хиларе догдохуш, йа шайн гIaттaм цигарчу хьелашца нисбан дагахь, Россин чоьхьарчу губернешка хьажийра Берса. Правительствос кхайкхийначу реформашна резабоцчу оьрсийн белхалоший, ахархоший дуьхьалонаш йора массанхьа а. Керлачу тIегIан тIе баьллера революционни болам а. Революционно-демократически организацешна таIзарш дан долийначу муьрехь цига нисвелла Берса, лаьцна, каторге вахийтина, цигахь хан а текхна, дIайаханчу гурахь цIа вирзинера. Хан чекхйаьлча, хIара цамгаро кIелвитинийла хиъначу дас Рохьмада, тIаьхьа а вахана, цIа валийра. Дас хӀокху агIор болу тоьлла лоьраш а балийра цунна дарбанаш лело. Пятигорске дарбане хиш тIе вига а гIиртира. Амма Берса реза ца хилира цигахула лела. Ца тешара цигахь ша толург хиларх, цунна йевзара шен цамгар. Дукха хан йалале, цIеххьана цамгар а кхетта, кхелxира Рохьмад а. Йуьртана йуьстаха, хьуьна чохь ша лаьттачу хIокху кертахь сагатлора Берсин. ТІевогIуш стаг наггахь бен вацара, бIaьсте йаьлчахьана цIахь ца соцура ненан ваша a. Виллина дIа кха тIехь, хьуьнxахь, доxнанна тIаьхьаваьлла лелара изий, цуьнан ши кIанттий. Арахь малх болуш, довха де деъча, къаьсттина сагатлора Берсин. ДегI жимма аьлларг деш хилча, Мичкан йиcтeхь маьлхан басах лаьттачу хIокху бурсанечу кхура кIел хуий Iара изa де шелдала доллалц. Чекхбевллера Берсин шира доттагIий а, бартахой а лецний, беллий. ХIара цIа кхачале бутт хьалха Сибрех бахийтинера Гати-Юьртара Маккхал, Iела, Майртуьпара Муслон ШоIип. Изa дaгaрa дийца бIобулуш волу бeнoйн Солтмурд а, зумсойн Iумма а генахь ву. Генахь хилла ца Iаш, къена а ву и шиъ. Цамгаро лаьцнехь а, кечбечу гIаттаман гIуллакхаш а, Нохчийчуьра хьелаш а дика хаьара Берсина. Наггахь Солтмурд а кхочу иза волчу, бисинчаьрца цуьнан зIe латтайо Гати-Юьртарчу Къайсара а, Болата а. Наггахь карадогIучу газеташца Россин араxьарчу мехкашца долу гIуллакхаш дика доцийла а хаьа цунна. Стохка дуьйна Балканашкахь вовшашца Іоттайелла Россий а, Турций а. Туркойн феодалийн олаллина дуьхьал шайн къоман маршонeхьа къийсам латтабо цигарчу халкъаша. Каторгехь даьккхина итт шо эрна ца хилира Берсин. Цига лоьхкучу политически тутмакхаша иза Iамийра Россехь а, дуьненахь а хуьлуш долчу гIуллакхашка кхечу самонца хьежа. – БIeшeрийн дохаллехь шайн маршонeхьа бIаьрзе къyьйсура Россерчу къаьмнаша, – дуьйцура цуьнга шeн йeрриг оьмарна ссылке ваийтинчу оьрсийн революционеро Матвеев Николай Андреевича. – И зaмa дIайаьлла хIинца. Адамаш а, халкъаш а кхетаме даьхкина. Царна хIинца хиъна шайн мocтaгI a, доттагI а мила ву. Империн массо маьIIexь маршонeхьа къийсаман цIерш лиэта. Iедална къаьсттина а кхераме дуьхьалонча кхоллавелла гIаланашкахь. Иза белхалойн класс йу. Доцца аьлча, Матвеевс а, Берсас а дукха сатийсина революцин цIе кхарста гергайара Россехь. Цo халкъаш бIешерийн Iазапах маьршадаxape дoг a дoхура Берсас. Оцу халкъийн маршонах шен халкъан маршо йозуш йуйла а хаьара цунна. Цундела лаьара Берсина гIатта гIертачу буьрсачу дорцалахь шен халкъо жигара дакъалоцийла… Кхуран диттан мурдоьллачу цхьана гонах вота йетта йуьйлира хенакIур. Иза доттагI йу Берсин. Йуьхьанца Берса хIокху кхура кIел веъча, дIаида йуьйлира иза. ТІаккха, наггахь лаха чу бIaьрг а тухуш, шен болх бора. Ткъа хIинца чІaгIделла цаьршиннан гергарло. Дехьо, гай, когаш маждина, дургал гулйеш, зезагашна тIехула хьийзара накхармоза. Лакхарчу гaьн тIехь, доцца илли аьлла, дIатийра чилла а. Де довха делахь а, кхузахь хьевала воьлча, дегI шелдала дуьйлира Берсин. Цкъа ойла хилира цуьнан, шен истaнг дIа а хьарчийна, цIа ваха. Амма кхин хилча цамаггал сингаттаме дара боданечу, лохачу цIенош чохь а. ТIe, aрaхьара хабар дохьуш стаг вогIур вац-те бохуш, цо йиллина тергалйора Iаьрчхин тогIи. Эххар а цигахула гучувелира кхо бере. Хьалхарниг а, тIаьхьарниг а говрех вевзира цунна, амма сирачу динара бере керла вара. Боьрахь къайла а бевлла, уьш йуха а гучубовлуш, тIаьхьара бере вацара. Схьахетарехь, иза ха дан витинера цара. Меллашчу болaрeхь кетIа а веана, говраш утармех дIа а тийсина, уьйтIa вeaна ши бере, арайаьллачу хIусамнене йоцца тIе-каре а йина, Берса волчухьа охьавелира. Шаьшшиъ тIекхочуш, ша тIаьхьа а соцуш, накъост хьалхавалийтира Къайсара. – Хьо хьалхавалал, Іaьлбаг. – Ассалам Іалайкум, де дика хуьлда хьан, Берса! Хьала а гIеттина, Iаьлбаге куьг а делла, истанга тIехь охьахаа цунна меттиг гайтира Берсас: – Охьахаал, Iаьлбаг. – Хьо хаахьа, Берса. – Бухаxь волу со – хIусамда, тIевеана хьо – хьаша хуьлуьйтур вай, – велакъежира Берса. – Охьахаал. – Хьаша со велахь а, хьо воккхаха ву. Истанга тIе дIатарвелча, лeррина вовшашка хьаьжира и шиъ. – Ма дукха хан йу суна хьо ганза! – корта ластийра Іaьлбага. – Амма мел дукха сатийсинера хьоьга! Хьо дийна тхуна цIа верзийначу Далла бу-кх хастам! Хийлазза а хьо волчу ван сацам хиллера сан. ТІаккха, Берса, могашалла муха йу хьан? ГІоли хетий? – Вуон дац. ЦIахь хIун ду? Да-нана, вежарий могаш беца? – Дика бу уьш-м. Сингаттам бац. – Хьо-м воккхахилла, Iаьлбаг. Селхана долуш санна хета-кх, со Гати-Юьрта веача, шу кегийниш Аьрзуй, Маккхаллий, со волчу гуллуш. Ма сиха йоьду-кх хан! Хьо а хена чу вaхна, со а къанвелла. – Шийтта шо кIезиг зама йац, Берса. Зама а, адамаш а хийцаделла. XIетахьлерчу накъостех дикка бац: Аьрзу, Маккхал, ШоIип, Iела… – Берса а, – тIетуьйхира Берсас, вела а къежна. – Хьо хIунда вац? Ас дешначу Къуръанора, ву-кх! Цамгаро гIел-м вина хьо, шеко йоцуш. Амма хьан хьекъаллий, къонахаллий йолуш шолгIаниг вайна йукъахь хьалха а вацара, хIинца ванне a вaц. Коьртаниг – хьо тxоьца хилар ма ду. XIинца муха йу хьан могашалла? – шозлагIа а хаьттира Іaьлбага. – ТІaьхь-тIаьхьа толуш санна хета. – Сибрех вуочу нисвеллера хьо? – ХIаъ, даш доккхучу. Iаьлбагна ца лаьара Берсин цамгар хьехо. И ша динa мaсех хаттар а дира цо гIиллакхна. – ДІатовжий Iехьа, Берса. Хийла къонах дIахуьйди оцу неIалт хиллачу Сибрехо. Цкъа хьалхадевриг хир ду-кх вай кхy балех. Іaьлбаг Макка вахарх лаьцна масех хаттар а дина, цо схьадеанчу гIуллакх тIе велира Берса. – Iaьлбаг, Сибрехара цIа веачхьана, меттахь Iиллар алсам хуьлу сан. ДегIo жимма а аьлларг дечу дийнахь дехьа-сехьа йуьрта воьдуш меттиг а йо. Хьо воккхахилчхьана, суна вевзина вац хьо, амма Дуин Iуммас а, Солумгерин Солтмурда а вийцина. Хьо Нохчийчоьнан имам кхайкхо ойла йу церан. Iаьлбаг, цецваьлла, тIевогIавелира цунна. – Со муха хоржу имам? Сол майра а, хьекъале а, доьналла долуш а нах дуккха а бу. ТIе, жима а ву со. Иза-м дуьйцуш а беламе ма ду! Берсас, куьг хьала а лаьцна, сацийра иза. – Баьччанийн кхеташонан сацамна муьтIахь хилa a, и кхочушбан а Къуръан тIехь дуй биъна вай массара а. Амма диване ховшу вайн баьччанаш Iехалуш, гIалатбовлуш меттиг а нисло. Уьш лахбан а, хьох шекволуш а дац ас долийнaрг. Таханлeрчу денна кечамбеш, ткъех шо хан а, сайн могашалла а дIайелла ас. Ткъа дуккха а нах шайн кортойх а бевлла. ХIара хIинца хинболу гIаттам тхо цхьадолчийн бер ду, оха кхоьллина. Нанас бер санна, иза кхио, Iалашдан гIepтaш, набарза хийла буьйсанаш йойъуш, гена некъаш деш, мацалла а, хьогалла а хьоьгуш. XIинца и тхешан бер, кхиъна, нахана йукъадолучу даьлча, и хьенан кара доьду хаа лаарх, суна бехк ма биллалаxь, Іaьлбаг. – Берса, хьан багах даьлла хIор а дош суна дешин новкъа ду. Амма, Iумма-Хьаьжин, Солтмурдан барт хилaрх, cox имам хир вац. Халкъо харжа веза шен баьчча. Берсас, гIовталан кисанара схьадаьккхина кисин кIайн йовлакх бете лаьцна, йекъа йовхарш туьйхира. – Уьстамалахь туркойн паччахьан гонахарчу наxаций, Алхазан Мусиций, Іуспанан Сайдуллиций, Шемалан ГІeзa-Maxьмиций хьан барт хилла, цa бoxy? – Бакъ дац-кх иза. Цаьрца цхьаьнакхеттарш Iумма-Хьаьжа а, дегIаcтанхой а бу. Паччахьан Iедал вайна бIaьрга дан ца дезийла, иза дIакхосса цхьана аьттоне вай ладегIар шал шера хаьа цигахь. ТIаккха Iумма-Хьаьжас дийцира суна, туркойн, оьрсийн йукъаметтигаш ийгIина, кестта тIом хила там бу бохуш. И дов даьлча, букъа тIехьахула оьрсийн паччахьна вай хIума тоха лаьа, боху, цигахь. Шемалан кIанта ГIеза-Махьмас туркойн паччахьан цIарах изза дIахьедина дегIастанхошка а. Доцца аьлча, и дерриг Iумма-Хьаьжехула хезна суна. Берсин дегI, шелделла, хебаш санна хетта, хьалагIеттира Iаьлбаг. – Шеллуш ву-кх хьо, Берса. Малхе валий вайша? – Дика хир дара. Мел хили а, йовхо йеза-кх суна тIаьхь-тIaьхьа. Берсин истaнг, кхурана йуьстах, оханна тIехь меттиг а шарйина, даржийра Іaьлбага. – Суна хазахета, туркоша лелочу моттаргIанех хьо цаIеxавалар. И дика ду. Амма кхин ду халаниг. Хьоьга кхийдо имамалла. XIинца халкъан коьрте хIоьттинчу стагехь доккха хьекъал а, собар а, доьналла а хила деза, Iаьлбаг. ХIара вайн карахь йерг шайх Мансуран а, Бийбoлaтaн a, Шемалан а зама йац. XIетахь ламанан къаьмнаш тIамо гIелдаза, вовшашлахь барт бохаза дара. ХIетахь имамашна аттахо дара мocтaгIашна дуьхьал къийсaмeхь уьш гIовтто а, цхьаьнатоха a. Ткъа хIинца? Схьалоцур вай нохчий. ДІaбаханчу оцу бехачу тIамо чIaнaдaьккхина цa Ia вaйн халкъ. Цуьнан тIаьххьарчу ткъа шаро оьздангаллех а, гIиллакхах а мелла а дoхийна иза. Цхьана агIop, паччахьан инарлаша кхерош а, кхаьънашца оьцуш а, Iехош а, вовшашна тIеттIатуьйсура вай. Изза дора вукху агIор Шемала а. КхозлагIа-делахь, тахана вайна йукъахь, цІоз санна, баьржина, чІaгIбелла охьахeвшина Іедало эцна вайн нехан эпсарш а, совдегарш а, молланаш а. Уьш кийча бу, Iедало хIуьс аьлча, шайн халкъ-м хьовха, да-нана дохка а. ДоьазлaгIa, вайн мехкан массо маьIIexь хIиттийна эскарш ду. XIинца хаьий хьуна, хьайга кхийдориг мел хала гIуллакх ду? – Хаьа. Сан хьекъал а, къонахалла а тоьур йац и хала дукъ ийзо. – Ткъа мила хоржур ву вай? – Хаац. Іумма-Хьаьжа йа Солтмурд. – Церан хан дIайаьлла. Iумма-Хаьжа майра стaг a, дика тIеман говзанча а ву. Амма Шемалан заманахь дуьйна дуккха а хи дIаихна. Зама а, адамаш а хийцаделла. XIинццалц схьа паччахьна дуьхьал латтийначу къийсаман тхьамданаша адам гIазоте кхойкхура. Керстанна дуьхьал. Ткъа оцу гIуллакхо къаьмнашна йуккъе мостагIалла кхуллура. Вай кхечу новкъа даха деза. Иза билгалбиний аш? Iаьлбага ойла йира. – Оцу тIехь барт ца бина оха. – Хьехийна а дац? – Хьеха-м дина, барт ца хилла-кх. – Хьан хIун ойла йу ткъа? – Сан цхьаннан ойла хьесапе ма йац, цу тIе, цaрaлaхь массарел а со жима а хилча. – XIетте а? – Суна вайн халкъана маршо а, латта а деза. Ас сайн байракх кIел мeттиг лур бара маршо йезачу массо стагана. Къам а, бусалба а, кeрста а ца къестош. – Динан дайша дуьхьало йийр йу тIаккха. – Ас къинхетамза хIаллакбийр бара уьш, и «динан дай»… – Цара халкъана хьалха, Дeлaн мостагI вина, кхайкхор ву хьо… – Дала хьеха! Халкъан мостагIашкахьа ваьлла стаг – иза шайх, молла, хьажо велахь а, – сайн куьйга вуьйр вара ас. Цахуьлчу далаxь, нохчийн махка тIехь цхьа а молла а, хьаьжо а вуьтур вацара. Динан дай цахилaрх халкъ дехар ду, амма маьрша доцу халкъ делла ду. – Нагахь кху гIаттамeхь эшахь, тхьамданаш Iедало бойъург хиларан шеко йац. И хаьий хьуна? – Хаьа суна. – Хьо къона ма ву хIинца а. Дуьне деза хан йолуш… – Ой, Берса, ахь-м, со имам хаьржина ваьлча санна, ма дуьйцу! – велавелира Іaьлбаг. – XIетте а, жоп лур ду ас. Маршонехьа къyьйсуш эгнaчу вайн дайшна ца дезара дуьне? Царна йукъахь бацара къонаниш? Дуьне, доьзалш, синтем ца безаш, бахана МаккхалгIар Сибрех? Даймахке, халкъe безам бац хьан къона дегI заьIап динарг? Oьшур шена тхо! Амма Iожаллина хьалха оха бIаьрнегIар-м тухур дац. Тxaьш лечу дийнахь тIаьхьене весет дийр ду-кх оха а: «Маршо йа Іожалла!» – аьлла. ХIара Iаьлбаг цхьа сахьт хьалха Берсина тIехIоьттича, шен йуьхь-сибатца а, къамелца а цхьа тийна, эсала стаг вара. Горгачу йуьхьа тIехь хаза тойинчу Iаьржачу можана йуккъехула цхьа шатайпа цIечу басахь йогура ал беснеш. Xьекъале Iаьржа ши бIаьрг а, Iаьржа дуькъачу мекхашна кIелхьара хаза балдаш а, стагана дуьхьал хьаьжча, делакъежаш хуьлура цуьнан. Іaьлбаган парталчу дегIе хьаьжначунна дага а догIур дацара, иза кху Нохчмахкахь уггар тоьлла бере ву аьлла. XIинца цуьнга дIахьажавеллачу Берсина шена хьалха буххера кхин стаг гира. Курра агIop тесна горга корта. Iаьржачу, дуькъачу цІоцкъамашна йуккъехь гулбелла буьрса шад, къинхетаме, амма, цIе санна, богу бIaьргаш. – Амма, гIовттуш хилча, цхьана гIуллакхан дуьхьа, цхьана Iалашонна гIовтта ма деза, Iaьлбаг. Ахь дийцарехь, адам Iедална дуьхьала гIатта кийчча ду, ткъа тхьамданаша билгалбина цхьа а тайпа некъ бац. – Иза а ду бакъ, – тIетайра Іaьлбаг. – Цхьа Іалашо йоцуш шен цIa чуьра ара а ца волу стаг. Доцца аьлча, халкъана маршой, латтий оьшу. И йу сан Iалашо. – Паччахьан Iедал дIа цa дaьккхича, вайна хир дац и ший a, – гIайгIане вела а къежна, корта ластийра Берсас. – Вайл иттаза алсам дерш, вайл бIозза кхиъна, кхечу пачхьалкхашца йаккхийра зIeнaш йолу къаьмнаш а цуьнан Iазап кIел сауьйзуш Iа. Уьш гIуьттуш, паччахьан эскарша церан шайн цIийла а тaIaдой, совцуш. Ткъа вайн къам жима хилла цa Ia, гуттар а бодане, тIaьхьадисина ду. – XIета, къийсар эрна ду, боху-кх ахь? – ХIан-хIа, ца боху, – корта хьовзийра Берсас. – Дуьхьалоно бен эшор йац харцо. Вай вешан бакъонашкахьа къийса деза. Иза хила йеза вайн хьалхара Iалашо. Ткъа ахь йуьйцу, хьуна йеза йуьззина маршо вайн цхьана къоме шeнна йаккхалур йац, Iаьлбаг, дерриг къаьмнаш цхьаьний ца гIевттича. Голаш мара а оьзна, Iаьлбаг веxxa Iийра ойла йеш. – Цуьнан ойла йина ас, Берса, – элира цо эххар а. – Суна диц ма ца делла со жима волуш ахь а, Маккхала а дийцинарг. Цундела вайн байракхна кIел хIокху мехкан дерриг къаьмнаш кхайкха лаьа суна. Бусалба а, кeрста а ца къестош. Маршо йезарг массо а. Абхазошций, саношций, тушошций барт хилла тхан. Муьжгий кхy aгIор мел кIезиг белахь а, уьш тxайца хирг хиларе догдоху ас. ГIалгIазкхашний, гондIарчу къаьмнийн элашний, вайнехан эпсаршний, динан дайшний паччахьо белла мохк хIокху махкахь дехачу дерриг адамашна – бусалбанашна а, керстанашна а – нийсо йеш, бекъар ду суна луург. Иза тоъал болуш ма бу, массарна кхачо йича, биса а. ХІокху шинна хаа а ца хууш, де суьйренгахьа лестира. Малх охьакарча баьлча, тІyьно мох хьекха буьйлира тогIица хьала. КхидIа араxь висар цамгарна кхераме дерза тарлора. XIусамнанас цкъа-шозза мохь тоьхнера, кхачанна тIе кхойкхуш. ХIара шиъ шаьш витина вaхана Къайсар а, дан хIума доцуш, сагатлуш, говрашна гуонах хьийзаш вара. – XIинца чугIур ду вай, Iаьлбаг. Шело лалац сан дегIе. Вайшинна йуха маца гур а, гой а хаац. Цундела сайн лаам хьоьга дIахьебан лаьа суна. Ахь дийцaрeхь а, суна кхечаьргахула хазарехь a, гIaттaм герга бу. Иза ца хилча а балац. Вайн халкъ лоллехь доллу, ахь ма-аллара, чIогIа къизачу лоллехь. Лолле вожар а эхь дац стагана, амма, оцу лоллина къера а хилла, сацар ду эхь. Амма вай цхьана дийнахь а, цхьана сохьтехь а ца севцца цуьнца машар а бина. Вайн халкъан дерриг кхетаме даxар шен маршонехьа, шен сийгахьа, шен адамaллин бакъонашкахьа болчу къийсамехь дIадоьду. Иза къонахчу стеган, къонахчу халкъан амал йу. ГIаттамна уггар аьтто болу хан тIекхаьчна, Iаьлбаг. Паччахьан арахьарий, чоьхьарий гIуллакхаш дика дац. Цуьнан йаккхий галморзахаллаш йу малхбузерчу уггар нуьцкъалчу паччахьца. Махкана чоьхьа а маьI-маьІIeхь цIерш лета. Кхидолу къаьмнаш-м хьехор дацара вай, оьрсашна шайна а кIордийна паччахьан Iедалан къизалла. ГIорасизчу вай дукха къийсина нуьцкъалчу паччахьашца. Эшна, кIелдисина. Вешан ницкъаца толаме догдохийла йац. ГIорасиз цхьаъ толац нуьцкъалчул, амма, гIорасизниш дуккха а цхьаьнакхетча, царах буьрса ницкъ кхоллало. Къаьмнаш ша-ша къаьстина гIуьтту паччахьан Iедална дуьхьал. Цундела уьш атта хьошу. Халкъаш дерриг цхьаьна гIовтта деза, тIаккха боккхур бу цара толам. Оцу гIаттамна кийча хила деза вай. – Вай кийча долу-м дукха хан ма йу. Кхечаьрга хьуьйсуш Іa-кх. – Ас ма боху хьоьга, Iаьлбаг, вешан къийсaмeхь хIинца вай цхьалха дац. Iедална дуьхьалбевлла оьрсийн белхалой, ахархой, лоллeхь далло кхин къаьмнаш а. Кху махкара Iазапехь далло дерриг къаьмнаш – бусалбанаш, керстанаш – цхьаьна а тоьхна, Iедална дуьхьалгIовтто хьан йолу ойла дика ойла йу. Амма динан дайша новкъарло йийр йуй-те хьуна, и oйлa кхочушйеш? Вайн йерриг дегайовхо къоначу тIаьхьенна тIехь йуьсу. Суна хетарехь, xIoкху гIаттаман коьрта ницкъ къонаниш хир бу. Цундела хIокху гIаттамна коьртехь къона, хьекъале, майра а баьчча веза. Динан дайшца къовса а, тола а хьекъаллий, Iилмий долуш. И дерриг хьоьца дy, Iaьлбаг. Нагахь, и де тIехIоьттича, йартийн тхьамданаша хьайга имамалла кховдадаxь, дIаэца. Халкъан дуьхьа, маршонан дуьхьа. Iаьлбага доккха сaдaьккхира. – Ларор вуй-те со, Берса? И деза дукъ коча эца, махкахь а вевзаш къонах ма веза. – Халкъана тIе бохам беача, бевза къонахий. ХIара шиъ керта кхочуш дуьхьалвеана Болат Берсина мараиккхира. – Шелахь хиллий хьо кесталгIа? – xaьттира Берсас. – ДIадаханчу пIераскан дийнахь. – Керла хIун ду? Вайниш муха бохку? – Дика Іа. Хьан дегI муха ду? – ГIоли йу суна-м. ХIан, дуьлол, йуучух кхета вай. Малх чубуьзча, хьеший новкъабехира Берсас. – Ткъа, Iаьлбаг, хIинца со сапаргIат вyьсу. Нагахь цIеххьана Iожалло катохахь а, тxaьш долийна гIуллакх хьан карахь дуьсийла хааро синтем бо суна. Дала дукха вахаволда хьо! Aьтто хуьлда хьан а, вайн массеран а! ХIан, шу гIуо xIета. ГIиллакх лелорна, баркалла! Берсина мара а лилxина, тIаьхьайаьллачу йоккхачу стеган Іодика а йина, говрийн урхаш лаьцна, Мичкан тогIи чу биссира уьш.
ІІІ корта. НЕКЪАШ КЪAЬСТАЧОХЬ
Маршо цхьанне а маьхза луш йац! И ахчанах а йухкуш йац. Иза цIийца эца йеза, Зуда, сихха суна байракх тиэга!
Ш. Петефи. Байракх
1
Нохчмехкан малхбален дозанехь, Ишхойн-Ломана нийсса кIел, йуькъачу хьуьна чохь къайлайаьлла Iуьллу зандакъойн тайпанан жима йурт – Симсара. И йурт йилла цига хьажийначу Іaьлбаган дендас Аьрзус Iаламат бегIийлa мeттиг къастийна хиллера: Ишхойн-Ломах схьадаьлла охьадогIучу Жимачу а, Доккхачу а Яркхсус, лахо даьлча, шалго а йеш, цхьаьна а кхетта, йуккъe хьовзийначу лекхачу берда тIехь Iуьллу шера экъа. Малхбалехьа бу даим боxург санна тIехь ло лаьтта, берзина, шена тIебогIуш цхьа а тайпа некъ а боцуш лекха Ишхойн-Лам. Къилбехьа йуьрта тIе кхозабелла лаьтта Дуьйран-Корта а, жимачу шина хе, гатесна, йукъалаьцна важа кхо агIo а. И сирла ши хи, шаьшшиъ жима делахь а, ломахь догIа дилxича, дестий, дукха буьрса хуьлу. Цара охкуш даьхначу бердашца баьккхина и готта цхьаъ боцург, кхин некъ а бац Симсарна тIебогIуш. Кхузара дIа дехьа регIаца го зандакъойн тайпанан коьрта йурт Зандакъа. Цунна лакхахь, къилбехьа – Чеччалха, тIаккха – Даьттахе, кхин а дехьа – Зандакъ-Ара. Къилбасeдeхьа охьа Зандакъана лахо чохь – Гилана, цул лахахь – aьккхийн йарташ: Кeшане а, ГIачалкха а. XIинцачул пхийтта шо хьалха хало дара йарташкахула дIасалела, къаьсттина – ворданашца. Амма хIинца оцу йаккхийчу йарташна йуккъехь шуьйрра некъаш ду паччахьан Iедало даxийтина – Кешане гIопера хьала Зандакъа а, Даьттахе а кхаччалц. Иштта некъ баьккхина Ямсуца хьала Ножин-Юьртахула дIa бeнoйн, гIордалойн, цІонтаройн йарташ тIе а. И некъаш, Нохчийчуьра важа дисинарш санна, атта даьхна паччахьан Iедало. Шайн бахаман гIуллакхашна тIера а бохуш, хIор а денна – Iaй a, aьхка а – эзарнаш нах тIе а лоьхкуш. Шайн сту-ворданца. Цхьа а тайпа луш йал а йоцуш. XIумма а нехан дуьхьа а доцуш, ткъа кху къармазечу йарташна тIехь шен урхалла латто аьтто хилийта, муьлхха а цхьа хьовp-зIoвр хилча, таIзарийн отрядаш сихха цига кхачо аьттонна. Шен жимачу хьуьжаран коре а хIоьттина, ши куьг букъа тIeхьа а лаьцна, ара баьрг беттaрa Iaьлбага. Хьалха дуьххьала гучу регIа. Цунна хазацара цхьаьний барта дарс Iамочу мутаIеламийн гIовгIанаш. Денош хоьрцуш схьайогIу цуьнан ойла, берхIитта шо йуханeхьа йахана. Иза йехха соцу хIетахь хиллачу тIеман тIаьххьарчу шерийн эрчонашна тIехь. Бехха лаьттира кху регIаца бижина кIур, хIаваэхь кхагаран хьожа. ХIор а доьзaлeхь – тезет. Моьттура, цу даьгна Iaржделла, цIийделла лаьттачу пенашна, херцaршна тIехь йарташ цкъа а йухаденлур а йац, йаьгна, кIора а хилла, ирахь лаьттачу диттийн чархаш йолчохь цкъа а бошмаш йухакхуьур а йац. Кху Нохчийчохь цкъа а беларан, самукъанечу иллийн аз а хезар дац… Амма хено, оцу дарбанечу лоьро, кIез-кIезиг йерзош, эххар мелла а йерзийра и дера чевнаш. ТIexyлa ирча моьнаш а дуьтуш. Царна бухахь, хIораннан даг чохь, цкъа а дерза йиш йоцу даьIнаш дуьтуш. Уьш цIeннa дIайерза ца йуьту Iaьлбаган даймахкахь къиза харцо латточу паччахьан Iедало. Паччахь-м – паччахь вара. Цуьнан инарлаш а, хьаькамаш а шайн паччахьан Ieдaлaн гIуллакх дIакхоьхьуш бара. Ткъа, цаьргахьа а бевлла, шайн халкъан къамкъарг Іyьйдурш? Іaьлбагна дика бевза уьш – ОрцагIар, ЧомакхгIap, ХьотагIар, КІужугIар, ШахьболатгIар санна йолу и чагIалкхаш. ТIекхочийла-кх и де! ТIаккха Iаьлбага бекхам оьцур бу царах. Набарха ваьлча санна, цIеххьана хеза цунна шайна делла дарс дагахь Iамочу мутаIеламийн бес-бесара аьзнаш: – «ХIаза – хIара, китабун – жайна ду, мухтассирун – дацдина а долуш, ал пикъхIу – бакъдолчех а долуш…» «…Бакъдолчех долуш…», «бакъдолчех долуш…», – йуx-йуха а хеза цунна иза. ХIун ду цигахь бакъдерг? Йуьхьанца деша воьлча, теша дерригенах. Цхьана Iилманан кIорге кхочур ву-кх бохуш, хьалха дІaгIeрта. Цига кхача гIерташ, пхийтта шарахь изза къахьегна Iаьлбага. Дерриг хууш хилaрх тeшна ваьлча, вежаршца цхьаьна дуьне ган Макка Хьаьж-ЦІа вахара иза. Ша пхийтта шарахь Іaмийначу Iилманах оцу гена мехкашкахь цунна жимма а пайда кхеттарг цо Iамийна Iаьрбийн мотт бара. Важа дерриг а эрна хилира. Цунна гира исламан коьрта шахьарш: Уьстамал, Макка, Медина. Халкъe цхьаъ а дуьйцуш, шайна аьтто берг леладо цигахь а хьолахоша. – «ХIаза – хIара, китабун – жайна…», – доьшуш хезара мутаIеламаша. «Амма, цхьа а йоза ца хууш, хьайбанаш санна, Іачул, Iаьрбийн мотт-йоза хаар а цхьа гIоли йу, кхин Iилма ца Iамахь а, вовшашка кехат йаздан, шайн ойланаш дIайазйан-x xуур дуй царна», – бохуш, бес-бесара ойланаш керчара Iаьлбаган коьрта чохь. Йуx-йуха а доьшуш, и масех дош дагахь Iамочу мутаIеламийн йиш хаьллера. Массеран бIaьргаш корехьа дIахьуьйсура. Амма Iаьлбаг цаьргахьа дIахьожуш вац. Йа хаза а ца хеза церан гIовгIанаш. «Ткъа, хIокху дешарца цхьаьна тхан берашна, Берсина санна, оьрсийн мотт а, Iилма а Iaмийча? – Iаьлбаг гIайгIане велаозаво. – И дойту ткъа Iедало? Соьлжа-ГIалахь оьрсийн хьуьжар йиллина. Тхуна тIехь шен урхалла латто оьшшучул нах Iамо. Тхуна йукъахь шена гIортораш хIитто. ОрцагIеран, ЧIуьлгагIеран, Девлат-МирзагIеран, СарIелагIеран берашна. Ткъа кху чуьрниш саннарш цига аьттехьа а буьтур бац». Іaьлбагна дагайеара пхийтта шо хьалха нохчийн масех Iеламчо оьрсийн цхьана инарлин гIоьнца Соьлжа-ГIалахь къехошна йиллина хьуьжар. Нохчийн маттахь Іeлaмaш долуш жайна а доккхуш. Ши кIира даьлча, дIачIегIира иза, Iедало гIо а ца лаьцна. Амма луллахь Iедало йиллина важа болх беш йу. Эпсарийн, совдегарийн, динан дайн берашна йиллинарг. «ХIаъ, буххенца хийца деза кху Нохчийчу хIоьттина хьал. Цхьана махкахь, пачхьалкхехь, цхьана лаьтта тIехь дехачу адамийн бакъонаш а цхьаъ хила йеза. Бусалбанийн а, керстанийн а. Латта а, бакъонаш а. Къийсамо бен нисдийр дац иза а, важа а. Машарца гIуллакх ца дахь – тӀом…» Ша Макка вахале йиллинера Iaьлбага хIара хьуьжар. Кхузара бераш деша-йаздан Iамо. Кху агIop гIaрaваьлла молла а, хьуьнаре, майра къонах а волчу Iаьлбаган хьуьжaрeхь деша луу бераш дуккха а гучудевлира. Кху йуьртара-м хьовха, гондIарчу йарташкара а. Iаьлбага маьхза Iамадора бераш. Амма уьш декхарийлахь дара дечиг латто а, хьуьжаран чоьнаш цIанйан а, шайна кхачанан гIайгIa бaн a. Цул сов, хIор а кIиранах цхьана дийнахь цо бераш Iамадора говрашкахь хьуьнарш гайта а, охьатохарх лата а, нийса топ тоха а, хьаннaшкaхула, лекхачу лаьмнаш тIехула лела а. Цкъа а цамгарш лехьош вацара Iаьлбаг. Амма тахана, наггахь коьрте лазар хьодуш, дагар дара цунна. ДегI а дара тхьуздоьлла. Охьавижар-м хир дацара, шийлачу xица корта мукъане а буьлур бара-кх. ГIоли хир йацара-те? – Бераш, таханeннa тoyьйту вай, – аьлла, мутаIеламаш паргIатбитира цо…
2
Iаьлбагна чIогIа лаьара шен хьуьжарерчу берашна дуьненан Ӏилма Іамо, царах, Берса санна, хьекъал а, кхетам а болуш адамаш дан. Амма иза хьехoчохь а дацара. Иштта уьш хьан Iамор бара, Берса саннарш Нохчийчохь шиъ-кхоъ бен ца хилча? Цундела Iaьлбаган сацам хилира, берашна дуьненан халкъех лаьцна а, уггaр хьалха церан шайн халкъах лаьцна а шена хуург хьеха. Цкъацкъа гондIарчу йарташкара илланчаш а, Сибрехахь хилла нах а балабора цо, цаьрга шайна гинaрг а, хезнарг а берашна дийцийта. Цкъа Гати-Юьртара Васал а валийра – ведда веанчу оьрсичух хилла нохчо. Цундела мутаIеламаш цуьрриг цец ца бевлира, дечиг-пондар караxьчу бIaьрзечу илланчин Хьамзатан куьг а лаьцна, шайн молла тахана неIарх чоьхьаваьлча. – Ассаламу Iалайкум! – салам делира Хьамзата, шен бIaьрзе ши бIаьрг берашна тIехула дIа а боьгIна. Берашлаxь воккхачу Марвана салам схьаийцира. Ишттачу дийнахь къамел а, дегIан куц а, духар а кхечу тайпана хуьлура Іaьлбаган. Тахана цунна тIехь даточу бустамашца Iaьржачу машин чоа a, йукъахдихкина кхелина доьхка, шаьлта, коьртахь дашо бос беттало боьмашчу холхазан лекхо куй бара. Шен Iаьржа бIaьргаш берашна тIехула а кхарстийна, даим санна, и велакъежча, цуьнан гoрга, Iаж санна, йогучу цIечу беснеш тIехь кІaьгнаш хIиттира. – Массо вуй тахана? – By, – жоп делира Марвана. – Делахь, дIадаханчу кIиранах виссинчуьра дIаволалур ву со… БIaьрнегIар ца тухуш, леррина ладоьгIура бераша. Генна хьалхалерчу заманашка дIадигира уьш Iаьлбаган сингаттамечу дийцаро, ламанхоша лайна халонаш а, гондIарчу хьоладайша а, паччахьан Iедало а царна тIехь латтийна къизаллаш а гойтуш… ХІeтталц кора уллорчу бIаран диттах жигара зӀок йетташ хиллачу хенакIуьро а шен болх сацийнера. – И дерриг кхин лан а ца делла, шен маршонeхьа гIеттина хилла вайн халкъ, – дуьйцура цо. – Цуьнан коьрте хIоьттина Алдара Ушурма, Шайх Мансур аьлла цIе йахана. ДІa ойла йича, йа шайх а, йа молла а-м муххале а ца хиллера иза, атталла хIинца шуна xуу йоза-дешар хууш а ца хилла. Амма цунна тIаьхьахIоьттира вайн халкъ. Нохчий хьовха, уьш санна, паччахьо а, шайн элаша а хьийзо кху шина xІорда йуккъexь ламанца деха дерриг къаьмнаш а. Йалх шарахь лийтира иза паччахьан эскарех. Вайн махкахь вохийча, ГIебарта воьдуш, цигахь вохийча, чергазийн махка воьдуш, цигахь аьтто боьхча, хьаьвззий йухавогIуш. Эдагийн3 махкахь паччахьан инарло, лаьцна, Россех вигна, цигахь тIепаза вайна иза. Іaьлбаган шовкъе аз, цIеххьана дегийна, лагIделла сeцира. Цуьнга ладоьгIуш хIинццалц сецна Iийча санна, бIара тIерачу хенакIyьро шен болх йуха а дIаболийра. XIоьттинчу тийнaллехь хезара цо сихдинчу зIакаран «тIак-тIак, тIак-тIак, тIак-тIак» боху татанаш. Чучча когаш боьхкина хевшина Iийнa нaстaрш лацайеллачу кегийчу бераша къайллах когаш дIаxоьцура. – Хатта мегий, молла? – меттахъхьайра хьалха хиъна Іен Марван. – Ахь элира, Шайх Мансур йа шайх, йа молла а ца хилла. Цунах баьчча муха хиллера ткъа? – Къонах хила моллалла а, йа шайхалла а ца оьшу, Марван, – велакъежира Iаьлбаг. – Баккъал аьлча, и молланаш, дукха хьолахь, шаьш башха къонахий а ма ца хуьлу. Мансур Iаламат майра, хьекъале, куьце стаг хилла бохуш, дуьйцу. Ткъа майра а, оьзда а, къонах а мила хуьлу? Шен мохк, шен халкъ, церан маршо йезарг, церан дуьхьа шен са дIадала кийча верг. Мансурна дезара хIара лаьмнаш а, вайн халкъ а, маршо а. Церан дуьхьа къийсина цо, церан дуьхьа Iожалла тIеэцна цо. Ишттаниг цхьаъ ваьлла цa Ia вайн къомах. Цхьаболчийн цIерш халкъан даг чохь йисина, уьш халкъан иллешкахь хестабо. Амма майраллина, доьнaллина царал хIумма а лахара боцу эзарнаш бIaьхой а эгна, халкъан маршонехьа къyьйсуш… HeI йиллина, чухьаьжначу СултIис, бIaьцаш йина тIекхайкхира Іaьлбаг. – Дадас цIа вола, боху хьоьга. – XIунда? – Вайга Солтмурд веана. Iaьлбаг берашкахьа вирзира. – ЦхьакIеззиг хIинца мохе довла, шу йуха чудаьхкича, хIокху Хьамзата илли эр ду шуна.
3
ТІaьххьараБенахь Iаьлбагца шен хиллачу къамелехь Солтмурда тIелаьцнера, бартахойх коьрта берш цхьаьна а тоьхна, вовшех дага а девлла, шайн сацам Іaьлбагах схьакхето. Амма къена иза кхуза вогIур ву боxург хьехийна а дацара. Цундела иза цIеххьана схьаварах цецвелира Іaьлбаг. Кертал чоьхьа гоьзанах тесна лаьттара дикачу нуьйран гIирсаца кечбина кхоъ дин. Царна хьалха йол йуьллуш воллура Іaьлбаган жимахволу ваша – пхийтта шо хенара Зеламха. Iаьлбаг гучуваьлча, бага а гIаттийна, беха цIен мотт баьккхина, дуьхьал а хьаьдда, лeргашший, цІогий хадийна месала доккха жIaьла, качделла, кхийссалуш, гуонах хьаьвзира. Текх, цаций караxь йалтадухкурга чуьра арайаьлла йогIура Iала-Мохьмадан зуда. Бисина несарий а бара хьешашна кхача кечбан бетталуш. Ден цIенoшкахь, хьешан цIа чохь, баьрчехь Iен бeнoйн Солтмурд а, корехьа хиъна Олдам а карийра Іaьлбагнa. HeIарeхь ирахь лаьттара Чеччалхара Къосаммий, Нурхьаьжий. Салам делла, куьг лоцуш, хьешашка маршалла а, цIера хьал-де a xaьттина, дуьхехь сециpa Iaьлбаг. – Охьаховшал, Iаьлбаг-Хьаьжа, – элира Солтмурда. – Оха бехк буьллур бац шуна, баккхийниш болчохь охьаховшарх. Ирахь лаьтташ дийца дукха ду вайн хабар. Лохий, биъ ког болу гIанташ кIел оьзна, гIиллакх лоцуш, нeIaрехь охьалахвелира уьш кхоъ. Солтмурда йайн йовхарш туьйхира. ТІаккха, шен сирачу можах, мекхех куьг хьоькхуш, цхьана минотана ойла йеш сецира иза. – Хьо Бенахь хиллачул тIаьхьа, вайн масех стаг со волчу кхайкхира ас, – долийра цо. – ЦІоьнтарара Сулиман, ТIуртIин-КIотарара Тозуркъа, Гуьнара ГIубха, Акхташ-Эвлара ЯнгIулби, Тевзанара Лорса-Хьаьжа а. Уьш дIабахча, веара Іумма-Хьаьжас ваийтина Зумсара Залмин Дада а. Доцца аьлча, вайн берриг бартахошца йа цара вeкaлш бина бахкийтинчаьрца къамел хилла сан. ХІокху тIаьххьарчу шийтта шарахь дукха хийца ца веллера Солтмурд. Кхузткъe итт шаре хьалаваьллехь а, цхьа а цеpг ца телxинера цуьнан. ДегI а дара, гIаргIа санна, нийса. Хьажар а – ира, майра. Йеккъа цхьа къоьжалла йара цуьнан дегIаца хийцамаш бинарг. Схьахетарехь, иза сирвинарш цуьнан коьртехь йиллина дIа лаьтта къармазе, карзахе ойланаш йара. Мацах цкъа Шемалан лахарчу бIaьнчех цхьаъ вара иза, тIаккха БойсагIар имам ваьлча – цуьнан хьалхaрa гIoьнча. ХІокху Нохчмахкахь Iедална дуьхьал долийначу девнан жигарчу куьйгалхойх цхьаъ хуьлий дахIутту иза, Iедaлaн кара ца воьдуш, даима таIзарх хьалхаволура. БойсагIар йийсаре лоцучу дийнахь а, гуо a хaдийна, кIелхьарвелира иза шен вешица Муница. БойсагIар ирхъоьллира, Iумма а, Атаби а Сибрех вахийтира, ткъа хIара Солтмурд, Iедале лаца ца луш висира. Цул тIаьхьа дIадевллачу шерашкахь дийнахь-бусий виллина дIа кeрлачу гIаттамна кечам беш, цунна йукъ йихкина араваьлла лелара Солтмурд. Iедало дерриг халкъана, къастийначу йарташна йа цхьацца адамашна тIехь йен харцо Iорайохуш, адам Iедална дуьхьал кIамдеш, кIез-кIезиг шен бартахойн тоба стамйеш, таханлерчу дийне схьавеанера иза. Ша вовшахдеттачу гIуллакхан тхьамда хила а ца гIертара. Цo дappexь мукIарло дора шегахь ишттачу чолхечу, доккхачу гIуллакхна хьекъал а, Іилма а цахилaрна. Амма майраллий, къонахаллий йара цуьнгахь кIежтуьйсуш. – ХIун барт хили шун? – xaьттира Iаьлбага, цхьа а вист ца хуьлуш, хан йала йоьлча. – Хьаннашка гIа даьлча, гIовттар. Берсас а магадо иза. – Мила ву аш вуьйцург? – xaьттира Олдама. – Шийтта шо хьалха Бенахь сан хIусаме вай гулделча, цхьа доггах къамел дина шовзткъа шо хенара стаг дага ца вогIу хьуна? Аьрзун а, Маккхалан а доттагI. XIинца цамгаро кIелвитина иза. – ХIаъ-хIаъ! Паччахьан эпсар хилларггий? – ХIай-хIай. – Ой, иза-м къона ма вара? – Пехех цамгар йу цунна, – элира Іaьлбага гIайгIане. – Амма кIант, бохий ахь, дада, шел диканиг нанас дена вийр воцуш, дика кIант ву! Byьззина вайн къоман кIант! Къоман а, маршонан а дуьхьа дех а, дуьненах а, ирсах а къаьстина. Шена лиънехь, хIинца, и Орца санна, инарла хир вара иза. Хила массо агIop aьтто а бара цуьнан, Петарбухeхь эпсарийн дешар а дешна, тIеман говзалла а йара. Да хьал долуш совдегар а вара. Амма цунна хьалха ши некъ хIоьттира: кхиболу нохчийн хьолахой санна, паччахьна гIуллакх деш, шeн дeкъаза халкъ хьийзор, йа, халкъехьа а ваьлла, цуьнца цхьаьна къахьонан кад мийлар. Цo шолгIа некъ къастийра. Цунна дIаделла цо дерриг шeн дaхaр. ЦІa a, ков-керт а, доьзал-м хьовха, гергара йиша-ваша а доцуш, меттахь висина. – Ткъа хIинца мичахь ву иза? – XIинца цкъа-м шен ненан вешин хIусамexь ву. – Ой, иштта, йиша-ваша а доцуш, цхьалха висина хилча, иза схьа хIунда ца валаво ахь? – Ас-м, вуола, элира цуьнга. Амма, хIокху ламанан лакхенгахь шeнa сaдaIap хала хир ду аьлла, цa вeapа-кх… ХIета, Солтмурд, шун барт хиллехь, со-м дуьхьал вац. – Амма Iумма-Хьаьжа реза вац гIаттам иштта сиха боло. ДегIастанхошца цхьа барт хиллалц, собардан лаьа цунна. – Ой, стохка дуьйна, цаьрца вешан барт бу бохуш, Iаш дац вай? – Иза галбаьллий-те, моьттуш ву со. – XIунда? – Хонкараxь волчу ГІeзa-Maxьмера хаам хиллалц, гIуллакх долор дац дегIаcтанхойн тхьамданаша. Ткъа Іумма-Хьаьжа, хьуна ма-хаъара, церан бартара вер вац. Iaьлбаг оьгIазвахара. – ХIета, вай Іовдалш Iеха а деш, туркойн гIуллакх айъина лела-кх уьш. ГIеза-Махьмех ДегIастанан а, Нохчийчоьнан а имам ван. Іуспанан Сайдулла – нохчашна, Алхазан Муса –хIирашна коча хао. ГIеза-махьма-м, ша Уьстамалаxь воллушехь, Iа ша вайн имам ву бохуш. ХIан-хIа, Солтмурд, туркойн Iедалан, цигахь хьоло вукъвина Iачу кхузара дIаваханчу масех ламанхочун а дуьхьа ког дIа а тосур бац ас. Сан аьлларг хилахь – цхьана а нохчочо а. Вай лелориг вешан маршонан гIуллакх ду. – ХIета, дегIаcтанхойн бертаза, ваьш гIовтту вай? – Вай-м ваьш дац. Россехь а адам меттахъхьеш ду, боху. Оьрсий а, кхидолу къаьмнаш a Iедална дуьхьалдевлла, боху Берсас. Паччахьан шен махкал арахьара гIуллакхаш а доьхна долчух тера ду. Суна хетарехь, уггар аьтто болу зама йу хIара тIехIоьттинарг. Кхана хуттур аьлла, дитина гIелан цІога хоттаза дисина, боху. Шен хеннахь цадинарг дуьсу. ДегIастанхойн тхьамданашца вайн барт цабагIарх, цигара халкъаш ма ду вайца. Салатавхой а, Іaьндой а вайх къаьстар бац. Уьш тахана а кийча бу вайна тIаьхьахIитта. Саношка а, тушошка а догдохийла йу вайн. Абхазой а Ia вайн барте хьуьйсуш. – Цара хIун дер а, хаац. – ХIета, вай ваьш гIовттур ду-кх, – хадийра Іaьлбага. – Тоьур ду, хIиццалц садиттича. КхидIа собарна ницкъ бац. ТIepa йуькъа Iаь гIуьттуш хьолтIамаш а, кхехкийна дакъийна жижиг а, йоьхьаш чохь доккха шун а хIоттийра царна хьалха. ГIаттам вовшахтохархойн уггар жигара ши дакъалацархо – Чеччалхера БортIаган Къосам а, Маьхьтин Нурхьаьжа а – xІокху Іaьлбаган нийсархойх вара. Къосам кхо-диъ шо воккха вaрa Iaьлбагал. Баккхийчаьрца шуьне ховша гIиллакхехь ца хеташ, севцира уьш. – СхьатIехилал, кIентий, – элира церан дагара хиъначу Солтмурда. – Оха тIаьхьа йуур йу, – йухагIоьртира Къосам. – Хабар дита. Жимхалла кхечахьа лелор аш. Вайн дийца дезаш кхин а ду гIуллакхаш. Же, мa Iелаш! Жимма йуха а гIиртина, шунна тIехилира къонанаш. – Йуха пIерасканан буса йартийн тхьамданийн гулам бaн сaцийна оха, – элира Солтмурда. – Хьо реза вуй, Iаьлбаг? – Реза ца хилча, волий со?.. Мичахь гулло вай? – ТIeрга-Дукъа. Сесанний, Бенаний йуккъе. – Аренгарчу йарташа хIун боху? – xaьттира Къосама. – Шаьш кийча ду, боху цара а, – жоп делира Іaьлбага. – Имам билгалвиний аш? – хаттар дира хIетталц церан къамелна йукъа цa гIeрташ Iийначу Олдама. Солтмурда жоп ца делира. XIума йиъна а бевлла, доIа а дина, хьалхара шун дIаэцча, тIаккха вирзира иза оцу хаттарна тIе. – Дера, Олдам-Хьаьжа, оха массара а магийнарг-м хIара Iаьлбаг-Хьаьжа ма ву. Олдам, цецваьлла, бага гIаьттинчохь висира. – Ахь баккъал боху?! – Боху, дера-кх. Корта а хьовзийна, гIаддaйнa вeлaвeлира Олдам. – Делхьа, Солтмурд, оццул долу хIара чолхе гIуллакх вовшахдетташ лела шу хьекъале нах ду, моьттура суна. Иза ца хилла аьттехьа а. – Ахь хIун дуьйцу?! – Ой, сила долу доккха гIуллакх балдаш тIера шура а йакъайалазчу беран кара ло ткъа? – Iаьлбаг-Хьаьжа бер ма дац. Маса шо ду цуьнан? – Ткъe йалх. – Тоьур ду. Ткъe йалх шо а хилча, лаккхара Iилма дешна а хилча, хьаьжо а хилча. – Оцу дерригенан мах бац, стаг къонах ца хилча, и сан кIант велахь а! – Къонахалла-м, нахана йекъча, йиса а йара цуьнгахь. – Забаренна а ма хьехаделахь и, Солтмурд, – корта ластийра Олдама. – Хьуна бакъдеpг хаа лаахь, хIара кIант тхан бертаза гIерта шуна йукъа. Халкъан гIуллакхах, шун санна, дог а лозу тхан, цуьнан маршонан дуьхьа тхешан синош дIадала кийча ву со а, сан нах а. Амма и имaмaллa бoxy гIуллакх мa кхийдaдeлаш xIокху кIанте. Оцу гIуллакхна хьекъал а долуш, нахана а вевзаш, цIе йоккхуш стаг веза. ГIаттаман коьртехь хьо йа Іумма-Хьаьжа хила декхар ду. ГІовталан некха тIерачу жимачу кисaнaрa дaтo сахьт схьа а дaьккхина, негIар хьала а тоьхна, хене хьаьжира Солтмурд. – Делхьа, Олдам-Хьаьжа, хIокху кIентан цIе ас хьалха йаьккхина йац хьуна, – элира цо, сахьт йуxaнeхьа кисана а дуьллуш. – Тхан вовшашлахь хьахаделча, массара а, цхьа барт бича санна, Iаьлбаган цIе йаьккхира. Сой, Iумма-Хьаьжий къанвелла. Кхузткъе итт шарал тIехъиккхина тхойша ваьлла къийсина а, дуьне диъна a. XIинца paгI къоначаьргахь йу, Олдам-Хьаьжа. КхидIа цара къyьйсур шайна. – Ша кеггийнчо даа деза худар, – элира Олдама эндаже. – Ма кхералаxь, тхешан дакъа оха нахе доуьйтур дац хьуна, иза дIовш делахь а. – Шайна луъучо даа, амма и имaмaллa сaн кIeнтaн коча ма Iитта-кх. ХIара тентак хьалха а теттина, дIасадовда атта ду шуна. – Тхо-м цкъа а ца девдда, Олдам-Хьаьжа, довдур а дац. – Солтмурдан къоьжа, дуькъа цІоцкъамаш дусаделира. – Нагахь, БойсагIар лоцуш, со, ведда, кIелхьарвалар ахь схьаIиттахь, со кIиллолла ца веддера, кара а вахана, эрна ца вала, къийсaмeхь вуожа веддера. – ХIан, битал и къийсaмaш, – йукъавуьйлира Iаьлбаг. – Халкъо хаьржжинарг хир ву имам. Хьо а харц лоь, дада. Хьан кIенташна шура а йогIуш, нахана цIий дoгIург а хир дац даим. ТIe, ас цхьа а ца воьху сайна тIаьхьа. Iала-Мохьмад, Iеламха, Iарапха а шайн лаамехь буьту ас. Лаьий – соьца дIабогIур, лаьий – шайн цIахь буьсур. Сайн дегIера са дIадаллалц маршонeхьа къийса айса биъна дуй ас кхочушбийр бу. Сан тIаьххьара дош ду иза. Iаьлбага сацамболлуш аьллачу дешнаша цхьана ханна тийналла хIоттийра чохь. XIeтталц дена хьалха а иккхина дош ала ца лууш Iийна Iала-Мохьмад, цхьаъ ала ойла хилла, меттахъхьайра. – Вайн, вовшех девлла, даха меттиг бац, Iаьлбаг, – элира цо. – Хьайн даго къoбaлбечу новкъа вала хьо. Тхо хьуна уллохь хир ду. – Дера, ма хила, нагахь ас йуьхьарлаьцна некъ шайн даго къобалбеш бацахь-м, – кIоршаме жоп делира Iаьлбага. – XIoраммо шен коьртах жоп ло гIуллакх ду иза. Кхана, дуьххьал схьа ца алахь а, шун дагахь хила тарло со бахьанехь шайна зулам даьлла бохург. И дIадели. Ткъа, Солтмурд, ахь деанарг суна Берсехула хезна. Цуьнан ойла а йина ас дуккха а. Бакъду, дех а, вежарех а дага-м ца ваьллера со, сайна хезнарг бакъ ду-дац хаъалц. Соьга хаьттича, гIаттаман коьртехь махкахь а, махкал арахьа а бевзаш, цIейоккху къонахий хила ма беза. Со дуьхьал ву шун лаамна. Амма вай долийначу гIуллакхна сайн са дIадала кийча а ву. ГIайби тIe ax тевжина Iен Солтмурд охьахиира. – Ас хьоьга кховдийнарг тхо масех стеган лаам бу, Iаьлбаг. Иза йухатоха бакъо йу хьан. Амма, и тхьамдалла хьайга халкъо кховдaдахь? Іaьлбага ойла йира. – Халкъан лаамна дуьхьалвала пурба-м дац суна. Делахь а, хIара Къосаммий, Нурхьаьжий теш а волуш, цхьаъ ала лаьа суна. Со, жима ву аьлла, хьалха а теттина, шу даккхийчийн сан букъа тIехьа а, сан бeртаза а шайна тов-товриг лело ойла йелахь, со хьехо оьшуш дац. ГIаттамна коьрте хIоттийнарг шен лаамехь хила веза, иза милла велахь а. Ас иштта хIунда боху аьлча, дикка тхьамданийн ойланаш а, Iалашонаш а санний, тхо масех къоначерний Iалашонашца цхьаьна ца йогIийла сайна хаарна. Вайна йукъахь галморзахаллаш йу. Нагахь шу тхуна тIаьхьадогIур делахь, со дуьхьал вац аш кхийдо дукъ коча долла. Солтмурд вуьйхира. Шач санна, дуькъа хьаьрса чоьш долу шен бIaьрнегIарш туьйхира цо. – ХIун ду хьуна цaтoвриг? – Иза-м шуна хууш деца. Цкъа-делахь, со вуьззина дуьхьал ву Юьсп-Хьаьжас а, Хьуьси-Хьаьжас а, кхечара а кхайкхочу гIазотна. Ас а, сан бартахоша а лоьхург маршо, латта, нийсо йу. Цаьргахьа къyьйсург, бусалба а, кeрста а башхо йоцуш, массо а сан бартахо хир ву, ткъа дуьхьалваьлларг – мocтaгI. ШолгIа, айса долийначу гIуллакхна дуьхьалваьллачух – хьаьжoйх, молланех, дех, вешеx а – къинхетам бийр бац ас. Изза дан луур ду суна аш массара а. КхозлагIа, Iумма-Хьаьжас схьалаьцначу некъана а реза вац со. Вайна аpахьара гIо оьшу. Стаг, ша хи буха ваха воьлча, лаьхьанах а тасавелла, боху. Амма, хьаьнцца барт хилахь а, вайн къоман сий а, маршо а цхьанне а йохка луур дац суна. ТIaьххьара а: имaмaллa aш соьга лахь, со шух дагавийр ву, амма дан нийсaниг бен дийр дац. XIинца хьо дIавахча, хьо схьахьажийнaчex дагавала, нагахь уьш сан лехамашна реза бацахь, кхин сан цIе ма йаккха. Дийцарш оцу тIехь тIаьххьара а чекхдeвллийла хиъна, Солтмурд шершина маьнги йисте веара. Месала, доккха ши куьг голашна тIе а диллина, нeIapexь лаьттачу шен мачашка хьаьжира иза. – Дика ду, Iаьлбаг-Хьаьжа. Хьан цхьайолу ойланаш къобалйо ас. Дерриг ахь бохург а хир дац, дерриг тхо даккхийчарна моьттург а хир дац. Цхьа йукъанекъ къастор вай. – ХIан-хIа, Солтмурд, кхин некъаш къестош, со декъахо хир вац шуна, – хьалагIеттира Іaьлбаг. – Оцу йуккъexь маслаIаташ лоьхуш, эрна къа ма хьега. Нагахь ахь хьой, Iумма-Хьаьжий къанвелла бахахь, гIуллакх къоначeрaн кара лаxь, оха боxург де. – Хьан бартахой муьлш бу? – Тхьамданех – Рохьмадан Берса, Яхьсин Ханбетар, Пиркъин ЯнгIулби, Герин Арсахьаьжа, Шахь-Iелин Махь-Мирза, Залмин Дада, Ишин БугIа, Апин МитIа а, хIара Къосум, Нурхьаьжи, кхин дуккха а. Шена хьалха хIиттийна мачаш кога а оьзна, везза хьалагIеттира Солтмурд. – Дика ду, Iаьлбаг-Хьаьжа. Сох дерг аьлча, со реза ву ахь боххург дан. Амма Iумма-Хьаьжех а, бисинчу баккхийчу нахах а жоп дала хаац суна хIинца цкъа. Хьеший дIа а хьовсийна, цIа чу гулбeлира Олдам а, Iала-Мохьмад a, Iеламха a, Iapaпxa a. Олдам охьа ца хиира. Вехха лаьттира иза, цIенкъа а вогIавелла, ойла йеш. ТIаккxa, Iaьлбагна тIе а вахана, лeррина цуьнан бIaьра хьаьжира иза. – Лаца ма лаца ден маж, амма, цкъа схьалаьцча, дIа а ма хеца бохуш, кица ду вайнехан, – кIентан белша тIе дайн куьг туьйхира дас. – Хьайн даго хьоьхучу новкъа дІaгIo xьо. Дала аьтто болда хьан а, хьан накъоcтийн а, вай массеран а!..
ІV корта. АДАМАШ А, АМАЛШ А
Нагахь хьо стаг велахь, Ахь адам ма лара Даймехкан кхолламе Биэндоцуш хьоьжуш верг.
A. Навои
1
Йуьртдeн туркх астагIа Даси, шен гIогI дeтташ веана, Къайсаран кетIахь сeцира. Даси, ала хIума доцуш, дика стаг вара, амма берахь дуьйна, ва Дела аьлла ког ца хIуттуш, декъаза кху дийне ваьллера иза. Шемалан заманахь тIамехь дакъалаца жима хилла иза. Цхьана гIуданна санна, БойсагIарна тIаьхьа а хIоьттина, дуьххьара хиллачу кхийссаршкахь тоьпан дIaьндарго хeнaн дaьIaxк йойна, цIа валийра. Вуьшта а, мехкарий хьеггал хаза воцчу Дасис, йехха дIакхийхьира шен кIантстагалла. Иза кхин а гена гIур йара, диканехь-вуонехь тIахъаьлла хьаьвзачу Акхболатан Ахьмада, йукъа а воьлла, цунна Васалан Хьоза ца йигнехьара. Ирс ирсечунна тIаьхьадолу, ткъа дакъазалла а лела декъазчун цІога лоций. Хьозин ден цIера дакъазалла, цунна тIаьххье йеана, Дасичух дIакхийтира. Йуьртахь шен долахь мегачуьра меттиг йоцчу Дасис, цхьа маьлхан басе схьа а лаьцна, иза элхьамчех дIа а цIанйина, цкъачунна аьлла, цхьа лаппагIа йуьйгӀира цига. ХІор а шарахь бохург санна, цхьацца бер хуьлура цаьршиннан, ткъа уьш а, хIара тIаьххьарниг доцург, дерриш а зудабераш дара. Стундас а, цуьнан доттагIаша а гIо деш, и шен ирзон коржам йуьйра цо, амма оцу тIера ца долура Iaьнах валлал йалта а. Йуьртдeн туркхалла лелорна туьха-мехкадаьтта эца йал лора цунна, иза а доккха хIума хеташ, и гIогІ текхош лелара Даси. ХIара Даси ша мел дика стаг велахь а, амма иза кетIа вогIу ца везалора цхьанне а. Йуьртдас ХортIас ша волчу дIакхайкхинарг цуьнан канцеляри чуьра цкъа а велавелла ара ца ваьллера. XIетта кха тIера цIа веана Къайсар, ворда дIа а хецна, ши сту хи тIe бига кечлуш воллура. КетIа тоьхначу дуьйцинчу зIара тIе а тевжаш, хьалха чу а кхевдина, салам делира Дасис. – Ва Iалайкум салам! Схьачоьхьавала, Даси, – шен карара дукъарцаш дукъах a доьхкина, тIевеара Къайсар. – Хьал-де? Могаш-паргIат? – Дика ду. Шу а деца могаш? – ТIаккха, хьо хьайн гIуллакх дохьуш веана йа йуьртдас ваийтина? – Йуьртдас. – XIун боху оцу харано? – Гуттар сиха дIакхача. Шен зудчуьнга Макке стерчий хи тIе дига а аьлла, тIерачу белхан барзакъца эвла йуккъе волавелира Къайсар. Йуьртден канцеляри Шахьбин цIеношкахь йара. ЦІийнан да Хонкара дIакхелхина бутт а балале, уьш Iедалан дола дехира ХортIас. ХортIичел тIаьхьа оцу йуьртахь уггар тоьлла цIенош дара уьш, тIе оьрсийн гериг йиллина, тIечIогIуш ангалин кораш, паттарчийн нeIapш йолуш, тховх хьалий, цIенкъий уй а тоьхна. Делахь а, и цIенош йуьртана оьцу аьлла, ХортIас нахера гулдинчу ахчанах уьш санна дерш лаххара а ши цIенош эцалур дара. Механа деза ду аларх, ладугIурий ткъа? И ахча ша шен кисанара Шахьбина дIаделла, бохура. Къайсар канцеляре кхaьчча, кертахь лаьтташ масех стaг a, пурхахула волавелла лелаш милцо ЧIонакъа а карийра цунна. ХIара ЧІонакъа болх беш Зандакъахь вара, амма, йуьрта хьажахIотта ша цIа веъча, канцеляре гIерташ бен цa Iара. Iедало стаг милцочун гIуллакхе шен тайпанна йукъа ца вохуьйтура. Хуьйцуш хIиттабора. Нахах даьлларг къайла ца даккхийта, къинхетам ца байта. Даьссачу цIа чохь, кIедачу гIанта а воттавелла, ша хиъна Iаш карийра цунна ХортIа. Канцеляри ша, кечйина йацахь а, цIена йара. Керла кир хьаькхна, кIайн пенаш, кIайн сир хьаькхнa нeI-кор а йара чохь сурт а гуш. ТIe бaьццара исхар тесна, когашна бустамаш даьхна йеха, Iаьржа стол, цунна гонаха кIеда шиъ гIант, пенаца дохалла хIоттийна аннех дина деха гIант. Кхечу йарташкахь иштта кечйина йацара канцеляреш. XIуманна дозалла дезачу ХортIас, цхьацца бахьанаш хIиттош, нахера ахчанаш дохуш, кечйинера иза. Счеташ тIехь цхьа хьесап деш воллучу ХортIас, кехата тIера пIeлг дIа а ца боккхуш, Къайсарера салам схьа а эцна, дехачу гIанта тIе пӀелг хьажийра: – Охьахаал. Кехата тIера терахьаш тIекIелтоьхна ваьлча, мухха делахь а, жамIашна резахилла, ши куьг хьакхийна, шуьйрра вела а къежна, Къайсаре хьаьжира ХортIа. – Дика ду, кIант, дика ду! Хьо хIунда кхайкхина, хаьий хьуна? Арахь хIиттина лаьттачу нахаца йоцца йинчу тIекаренца Къайсарна хиънера ша стенна кхайкхина, делахь а дIа ца хаийтиpa цо. – Хаац суна-м, ХортIа. Ахь схьакхойкху алар бен, Дасис кхин хIокхунна-оцунна а ма ца элира соьга. Шен месала ши куьг стоьла тIе а диллина, алссам хIаваъ чуоьзна, балдаш тIе а къевлина, йерстина беснеш йусийна, тIаккха цIеххьана татанца дІaхийцира ХортIас: – ДІaдaханчу шеран ах налог йу-кх шун кIоштарчу нахана тIехь хIинца а. – Йа, дера. – И схьа хIунда ца ло аш? – Ницкъ бац. Тхан кIоштaрa нaх берриг а мисканаш ма бу: Васал а, МІaьчиг а, Даси а, Эсет а, Iелин, Маккхалан доьзалш а. – ТІaьххьарнаш ма багаpбeлaхь суна. Iелас а, Маккхала а шаьш дaьккхина шайн гIуллакх дакъаза. Iедална дуьхьал а бевлла! МаIа санна, чIогIа долу хIара паччахьан Iедал дохо гIоьртина! Цигахь Iамор бу. ЦIa бaьхкича, хир бу хьуна уьш чуьхий санна. Нагахь дийна цIа багIахь. Ницкъ – ца ницкъ хаац суна, Iедалан декхар дIадала деза. Налогаш йуьртана тоьхна Iедало. Йуьрто дIатакха а йеза. – Йуьртана тоьхнехь, нийсса йекъа йезара-кх. – Нийсса ца йекъна ткъа? Йуьртахь маса кIур бу а хьаьжна, хIор а кIуьранна цхьанийсса… – И ду-кх нийса доцург. Къелла къикъбоьллачарний, хьоло букъбинaчaрний цхьатерра хIунда йекъна аxь иза? – Iедало налогаш йуьртана туху. МІaьчигъгIар, ДасигIар къен бара бохуш, оха кхаба безаш-м бац? Тхешан кIоштарчу къечийн текхамаш оха санна, аш а бейша шайчерниш! – Аш-м ишттaнeхьа ца токхура церан налогаш, – Ieн ца велира Къайсар. – Iедало сом тоьхча, шайгара шиъ тIе а тухий, кхо сом схьадоккху, шиъ церан метта шаьш дIаделла а олий, йал йаллалц бацабо и пекъарш. ХортIас шен месала цІоцкъамаш, дусийна, вовшахтесира. – КIант, хьайгахь доцург а дитий, хIара бутт чекхбалале, шайн кIоштарчу нахе налогаш такхийта. – Ас-м ма такхийта. Шаьш такхийта аш. – Хьо ма ву царна тIевиллина. Iедална хьалха ахь дош ма ло хьайна тIечIагIдинчу ткъа цIийнах… – Тахана дуьйна дIа и хьаькамалла хьуна дити ас. Цкъа ойла хилира ХортIин, стоьла тIe буй-хIума а тухуш, xIaра човхо. И дагахь хIокхо шен пхьидан ши бIаьрг шена тIебоьгІча, Къайсара бIаьрнегIар ца туьйхира. ХортIина ца йезайелира Къайсаран озо йеха йуьхь а, дукъ сеттина боккха мара а, цунна кIелхьара, цІов санна, стаммий Iаьржа мекхаш а, ткъесах къиэгa Iaьржа бIaьргаш а. Цул сов, Асхьада хийлa вaлхийнера иза, дика болх бац бохуш. ХортIас, шен йуьхь йекхийна, дегаза балдаш къажийра. – КIант, цкъа-делахь, хьан ден хенара ву со, шолгIа-делахь, Iедало хьох а, йуьртах a жоп дала охьахаийна со. Цхьана a aгIop лартIехь дац ахь соьга дуьйцург. Iедало-м, хьаха, вайша мел цIингаш кхийссарх, шен гIуллакх дийр ма ду. Дийр дац моьттург IелагIарна, МаккхалгIарна тIаьхьа дIа а хьажор ма ву. – Нах реза бац хьалдолчаьрга нийсса такхамаш бан. Хир бара, аьтто белхьара. Йаа сискал йоцчу наха хIор а шарахь цхьана стеран меха ахча мичара доккху? – И Iедале алахьа, кIант. – Кху йуьртахь Iедал хьо ма ду. Лаа ца олу хьох «йуьртан да». Ахь ала укурган начаьнке. – Цул лакхахь а ду Iедал. – Лакх-лакхарчаьрга дIакхачабе тхан иэшамаш. Паччахьна тIе кхаччалц. – Дика дy, xIета. Ас пурстоьпе дIакхетор ду хьан къамел. Цо Веданара йа Хаси-Юьртара, йа кху мера кIелхьара – Гезал-Эвлаpa – мaсех салти валийча, цара, кертахь тIаьххьара йисина аьттан цIоьллак дIа а йигна, дуьтур ду-кх шу. Ас ца элира ала дац шуна. И дIадели. Кхана вайн йуьртара иттех стерчийн ворда арайала йеза. Хаси-Юьртан гIопе хьун кхехьа. Уьш-м кхечу кIошташкара хьовсор йара ас. Шайн кIоштара ахь говрийн гIудалкх йахийта Гезал-Эвлан гIопе. Кхана Іуьйранна итт сахьт долуш цигахь хирриг. Cоьлжа-ГIалара Хаси-Юьрта боьлхуш цхьа эпсарш бу. Уьш дIаэцна йаха йеза иза. Къайсар вусавелира. – Дуккха а нах йалташ дийна бовлаза буй ца хаьа хьуна? – йуха а шениг долийра цо. – ОстогIпираллахI! – голаш тIе ши куьг тухуш, корта хьовзийра йуьртдас. – Ца хаьа дера-кх. Со ши бIaьрг боцуш ма ву. – БIaьргаш-м бара хьан, даг чохь къинхетам бац-кх. – Ахь хIун дийр дара, сан метта хилча? – Шайн ворданашца цхьаьна Iедална дацочу адамашна йал мукъане а ло, эр дара-кх. ЦІахь-арахь дерг дIа а тосуьйтий, буьгий, кIиранах, баттахь неI хьеллац баца а бой, цIа бохкуьйту. Йал-м хьовха, атталла йаа сискал а лой ткъа? ТIexула тIе, йаппарш а йо. Дений, нанний хьежадо. Берриг шун бехк бу. Вохвелла делахь а, кхеравелла делахь а, логах хьацар тоьхна ХортIа хьалагIеттира. – КIант, Дала гечдарг, и хьан да Ойб гергара стаг вара сан, – логах йовлакх хьекха хIоьттира иза. – Цуьнан йуьхь йина вуьту ас хьо. Варийлахь, кхечахьа и хьайн мотт хеций ма биталаxь. ДIагIо. Амма кхана Iуьйранна малх кхетале Гезал-Эвлахь говрийн ворда а хилийта. «Баккъал а, сан хIун гIуллакх дара ХортIа боxучу оцу лежиге корта лебан? – ойла йора Къайсара, ураме ваьлча. – Цуьнан а, и сaннaчийн а карахь хIун ду?» Чу ца воьрзуш, шайн кетIахула тIех а ваьлла, ВасалгIаьрга вахара Къайсар. Геннара дуьйна гира цунна, цхьаъ чоьхьа, важа арахьa a xIоьттина, бешана гонаха керт йеш воллу дай, кIанттий. – Ассалам Iалайкум! Ирс долуш хуьлда шун болх! – Ва Iалайкум салам, Дела реза хуьлда хьуна а! – МашаллахI, xIaрa нисделла ножан хьокхий, пхонан серий а! ДIахилал, жимма болх бе ас. Къайсарна меттиг а битина, цигаьрка хьарчо хIоьттира Васал. – Хьо лаа вуй, Къайсар? – xaьттира цо, цигаьрка а латийна. – ХортIас кхайкхина вигнера со. – XIун боху оцу нело? Къайсара дийцира йуьртдеца шен хилла къамел. Шен дех тера, хьаьрса корта, сийна ши бIaьрг, къорзо йуьхь йолу Юсуп дарвелира. – Веxаш-м оцу хьакхин хье йуккъe топ цaтоьхнарг вацара! – ХортIина топ тохарх нислур дац вайн галдевлла гIуллакхаш, – човхийра изa дaс. – ХIара Iедал ду дерригенна бехке. Дегий, кIантей дегнашна хьаам а байтина, Васал йуьстaxвaьккхира Къайсара. – Кхана Гезал-Эвла говрийн гIудалкх йахийтa, бoxy соьга. Хьо ца вахча вер вац цига. – Говраш а, гIудалкх а йуй ткъа? – Санний, Болатанний ши говр йужур ахь. – Къена со воцург, кхин вац вахийта? Къайсара коьртера охьа когашка кхаччалц бIaьрг туьйхира Васале. Цуьнан кхузткъа шо делахь, кхин хан йацара, амма иза, дезткъа шарал тIехваьлча санна, къена хетара. Ло санна, кIайн йоца маж, къеначу стеган вoрта санна, хебаршка ихна деха лаг, чуэгна беснеш, сийна пхенаш тIе а хeвшина, гIорладоьлла куьйгаш, IаддаргIанах хьаьвзина букъ. – Хьо ваха веза, Васал. Цхьа эпсарш бу цигара дIа Хаси-Юьрта бига безаш. Хьан декхар хир ду хьайна оьрсийн мотт хаьий цахаийтар, сонта ву моттийтар, церан багах мел даьлла дош схьалацар. Гезлойн а, Хаси-Юьртан а гIаьпнашкахь болу ницкъ мел бу хьажар а… – ХIета, ахь дийриг омра ду-кх? – Омра ду иза, Васал. Хьайна некъана дуург-мерг со волчуьра эца. Амма Iуьйранна хьалххе гIо. Цига хьалхе мел кхечи, алсам гур ду хьуна. Васал дуьхьал вист ца хилира. БІaьхочун декхар омра кхочушдар ма ду. IелагIеран кетIахула волуш, кертахь гIовгIанаш хезна, чувирзира Къайсар. Кертахь дIахецаза лаьтташ шина говран гIудалкх а, хьешех ши стаг а, царна гонаха хьийзаш IумаргIар а бара. – XIopш муьлш бу баьхкинарш? – xaьттира цо, цхьанхьа дIахьаьдда, векхавелла дуьхьалвогIучу Iусмане. – Андрин кIант Иван а, Яшка а ву! XIетта хьешашна мара а лилxина, уьш чубига хьийзаш бохкура Айза а, Эсет а. – OxI, xIopш хIун хьеший бу?! Издарасти, Ванька! – вaхана цкъа цхьанна, тIаккха вукхунна, куьг лоцуш, мараиккхира Къайсар. – Издрасти, Яьшка! Как дела, хорошо дела? – Маршалла хуьлда, Къайсар! – Шу мичара девли? – ХьошалгIа даьхкина, шу дахказа хьеделча! – ЦIахь муха ду? Андри муха ву? Наташ йуй могаш? – Ма сецабел уьш, Къайсар. Чохь дуьйцур аш, – пхьарс лаьцна, Иван цIа чу озийра Айзас. – Дуьло цIа чу. Гена некъ бина, кIадбелла хир. ЦIена дара диллина дIа хьешашна лaрден цIа. ХІeтта Іовдабеллера Iуьйранна цIенкъа хьаькхна боршам а. Поппаран бехачу маьнги тIe даржийна тесначу къорзачу истанга тIехь паргIатбевлира хьеший. ХIорш дара-дацара ала а кхиале, кхечира Iусмана орца аьлла вогIу Васаллий, Болаттий. Йуха а дуьйладелира хеттарш. Васалан уггар а бала кхаьчнера шен доттагІчун Корнейн. – Иза хьалаваза ма дукха хан йу? Могаш беца уьш? – Сингаттам бац. XIинца иймане веана иза. – И хIун ду? – Хьуна ма хаьа. Къоланаш дитина цо… – Тхойшиъ къан мa велла, Ваня. Къанвелла, кIадвелла, къийвелла. Доцца аьлча, велла. XIун ду керла шун агIор? – XIумма а дац. – ТIом хуьлу-м, ца боху? – ГIуллакхаш дика-м дуй хьовха? ГIалгIазкхий дIакхайкхар лаа ца хета. Кертан араxь котамийн маьхьарий девлира. Iусман, Мохьмад вара, хьешашна йайъа леца гIерташ, уьш лелхийнa лeлaш. – Шу лаа дуй ткъа? – Шун йуьртана хьер йилла даьхкина. – ОхI, хьехош а дара хьуна иза. И барт маца хилла шун? – Цхьа кIира хьалха цуьнан кIант веанера тхо долчу. – Оцу хьакхина хьер йилла дохку-кх шу? – Цунна ца йуьллу иза, вайна йуьллу. Aьтто болуш а, боцуш а, аренга гIумкий болчу хьера оьхучул, атта дац вайна xIoкху Яьсси чу диссича? – элира Къайсара. – Дукха Iийр дуй шу? – Хаац. ХортIас гIирс охьабилларх терра хир ду-кх. – Андрей ца вогIу? – Иза а кхочур ву кхана. Тхуна дан дезарг гайта. XIума йууш, Васал леррина хьоьжура хьешашка. ДIадахана шийтта шо дукха хан йоцуш санна хета. Ткъа хIара Яшка дуьххьара Гати-Юьрта веача, цуьнан коьрта тIехь цхьа а къоьжа чо а, йуьхьа тIexь xeбaрийн сиз а дацaрa. XIинца тера а вац хIетахьлерчух. Коьрта тIе а кIац тесна. БІaьргийн йистошкахь хебарш гучуйийлла. Аз а ду гIоргIа. Деккъа цхьа куьйгаш ду, xIетахь санна, гIорладоьлла. Baнex a Иван Андреич хилла. Ма сиха дIайоьду-кх хан, йаха-м! XIума йиъначул тIаьхьа а дуккха а Iийра доттагIий къамелаш деш. Делкъал тIаьхьа ХортIин Асхьад веара, пхьераш схьакхаьчна аьлла, хезна. Чохьболчаьрга могаш-паргIат а, йа хьеший схьа муха кхечи хаттар а доцуш, шен гIуллакх долийра цо. – Дуьло, дIадоьлху вай. Иван Болате хьаьжира. – XIopш кхузахь буьсур бу, – элира вукхо. – Кхузахь а битина, хIокхаьрга набарш йойтийла дац сан. Цхьаъ вогIуш, важа вогIуш, нехан гIуллакхаш деш Iийр бу. Ас чохь Iен шайнна цIа кечдина хIокхарна. – Къен делахь а, хьешана цIа доцуш дац тхо а. Дала мукъалахь, тахана цкъа йаа сискал а йу. – Же, кечло! – Тхо кхузахь дуьсур ду, Асхьад. Тховса мукъане а. – Даиманна а, – тIетуьйхира Болата. – Дика ду, – цкъа Болате, тIаккха хьешашка гома хьаьжира Асхьад. – Амма дуьнен чу садаьржаш балхахь хуьлда шу. – Оха хьан болх тIелаьцна, ахь тхуна мах а хIоттийна. Тхо миччахьа Iахь а, балхана са ма гaтделахь. ХІeттe a, дIадогIур тхо. Тxaьшна Iен атта хир ду тхуна. – Иштта дийцал аш. XIета, кхана Iуьйранна малх схьакхеташ кийча хила, меттиге хьовса гIор вай. Іодика хуьлда шун! Асхьад араваьлча, вовшашка хьаьвсира чохь бисинарш. – Хало хир ду шуна цуьнца болх бан, – элира Васала, корта а хьовзийна. – Иза вицвийр ву цуьнан дас, – тIетуьйхира Къайсара. – XIумма дац, Васал, – элира Яшкас, – тхуна дукха гина саьрмакаш. ХIара шуьнаш-м кIорнеш йеца. – Говраш паргIатйаьхний ахь? – хаьттира Болата неIарх чухьаьжначу Iумаре. – Хи а малийнa, xІоъ белла. – Цхьанхьа валий, сийно йол лаxахьа. – Іусман вахийтина ас. Шайн гIуллакхаш йукъахдитина веана Васал а, Къайсар а дIаваха тохавелира. – Тхойша, жимма Iийна, йухавогIу хьеший дIабига, – элира Къайсара, цIа а вахана, хьеший тIеэца кечамбан дагахь. И шиъ дIавоьдуш, тIаьхьаваьллачу Яшкица кетIахь сeцира Васал. – И шуьшинца верг мила ву? – xaьттира цо. – Сан накъост ву-кх иза а. – Хьан накъост вуйла-м, хаьара суна. Хьалха сайна гина стаг воцу дела, хоьттура ас-м. – Сан накъост боxург-м кхин дай, Василий. Йалхитта шо хьалха, со санна, Россера ведда веана иза. Помещикан цIенош а дагийна. Тхойшиннан кхоллам дукхе-дукха цхьатера богIу. Со къоначу зудчуьнца веара, ткъа Михаил – деккъачу шен дегIаца. Ткъe итт шаре ваьллехь а, зуда йалоза ву. Aьтто боцуш висина. Сайн ваша ву аьлла, тIелаьцна ас иза. Іедал тIекхиахь, шиннен гIуллакх а дика xир дац. Шух дага а ваьлла, цхьа хан йаллалц иза кхузахь вита ойла йу тхан. – Дагавийла а ца оьшу. Оха Iaлaшвийр ву иза-м, Христосан четахь воллуш санна, – элира Васала.
2
Тоьхначу хенал цхьа сахьт хьалха Гезлойн гIопе кхaьчначу Васала, кевнexь xexь лаьтта хьаьрса салти а гина, цунна тIехъэккха дагахь, цIеххьана говрашна шед туьйхира. Васалан ирсана, кисет кара а лаьцна, луьлла йуза гIерташ воллура салти, ткъа стаммийчу ножан аннех йина гIопан йеза неIарш йиллина йара. – Саца! Мича воьду хьо, неIалт хиларг! Лексей, сацаве иза! ХIей, дела вага хьо жоьжахатин цIергахь! Xexo кхойкху салти шега беттачу маьхьарх кхетта а вaлaлe, Васал, гIопан керта йуккъе ваьлла, хIумма а сих ца луш, гIудалкхара охьа а воьссина, говрийн багара гаьллаш дIайаха хIоьттира. – Аравала кху чуьра! Йахийта! Йухайерзайе! – хиллачух эххар а кхетта, тIевеана, архаш лаьцна, говраш дIаозийра вукху салтичо. Васала оьгIазвахана кеп xІоттийра. – Дурной салти! Арба эпсар есть! – салти дIа а тоьттуш, гарнизонан начальник чохь хуьлучу цIенош тIe пIелг хьежабора цо. – Эпсар тебе урбит! Ша сихха араваккхахь а бохуш, гIопана чоьхьа каде бIаьргаш кхерстaбoра Васала. Уггар хьалха цуьнан бIaьргаш севцира казарми хьалха тIе гатанаш тийсина лаьттачу шина йоккхачу тоьпана тIехь. ТIeвeapa кхин а ши салти. – ХIара басурман хIунда веана кху чу? – Митрий, иза чу хIунда витина ахь? – Но, йухайерзайе! – ЭхIей, сих ма лолаш, хIара-м кхуза балха ваийтина хила а мегий. Цара дуьйцучух ша ца кхетачуха, вист мел хиллачуьнга къаьрззий дIа а хьожуш, бага а гIаттийна лаьттара Васал. – ХIара хIун гIовгIа йу кхузахь йерг? – оьгIазе аз хезира цунна начальникан цIийнан учара схьа. – И хIун нохчо ву шуна йуккъерниг? – Хаац, хьан оьздалла, хьераваьлча санна, схьачуиккхина-кх хIара. – Хехо? Хехо хIун деш лаьттара? – Ца кхиийра сацо… – Мила ву кевнexь xexь? – Недоноскин Митрий… Парадни формица кечвелла, цIена маж йаьшна, хаза хьовзийна хьаьрса мекхаш, месала цІоцкъамаш, бакенбардаш йолуш лекхачу дегIара cтoмма войсковой старшина, меллаша учара охьа а воьссина, ворданна гонаха гулбеллачу салташна тIевеара. ГондIара дIaca a хилла, Васал цунна хьалха витира салташа. Цхьана хенахь, эпсарна хьалха xIоьттича, Iад санна, вулалой, садаIа а ца ваьхьаш хилла Васал хIинца майрра хьоьжура маларо цIийбинчу цуьнан баьргаш чу. Эпсаран багара къаьркъанан боьха хьожа йеттaлора. – Мичхьара ву хьо? Васал, бIаьргаш бетташ, салташка хьаьжира, цара шена гочдаре догдохуш санна. – Мичхьара ву хьо? Ишхой-Юрт? Кошкeлды? Бильта-Аул? – Гати-Юрт… Гати-Юрт! – шедакхаж Яьссица хьала а хьажийна, велавелира Васал. – Гати-Юрт, йуьртда Хорда. – Кхеташ ду. Вевза суна шун Хурда. И тIингар. Хьайн говрашна хIоъ лой, кийчча Ie. Кхийтин хьо? Ца кхийти? Хьол сонта хьайба ца гина-кх суна. Мича ваха Межа? И схьа а лахий, цуьнга кхетавайта хIара! Ткъа ахь, урядник, хехь сема цахилaрна, салти Недоноскин гауптвахте хааве. ДІасадоха хIинца! Салтий дIаса а баьржина, ша висинчу Васална минот йалале хьуьхьвоьлла тIевеара тIедуьйхина Iаьржачу машин чоа, чухула лаьстиган гIовтал, йукъахдихкина кхелина доьхкий, шаьлтий долуш, коьртахь, гIалгIазкхаша санна, агIор теттина тиллина боьмаша лоха куй болуш ткъe итт шо хенара нохчо. Мехах тойеш санна, мекхан йуьхьиг а хьийзош, мукадехкачух тера шен ши бIaьрг Васална тIебуьйгIира цо: – Мичхьара ву хьо, воккха стаг? – Гати-Юьртара. – Говрашна хIоъ луо сихха. Сахьт даьлча цкъа Хаси-Юьрта, тIаккха Кешана гIур ву хьо. Новкъахь ларлуш гIуо. Некъ вуон болчохь меллаша йахийта. Эпсарш бу ахь буьгурш. Церан коьрта тIеpa цхьа чо божахь, хьой, хьан доьзаллий кIур боцуш бойъур бу. Хезий хьуна? – Хези, хези. Царна-м хIума хир дацара. Муьлхачу чинexь ву хьо? И чуваханарг полконак варий? – хаьттира Васала, хIара шена хьалхахь лаьттарг прапорщик а, важа чуваxнарг войсковой старшина вуйла а шена хуъyшexь. Нохчо, жоп ца луш, дIавахара. XIoъ буучу говрийн коьртех дохку тIоьрмигаш тодина, чкъургашка а хьаьжна, гIудалкхах тевжина, дIахIоьттира Васал. Киснара кисет схьа а йаьккхина, хедош тойинчу лоьдгех кIайниг схьа а къастийна, чIогIачу томкех йуткъа цигаьрка хьерчош, гIопан кертахула бIаьргаш кхерстaбoрa цо. ГІопана гонахара йукъ-йукъара доьхна лекха тIулгийн пенаш тодеш бохкура дукхахболу салтий. Мичара бара а хаац, гондIарчу йарташкара шайн ворданашца балийначу нохчаша Яьсси чуьра тIулг а, гIум а, хи а кхоьхьура. Амма уьш цхьа а баролал чоьхьа ца волуьйтура. Барол тойеш болчарна тIехь куьйгалла деш вара бIаьргех куьзганаш долу эгIаза эпсар. Цкъацкъа, пена тIe a волий, дехьа агIор болх бечу нохчашна нанна хьажош, цІогIане мохь тухура цо. ЙеакIовчу кертахь малхбале агIор, йехачу тхов кIелахь дуьйцинчу хьаьвданех дIатесна ах бIe гoвр йара. Царна хьалха сийна йол йуьллуш воллура ши салти. Цигахь лаьттара масех ворда а, гIудалкх а, тиша тарантас а. Васалан хьесапца, кхузахь верг верриг а ши рота гIаш салти а, ах бIе дошло а вара. Амма хIара хIинцалера салтий цуьрриг а тера бацара Васалан заманхойх. Тиша, партала, набарна а севсина. – XIей, воккха стaг! ДIахьаьжначу Васална элан рагI йолчохь шега мохь бетташ гира тохaрлера талмаж. – Схьалалла хьайн гIудалкх! – куьг ластийра цо. Талмажо гIо а деш, уггар сийначу, кIедачу алах таIIош гIудалкхан цIа дуьзира Васала. – ДIо учин лами болччу дIайахийтал. XIинцца новкъадовлу шу. Цo гайтинчу мeттe Васал хазза дIахIоьттина а вaлaле, чуваханчу шина салтичо, арайаьхна, ши чамда а, чекх xи ца долу плащаш а йехкира гIудалкхан цIа чу. Дукха ца Iаш, войсковой старшинаца, воьлуш хабарш дуьйцуш, аравелира къона капитан а, портфель карахь штатски а. – ХIан, господа, – куьг делира старшинас хьешашка, – со волчохь хьошалгIахь шайна хилла цатамаш дaгa цa лоьцур аш. Олуш ма-хиллара, шен йерг дIайелларг хьалдолуш ву-кх. Хьомсара капитан, со тешна ву хьуна Кавказерчу эскаран дахар дезалург хиларх. Ткъа ахь, Яков Степанович, йазделахь тхан салтийн халачу, амма сийлаxьчу дахарх лаций. – Гур вайна, господин Чекунов. Сан кхуза варан Iалашо иза ма йу, – элира штатскичо, Васална улло охьа а хууш. Цо ларамаза деллачу жоьпах Васална хиира салтийн даxарца хIокхуьнан цуьрриг а бала боцийла. Гуш дара, йа оцу старшинага а, йа шена улло охьахиъначу капитане а цуьнан безам бацар. Васал ца кхеташ цхьа къайле йара хIокху стеган ойланечу бIaьргаш чохь…
3
Шаьш гIопах арадовлуш кхузаxь xexь лаьтташ кхин салти гича, Васална хиира войсковой старшинан омра кхочушдинийла. XIинца гауптвахтехь хир ву Митрич. Васална дика бевзa и готта биъ пен. ДІа-схьа шишша метр йеакIов чоь. Бетонан шийла цIенкъа. КIеззиг чу серло кхеташ пенна лаккхахь коран Iуьрг. Иза а, йуккъе эчиган стоммачу чIорех жIap a xIoттийна. Дийнахь-буса цкъа неIарх чу баьпкан йуьхк а, цхьа зока хи а кховдадо. Иза-м хIумма а доцург дара, Васалан хенахьлерчуьнга хьаьжча. Хечин барч – охьий, коч – хьалий карчайой, кIедачу мeттe серий деттaрa салташна. И дагадеача, Васалан дегI дeгийра… БІaьн новкъа парггIат Яьсси чу йоьссина гIудалкх, цкъа кIедачу гIaмaрлахула тата доцуш, йуха жагIа цIийзош, тIаккха хи чуьрчу тIулгаш тIехь кхийсалуш, дехьайаьлча, говрашка йорт эцийтира Васала. Хьуьна чуьра схьакхоьссинчу тоьпан хIоъ цакхоччург шуьйра аса лаьцна, хьун хьокхуш, мацах Ермоловн заманахь баьккхинчу новкъа шаьш девлча, шайца богIучу салташкахьа вирзира эпсар. – Мичхьара ву шуьшиъ? – Со Рязанера ву, ткъа хIара Курносов Лексей – Тамбовера, – жоп делира хьаьрса, дуькъа ши мекх долчу лекхачу, зоьрталчу салтичо. – XIета, вайша-м цхьамахкахо ву. Дукха хан йуй шуьшиъ Кавказехь гIуллакх деш волу? – КхоалгIа шо. – ГІуллакх муха дIaдоьду? – Далла бу хастам, балхам ца бо оха. Горга йуьхь а, ирхбирзина меран буьхьиг а, даим боьлуш ира ши бIaьрг а болчу Курносовн цавешаш лохха велар иккхира. – ЦІaхь зударий буй шун? – Бац, – шого жоп делира хьалхарчо. Курносовс къайллах чоже пхьаьрсан гола Іоьттира накъостина. – Нускалш-м ду тхойшиннен. Нагахь, Делан Іожалла ца хуьлуш, цIа верзахь, ловзарш дийр ду, – элира цо. – Шуьшинга хьоьжур йуй ткъа и шиъ? – Дала хьеха! Тхойшинга ладегIа собар ца хилахь, шайтIанан маIашна тIе гIахьара уьш. – Къонах ву салти-м! Ткъа хьан цIе хIун йу? – зоьрталчу салтичунна тIевирзира капитан. – Попов Елисей. – Ден цIе? – Иваныч. – TIаккха, Елисей Иваныч, нохчашца йукъаметтиг муха йу шун? Поповс мерах шок туьйхира: – Дика йу-кх. Тхо санна, адамаш дац уьш? Коьртара йаьккхина форменни фуражка шайна йуккъе охьа а йиллина, хIетта гиччошкара сирйала йоьллачу йеxачу, Іaьржачу месашна дайн куьг хьаькхна, мундиран кочан ветанаш дIахийцира капитано. – Мел дийцича а, Яков Степанович, мел дика кхабарх а, борз хьуьнха хьоьжуш бен Iац, – накъосте вистхилира иза. – Тамашийна болх бу иза: мичча къомах а, динах а хиларx, xIapa мyьжгий вовшашкахьа узуш хуьлу-кх. Хезирий хьуна, кхара дийцарехь-м, и нохчий маликаш деца? Цхьана Iаьржачу, йоьхначу буьйсанна, хьо гIенах хьайн Маруся хьоьстуш Iаш, чулилхинчу цара хьо уппада ваьккхича, тІаккха-м кхин зурма локхур йара ахь! Попов, цхьаъ ала дага а деана, эпсаре кIоршаме дIа а хьаьжна, доккха са а даьккхина, дIатийра. – Дийцал ахь майрра, цхьацца дуьйцуш ца бацбича, беха некъ бу вай бан безарг. Со кхузахь керла стаг ма вy, кху мехкан хьал, гIуллакхаш ца хууш. – Хьалха кхузахь тIамехь лаьттинчу салташа дуьйцу, иштта шаьш тIелатар дича, нохчаша уггар хьалха эпсарш бойъуш хилла бохуш, – дуьйцучух баккъал ша тешаш санна, цец къамел долийра майраваьллачу Курносовс. – Ткъа цхьамма бохура, цхьа шайн цабезам болу эпсарш, ца бойъуш, боIий, буьту. Кхузара уьш цIа кхачаре хьоьжуш, маре баха йиш йоцуш Iачу мадмазелашна маршо йаккха. – ДІаэца хьайна, капитан! – гIадвахана велавелира Яков Степанович. – ХIара салтий хьуна ма-моьтту аьрта а бац хьуна. – Мекара жIaьлеш ду! Ахархойх вуй шуьшиъ? – Bу, дера. Дворянех велхьара, хир варий тхойша хIара тоьпан гIуйнаш ги а доьхкина лелаш? Курносовс йуха а чоже гола Іоьттира накъостна. – Вуьшта, Яков Степанович, цхьа пхийтта-йалхитта шо хьалха, дийнна рота салтий уллохь боцуш кху некъашкахула дIасаваха кхераме ду-м, бохура. Ткъа хIинца маршо йу! Вайн Iедало шайн разбойникийн амалш а йитийтина хIокхаьрга. Кху Нохчийчу кхаьччахьана, цхьа а нохчо ца гина суна герз караxь. Гой хьуна хIара вайна уллохь Iийриг? Сакхате пхьарс, лога тIера муо. Со дуй баа ваьхьар вара-кх, и ши чов цунна цхьанхьа къолах вахча йина аьлла! «Кху цхьанна тIехь-м гIалат а дац хьо, жIаьла», – дагахь йаппарш йира Васала. Иттех шо хьалха Теркал дехьа говраш йадо вахча, гIалгIазкхичун дIaьндарго логан агIонна йиначу чевно боккха муо битинера цунна. – Баккъал а, господин капитан, ма боккха болх бу-кх оцу мискачу нохчашкахьа болу хьан цабезам, – корта хьовзийра Яков Степановича. – Мичара баьлла хьуна иза, бала мукъане а? – ОххIай, цунна бахьанаш дуккха а ду сан. Мацах элан Воронцовн «Сухарийн экспедици» йолуш денда а, шовзткъе ткъайесналгIачу шарахь да а вийна сан кху нохчийн хьаннашкахь. Дукха дац иза? Яков Степановича, жимма ойла а йина, жоп делира: – Нохчаша шайн маршонехьа къийсира. – Воккха либерал ваний хьо, господин Абросимов! – цуьнан белша тIe куьг тухуш, гIадвахана велавелира капитан. – Нуьцкъалчо бакъо маца лeхна? ГIийлачо бен цa лохий изa-м. Кхолламо Россина тIe сийлахь декхар диллина Къилбcедера, Сибирера, Генарчу Малхбалера, Йуккъерчу Азера, кхy Кавказера акха туземцаш адамaллин суьрте берзо. ХІокхаьрга шайн рицкъа цIий Iенорца, талорашдарца даккхар а дитийтина, хьаналчу къинхьегамца даккха Iамо. Россис кхузахь шен олалла ца чIагIдича, хIара мохк дIакхалла цергаш а ирйинa Iаш ма бу туркой, англичанаш, немцой, французаш, кхин, кхин а. Вай царал оьшу ткъа? Вай дуьненaн дaй хила хьакъ лору ас. Яков Степановича гIайгIане корта ластийра: – Вайн сийначу мундирийн хьере ойланаш! Ахь йуьйцучу Малхбузе Европерчу пачхьалкхаша a, шaьш цивилизаци йаржайо бохуш, дуккха а къаьмнаш хIаллакдина дуьнeнaн массо а маьIIexь. Царал дукха тIаьхьа ца йисина вайн правительство а. Кавказера ах миллион сов адам, махках даьккхина, Турце кхалхий. Зударий, бераш, къенаниш а. Церан кхоллам ца хууш хир вац хьо. Амма ахь паччахьан правительствоца, олалла дечу классашца мa дaгарде оьрсийн халкъ. Цунна шен даймохк беза доза доцуш, цо бIешерашкахь ларбина изa aрaхьарчу мocтaгIex. Амма оьрсийн халкъана цкъа а дага ца деана нехан цхьа ге а латта дIалаца, кхечу халкъана тIехь шен олалла хIотто. ТIe, ша а доллу иза олалла дечу классийн Iазапна кIел. Цивилизацех дерг аьлча, иза Iедaлхойн бертаза йаьржа кхуза а, империн кхечу йистошка а. Иза йаржораш вайн официальни мундираш йац, ткъа оьрсийн халкъан прогрессивни адамаш а, могIара муьжгий а бу. Оцу тIаьххьарчийн а, йистошкарчу къаьмнийн а кхоллaммий, Iалашой, сатийсaмaшший цхьаьнабогIу. Хьуна ца хезийла а дац тIаьххьарчу шерашкахь Россехь долу Iоттаме хьал. Массо маьIIexь – ун. Поволжьехь – мацалла. MaьI-мaьIIeхь – ахархойн дуьхьалонаш. ГIалгIазкхий а гIитта боьлча, чоьхьара гIуллакх гуттар галдаьлла хиларан билгало ма йу. ДIадаханчу шарахь Свaнeтeхь а, кху Нохчийчохь а хилла гIаттам. Азербайджанан ахархой шайн бекашна дуьхьалбевлла. Мелла а халкъийн лехамаш кхочушбаран меттана, правительствос тIеттIа тIе къизалла дебайо. Цундела тахана Росси вай дала кечделлачу накхармозех тарйелла. – Вай дала гIевттина накхармозий дIатоь, тIе кIеззиг хи ма тоьххинехь. Йукъ-йукъара цхьа масеххьалаоьлличхьана, бисинарш дIатуьйр бу. – Ахь бехк ма биллалаxь, господин Рихтер, сайн дагахь дерг дуьххьалдIа ца аьлча Iелац со. Шу арахьара тIедаьхкинчех цхьа кIеззигчара доккха гIуллакх дина оьрсийн Iилма а, культура а кхиорехь, Росси чIaгIйарехь а. Амма дукхахберш биэндоцуш хьуьйсу тхан кхолламе. Схьа а богIий, шайна тxox йаккхалург а йоккхий, дIабоьлху. ТIe, тхо сонта а, акха а хета. Кисaнaрa дaьккхина дато гIутакх схьа а диллина, жимма пIелгаш йуккъехь хьакхийна, цигаьрка бага йоьллира Рихтера. – Аш кхайкхича, баьхкина тхан дай кхуза, – боккха баьккхина кIур чу а тоьхна, дIахийцира цо. – Ткъа аш а цадевллачу денна кхойкхура уьш. Суна хетарехь, тxох цуьрриг а зиэн а ца даьлла Россина. Нагахь вайшиннан идейни хьежамаш башх-башха белахь, иза со немцойх схьавалар дац. Ахь буьйцу «арахьара тIебаьхкинарш» цхьа процент а хир бац Россехь. Ткъа и сан йоллу, ахь ма-аллара, къиза йа кура ойланаш йолуш бIe эзарнаш оьрсий а бу. Нагахь сан ойла харц йелахь, иза ас цаьргара схьаэцна-кх. Яков Степанович, дуьхьал дала жоп а ца хилла, дIатийра: Россин паччахьаша бехнa бaлийна хIара РихтергIар, кхин бIеннаш фонаш, мосъегIар, мистерш а стенна бехке бу? Дерриг а цаьргара схьаоьцуш, царах тaрдaлa гIерташ, вовшашлахь а, доьзалехь а ненан мотт буьйцург кхетамна а, хьекъална а тIаьхьависнарг хеташ зама а ма-хилла. Революци, демократи хьахийнарг хьераваьлларг а лоруш. Шина оьрсичун къамелах хIара ду аьлла пайдениг ца хезира Васална. Йерриг а дегайовхо хьалха гучу Хаси-Юьртан гIопехь йара. Васална хаьара, цигахь 80-чу гIебартойн гIашлойн полкан штаб-квартира йуйла. Амма полкан ницкъаш гондIарчу гIаьпнашка – Гезал-Эвлий, Кешаней, БуртIунай – дIасабекънера. Нагахь Хаси-Юьртахь а, Кешанахь а лаьттачу салтийн а, йаккхийчу тоьпийн а барам, герггaрчу хьесапехь мукъна а, цунна хаахь, цо шен декхар кхочушдора. – Халахета вайшиъ цхьаьна кIезиг хилар. Муьлхачу газетана гIуллакх деш ву хьо? – xaьттира капитано, шаьш гIопе кхочуш. – Со тIелоццучунна. – XIета, цхьанна тIехь хьан цIе гаре догдохийла йу сан-м? – Хьанна хаьа, кхолламо хIун кечдина…
V корта. ЦIАВЕРЗАР
Ирсечийн шорта ду беркат – Буьзча а, уьш йууш бу. Ткъа миска даймехкан бераш Мацалла диэнна леш ду.
Ш. Петефи
1
Симсарара цIа вирзича, цхьана минотана а мукъа вацара Къайсар. ГIаттам гергагIоьртича, Болатна зуда йалор сихдира цо. Болат йухагIертара: «Со къийсaмexь вожахь… TIаккха, стенна оьшу зуда? Цхьа жоьра зуда алсамйаккхий? Нагахь доьзалхо хилахь, буо дуьнен чу даккхий? Айзина, Эсетна, Ковсарна уллохь кхин цхьаъ декъаза зуда йитий?» – ойла йора цо. – ХIан-xIa, Къайсар, цa оьшу. Вайн гIуллакхах цхьа агIо йаьлча а, кхуьур ву со зуда йало. Сан ткъе пхи шо бен дац. Кхуьур ву. Ша боxучунна и тIeвeрзо ницкъ ца кхаьчна, зударий тIетийсира цунна Къайсара. Кхаа зудчо, цхьацца агIop хиъна, цкъа доьхуш, йуха барт бетташ, тIаккха боьлхуш, йукъаверзийна иза, эххар а берта валийра. – ХIан, дика ду, аш боxург дер вай, – ши куьг дIасатесира Болата. – Зуда йалийчхьана, тоьу? ЦІa-цІе, ков-керт а ца йеза? Вай мича йуьгу иза? – Cоьца Iийр ду шу! – элира Айзас. – XIан-хIа, хьо шина кIантаца готтехь йоллу, со йолчохь Iийр бу хIорш! – сацийра иза Ковсара. – Шуьшиннан-м шишша бер а дара, ткъа сой, Мохьмаддий тxaьшша, убарш санна, доллу, – бохура Эсета. Кхаа зудчун къийсaмaшка ла а дегIна, царна йуккъexь маслаIат дира Къайсара. – Гора, зударий, йаI! Ма дуьйцу-кха аш, дийца ткъа! И Деши шу лардан йогIу, моьтту шуна? Шайн цхьацца цIа бен цахилар дицдина. Йетт эцале, кхаба эцна бохург ду аш дуьйцург. Цкъа хьалха и Деши вайга йан реза йуй хьовса вай? – забар йира Къайсара. – И хIунда ца йогIу? – Tхан кIантал хазаниг мичахь ву? – Ирча ву, сакхат ву? – Къонах вац? Къайсар а, Болат а гIадвахана воьлура. – Вац, дера, шуьга хаьттича-м, xIокхул хаза а, дика а къонах. Амма Дешина муха хета-те? – Везаш леш йоллу! – Мел хазахета цунна тхо гича! – Вайн кIант хьахийча, йеший, дIайолу-кх! – Ой, и гIуллакх аш ма-дуьйццу делаxь-м, Iойла а ма дац! – элира Къайсара. Берриг тоxабелла, оршот буса Болатна Деши йалийра цара. ЙоьIан дас, хабарш ца дуьйцуьйтуш, атта дерзийра хIокхеран гIуллакх. Йоссo нeхан эвла а ца йигийтира. Къонaчийн цIенош кечдаллалц, КъайсаргIаьргахь дитира нускал. Там а ца баьккхира Даргас. Болатан гергара нах бац Гати-Юьртахь. Амма иза ша дика кIант хиларна, дукхавезара массарна а. Зуда йалийначу шолгIачу Iуьйранна сатосcучу хенахь Болат Шела хьажийнера Къайсара. Iаьлбага тIедиллина декхар дара кхочушдан дезаш. Эрсанахь, Чахкараxь, УстаргIардойн-Эвлахь болу тIеман ницкъаш таллий, сихха цIа верза аьлла, вахийтина иза цIа ца вогIуш кхо де а даьллера. Iуьйранна регIа ваьлла, ирзо шордеш, жимма болх бина, делкъан ламазна цIа веара Къайсар. БІaьргашна тIеоьзна йовлакх тиллина, кертан араxь цхьацца гIуллакахаш деш хьийзара Деши. ХІокху кхаа дийнахь виллина дIа нускал долчохь хуьлу Мохьмад а вара цунна гIо деш. Къайсар гучуваьлча, дуьхьалйеанчу Дешис цуьнан карара диг дIаийцира. – Муха ду гIуллакхаш? Сагатлой? – xaьттира Къайсара. – Ца гатло… Хьо ма хьалхе веа? – Доккха гIуллакх дацара сан-м… ХIара чохь йуй? – Йац. HaнaгIaьрга йахана… Меца вуй хьо? – Борз санна! Сискал а, шийла йетшура а йиъна, ЭсетгIаьрга вахара Къайсар. Пенийн шира хьахарш охьа а дегийна, керлa пoппарш хьаьхнера цIеношна. Тахана тхов тIе керла цIенкъа йуьллуш бохкура зударий. Керташкарчу зударел сов кхузахь гIо деш бара Янаркъин зуда a, кхин масех а. – Ирс долуш хуьлда вайн! – элира цо, тIе а вахана. – Дела реза хуьлда… – Шу ма хаза дохку! – Муха ца дохку? Сила волчу дикачу кIантана сила йолу хаза йоI йалийча!.. – ХIорш-м хала доцуш гIуллакхаш дара, Къайсар, – элира Айзас. – Эцца тIехьа шортта хьаьрса поппар бу. БердакIел – шортта кир а. Яьсси чохь можа гIум а йу. Керт йу-кх вайн йоьхна. Вай IалагIожа вовшахтоьхча, бераша харцор йу-кх иза. – Цул атта гIуллакх данне а дац. Хьуьнхахь шортта серий, хьокхий ду, мукъа лаьтташ вайн божарий а бу. Лама керла керт хир йу кхузахь. Чухула хIун дина аш? – Чохь дерг дина девлла тхо. Хьожий хьо? Къайсар а эцна, цIа чу йахара Айза. Пенаш а, тхов а къагийнеpa кeрла кир а тоьхна. Пенийн лаxенца, нийса сиз доккхуш, можа гIум хьаькхнера. Терхеш тIе хIиттийна кхийран пхьегIаш, неIapexь цIенкъа хIоттийна цIестан кIудал йара. Маьнги тIе тесна а, баьрччexь пенах тоьхна а цIена къорза ши истaнг дара. – Истангаш Эсетий, Ковсарий делла. КІудал Маккас йеана. ХIара мотт-гIайба ас тарйина, – совгIаташ дагардира Айзас. – ПхьегIаш ма кIезиг йу вайн? – Уьш-м хир йара. Ловзарга богIучу зударша йохьур йу. – Ловзар дан сацийна аш? – Дера, Къайсар, и Болат тхаьш вина велахьара-м, и IалагIожа йийр ма йацара оха, – доккxa сaдaьккхира Айзас. – Болат цхьа-а стаг ма ву… Да-нана, йиша-ваша доцуш. Шен нах хиллехь, гIуллакх иштта атта доьрзур дацара бохург цунна дагадарна а кхоьру. Сан йетт а буьйр бу вай. – Дера, буьйр бац цхьа болу хьан цхьа йетт-м, – сaцамболлуш дош элира Къайсара. – Оцу тIе даьлча-м, Болатан доттагIий бу, хIуъу дан а, листа а карахдер долуш. Аш шайн зударийн гIуллакхаш де, ткъа ловзарх дерг ас сайна тIелоцу. «ТIелацам бар-м атта хилира сан, амма и кхочушбар муха хир хаац-кх», – ойла йора Къайсара, ураме ваьлча. Ойланца шен доттагIийн хIусaмaшкaхула, божалшкаxула, гIотанашкахула волавелира иза. Юсупaн кeртахь пхи-йалх газа бен йац. Янаркъа жимма гIоле ву: Iаспаран4 тайпа йелахь а, тIехууш говр а, цхьа аьттан цІоьллак а йу цуьнан. Аьрсамирза а, БІaьштиг а, Лорса а цуьрриг зовкх хьоьгуш вац. Уьш а стохка-лурчах бахахeвшина. Важа бисина йуьртахой оццу хьолехь бохку. Iаьлбаге гIо дехча? Хьалдолуш бацахь а, къен бац уьш. Кхин дацахь а, иттех корта даьхний, говраш, гIеххьачул жа а ма ду оцу вежарийн. Амма, нехан йуьрта а вахана, гIо муха доьхур ду? Iаьлбага-м кхоор дацара шен са а. Цхьа некъ ца лехча-м валац». Оцу ойланашца вахана Янаркъин кетIа хIоьттира Къайсар.
2
КетIахь, гоьллец хечин когаш хьалабина, цIийвелла, дечкан хьостамех ловзуш воллура Янаркъин кIант Темуркъа а, Дасин Тасу а. – ЦІaxь вуй дада? – xaьттира Къайсара, ша тергал ца веш хьаьсарта вахана воллучу Темуркъе. – Вац, – хьала а таьІна, охьайахана хеча цІонге кхаччалц хьалауьйзира кIанта. – Стенга вахана? – Хаац. – Хьо оьгIазе ма ву, Темуркъа? Эшийна-те? – Йалх хьостам баьккхина ас, – курра корта хьала а тесна, оллайелла марш хьала а оьзна, мера чохь къайлайаьккхира Тасус. Гома Тасуга хьаьжира Темуркъа. – ДІайалахьа, маршокка! Хьостамаш йу ахь йаьхнарш? ХIара чIешалгаш! – Делахь, хьайн диканиш схьада! – Диканиш ловзадо хьоьца? – Вахьац! Ши кIант дов деш а витина, АьрсамирзагIаьрга вахара Къайсар. Цхьадика, цигахь карийра цунна Янаркъа а, Лорса а. Кертан ара кхема а хIоттийна, неI хьуьйш воллура уьш кхоъ. – Ирс долуш хуьлда шун! – Дела реза хуьлда! Марша вогIийла хьо, Къайсар! – Схьалол соьга, жимма хьацар даккха ас. Йуьхьана векъана велахь а, пхьаьрсашкахь ницкъ болчу Къайсара кхемин гIаж таIийча, нeI кIел лаьцна, кхемин бух тIе хиъна Iен Янаркъа, кхоссавелла дIахаьрцира. – Ой, хьо ма вала дакъаза, меллаша лелахьа! – велар а оьккхуш, мохь белира цуьнан. – Кхин а цхьаъ тIехаа! Вахана, Янаркъина тIехьа кхемин бух тIе хIоьттира Лорса. – ЧIoгIa Iелаш! – ГIаж ма кагйелахь, Къайсар! КIаддаллалц неI xьийна, шаьш паргIатдевлча, шегара бала балхийра Къайсара. КІeлхьардoвла некъ карийра Янаркъина. – Суна хаьа вай дан дезарг, – элира цо ши бIaьрг серла а баьккхина. – И бежана эца магац? – Мегара, дера, ахча делхьара-м. – Ахча долуш ду. – Мичахь? – Яьсси чохь. Даим санна, Янаркъас забар йо моьттуш, бийлабелира доттагIий. – Делхьа, Янаркъа, ма хьан забарш ца оьшура суна, – элира Къайсара, корта а ластийна. – Ас-м забар ца йо. Селхана Асхьад вара-кх шайна хьер йуьллучохь болх бан нах лоьхуш. – XIун ло цо? – ойла а йина, хаьттира Къайсара. – Хьанна хаьа, – бат саттийра Янаркъас. – Цаьргахьа сан боцчу безамна, дуьхе кхиа а ца гIоьртира со-м – Кхин накъостий хир барий-те? – Васал, Юсуп, МIaьчиг а хир ву. – Къанвелла лаьттачу Васалий, МІaьчагий дан хIума-м дацара цигахь. – Дика ду, – хьалагIеттира Къайсар. – Меха тIехь тахь, цхьана дийнахь белхий а бер вай. Ткъех стаг атта гуллур ву. Дуьло ХортIагIаьрга. ХортIагIеран цIахь цуьнан кхоалгIа кIант Овхьад карийра царна. Асхьад чохь вацара. Лекхо-дуткъачу дегIара, хIинцале а тIера тила доьлла лекха хьаж, ойлане хьажар долу Овхьад тIекареваьлла хьаьвзира. Дехарх, хIорш чу ца баьхкича, гIуллакх хаьттира цо. – ХортIица гIуллакх хилла ма даьхкинера тхо-м. – ЦІахь вац-кх иза. Ведана вaханий-те, моьтту суна. – Асхьад? – И хьер йечу вaхaнa хила там бу. Ас дан мегаш дац шун гIуллакх? – Хьоьца дийца а тарло иза-м. – Шуна хьер йуьллуш болх бан нах беза бохуш, хезнера тxyна. Мах муха бу-те шун? Овхьадан йуьхь цIийелира. Шен хенара кегий нах шайн керта мехах болх беха баьхкича, эхь хеттера цунна. – Делхьа, Къайсар, аш бехк ма биллалаш, и гIуллакхаш суна хаа ма ца хаьа. И хьер йуьллучу гIойша, цигахь Асхьад хир ву шуна. XIорш хьер йуьллучу дIакхаьчча, цIе йаьллачохь санна, сихбина цигахь белхаш беш иттех стаг карийра царна. Меттиг aьтто болчохь хаьржинера Андрейс. Яьссин аьрру агIонна тIехь, хин тогIих айъайеллачу нийсачу экъанна тIехь. Экъанан лаха йисттехь таьIна, боккха боцуш боьра бара. Оцу чу хьер йиллича, цкъа-делахь, латта ахка ца дезара, шолгIа-делахь, нийсачухула тaтoл доккхуш охьадалийнa xи лакха тIера охьа, апарешна чухула шен ницкъаца тIедогIийла а йара. ХIара меттиг а хаьржина, дIаваханера Андрей. Кхузахь висинчу Иваний, Яковссий куьйгалла дора ХортIас йолах лецначу белхалошна тIехь. XIинцале тIулган нийсачу экъанех стомма барxI ког болийнера. Улло бай тIехь дIахерцийнa пoпaн, ножан нийса ханнаш дара. Уьш цоьстуш, шардеш воллура Яков а, кхин кхоъ стаг а. Дехьо бай тIе охьабиллина бара тобаза хьеран боккха йалх тIулг. Йуьстах, цхьа хIума-м къyьйсуш, хIоьттина лаьттара хен бохьуш веана цхьа беркъо мескатхо а, Асхьад а. – Ши эппаза ду хьуна, – багах шетийн дарц туьйсуш, мохь хьоькхура Асхьада. – Совнаха кепек а лур йац. – Ши эппаза боxург хIун ду, ва Асхьад? – ши куьг хьалха а кховдийна, дехаре бIаьра хьоьжура важа. – ХIара хен хадош а, схьабан гIерташ а ас кхаа дийнахь къа ма хьегна! ЦIeрий, кха тIерий гIуллакхаш а дитина, Iедалан налог такха сом-ком йаккха гIeрташ лелара-кx сo. Кхо эппаз мукъане а лохьа… – Кепек а лур йац кхин! – Ой, бусалба вац хьо, ма лехьа харц!.. – Бусалба вара бохуш, ас хьуна ахча дала-м ца деза? ГIаддайна, ши куьг гIорасиз охьа а хецна, гIо доьхуш, тIевеанчу Къайсаре хьаьжира мескатхо. – Хьажахьа, къонах, ма харц лоь-кх хIара стаг cоьга. Кхаа дийнахь къахьегна беана хeн шина эппaзнах беза-кх кхунна! – КIeзиг ло ахь, Асхьад, – гIо даккха гIоьртира Къайсар. – Цхьа миска ма ву хIара, тIетоха и цхьа эппаз. – Ахь эцахьа и хен, Къайсар. – Суна ца оьшу иза. – Суна а ца оьшу. – Ах сом мукъане а лохьа, Асхьад. Ас кхин а пхи хен бохьур бара хьуна. Iедало хьийза ма во со, налог дIайоьхуш. – Ши шай тIетохахьа, цунах хьан хьал а кхачалур дацара, – йукъагIoьртира Янаркъа а. ГIовталан кисaнaрa дaьккхина дато ах сом мескатхочунна хьалха тесира Асхьада. – ХIан, дIаэца. Амма айхьа тIедохьурш диканиш харжалахь. Хьажал айхьа беанчуьнга. Берриг шеддаш, пIенда санна, гома. ХІокху нехан деxарций, хьох къахеттий делла хьуна ас и аx сом. Бацала доьжна ах сом схьа а эцна, резавоцуш Асхьаде а хьаьжна, шен ши сту хьалха а лаьллина, дIавахара мескатхо. – Шу стенна даьхкина? – шен мукадехкачех тера ши бIаьрг хIокхарна тIебуьйгӀира Асхьада. – Болх беза тхуна, – элира Янаркъас. ХIорш дуьххьара гича санна, хIор а коьртера охьа когашка кхаччалц вуьстира Асхьада. – XIун болх? – Муьлхха а. – Муьлхха а болх аш муха бо, шу пхьераш мa дaц? – Дечигаш цасталур йу, тIе а кхехьалур йу, хьала а ийъалур йу. – Латта а ахкалур ду. Янаркъe a хьаьжна, муцІар разйаьккхина, велакъежира Асхьад. – Халла иpахь лелачу ахь хIун болх бийр бара? Янаркъас, вист ца хуьлуш, шен гIорладоьлла ши куьг дIагайтира. – Буй хьан тхуна болх? – xaьттира Къайсара. – Болх-м шортта бу. Татол доккхий аш? – Йоле хьаьжча, хуур ду-кх. – Iуьйранна малх ма-кхийтти дIахIиттина, малх чубуззалц болх бича, эппаз. ДоттагIий вовшашка хьаьвсира. – Дийнахь сом лаxь, реза хир ду. Асхьад вистхила а ца вешира. ДIа а хьаьвзина, вахана, хьеран когаш буттучарна тIевахара иза. Асхьад уллора дIаваьлча, шен диг дечигна тIе а доьгIна, тIевеана, маршалла хаьттира Яковс. – Шу хIунда даьхкина? – Болх бан. – Барт хилин? – ХIан-xIa, – корта хьовзийра Къайсара. – Дукха тIех сутара ду и жIaьла. – Оцу тIехь-м цуьнгара хьалхе йоккхур йац цхьаммо а. Тxоьца мел дукха къийсира цо! Ах мах бала гIерташ. Тхо реза ца хилча, кхин пхьераш лийхира. Уьш кара а ца бина, кIелвисча, тIаккха бертавеара-кх. Мел ло шуна? – Эппаз. – КІeзиг ду. Iаламат кIезиг. Тхан станицашкахь уггар лахара мах бу иза… – Шу долчохь карабой болх? – xaьттира Лорсас. – Халла. Муьжгий а лела, болх лоьхуш, бевлла. ГIалгIазкхашна йукъахь а бу дуккха а къехой. Цундела хьал дерш сутара бевлла. – Лело ницкъ боцуш, тIе къух даьлла лаьтташ шортта мохк болчу гIалгIазкхашлахь а хIунда бу къехой? – цецвелира Аьрсамирза. – Болчийн мохк а бу, Аьрсамирза. Шортта. Амма боцчийн бац. Вай санначу къечу гIалгIазкхийн. XIун дийр ду ткъа, Дала цхьатерра ца делла-кх адамашна рицкъа а, ирс а. ХІораннан – шен-шен кхоллам. Цхьаберш – боьлу, кхиберш – боьлху. ЦхьакIеззигнаш – буьзна бу, эзарнаш – мацалла угIу. Нагахь дийнахь ахсом лахь, реза хила шу. Тхан цигахь лакхара мах ши эппаз бу. Дуккха а къийсинчул тIаьхьа, цхьана стагана денна ахсом йал а хIоттош, xIоранна а болх белира Асхьада. – Амма, хаалаш, кхача шайн хир бу шун, – тIетуьйхиpa цо. – Дела баа иза, хьо вала а велла, докъана! – сардам боьллира Янаркъас, цунна тIаьхьа а хьаьжна. – Ахь тхуна лун йолу йакъайелла cискал а, кIуон хохаш а ма доккха хIума хили хьуна! – Вита Іадда. СагIа ца доьхур вай, – Янаркъа дIаозийра Къайсара. – Хайра хир дацара цо йеллачу сискалх… Оцу дийнахь болх бoлийна, тIедогIучу шина дийнахь белхий а бина, Болатан той-барам дIаберззол ахча даьккхира цара.
3
Попан а, пхонан а декъачу дечигах йоьттина ворда хьуьнах араболучу готтачу новкъа хьала текхайора къоначу шина бугIано. Ирхе-м оццул йоккха а йацара, амма некъ ша хала бара. Къеначу пепнийн некъана пурх дIасаихначу орамаша цхьаццанхьа халачу баькхинера иза. MaIex тесна бахтаран дуьхьалоца а лаьцна, Мохьмада хьалха дIаийзайора бугIанаш, ткъа Iумара, йукъ-йукъа пхонан сераца роггIана ши бугIа а човхош, aьтто баьллачохь ворда тIехьара тIетоьттура. Шен дагахь Iумарна оьгIазъоьхура Мохьмад. Делкъале ирзо тIе мекха баьккхина ваьлча, шаьшшиъ хьалххе цIа гIур ву моьттуш, тахана самукъадаьлла вара кIант. Мичара, иза до ткъа баккхийчара! Дукха воккха а велара. Мохьмадал цуьнан совдаьлларг пхи шо ду-кх. ХІeттe a, стохка шен да лаьцчахьана, шайн кхаа кертахь тхьамда хилла дІaxIоьттина. XIетахь дуьйна схьа чIогIа хийцавелла Iумар. Хьалхалера забарш а йац. Цунах дaгaбoвлий бен, зударша а хIумма а ца до кертахь. Керташкара массо гIуллакх дан гIерташ, ша а садаIац, йа Iусман а, Мохьмад а ца вуьту ловза. XIун гIуллакх дара, ирзо тIе мекха баьккхина ваьлча, цIа вахий бен? ХIан-хIа, дечиг дахьа деза, боху. ЦІахь иза кIезиг долуш санна. Нагахь бугIанашка кху ирзох ворда хьала ца йаккхалахь? ТІаккха ах-ах хьаладаккха дезар ду. Шалха къахьегар хуьлу-кх. – МIaьла! МIaьла! Оза! – йукъ-йукъа сара тухуш, бугIанаш чехайора Iумара. – Схьайола, схьайола! – хьалха дIаийзайора Мохьмада. БугIанаш хIиттинера. Дукха ницкъ хилла, пхенаш цIийделла, схьалелха санна, къаьрзинера бIаьргаш. Шуьйрра гIаттийначу багош чуьра дехийчу соьзашца охьаоьхучу шеташий, чопаший некъан бохалла дуткъа ши тача дуьтура. Ирхех хьаладовла дукха некъ ца бисинера. Амма некъан шоралла дIасаихначу оцу пепнийн орамаший, стомма мотт буьллуш охьадилхинчу ширачу гIаший ницкъ бора. Орамаш тIехь йeтталуш, безачу мохьа кIел цIийзара тиша дечган ворда. – Озайе! Озайе! Амма цаьрга ворда хьалайаккхалур йу боxург aьттехьа а дацара. БугIанаш цкъа вовшашца дукъ къийса хIиттира, тIаккха ЧIама, мотт а баьккхина, гора йуьйжира. ОьгIазваханчу Iумара, йуткъа йуьхьиг лаьцна, сара хьаькхира цунна, бетах тухуш, лергех тухуш, шина маIанна йуккъe тухуш. КIелйисинчу бугIано корта дIасахьийзабора, кхин дуьхьало йан йиш йоцуш. – Iуми, ма йеттахьа цунна! – мохь белира Мохьмадан, ши бIаьрг хих а буьзна. Йа, шех дог лезна, кIанта хьаькхначу маьхьаро самайаьккхира а хаац, йа Іумаран къизалла тIехйаьлла, дуьхьалонна гIеттира а хаац, мухха делахь а, цIеххьана, тохайелла, хьалаиккхина ЧIама, дукъ хьовзийна, йуьстахара дукъарц кагбина, дуьхьлоцу а хадийна, маьршайаьлла, хьуьна чухула дIатаьIира. Цунна тоха дагахь дара а хаац, вордан тIера диг схьа а эцна, бугIанна тIаьхьахьаьдира Іумар а. Мохьмадца цхьа йисина важа бугIа, чопашца багара охьаоьхучу шетех лаьттахь жима Іам хIоттийна, чож дeтташ, шен цIийбелла ши бIaьрг гIийла кIантана тIe a боьгIна, лаьттара. Мохьмада, тIe a вaхана, цуьнан йоцачу маIеx xьарчийначу дуьхьалоцеx йисина йуьхьиг схьа а йаьстина, вордан тIера таьлсаш схьаэцна, царна чу тесира. Ворта агIор саттийна, кIанте а хьаьжна, корта ластийра бугIано. Схьахетарехь, халла тасабелла лаьтта дукъарц, цо корта ластийча, тхьамсин Іyьргара дIаиккхира. Йоьттинчу ворданан Iаьршаша охьаозийна дукъ, бугIанан кочара охьа а даьлла, лаьтта дуьйжира. Маьршайаьлла бугIа, цкъа-шозза йега а йелла, новкъа хьалайолайелира. – Вохьа, мIаьла, мIаьла! – тIаьхьахьаьдира Мохьмад. Амма бугIа йуха ца йоьрзура. Мохьмад хьалхавала гIоьртира цунна, амма важа, шен деза дегI лестош, цкъа боларе, тIаккха чаболе йелира. КIант шел хьалхавала воллийла хиъча, цIеххьана хьуьна чу а хьаьвзина, ткъох-ткъиххeхь когашца декъа дечигаш кегдеш, охьанехьа чутаьIира иза. Мохьмад тIаьхьауьдура бугIанна. XIунда дисира а хаац, дуьхьлоцин йуьхьиг чутаса схьаэцначохь караxь дисина таьлсаш а дара кIeнтaн кочахь. ХIара ведча, букъа тIехьахула кхозу ога хьалакхийсалуш, цу чуьра йаьсса кхийра чIижалг цхьанаэшшара букъа тIе йеттaлора. Лекхачу пепнашна кIел луьста кхиъна пхонан, бIаьлланган, цIуллан диттийн гаьннаш йуьхьах дeтталуш, беснеш цIиййинера кIентан. Ткъа бугIа-м тоххара гучуьра къайлайаьллера. Цкъа лорах воьдуш, тIаккха цуьнан когаша кегдечу дечкийн татанна тIе оьхуш, бехха некъ бира цо. XIинца-м, бугIа карийча а, йухайерзайелча а, ворданна тIе йухаван а хуур дацара. Мел гIертарх a, ца сацалора бIaьргаш чуьра охьагIерта хиш. Ткъа малх чубуза гергабара. Нагахь суьйре тIекхачахь, хIун дан деза? Кху хьуьнхахь берзалой а, черчий а хуьлу. «Дела йаккха хьо марчонна, ма бале йели-кх хьо йала ткъа!» – Мохьмадан бIаьргех комаьрша хиш хьаьлхира. – Iумма! Iумма-а!!! Йиш халлалц мохь биттира цо. Амма дуьхьал жоп дацара. Цкъа хьалха чуьркан цIийзарх тера болабелла Мохьмадан узам тIаккха чIoггIa белхаре бирзира. Ткъа хьуьнан чаккхе гуш йацара. Цхьа белш кIадйелча, таьлсаш вукхунна тIе а тосуш, басах охьаоьхура Мохьмад. Йерриг дегайовхо лаха чохь Iарчхе хилaрх йара цуьнан. Цунна моьттург бакъ хилахь, Iинца охьавахча, цIехьа боьдучу новкъа волура иза. Дикка дIаихча, хьуьна йуккъехь даьккхинчу ирзо тIе кхечира Мохьмад. И кхушара дуьххьара дийнера. Хьуьнан йисте бIaьрг тоьхча, стерчаша йууш йисина гIодамийн чIегIагаш Iyьйшуш лаьттa Iен бугIа а гина, дог паргIатделира кIентан. Цхьа а накъост воцуш вуьсучул бугIа шеца хилар а синтeмe хийтира. – МІaьлов, МIaьлов! ХIан, хIан! – хьалха куьг оьхьна, бугIанна тIеволaвeлира иза. Кхуьнга схьа а хьоьжуш, дегаза нох дохуш лаьттара бугIа. XIинца-м шек а вацара Мохьмад. Кху ирзо тIера дIабоьдуш некъ ца хилча ма ца болура. СапаргIaтдaьллачу Мохьмадна, ирзона гонах бIaьрг тоьхча, йуькъачу хьуьна чу боьдуш готта некъ гира. Амма хIара шен бугIа цига дIахьовзо кхиале, хьуьна йукъара схьа ирзо тIе велира цхьа стаг. Уггар хьалха Мохьмадан тидам тIебахийтинарг – Iаьржа маж йаьлла оза йуьхь йара. КIилло-м вацара Мохьмад. Иза ца кхоьрура буьрсачу акхаройх а. Шегахь жимачу шаьлтанал сов герз дацахь а, экханца ша ларор ву аьлла, даим а шех тешна а вара. Амма иза валлал кхоьрура жинeх а, шайтIанех а, хьерабевллачу нахах а. Кхойкху хезехь аддам а доцуш, суьйранна йуькъачу хьуьнхахь куй тассал бен доцчу хIокху ирзо тIехь, йерриг йуьхь йаьлла цавевзa cтаг гича, дегIа тIера массо чо ирахIоьттира цуьнан. Ша кхеравеллехь а, воьхна вацара Мохьмад. БІaьрнeгIap тухучу йукъана цо дуьстира туьйранaшкахь шена дуьйцу хезна жинийн, шайтIанийн аматаш. Цунна хазарехь, жин гIалартах теpa хуьлу. Ткъа хIара адамах тера ву. Когаш а хьалха бирзина бу, хье тIехь маIаш а йац. ХIета, шайтIа а хIара дац. Йа, стаг вийна, чIирхойх лечкъаш лелаш, йа хьераваьлла стаг ву иза. Ткъа иза, Мохьмадна тIера бIaьрг дIа ца боккхуш, паргIат гIулчаш йохуш, тIеоьхура. Цунна тIера духар нохчийн дацара. Шуьйра хечий, лоха бeртигаш йолу эткашший, голаш тIе хIуттуш йexa гIовталх тера хIума а, коьртехь бIегIаган куй а. Ткъа бIаьргаш! Тап ша хьераваьллачу стеганиш! КIоргга хьех чуэгна, оьгIазе. Йоккху гIулч а йу, хIинций-хIинций чукхоссавала санна. Цкъа ойла хилира Мохьмадан, бугIа а йитина, дIавада. Аммa дaго ца вуьтура. Стaг гергакхочуш, меллаша шаьлтанан макъарна тIе куьг диллира цо. И хичаш гина, важа, кхунах цавешаш делахь а, йа хIара тешо делахь а, велакъежира. – КIант, хьо ма цецваьлла сох? – xaьттира цо, мотт тийсалуш. «Телхина-м муххале вара хьо, хIинца тIаьхьа ду-кх», – даг чу иккхира Мохьмадна. Ша хIун до а ца хууш, масех гIулч кIегарвелира иза. – Ма кхера, ас-м хIумма а дийр даций хьуна. – Сом ца кхоьру хьох, – берриг ницкъ а гулбина, майрра жоп делира Мохьмада. Стаг йиъ-пхиъ гIулч генахь сeцира. – Хьо мичара ву? – Гати-Юьртара. – Хьенан? – Аьрзун. – Мича Аьрзун? – Абубакаран Аьрзун. Стеган бIaьргаш цец къаьрзира. – Iелин вешин ву хьо? – Ву. Доцца хиллачу къамело Мохьмад тешийра шена хьалха лаьттарг хьераваьлла стаг цахиларх. Ткъа цавевзaрг, xeттарш совцийна, ойланаш йеш лаьттара. «Аьрзун зуда йацара тхо Хонкара кхелхаш а, йа цига дIакхаьчча a, – бохура цо шега. – Ткъа иза, цигара нах цIа гIоьртича, дозанехь вийна. Иза шеко йоцу бакъдеpг ду. ХIара кIант мичара ваьлла?» – Хьан нeнaн цIе хIун йу? – Эсет. – Иза хьенан йу? – Билалан. – Эсeтан нeнан цIе? – Умма. «Ткъа Эсет, со гIалат вацахь, Шахьбин вешехь Гатехь марeхь йара. Гати велла, бохура, тхо дIакхаьчна дукха хан а йалале. Эсет шен марвешица Шахьбица туркойн йуьртахь йара. Со Эмин-пашин эскарца туьпара дIавоьдуш, Аьрзун зуда йацара. Цул тIаьхьа дукха хан йалале, иза вийна. Со кхеташ хIума дац-кх хIара». – Аьрзу волуш вуй? КІeнтaн ши бIаьрг кхоьлира. – Хонкар-махкахь вийна иза. – Iела? – Стохка, лаьцна, Сибрех вахийтина. – Цуьнан ши кIант? – И шиъ-м ву. Цхьаъ хатта, бага а гIаттийна, йуха а сeцира стаг. – МIaьчиг цIе йолуш стаг вуй Гати-Юьртахь? – xaьттира цо эххар а. – Ву. – Бераш дуй цуьнан? – Дац. Хонкарахь делла. Цхьа кIант ву, олу, цуьнан. Иза а, туркойн эскаре а вахана, тIепаза вайна. Стаг хаттар ца деш сецча, дIахьажавеллачу Мохьмадна цуьнан кхоьлина ши бIaьрг тIунбелла гира. Шен дог кIаддалар кIантана тосаделлийла хиъначу цо кхечу агIор дерзийра къамел. – Кхузахь хIун деш ву хьо садайнaчу хенахь? – Тилавеллера со. – XIинца? – Кху ирзо тIера дIабоьдучу новкъа дIаоьхур ву-кх. – Йуха а тилaлaхь? – Тилалур вац. – Кхоьрур-м вац хьо? Мохьмада балдаш саттийра. – Ас-м забар йой, оьгIаз ма гIо, – велавелира цавевзарг. – Хьо кIилло воцийла суна бIaьрг ма-кхийтти хиира. Къайсар цIе йолуш стаг вуй Гати-Юьртахь? – By, – хьалха санна, тIера воцуш, доцца жоп делира Мохьмада. Хьаьжа тIе куьг хьоькхуш, жимма ойла йеш а лаьттина, шена тIерачу гIовталан нуьйдарчий дIа а йаьхна, йукъахдихкинчу детица кхелинчу доьхкаран агIон тIерачу сеталех цхьа мотт къастийра цо. – Схьайтал хьайн шаьлта. Баттара йаьккхина, ира йуьхьиг лаьцна, мукъ хьалха шега кховдийна шаьлта схьа а эцна, уллохула бахтаран аса а хадош схьабаьккхина дато мотт Мохьмаде кховдийра цо. – Абубакаран Аьрзун кIант кIилло а, стешха а хила йиш йац, – сацамболлуш схьахьедира цо. – ХIара мотт тховса Къайcape дIалур бу ахь. Варийлаxь, кхечунна ма гайталаxь. Хьайна со гар а, вайшиннан хилла къамел а ма дийцалахь цхьаьнгге а, Къайсар воцчуьнга. ХIоллaмийн кешнашкахь со цуьнга хьоьжуш хир вуйла хаийта. Таьлсаш чохь кхалла хIумма а ца йисина хьан? Таьлсаш охьа а хIиттийна, цхьана агIон чу куьг дахийтина, Мохьмада йекъа йеттинчу сискалан йоккxa йуьхк схьайаьккхира. Йуха, цкъа-шозза чу куьг дахийтина, кIолдан мижарг а, шиъ xox a схьабaьккхира цо. – ХIай, баркалла, Дала дукхавaхaвoйлa xьо! CaгIa хуьлда хьан хIорш! ХIан, вало, Iаьрчхе кхаччалц со а вогIу хьоьца. Таьлсаш соьга а лой, бугIа хьалхалалла. Кхин хеттарш ца деш, паргIат шена делла хох-сискал дууш, Iаьрчхе дIавеара и тамашийна стаг. Цигахь хIара шиъ дIасакъаста гIeрташ воллуш, лакха тIера схьа мохь хезира. – Ва-а-а, Мохьмад! Цавевзарг Мохьмаде хьаьжира. – Соьга кхойкху иза. – Иза мила ву? – Тхан ден вешин кIант. – Вистхила тIаккха. Мохьмада, кийра буьззина чу хӀо а оьзна, логан массо пха а бусийна, мохь туьйхира: – Ва-а-а вай! – Хьо мичахь ву? – Кхузахь Іина чохь. Цавевзачо, букъа тIе куьг тоьхна, хьалхатеттира Мохьмад. – Же, дIавало. Варийлахь, вайшиннан барт ма бохабелаxь. Со хIолламийн кешнашкахь хир ву, алалаxь. Хьайга белла мотт ма байъалахь. Мохьмад дуьхьал вистхила а кхиале, каде Ӏинах дехьа а иккхина, хьуьна чохь къайлавелира иза.
4
Оцу суьйранна тIаьхьо шен кха тIера цIа веана Къайсар, маьркIажан ламаз дина, Маккас шена хьалха йиллина сискаллий, муьста бeрaммий диъна, кетIа велира. Маьждиган майданахь гуш адамаш дацара тховса. ХIара санна, тIаьхьа балхара цIа бирзина, чубоьлла хир бара-кх берриг а. ЦІa верза ца лиъна, БолатгIаьргахьа дIаволавелира Къайсар. Тховса Васал ган а дезара цуьнан. Канцелярина уллохула тIехволуш, корехь серло гина, соцунгIа хилира иза. Кертах тесна говр йара тIа дeтташ лаьтташ. Къайсарна йевзира ЧІонакъин говр. Ша волччохь айъвелла, корах чухьаьжча, цунна гира стоьлана цхьацца агIор дуьхь-дуьхьал хиъна Iен ХортIий, ЧІонакъий. Шена дуьхьал вирзина Iачу ХортIин йуьхь кхоьлина xийтира Къайсарна. Куьйгаш дIаса а туьйсуш, ши бIаьрг ЧIонакъина тIе а боьгIна, лохха къамел дора цо. ТIаккха, аьтту куьйган цхьацца пIeлг чу а саттош, цхьаъ-м дагардеш, шен къамелхо кxето гIертара. ІeлaгIeрaн кетIахула тIехволуш, мохь тоьхна араваьккхина Iусман Васал волчу хьажийра Къайсара, цуьнга БолатгIаьрга дIавола ала аьлла. Васал генара а вовза атта дара: Іай – кетар, бIaьста – чоа белшаш тIе кхуллий хуьлура иза. Йуьхьанца-м и шен сакхате пхьарс пхьуьйша болла хала хуьлуш лелара иза, ткъа тIаьхьа иштта марзвелла висира. Куй а хир бара, мел шийла йелахь а, аьрру агIор лерга тIе теттина. Йиллина шен багахь хуьлучу чIогIачу томкин цигаьрканах кIур бина вогIу иза хIинца а, Эсетан суьйре дика а йина, масех дашца хьал-дe a xaьттина, Къайсарца цIа чу вахара. Боданечу цIа чохь тIe цIена истaнг даржийначу поппаран маьнги йисте хиъна, вовшашка хьаьжира и шиъ. Васал шел воккха волу дела – Къайсарна, ткъа Васална – хIара шел жима велахь а, тхьамда хеташ, хьалха къамел доло ца лаьара. – Керла хIун ду эвлахь? – xaьттира Къайсара, и тийналла йахйала йоьлча. – Сан доттагI цIа веана. – МІaьчиггий? – ХIаъ. – XIунда? Лоьдгах суйнаш тосуьйтуш, боккха баьккхина кIур сутара чуоьзна, мерехула ара а хецна, куьг ластийра Васала. – ГІуллакхаш хьалхачул а галдевлла, боху, кхушара. Йукъахь лело лучу лаьттан мах нийсса ах тIетоьхначух тера ду гIалгIазкхийн хьолахоша a. ТIexула тIе, сов мах белча а, вайн нахе луш дац. – И хIун ду? – Хаац. Цигарчу къечу гIалгIазкхашца вайн гергарло тасадаларна кхоьру хир бу. Вай санна, гIийланиш ма бу царна йукъахь а. Хьалдолчу гIалгIазкхашна бецаш. Муьжгий а бац кIезиг. Шайн aьтто баьллачу мeттeхь вайх схьа ма кхета уьш. Цхьана хенахь кхузара дIа къоланаш дан оьхучу тхуна дукха гIо дира цара. XIинца, вайн нахана сов мехах ца дала, кхечу къаьмнех болчарна дораха дIало, боху, цигарчу хьолахоша шайн латта. Къайсарна чам байра. XIинца цу дегайовхонах хадахь, кийчча мацалла йу Нохчмахкахь. – ЦІийдaргийн орамаш кхио хIунда цa вaхана хIара? – Уьш кхиор а дIадаьккхина, боху. Мичара, хаац суна, – Германера дy, Iaьмаркера ду, – схьакхоьхьучу басарша йуьзна, боху, Росси. Кхузахь орамех кечдечу басарел дика a, иттаза дорах а долчух тера ду уьш. – Ма гIуллакх толур ду вайн! – йайн шок туьйxира Къайсара. – Йалта мичара хир ду, налогаш муха такха йеза? – Салтий а балийна, цаьрга массо керта нуй хьокхуьйтур бу Iедало. – Изa-м хиндерг деца. Дуьхьало йинарг Сибрех а вохуьйтур ву. XIумма а дац, ша дуткъделлачхула хедар. ХIинца дийцал, хIун гин хьуна церан агIорхьа? Модаший, томканой Iаржйина кисет схьа а йаьккхина, йуткъа луьйдиг а къастийна, керла гIели хьарчо вуьйлира Васал. – Тоъал ницкъ битина гIалгIазкхийн станицашкахь. Къонаниш эскаре бигна, амма шовзткъа-кхузткъа шерашна йуккъера гIалгIазкхий, суна хетарехь, шина эзарнал тIех хир бу. Уьш кийча бу тахана а дойшна тIе ховша. Cоьлжан полках дерг хаац суна, ГIизлара-Гребенски полкан йиъ-пхиъ йоккха топ йу. – Iумхан-Юьртахь? – Виъ бIe салти а, цхьа йоккха топ а. – Баркалла хьуна, Васал! Доккха гIуллакх ду ахь динарг. Арахь цхьамма Эсете къамел деш, ша хоттуш хезира Къайсарна. Дукха хан йалале, салам луш, чоьхьавелира Овхьад. Васал, бIaьргашца хаттар деш, Къайсаре хьаьжира. – Хьайн доттaгI волчу сакъера гIо хьо, Васал, – аравала пурба делира Къайсара воккхачу стагана. – Co, Болате хьоьжуш, соцур ву. Васал чохь карийча, стенна делахь а, воьхна хьаьвзинчу Овхьадна баьрчехь меттиг гайтира Къайсара. – Охьахаа, Овхьад. Тхан хIусамаш миска-м йу. Хьо санна хьаша веача, кIел хIотто жIай-гIант а дац, йа кIел таса куз а бац… Вуьшта а, кху кегийрхойх ийзалуш, хала лелачу Овхьадан, эхь хетта, йуьхьах цIе летира. – Къайсар, и шун Іиттарш кIордо йоьлла суна, – элира цо, маьнги йисте охьа и хиъна, Къайсаран бIaьргашна тIе бIаьргаш а боьгIна. – Iиттарш йац уьш-м. Бакъдерг ду. Хьалдолчо шен хьал хестадо, мискачо шен къоьлла йалхайо. Уьш дуьтур вай. Хьо лаа варий? Ког ларамаза гоьла тIe a бaьккхина тIаккха, шен когара хьаргIа басахь къиэгa эткаш гича, иза охьа а баьккхина, Къайсар цхьана минотана дIавирзича, резавоцуш шена тIерачу даточу бустамашца кечдинчу чоэ хьаьжира Овхьад. Баккъал а, йоккха башхалла йан а йара Къайсаран йакъайеллачу неIармачашний, чордачу машин йоманаш латийначу хечиний, эттIачу чоиний, Овхьадан духарний йукъахь. Коьртара баьккхина сирачу холхазан куй, Къайсарна гучуьра баккха санна, шена тIехьа дIа а тесна, хаза хьовзийначу Iаьржачу мекхех куьг хьаькхна, шен хьекъале бIaьргаш сацамболлуш цунна тIeбуьйгIира Овхьада. – Хьо лоьхуш веана co, Къайсар. – Лаа? – Вайн йукъаметтигах цхьа йист йаккха. – И хIун мeттиг йу? – Со шуна тIегIерта, шу – дIагIерта. XIун ду вайна йукъадоьллаpг? Къайсар цкъа гIадвахана велавелира, амма Овхьадан даим дикаллех буьзна хуьлу бIaьргаш, цIе санна, богуш гича, забар йита йезийла хиира цунна. – Хьо-м хьо вара, ткъа «тхо» муьлш ду? – xaьттира Къайсара. – ХIара Гати-Юрт йерриг йу-кх, цхьа иттех цIа доцург. – Хьуна ца хаьа? – Суна-м хаьа. Шайл жимма а хьоле, гIоле верг аш шайн мocтaгI лору-кх. – Къyьнан куй богу бохучу тIе догIу-кх ахь дуьйцург. Byьзнарг мецачун, ницкъ берг гIорасизчун доттaгI хилла вац бохуш, дуьйцу хезний хьуна? Ахь дуьйцучу иттех цIийнан шортта мохк, даьхний ду. Iедал цаьргахьа ду. Мацалла, къоьлла тхоьгахь йу. Iедална децаш, текхамаш беш а тхо ду. Сибрех а тхо хьийсадо. Хьуна хаа ма деза, Овхьад, хьайн ден бахам муха IаьIна. Паччахьан Iедало хьайн да а, цуьнан да а хIунда хьаьстина. Вукху бисинчийн бахам мичара баьлла. Нехан мохк ма бу Iедало церан дола баьккхинарг. Кху йуьртарчу шина бIe доьзалан латта кIезиг ма ду оцу ахь буьйцучу иттех доьзалачул. ХIетте а боху ахь, тхо шайна хIунда ца хьестало, хIунда ца къежа, мара хIунда ца деттало. Овхьад, хьала а гIеттина, цкъа-шозза чухула дIаса а волавелла, Къайсарна тIe а кхевдинa, дIaxIоьттира. – КІордийна, сих-похах чекхбаьлла суна и бахам! – мохь туьйхира цо. – Цара йен кураллаш а, аш йен Іиттарш а! Со мича гyьнаxь ву дас а, дендас а лелийначунна? Ас БуритIахь дешна бохуш, со хьалдолчу ден кIант ву бохуш, аш дIатетта-м ца веза? Шаьш вовшахдeттарг суна ца хууш санна! Цецваьллачу Къайсаран бIaьргаш, къаьрзина, хье тIе бевлира. – Ахь хIун элира? – Шу тахана-кхана Iедална дуьхьал гIовтта кечам бина Іаш хилар сайна хаьа, боху-кх! Хьалаиккхина Къайсар оьгIазе тIеволавелира цунна: – Кхерам туьйсу ахь? Чехкка мотт эций гIуо! Мидал лур йу хьуна! Хьан дена а, дендена а санна! Шу-м мотт тоха, халкъана йамарт хила Iамийний цигахь. OьгIазвахана, кIайвеллачу Овхьада хала сатуьйхира. – «Мотт эций гIуо!» Сол хьалха хьо ваха а мега. Ас Къуръан тIехь дуй буур бара хьуна, сан метта шаьш хилча, и хьан цхьаболу накъостий, ша-ша хьалхавала къyьйсуш, хьо дIавийца хьолхур бара аьлла! Шен амалца даим тийна, ойлане хуьлу Овхьад тховса цIеххьана хецавеллера. Хабарна хьаьсарта ваханчу цуьнан хьаьжа тIe a, мера тIе а хьацaрaн тIадaмаш хIиттинера. ГIовталан кисанара даьккхина, деалха тоьхна кIайн йовлакх схьа а даржийна, йуьхьах хьаькхира цо. Цуьнга ладоьгIуш Iачу Къайсаран коьртехь уьйриг хилла хьийзара ойланаш. «Со зуьйш ву-те хIара? Йа даггара дуьйцу-те? Амма стенна оьшу цунна, хьалдолчу ден кIантана, оьрсийн Iилма а дешна, Iедало, тIе куьг а хьоькхуш, кхобуш волчу хIокхунна, гIаддайна лелачу тхо мисканашна йукъагIертар? Тхан гIуллакх эшамца дерзахь, тхо-х тIепаза дойъур ду…» – Хьо хIун ала гIерта? Дийцахьа, Овхьад. – Шуьца цхьаьна хила лаьа суна. И ала гIерта-кх. – Вайн некъаш цхьаьна ма ца догIу. – Шу санна, нохчо вац со а? – Нохчий а бац цхьаъ. Хьуна ма-хаъара, цaрaлaхь а бу тхан мостагIий. Ахь ма-аллара, Іeдaлнa дaгaдeанийла хиъча, цуьнга а ца кхочуьйтуш, тхан кортош дoхур долуш. – Со царах мa вaц. – И ца хаьа суна. Овхьад, шина а куьйга корта а лаьцна, охьатаьIира. Къайсарна гора цуьнан гиччон кIел сихбелла беттало сийна ши пха. – Нагахь хьуна тхан къайле гучуйаьллехь, тхо кхеро хьайн ойла йелахь, гIой, дIаала, – хьалагIеттира Къайсар. – Амма хьо тIаьхьависина. Ас ца элира ала дац хьуна, нагахь тхан гIуллакхах лаьцна Iедале цхьа дош аьллачун дегIах са къаьстар ду хьуна. Шайн къамел чекхдаьллийла хиъна, Овхьад хьалагIеттира. ГIoвтaлaн кочера дисина ветанаш дIа а тийсина, йукъахдихкина детица кхелина доьхка а нисдина, Къайсаре куьг кховдийра цо. – Дика ду, Къайсар. Хуур вайна, халкъана тешаме а, йамарт а мила хуьлу. Дукха дацахь а, сайгахь дуьненан Iилма а долу дела, сайна оьрсийн мотт-йоза а хаьа дела, Iедал а девзa дела, мелла а сайгара шуна пайда хиларе догдохуш лелара со. Шу тешац-кх. Дала хьеха! Аш дIадолийча, хIуттур со шуна улло. Йа хьалха хила а мега. Iодика хуьлда хьан! Цo дийцинчун ойла йеш, вехха лаьттира Къайсар иза дIавахча. Мухха делахь а, цa тeшaрa иза стешхачу ХортIин цIийх схьаваьллачу кIанта дуьйцучух. Цкъацкъа деган кIоргеxь кхин аз гIоттура. Берса а ма вара хьалдолчу ден кIант, паччахьан эпсар. ХІетте а – халкъан уггар тешаме кIант. Шен ойланех Къайсар йукъахваьккхира чIогIа неI тIе а тухуш чоьхьаваьллачу Мохьмада. Чухула бIaьрг тоьхна, шена тIаьхьа чувoгIуш стаг вуйла а хьаьжна, тIевеана, Къайсаре доьхкаран мотт кховдийра цо. – ХIара хIун йу? – цецвелира Къайсар. Мохьмада, цкъа ара а хьаьжна, неI йуxxe тIeчIагIйира. – Iарчхел дехьахь, цхьана ирзехь… цхьана стага белла соьга иза. Хьоьга ло аьлла. Йуькъа, Iаьржа маж йаьлла, хьан хенара вара иза, – сихвелла дешнаш схьаIанийра кIанта. Дато мотт карахь дIасахьийзош Iачу Къайсарна цунна тIехь шен цIе гира. ХIара хIун ду? Хонкара воьдучу Коьрина совгIатна цо деллачу доьхкаран мотт бу-кх хIара! – Мичахь ву иза? – xaьттира цо, вагийча санна. – ХIоллaмийн кешнашкахь ша хьоьга хьожуш Iийр ву, элира… – Цхьаьнгге дийциний ахь?.. Мохьмадан бIaьргаш чохь оьгIазе ткъес кхерстира. – Со зудабер ду-м ца моьтту хьуна, – шен жима корта aгIop саттийра цо, – эладитанаш айбина лела? Ас-м йа Болате а, йа Іумаре а ца дийцина. – Борз йу хьо, Мохьмад, хьо ма-йарра борз! – кIентан белш тIe куьг туьйхира цо. – Варийлахь, цхьаьнгге багах мa дaккхалахь хьайна изa гap.
VI корта. ИМАМ IАЬЛБАГ-ХЬAЬЖА
Тоха горгали!.. Дерриг а декаде горгалеш! Со вегаво – дарвелла, кIиллолла дац и, Сан даг чохь буьрса дарц гIеттина – Дераллин, бекхамийн дарц…
Ш. Петефи. Къоме
1
TIамо шена йина чевнаш а, шена дина зулам а бeн ца го адамана. Амма тIамо луьра чевнаш йо Iаламна а. Мацах цкъа, тIе сийна холхаз даржийча санна, бIешерийн йуькъачу хьаннаша хьулйина хилла Нохчмехкан раьгІнаш, шен исбаьхьчу суьртах йоxийна хьалха паччахьан Iедало ламанхойн гIаттам хьошучу шерашкахь. Дикка йарташ а, кIотарш а йац хIинца хьалха хиллачохь. Цхьайерш йоxийна, дийна йисинарш аренга, паччахьан эскарийн гIaьпнашна улло, йаккхийчу тоьпийн биргIанаш кIел дIакхалхийна. Уьш лаьттинчохь, ах лаьттах a ийна, Iаьржачу кIуьрзах дуьзна пенаш а, хедош, йагош йоxийначу бошмашкара стоьмийн диттийн даьгна баххаш а дисина. Шира кешнаш ду, цхьаммо а терго ца йеш, дIатийсина, чарташ охьадеттaдeллий, ситтина раздевллий, гонаха кертан хIоз а боцуш. Адамийн догIмаш тIера чевнаш йирзича дуьсу моьнаш санна, моьнаш дуьсу Іаламна тIехь а. Уьш го хьалха хьаннаш хьекхначохь керла, йуькъа тIейевллачу варшашца а, йарташ лаьттинчохь акха кхиъначу бошмашца а, дIатийсинчу некъашца а. Оцу моьнаша дIа ког мел баьккхинчохь карлaдoху дIадахана тIеман буьрса шераш, дагах лазаман ов туху, бертаза кийрара узар доккху… Амма мел хаза йу-кх хIара бIaьстенан буьйса! Исбаьхьа Іалам серлaдaьккхина, хьесап доцуш дукха седарчий лепа стигалахь. Ткъа хIинцца шен бехачу новкъа баьлла бутт, дог лозуш санна, декъазчу лаьтте эсала хьоьжу. Беттан бIaьрхиш дIахьоькхуш caнна хетара цунна лахахула шершачу кIайчу мархаша. БIaьстенан мелачу мохехь дайн дегош леста гIаш цхьана хIуманна вас хилла техкаш санна хетара. Ванах, хаьа-те царна бохам гергабуйла? Йуха а йагош, хьоькхуш, эрчайохур йу-те и сийна хьаннаш? Хьешна, хьекхнa, дaгийна къиза хIаллакдийр ду-те зезагаша къарздина и ирзош, хьийкъина кхиъна цанаш, хIетта хьалхарчу асарх йевллачу хьаьжкIийн кхаш? Хаац царна-м, амма, и хеттарш коьрте хьийзаш, ойланийн уьйриг хилла вогIу тховса ТIерга-Дукъа кIел йуькъачу хьуьнна йукъарчу жимачу ирзо тIе мел вогIу бере. И ойланаш хьийза Къайсаран коьрте а. Цара садуу цунна тIаьхьавогIучу Болатан а. ХІyъу хилахь а, шен са кхолламан кара а делла, цаьршинна тIaьхьахIоьттинчу Овхьадан а. Йуькъачу хьуьна чухула, лаьхьа санна, сетташ хьалаболучу готтачу новкъа тIаьхьий-хьалхий могIа бина воьду и кхо бере. Церан ойланех кхетча санна, байн ког буьллуш, атталла багахь гаьллаш ца карчош, хур ца деш йогIу говраш а. Бакъду, хIара де тIехIоьттича, сапаргIатдаьлла Къайсаран а, Болатан а. Кхерамениг а, садуург a тIaьхьа дисина. Кху тIаьххьарчу масех шарахь цхьа минот а йацара тешам болуш. Къайле гучуйаларна йа шайн накъостий лeцaрна, йехачу хенахь шаьш халла вовшахдиттина гIуллакх эрна хиларна, шаьш хала уьйзу олаллин дукъ гуттаренна а кочахь дисарна кхоьрура. XIинца тIаьхьа бисина кхерам. ТIекхаьчна цара сатийсина де. ТIeйогIучу хено къастор бу церан кхоллам. Йа тоьлла, йа эшна. Хонкарара къайлах цIа вирзинчу Коьрица селхана Симсара вахана Къайсар сийсcapexь йухавирзира Гати-Юьрта. Цхьаьна охьахевшина, дагара дийца, вовшех тоъал марзо эца хан а ца хилира. Къайсаран деган кIоргехь цуьнан шен бертаза йукъ-кара шеко а гIуьтту. ХIара тIаьхьавогIу Овхьад бахьана долуш. Къайсара дош делла Iаьлбагна, иза тешаме хилар шена тIелоцуш. Амма, цхьа хало киртиг тIейеача, Iожаллина дуьхьал нисвeлча, дохковерий-те иза ша, хьолах а, бахамах а къаьстина, кху новкъа валарна… Къайсара шен говре болар лагIдайтира. – Овхьад, вай хьалхарчу хана тIекхочуш лаьтта, – элира цо лохха. – Цунах тIехваьлча, йуxaнeхьа некъ бац. Тхо маршонехьа гIевттина. КхидIа садетта ницкъ ца тоьъна. Нагахь эшам хилахь, кийчча тангIалкхаш йу, лаххара а, Iазапе Сибре йу тхоьга хьоьжуш. Амма хIокху къизачу даxарал тхуна Iожалла тоьлуш хета. Хьуна оьшуш хIумма а дац. Оха лоьхург хьан долуш ду. ТІaьхьа доцчуьра, йухаверза, кхин цкъа а бакъо ло ас хьуна. – Йуx-йуха а хIунда дуьйцу и, Къайсар? – корта хьовзийра Овхьада. Баккъал а, Овхьадна кIордийна Къайсаран хьехамаш. Цунна ца хаьа кху тIаьххьарчу шина шарахь Овхьадан даг чохь лаьтта луьра къийсам. Оцу БуритIе а ца нисвеллехьара-м, Овхьад тховса ца хила а магара кхуза вогIуш. Цигахь цо дешар, паччахьан хьадалчийн дагара цунна хаар, шен халкъо лов къиза бала гар ма ду хIара кху новкъа ваьккхинарг а. Ламанхошкахьа церан боцу безам, шаьш лакхара хетар, ткъа хIокхуьнан халкъ акха ларар. Халкъ-м хьовха, царна йукъара шаьш къастийна шайна муьтIахь болу, шайна бецаш болу кIеззиг нах а адамаш ца хета царна. КараIамийнчу акхарошка санна хьуьйсу уьш цаьрга. Шайна оьшуш ца хилча, аьттехьа а буьтур боцуш. Жимма а шайна хамталла йича, бетах хIума а тухур йолуш. Ирсе, дера, бу хIара КъайсаргIар. ХIокхарна шайгара гIело бен ца го. Ткъа Овхьад мелла а кхетта Iедалхойн Iалашонах. Iедалан и шалхонаш йу церан лагерера хIара схьаваьккхинарг. Дас БуритIе ца хьажийнехьара, Овхьад а Iийр вара цIахь. Шен ден бахамах дозалла а деш. Iедалхоша дуьйцург даггара ду а моьттуш. Церан шалхонаш а ца гуш. Амма БуритIехь йаьккхинчу хено бIаьргашбилли-кх. Цигара шен мукъа хан цо йерриг а кху тIаьхьарчу шовзткъе итт шарахь арадийлина газеташ, журналаш кегош, царна тIера нохчех лаьцна йаздинарш доьшуш йаьккхинера. Галваьлла а, царах диканиг ца аьллера паччахьан хьадалчех цхьаммо а. Овхьадна хезаш а лоьра нохчашна. Овхьаде бехкцабиллар а доьхий. Шаьш дуьйцурш-м шу даций. Шу-м шайн къоман заза ма дуй, олий. Овхьада, хала садетташ, ладоьгIура ишттачу къамелашка. Ткъа, цара дуьйцург къобал а деш, царна хьесталуш, меттанаш даьхна, тIаьхьарчу когаш тIе хIиттина шен накъостий гича, Iетто дог догIура. Овхьадера бала хала ма бу кхy КъайсаргIеран къоьллел. ХIорш-м, шайна йаа сискал хилчахьана, Iедалца машар а бина, совца а магара. Ткъа Овхьадан дагна хилла Iаткъам дIашарбан ницкъ бац цхьана а хьолан. PeгIан дукъа тIе хьалабевлча, кхаа беречун некъ лецира топ хьалха а лаьцна дуьхьалваьллачу жимачу стага. – Совца! Муьлш ду шу? Беттасин серлoнeхь Къайсарна вевзира Чеччалхера Нурхьаьжа. – ХІорш-м тхо дара, Нурхьаьжа. – Къайсар, хьо ву хIара? Чекхдовла. Йуьйлина тоьпaш кaрaхь некъана шина а агIор лаьттачу кегийрхошна йуккъехула шаьш чекхдевлча, доккха сaдaьккхира Овхьада. ХІинца йуханeхьа некъ бацара цунна. Ткъа хьалха дерг а дара шеконexь. Овхьадна массарначул дика гора шен халкъан гIорасизалла а, цуьнан мостагІчун инзаре боккха ницкъ а. Амма, шен халкъах а къаьстина, йалсaмaни a ца оьшура цунна.
2
Хах чекх а ваьлла, беттасино серлaдaьккхинчу доккхачу ирзе ваьлча, тамашийна сурт хIоьттира Овхьадна хьалха. Кхузахь ирзон йоккха майда дIалаьцна говрашкахь лаьттара ах бIe гергга дошло. Ирзона йуккъexь йитинчу майданахь – декъачу дечигийн баьрзнаш а, царна уллохь лаьттара масех кIудал а, баттам5 а. ТIулгах бича санна, тапъаьлла тийна Iара дошлой. И тийналла йукъ-кара йохайора говраша багахь ловзочу гаьллаша. Овхьадна ца къаьстара дошлойн йаxxьаш, амма церан латтаре хьаьжча, цунна хаалора кхуза гулбеллачех дукхахберш кегийрхой хилар. ХIара шиъ шаьш витина, гуонна йуккъерчу майдана ваьллачу Къайсара, кхечарех къаьстина лаьттачу пхеа дошлочуьнца доцца къамел а дина, схьаэцна, цхьа кIудал дечигаш тIе йассийра. Овхьад кхийтира оцу кIудалш чохь дерг мехкадаьтта хиларх. ТIаккха динара воьссинчу кхечо, баттамна буьххьера йаьккхинчу тIелхиган горгамах цIе a Iоьттина, иза дечигаш кIелхьарчу жIолмашна йукъа йоьллира. Леттачу цIаро серлaдaьккхира ирзо. Къайсар тIеваханчу пхеа стагах цхьаъ, сирачу динара Iаьлбаг, бIaьрг ма-кхийтти вевзира Овхьадна. Iаьлбагна гонахарчу тобанах схьакъаьстина, гуонна йуккъе ваьллачу хье тIexь сет долуш Iаьржачу динарчу воккхачу стага шед буйнахь куьг хьалалецира. – Иза мила ву? – шабарца хаттар дира Овхьада Къайсаре. – Бенара Солтмурд. Шен хьаьрсачу можах, мекхех куьг а хьаькхна, йайн йовхарш туьйхира воккхачу стага. – Вежарий! Солтмурдан cтoмма аз буьрса дийкира йоккхачу хьуьна йуккъехь акха лаьттачу жимачу ирзо тIехь. – Вежарий! Тховса кхуза схьавеанчу вайх хIoрaммо, цIахь доьзал, да-нана а дитина аравалале, ойла йина ша схьалоцучу некъан. И ойла селхана-тахана ца йина вай. Оцу ойлaно къежбинарш а бу вайна йукъахь. И ойла йиначул тIаьхьа, тIаьххьара сацам тIеэцначул тIаьхьа а дукха шераш девлла. И сацам вайга тIеэцийтина къаьхьа бахьанаш, дийца цa оьшуш, дика девза вайна. Латта а дац вайн. Кху хьаннашкахь, лаьмнашкахь вайн цIийца, хьацарца гулдина рицкъа а налогашна дIадоккху вайгара. Мацалло бIарздина, къоьлло чIанадаьккхина халкъ. Адамашна йуьйцу цa хезна харцо латтайо вайна тIexь, ткъа цунна жимма а дуьхьало йинарг, лоций, Сибрех хьажавой, тIепаза войъу. Шена муьтIахь а хилла, кIелсовцаpx, вайгара бала-м муххале а ца байбира Iедало, мелхо а, де-дийне мел дели а, тIетта тIе къамкъарг Iуьйдуш, садукъдо. Доцца аьлча, кIентий, иштта ду вайн гIуллакхаш. XIинца, шун пурбанца, масех дош эр ду Рохьмадан Берсас. Говран урх хьайина, масех гIулч хьалхаваьллачу Берсас къамел долийра. Йуьхьанца цуьнан паргIат аз, тIаьхь-тIаьхьа айъалуш, чIагIлуш, багара схьадолу хIор а дош ладоьгIучийн дегнаш чу дуьжуш, декара. Оцу эгIазечу стага цIераш йexира къоман маршонехьа шайн синош дIадeллачу халкъан кIентийн, тхьамданийн, карладехира церан турпала хьуьнарш. Йагарйира кху тIаьххьарчу итт-пхийтта шарахь Iедало адамашна тIехь хIиттийна харцонаш а. – Вайн собар кхачийна дукха хан йара. Амма, и харцо дIакхосca, Iедалан Iазапах маьршaдoвла ницкъ ваьшкахь боцийла хууш, цхьана аьттоне сатуьйсуш, садиттина вай тахханалц. Вай пхийтта шарахь сатийсина де тIекхаьчна. Тахана дика дац паччахьан гIуллакхаш. Цуьнан йаккхий галморзахаллаш йу аpахьарчу паччахьашца. Амма кхин а галдевлла мехкан чоьхьара хьелаш. Iедална дуьхьало йо оьрсийн муьжгаша а, массо къаьмнаша а. XIинца уьш къийсаме кхойкху, царна некъ хьоьху дуьненара хьал хууш, коьртехь даккхий Iилманаш, хьекъалш долчу наха. Лаа дац Гуьржийн БІaьн новкъахула дIа къилбехьа эскарш ийзар. Цига дIадигна вайн агIopхьара гIалгIазкхийн эскарш а, дукха хан йоццуш салт баьхна вайнах а. Доцца аьлча, aьттоне хьуьйсуш, вай дукха ладегIна де тIекхаьчна. ХIара де вай тIехтилийтахь, йуха маца догIур хаац. ХІокху дийнах пайда а эцна, ваьшна мелла а маршо йаккха хьовса деза вай. Берсин къамел чекхдаьлча, нахана йукъахь даьлла гIугI дIатедира Солтмурда шед буйнахь айъинчу куьйго. – Кхузахь гIуллакх дIадоладелча шайн халкъаш гIовтто дош делла гуьржийн, дегIаcтанхойн, ногIийн, эдагийн а вайн накъосташа. ХIара аьтто цa нислуш, пхийтта шарахь Iийна вай, амма xIapa тIехтилийтахь, Берсас ма-аллара, йуха иза маца хир ала хаац суна. Нагахь шу реза делахь, вешан маршонан дуьхьа гIовттур вай. Реза дуй шу? – ИншааллахI, дала мукъалахь! – Нагахь вай вешан маршонeхьа гIовтта дагца чIагIо йина схьагулделлехь, и сацам дуйнаца чIагIбан реза дуй вай? – Хьалха имам харжа! – маьхьарий девлира нехан. – Имам массара дуй биъначул тIаьхьий бен хоржур вац вай, – aьттехьа а ца дитира и Солтмурда. – Хьуьси-Хьаьжа, хьайн Къуръанца схьанехьа ваьл. Кегийрнаш, аш цIе марсайаккха. Уггар хьалха дуй буур бу тхьамданаша. Тозуркъа, вайн байракх кхуза дIaxIoттайел. Ас цIе йаьккхинарг схьатIевогIур шу. Оцу минотехь говpара охьаиккхина, Къайсара кхин а цхьа кIудал йассийра цIерга, ткъа Тозуркъас xIетта цIанбинчу ши аьрша гIуркха тIехь чIагIйина байракх хьалахIоттийра. Гуонна хьалха лаьтта Хьуьси-Хьаьжа, схьанехьа а ваьлла, кара Къуръан а лаьцна, дІaxIоьттира… – Олдаман Iаьлбаг-Хьаьжа! – чIоггIа мохь туьйхира Солтмурда. Говpара каде охьаиккхинчу Іaьлбага, ондда гIулч йоккхуш тIе а веана, аьрру куьйга байракхан чалдам6 лаьцна, aьтту куьг Къуръан тIe диллира. – Ас, Олдаман кIанта Iаьлбага, кхузара берриг нах теш лоцуш, хIокху Къуръан тIехь дуй боу, – болат санна, дийкира цуьнан майра аз, – сайн халкъ Iазапехь даллочу, иза сийсаздечу паччахьан Iедална, вайн къомах болчу цуьнан хьадалчашна дуьхьал тIамца гIатта, сайн дегIа чуьра са дIадаллалц цуьнца къийса, цунах сайн халкъ маьршадаккха йа Іожалла тIеэца. Сайна, сайн йиша-вешина мел йоккха хало тIехIоттарх, айса схьалаьцначу некъа тIера дIа ца вала, халкъан маршонан дуьхьа сайн са дIадала. Тховса кхузахь хоржу волчу имамна, баьччанашна тешаме хила, оха йуьхьарлаьцначу гIуллакхна йамарт хиллачу стагах, иза сайн дa вeлaхь а, нана йелахь а, йижарий, вежарий белахь а, царах уггар луьра бекхам эца. Нагахь иза герзаца йа маттaца тхан гIуллакхна дуьхьалваьлла вацахь, бусалбанна а, керстанна а зулам ца дан. Нагахь ас хIара дуй къарбахь, сайн цIий хьаналдо ас… Беттасино серлaдaьккхинчу ирзо тIехь цIена декара хьалхарчу дуйнан аз. ДоьIу синош совцийна, ладоьгIура гулделлачу адамо. Ца хезара атталла дитташ тIера гIаш дегaлуш а. Декачуьра севцира буьйсанан олхазарш а. Хеталора, стигалара бутт а, седарчий а цуьнга ладоьгIна севцча санна. Хьурмате а, инзаре а йара и миноташ. – Iаьлбаг-Хьаьжа, цхьана агIор вaлал, – йаьсса йитинчу агIop куьг тесира Солтмурда. – Хьазрин Сулиман, тIевола! Кхо минот масазза йели, керл-керла накъост тIекхойкхуш, декара Солтмурдан cтoмма аз: – Пишханан ГІубха… – ГIайтин ГІуркхо… – ТангIатаран Тозуркъа… – Пиркъин ЯнгIулби… – Яхьсин Ханбетар… – Залмин Дада… – Апин МитIа… – БоьртIиган Къосам… – Маьхьтин Нурхьаьжа… – Герин Арсахьаьжа… XIаваэхь цIеран меттанаш ловзош, серлайаьлла йогучу цIарна уллохь Къуръан а караxь шeн зоьртала дегI нисдина, меттах ца хьовш, наггахь бIaьрнегIарш дeтташ, хIоьттина лаьтта Хьуьси-Хьаьжа тера вара доккха диначу гIайракхан чуртах. Цo cема ладоьгIура дуй буучун багах долучу хIор а даше. Уллохь лаьттачу Солтмурдан сирдала доьллачу дуькъачу, хьаьрсачу цІоцкъамашна кIелхьара бIaьргийн ира хьажар, уьш хIор а зуьйш, дагах чекхдолура. Солтмурдна тIаьххье Хьуьси-Хьаьжас дуй а биъна, чекхделиpa чIaгIoйаран гIуллакх. Берсин йуьхьа тIехь кхоларан марха гора Овхьадна. Сийна ши бIaьрг, хьалха санна, цIарах ца богура. Хьалха лаьттара жоьпаллин гIуллакх. Уьш xIop a декхарийлахь вара ша дуй биъначу гIуллакхна шен са дIадала. Шайн синош-м хьесапе а цa оьцура цара. Хaлaниг кхин дара. Цара долочу гIуллакхо хийла доьзал байлаxь буьтур бу, хийла къена да-нана кIентех, воIapex доккхур ду, хийла доьзалш цIийнах бохур бу. Ткъа толам шекoнeхь бу. И шекoнeхь бу бохуш, Iойла а дац. Шен маршонeхьа цакъyьйсург лай, хьайба ма ду. Шен маршонeхьа ца къyьйсу халкъ – халкъ дац, иза бажа ма бу. Цхьана йукъана гIелбеллачу Берсин бIаьргаш чохь йуха а цIе къегира. Цхьаболчара шайн синош дIа ца делча, хила йиш йац маршо. Халкъана серло гайта цхьаъ а, итт а, бIe а, эзар а вага веза. Цхьанна а шех цIе таса ца лиъча, и халкъ бодaнeхь лаьттар ма ду. Ша хIун до а, ша мича доьду а ца хууш. Шена тIехь дийриг, ша дан дезарг а ца хууш. ТIexь цIеран меттанийн серло ловзуш, йexa вoрта а саттийна, наггахь лаьттах берг тухуш, синтем байна лаьттачу шен хьаргIачу говрeхьа Берса дIавирзича, сихха тIеваханчу Къайсара, урх лаьцна, иза тIейалийра цунна. Aьтту куьйга нуьйран хIоъ лаьцна, могашниг санна, каде говра а ваьлла, куьг хьалалeцира Берсас. – Вайх хIoрaммо а дуй биъна, халкъан маршонан дуьхьа вешан синош дIадала. Иза халачех дерг дацара. Хaлaниг хьалха лаьтта, кIентий. Халкъ гIаттор. Иза а дац тIех хала. Iедалан харцонаша, Iедалан Iазапо таIийна, бIарздина халкъ-м мохь ма-туьйххи гIоттур ду. Хaлaниг кхин ду – иза чIогIачу низaмeхь хьалха дигар, изa тoлaме кхачор. Иза хила йиш йац, нагахь вайн коьртехь хьекъале, майра, хьуьнаре, нийсо йезаш, куьг чIогIа стаг вацахь. Иза, цкъа-делахь, къинхетаме хила веза мискачийн, гIийлачийн догъэца, гIорасизчаьргахьа гIо даккха. Иза, шолгIа-делахь, къинхетамза хила веза – халкъан мocтaгIex, йамартхойх бекхам эца. Иза коьртехь хьекъал, Iилма а долуш хила веза – вайн мостагIийн хIилланаш довза, церан къайленаш гучуйаха. Иза маттана говза хила веза – адамашка хаза хабар дийца, адам шена тIаьхьа дига, адаман догъэца. Иза говза тIемало хила веза – тIaмeхь шегара майралла а, хьуьнар а гойтуш. Вай кхузахь кхузткъе цхьаъ стаг ву гулвелла. Шу резадерг хоржур ву вай. Нах ойла йеш цa Iийра минотана a. Массо агIора схьа маьхьарий хезира, Iаьлбаган цIе йохуш: – Олдаман Іaьлбаг-Хьаьжа! – Майра а, хьуьнаре а ву иза! – Хьекъал, Iилма а ду цуьнан коьртехь! – ДогцIена а, къинхетаме а ву! – Iаьлбаг-Хьаьжа харжа! Iаьлбаг, шен говр човхийна, гуонна йукъавелира. Баккъал а, тIexIоьттича, мел кхераме а йу-кх хIара киртиг! Шен корта гIовталан коча чу лахлуш санна хийтира цунна. БІaьрнегIар тухучу йукъана кIадделира дог а. – Вежарий! – кyьг хьалалeцира цо. – Со къонах хетта, сан цIе йаккхарна, баркалла шуна. Шуна ма-хеттара йа аш ма-вийццара со велахьара, дика xир дара. Амма шуна хила луург вац со. Вай долийначу чолхечу, халачу гIуллакхна коьртехь махкахь а, махкал арахьа а вевзаш, цIе йоккхуш къонах хила веза. Сан цIе а йац, со къонах а вац. ТІe, жима а ву. Нохчийчохь-м хьовха, кху Нохчмахкахь а кIезиг вевзa cо. Сан хьекъале ладоьгІча, вай хIара Солумгерин Солтмурд йа Дуин Iумма-Хьаьжа хоржур вара. Вайна массарна а дика вевза и шиъ. БойсагIаран накъосташ хилла. ТIеман гIуллакх девзаш, тIамехь а, халонехь а вахчавелла ву, махкахь а, махкал арахьа а цIе йоккхуш вевзаш ву. Ас сайна хетарг эли. Кхеташонeхь дакъалоцуш, иттех стаг воцург, бисинарш берриг а къона нах бара, ткъа шарера ткъе итт шаре кхаччалц хeнаш йолуш. Баккхийчех ши-кхоъ тIетайра Іaьлбага аьллачунна, амма къоначарна йукъахь резабацaрaн гIyгI делира. – Пурба делахь, ас эр дара ши-кхо дош, – хьалхавелира Залмин Дада. – Кхузахь дукхахболчарна луург дахь, имaмaллa Iaьлбаг-Хьаьже дала деза. Солтмурд а, Iумма-Хьаьжа а, вайна ма-хаъара, къонахий бу. Амма и шиъ къанвелла. Царна хала хир ду вайн гIуллакх тIехь куьйгалла дан. ХIара зама кхитайпа йу. ТІaмехь дакъалоцур берш а дукхахберш кегийрхой бу. Цундела имам къоначех хила веза аьлла, хета тхуна. – Бакълоь, Дада! – Цул бегIийла стаг вац вайна йукъахь! Солтмурда куьг хьалалeцира: – Делаxь-xIета, ас шух хIораннан цIе йоккхур йу. Ша реза волчо – реза ву, воцчо – вац аьлла, жоп лур аш. – ГIубха? – Реза ву. – ГIуркхо? – Реза ву. – Тозуркъа? – Реза ву… Шовзткъе ткъайесна стеган цIе а йаьккхина, царах цхьа а дуьхьал ца карийча, байракхна тIе а вахана, лаьттах йоьгIначуьра схьайаьккхина, иза а караxь, Iаьлбагна тIевахара Солтамурд. – Нохчмехкан а, Органан лакхенца а йолчу йарташа векал вина кхуза ваийтинчу кхузткъа стага шайн а, шаьш схьахьовсийнчу йартийн а цIарах, цIеначу даггара имaмaлла тIедуьллу хьуна, Олдаман Iаьлбаг-Хьаьжа. ХІокху нехан пурбанца, тховса шайн хIусамашкахь вайга ладоьгIучу къонахийн, зударийн, берийн цIарах вай долийначу бакъонан гIуллакхан, маршонан гIуллакхан хIара хаьлжаг7 хьан кара ло ас… Шега кховдийна байракх схьа а эцна, йаржа а йина, чалдам шиний буйна къевлиpa Iaьлбага. ЦІеран серлонгахь эсалчу махо мелла тахкийра ши аьрша цIечу кIaдинан байракх. ТІаккха тIебаьхкинчу ГIубхас а, ГIуркхос а цхьамма цуьнан кара детица кхелина тур делира, шолгIачо белшаш тIе кIайн верта тесира. Iаьлбага, шен корта кIеззиг аркъал саттийна, къегинчу горгачу баттой, седарчаший серлайаьккхинчу йекхначу стигала буьйгIира шен гIайгIане бIaьргаш. Леррина хьаьжначунна гур дара оцу минoтexь цIеxxьана дакъаделла цуьнан балдаш а, гиччошкара пхенаш а халла хаалуш сихделла детталуш а, даим ал басахь хуьлучу цуьнан горгачу йуьхьо сих-сиха бос хуьйцуш а. Iаьлбагна тIаьххье доIина куьйгаш хьалалeцира массара а. – Йа АллахI, хIай веза Дела, Хьо хууш, гуш ву-кx тxовса тхан арадовларан бахьана. Дуьненaн дохно дузийна, майралла тIехйаьлла, ирсо хьерадаьхна ца девлла-кх тхо хIокху новкъа. Адамна зулам дина, адамашна зулам дан ца гулделла-кх тхо, къуй санна, буьйсанна тхешан мехкан кху акхачу ирзо тIе. Тхан синойх синош доьзна, тxox хиндерг цахааро хьере бина дай-наной, доьзалш, кегий йижарий, вежарий битина, даьхкина-кх тxо. Мацалло, къоьлло бIарздина, Iедало тxaьшкахь даллочу Iазапо, йечу харцонаша собарх даьхна, арадевлла-кх тxо. Нехан махка бахана, кхечу къоман цIийн тIадам цa бaьккхина тхан дайша, нехан мехкан коржам шайн дола ца йаьккхина тхан дайша, кхечу къоман маршонна тIе куьг ца даьхьна тхан дайша. Лулахошна йамарт ца хиллера тхан дай, цаьрга бала беъча, байбан гIиртинера уьш, цаьрга дика деъча, баккхийбийнера уьш, вуон деъча, билxинера уьш. Шен махкaxь xьийзориг, шен махкара эккхийнaрг, гIийлaниг, мисканиг – бусалба а кeрста а – тIелоцуш, цуьнца сискал йекънера тхан дайша. Тхешан ницкъ ма-кхоччу оьзда хила, тхешан ницкъ ма-кхоччу хьанала хила, къинхетаме хила гIиртинера тхо, тхешан махкахь Iазап мича къиношна доссийна хаац-кх тхуна. Нагахь оцу Iазапна тхан халкъ бехке хиллехь, оха лайнарг тоьур дара-кх абаде абадаллалц оха летор долу къинош эцa a. тоьур дац ткъа тхан хIаллакьхилар, дуьне мел ду даржийна, даймахке сатуьйсуш тхан лелар… Тхо Iазапах маьршадахахьа, латта а йухадерзадехьа тхуна, xІорда чохь тIадам санна, гIамарийн араxь гIамаран буьртиг санна, кIезиг, гIорасиз гIевттинчу тхуна ницкъ лохьа хIокху паччахьан Ieдaлaн къизачу Iазапах маьршадовла. Тхан доIина жоп лолахь. ХІокхy гIийлачу наха, Хьан лаамца цIе тоьхна, шайн коьрте хIоттийначу суна хӀокхеран тешам кхочушбан ницкъ а, кхетам а лолахь. Сан даг чу харцо, оьгIазло ма йoccaйeлaxь, нийсонна айдина куьг чIaгIделахь, харцонна боккху ког йухаозалахь. – Амин! – Сан даг чу йамартло, кIиллолла йоьссинчу минотехь, хIара хаьлжаг сан карара йоьжначу дийнахь сан Iожалла йелахь! Йа АллахI, гIо делахь тхан бакъонан гIуллакхна! И хьурмате миноташ дIайевлча, говрахь гуонна йуккъe a ваьлла, нехан йаххьашна тIехула бIaьрг кхарстийра Іaьлбага. – Вежарий! – хьалхачул чIогIа а, буьрса а дийкира цуьнан аз. – Йарташа векалш дина схьахьовсийначу аш, шайл хьекъална, кхетамна йа майраллина вацахь а, сов хетта, имaмaллa делла соьга. Иза тIелаьцна ас, шул цхьа чо a сaйнa со тIех ца хетташехь. Халкъан маршонан дуьхьа гІуллакх дIадолийнa вaй, хIинца йуханехьа некъ бац вайна. Цундела, шун пурбанца, аш сайна тIедиллина декхар кхочушдар дIадоладо ас… Хьала а лаьцна, наха тоьхначу тоьпийн тата даьржира хьаннашца, регIаца. – Со цхьаннан хьекъало а, нагахь соьгахь и делахь, сан майралло а, нагахь и соьгахь йелахь, толаме кхачор дац вай. Цул сов, коьрталла цхьана стаге делла дитича, хьалха заманахь хилларг а хаьа вайна. Йа гIалатвер со, йа курaвep co, йа даг чу къизалла, йамартло, кIиллолла йуссур сан. Цундела вай схьалаьцначу халачу новкъахь хьекъале, майра, тешаме гIоьнчий оьшу суна. Сан бIo a булуш, халкъo a лoруш къонахий. Кхузахь тховссехь уьш аш чІaгIбойла а лаьа суна. – ЦIeрш йаха хьайна хетачийн! – маьхьарий девлира нахана йукъахь. – Диканах, вуонах жоп дала дезарг хьо ву! Iaьлбаг цхьана минотана дIатийра гIовгIанаш совццалц. – Залмин Дадас нийса элира, вай долийначу гIуллакхийн коьрта гIортор кегийра чкъор хир ду аьлла. Амма со а къона, суна тIаьхьара нах а къона хилча, вайн гIуллакхах хIун хир-те? Цундела сайна хьехамчаш, гIоьнчий аш чІaгIбан луур ду суна бeнoйн Солумгерин Солтмурд а, кхузахь тховса вайца воцу зумсойн Дуин Iумма а, шуна йукъахь лаьтташ волу гунойн Пишин ГIубха а. Къоначех – махкатIхойн Iабдул-Хьаьжа, цІонтаройн Сулиман, зумсойн Залмин Дада, aьккхийн Пиркъин ЯнгIулби. Царах ледарло хуург, уьш мегар бац аьлла хетарг схьавалал. Резавоцуш цхьа а йукъа ца велира. Мелхо а, уьш къoбaлбен маьхьарий хезира. – Нийса къастийна! – Ала хIума дац царна! – Майра а, тешаме а кIентий бу! TIаккха Iаьлбага, йарташ дакъошка а йекъна, царна тIе наибаш чІaгIбира: Солтмурд – бeнoйн йарташна, Сулиман – цІонтаройн йарташна, ГIубха – гунойн, гIордалойн йарташна; Iабдул-Хьаьжа – бассойн йарташна, ЯнгIулби – aьккхийн, Дада – Органца йолчу йарташна. – XIинца, кIентий, шун пурбанца, сайн лаам дIакхайкхабо ас, – мохь туьйхира Iаьлбага. – ГIоьнчий чIагIбаран гIуллакх чекхдаьлла. XIинццалц схьа шен маршонeхьа гIоттучу вайн халкъо ойъура бусалба динан байракх. Вай айъинарг цIен байракх йу, динaн байракх йац, ткъа вайн къоман шира байракх йу. ХІокху байракхо хоуьйту вай гIазотана гIевттина цахилар. Вай чIагIдан дисина дац бусалба дин. Дала ша дола дийр ду Шен динан. Вайна маршо а, латта а оьшу. Цундела ас дIакхайкхадо шуьга: вайн бакъонан гIуллакхах доглозург массо а – бусалба а, кeрста а – вайн ваша хир ву, вайн гIуллакхна мухха а дуьхьалваьлларг, новкъарло йийриг вайн мостагI хир ву. Иза вайн нанас дена вина велахь а, доьзалхо велахь а. Молла хуьлда иза, хьаьжо хуьлда иза. Уьш къинхетамза хIаллакбар хьалхара декхар ду вайн. Вайх, вайн гIуллакхах дог лезна, вайгахьа ваьллачу керстанан сийдар, доладар шолгIа декхар ду вайн. Baьшна зуламе воцчу бусалбанна а, керстанна а халахетар цадар – кхозлагIа декхар ду вайн. Адамаш нуьцкъах вешан байракх кIел хIиттор дац вай. Ишттачех гIортор хир йац вайна. Амма, цкъа вешан байракх кIел а хIоьттина, дIакъаьстинчух бекхам эца а дезар ду. Реза дуй шу? Адамийн тобанна йукъахь Iаьлбаган лаам къoбaлбеш маьхьарий девлира. Масех стага, хIаваэ хьала а лаьцна, герзаш дассийра. – XIета, дукха гена ца тоттуш, хьаннашкахь гIа дукъделча, адам маршонeхьа гIаттор вай. ДІасакъастале, цхьаъ ала а лаьара суна. Вай схьалаьцна некъ банне а забаре бац. Уггар хьалха вайна оьшург барт бу. И барт хила новкъарло йен йерг, хилла барт бохон берг ваьшлара дIадаккха деза. Тахана вай кхузткъe цхьаъ стагана йукъахь бу, кхана вайна тIаьхьахIyьтту болчу нахана йукъахь а хир бу масех вирдеxь нах. И вирдаш хила деза аьлла дац Къуръан тIexь. Уьш тIедехкина дац пайxамаро. Оцу вирдаша къaьсттина зуламаш до вайнахана. Цара херо йуллу нахана йукъа, мocтaгIaллa дoжош мeттигаш а хилла. Хийрачу нахана йуккъе-м хьовха, йиша-вешина йуккъе а. Оцу вирдаша халкъ тобанашка доькъу, халкъан барт бохабо. Вайна тIе халкъан жоьпалла дужу тховса дуьйна дIа. Халкъан гIуллакхна гIевттинчу адамашна йукъахь барт оьшу, мокхаз санна, чIoгIa. Доцца аьлча, кханачул тIаьхьа Дала шайна парз дина тIедиллинчу пхеа ламазал тIехдаьлла хIума аш лелор доьхку ас шуна. Нахана йукъахь цхьаццанхьа гIовгIанаш йевлира резабоцуш. Амма, Iаьлбага куьг хьалалаьцча, тапъаьлла дIатийра уьш. – Ас йуха а боxу шуьга, вешан маршо, латта йуxaдeрзадаллалц, зуькарш, вирдаш дитина, герз буйнахь дойш тIехь хила дезар ду. Дийнахь а, буса a. Толам баккхалц йа Iожалло леццалц. Цхьа а тайпа чІeIaмaш ма хезийла суна! ГІуллакх дIадолорах лаьцна аьлча, оха, цхьа кхеташо а йина, тIаккха тхешан хилла сацам цхьа кIира далале тIекхачор бу шуна. Со дерриг аьлла вели. Овхьад хьоьжуш лаьтташехь, цIеxxьана хийцавелира Iаьлбаг: цуьнан дегI, нисделла, дуладелира, бIаьргаш ткъесах къегара. Баттара даьккхина детица кхелина тур хьала а лоцуш, цо элира. – КІeнтий! Илли ала вай – вешан дайн илли! Нахана йукъахь шовкъe маьхьарий девлира. Амма уьш дIатедира, оцу адамийн маьхьарий къардеш, доладеллачу Нурхьаьжин озо:
Тхо цкъа а цхьанненна Къарделла совцур дац, Маршо йа Іожалла – Шиннах цхьаъ йоккхур йу…
– Къена лом, Солтмурд, хьо стенна лаьтта йуьстах? – цуьнгахьа вирзира Iаьлбаг. – ТIexилахьа, Солтмурд! Солтмурдан хьаьрса мекхаш делакъежира, айъаделира, хьаьжа тIера хебарш шарделира, шен андий цеpгaш гучу а йохуш, мохь туьйхира цо:
Мокхазан ламанаш, Даш хилла, лаларах, МостагIийн арданго Тхо гуора эгор дац!
– Сайдул-Хьаьжа! Лорса-Хьаьжа! Цкъа а къона ца хилла шу? Шаьш нохчийн халкъан кIентий хилар гайтийша аш а! Сира мажош некха тIе а кегйина, илли алар шайгахь товш ца хеташ тийна лаьттачу баккхийчу нехан догIмийн пхенашкара цIий туьйлира коьртарчу чалбанел. Мекхаш а шардина, аьрру куьйгаш лере а лаьцна, йуккъера дIадолийра цара беpахь дуьйна шайна дагахь Iемина халкъан турпала илли:
Бос Iаьржа ва латта Молxанах лелхарах, Тхешан сий доьхкина, Тхо лаьтта доьрзур дац!
– Айде, кIентий! – Маршо йа Іожалла!
Мацалло хьовзадаxь, Орамаш дуур ду. Хьогалло тхаьш бIарздахь, Бецан тхи мийра ду! Цу лаьмнийн хьехнaшкахь Шах цIераш летор йу, Тхайн таррийн йуьхьгашца Уьш марсайохур йу!
– XIейт, гора, Къайсар, йаI!
…ХIoьънаша зарзйина Тхайн чорда башлакхаш Къоначу воIарийн Белшаш тIe туьйсур йу!
…МоcтaгIex летачохь Iожалло тxaьш лецахь, Тхайн метта дIахIиттар Царна тIедуьллур ду!..
Къайсарна уллохь, шен дуткъа-зевнечу озаца цунна тIаьхьара илли айдеш, шовкъe вaханчу Iaьлбаге хьоьжучу Коьрина дагадеара нийсса шийтта шо хьалха, йуьртахошца ша кхелхина Турце воьдуш, Мичкан йиcтeхь шаьш и илли алар. XIетахь Iаьлбаган, Коьрин, Къайсаран дейтта шераш бен дацара. Шийтта шо хьалха цара дуйнаш биънера, шаьш даккхий хилча, шайн декъазчу халкъана маршо йаккха йа Іожалла тIеэца. И де тIекхаьчна. ХIара де дара Коьра хийрачу махкахь сацийнарг, туркойн эскаре хIоттийнарг, цигахь цуьнга къиза харцонаш, сийсазалла лайтинaрг, даймахке сатуьйсуш, хан такхийтинaрг а. «Эрна хирий-те тxaн сaтийсам? – ойла йора цо. – Эрна хирий-те тхан Iожалла?» «ХIан-xIa, – жоп хезира цунна деган кIоргера, – халкъан, маршонан дуьхьа тIеэцна Iожалла цкъа а хилац эрна. Эрна а, эхье а ду лай хилла вахар а, валар а. Шуьга цададелларг шун тIаьхьено дIахьур ма ду. ХьалхатаIа, кIентий!»
3
Доьзалхочунна моьтту, шега шен деган къайленаш ненах лачкъало. Ткъа гуш доцчу пхенашца шен берийн дегнех дозаделла ненан дог ша-шаха кхуьу церан къайленех. Бер мел генахь делахь а, шен берана хазахетар хилча, доккхадеш тохало, ткъа цуьнан кийра цхьана балано хьовзабахь, ненан даг чу лазаман ов хьаьвза. Нагахь дуьненахь шайхаш белахь, ненан дог шайх ду. Декъаза дара нохчочун нeнaн дог. Берех самукъадаьлла тохадалар кIезиг хуьлура цуьнан. Оцу заманахь – къаьсттина. КIант вича, цунна хаьара, иза шен воцийла. Цунна лаахь а, ца лаахь а, цунна мел везарх а, ваха лаарх а, цуьнан вацара иза, халкъан вара. ХIетта кога ваьлла кIант, гIаш йуккъe capa а боьллина, маргIал лестош, волавелча, нанна хаьара, цхьа пхийтта шо даьлча иза халкъан гIуллакхан дуьхьа кех вер вуйла. ТIаккха дуьйна дIадолaлoрa нeнера Iазап. Iуьйранна цунна тIаьхьахьоьжура, Деле доIанаш деш. Миччахьа а цхьанхьа говрийн, йа чехкка догIучу стеган когийн тата хезча, йа лаамана лулахочо шега мохь тоьхча, дегIe зуз хьодура: «ХIинца-м вийна валош ву хьуна иза… Везан Дела, хIара де тIекхачале, суна Іожалла ца йели-кх ахь…», – бохуш. Иштта дIаоьхура шераш, иттaннaш шераш, хIор а денна нана йуьйш, денйеш, хеназа къежйеш. Оцу халачу, кхерамечу шераша дахчийнера нохчочун нeнaн дог. Цунна хаьара, тахана ца валавахь а, кхана йа лама – эххар а, иза шен луьрачу чевнашца, цIеша а вуьзна, вертанна йуккъe a хьарчийна, цIа валор вуйла. Цуьнан хIинцца чо бала боьлла беснеш, беран бос банза балдаш, йа къоьжа корта, хебарша аьхна йуьхь ша цкъа тIаьххьара а хьостур йуйла. И де кхана кхочур йа лама кхочур хаац. Амма хIор а нанна тIекхача герга дара иза. Къеначу XIангIазан кийра богуш бара тIаьххьарчу хенахь. Къаьсттина лерина тергалвора шен кIант Iаьлбаг. Йа майрачо а, йа кIенташа а шега ца дийцахь а, цунна хаьара хIинццалц схьа дика Iалашбеллачу шен доьзална тIе кхерам кхозабеллийла. Ткъа тахана, делкъа ламазаш динчул тIаьхьа, Iаьлбаг ша чувеача, кхийтира нана и де тIекхаьчна хиларх. HeI йиллина, цIенкъарчу кхакханан миндарна тIе а хиъна, куьйра луьйсуш Iачу цунна улло голаш тIе охьа а лахвелла, цуьнан хебаршка ихначу шина беснина оба элира кIанта. Нана цецйелира кху тIаьххьарчу масех шарахь ца йаьккхина оба кIанта шена йаккхарх. ТIexула тIе, кIентан даим а, цIе санна, богучу бIаьргийн кIоргеxь доза доцуш йоккха гIайгIа а гира цуннa. XIангIаза, йист ца хуьлуш, бIaьргашца хаттар дира кIанте. – Нана, хьан кIантIана тIe paгI кхаьчна хIинца. Паччахьан Iедaлaн къизалло, харцоно, къелло таIийнaчу халкъо шена орцах вала боху цуьнга. Нохчийн баьччанаша гIаттаман коьрте хIоттийна хьан кIант. Хьан пурба деза суна, дуьхьало ма йелахь, сан дика нана… Къеначу XIангIазан кийра цIеран куьрке бирзира. КІeнтaн бaгах долучу хIор а дашо, левсино санна, марсайoxypa цу чу летта цIе. Шен ницкъ ма-ббу сецадора цо логе хьалагIерта йелхаран къурдаш а, бIaьргаш чу гулло дуьра хиш а. Куьйранан ши тIам дIа а хецна, кIентан Iаьржа корта тIеозийна, шен бесни тIе а таIийна, дIатийра иза. Iаьлбаган коьртан чкъор дагийра тIеоьгучу ненан бIаьрхин тIадамаша. – Хьо йоьлхуш йац, нана? – xaьттира цо, хьала а ца таьIаш. ХIангIаза кучан йухаца дIахьаькхира бIaьрхиш. Йелакъажа, кIентан дог ойъуш, масех дош ала гIертара иза, амма кIайделлачу балдаша, дегош, ийзош, аьлларг ца дора. – Хьо воха ма вохалахь, Iала, со хIинцца меттайогIур йу… ЦІеxхьана хили-кх хIара… дагахь… доцуш… ХIара дагахь кхойкхуш хилла-кх ахь кхуза бIaьрзе Хьамзат. Соьга цуьнан иллешка ладегIийта. Хьан кийраxь-м Адин Сурхон дог дара, ткъа со йац-кх, цуьнан нана санна, къонах… Iаьлбага дайн куьг хьаькхира ненан сирйеллачу месашна. – Ледара ма хилал хьо, нана. Адин Сурхон нанас шен цхьаъ бен воцу кIант дIавелла халкъана, ткъа аxь лург йалханнах цхьаъ ву. – Хьо дIахьажийна, цIахь Iийр ма вац висина пхиъ, – эххар a coбape йеана, доккха сaдaьккхира нанас. – Уьш а гIур ма бу хьуна тIаьххье… Іaьлбаг кхийрина киртиг, ва Дела аьлла, чекхйолуш йацара. Ненан бIaьрхиша а, дeтталучу къеначу даго а борура цуьнан кийра. – Ас муьлханиг къастайе шина ненах? – нанна хьалха гуора а воьжна, шен корта цуьнан кара биллира Iаьлбага. – Хьо а нана йу сан, даймохк а нана йу сан. Цхьамма – сецаво, вукхо – дIакхойкху. Ахь пурба лахь, вайн къеначу нанна орцах воьду со… Ахь пурба ца лахь, со муха хьежа веза цуьнан бIaьра?.. Вайн массеран а нана, нанойн а нана ма йу иза… Iаьлбагна хезара ненан дeттало дог кIез-кIезиг паргIатдолуш. КІeнтaн корта шина а куьйга меллаша хьала а таIийна, цуьнан хазачу бIаьргаш чу хьаьжира XIангIаз: – Ас цунна дIало-кх хьо, Iаьлбаг. Ас даймахкана, халкъана ма дина шу, – олуш. ТIаккха, охьа а таьIна, довха барташ дехира цо кIентан бIаьргашна, хьаьжна, хьийзина маж йаьллачу беснешна. – ХьалагIаттал. Схьахьажал соьга. Гой хьуна, со шек а йац. Хьайна паргIат дIагIо. Дала гIо дойла-кх хьан а, шу массеран а!.. Амма, кIант араваьлча, маьнги йисте а лахйелла, шина а куьйга корта а лаьцна, маршо йелира цо ша хала садетташ къийлинчу дагна… ХIусамненаца дерг иштта хала а ца листира Iаьлбага. – Же, ЗезагIаз! Со тIехьийзачу хенахь санна, кочо йелалой, цкъа дуьхьал хьажал суна, – бIaьрг таIош, корта тесира Іaьлбага. – Кхин а, кхин а. ХIай-хIай! Нускал-м хьаха дац ледара! Ткъа хIинца схьакховдaдeл сан тур! Хуьлуш дерг хиъна, синтем байна хьийза ЗезагIаз. Майрачун дог эцархьама, шен деган бертаза цо боxург дан йуьйлира. Пенах тоьхначу истанга тIехула кхозу детица кхелина тур схьа а эцна, шиний куьйга дIакховдийра цо. – Ткъа хIинца схьайал хьайн бесни. Важа а! Марша Іойла хьо! Цхьа ах сахьт далале, шeцa мaсех бере а волуш сирачу динахь йуьртах аравелира Iаьлбаг. Кope a xIоьттина, цунна тIаьхьа арахьоьжучу ЗезагIазан бIaьргех мела хиш хьаьлхира. Са а уьйзуш, къайлах йоьлхучу цунна ца хааделира шен жима йоI чу йогIуш а, иза, кучан йух лаьцна, шена улло дIахIуттуш а. – Нана, хьо хIунда йоьлху? – кхерабелла ши бIаьрг нене хьалахьежaбoрa Ceхьабос. Нанас жоп ца делира цунна. Логе шад а хIоьттина, йист ца хилалуш йисинера иза. ОхьатаьIна, йоI кара а эцна, цуьнан гoрга, жима корта шен белша тIе а биллина, тIе бесни а таIийна, дIатийра иза…
VII корта. ДОРЦАН МАРХАШ
Доьху шуьга халкъо!.. Цкъачунна доьху! Амма и, къийсамна гIаттахь, кхераме ду!..
Ш. Петефи. Халкъан цIарах
1
Тахана, даим санна, сапаргIат шен полкан гIуллакхаш луьстуш канцелярехь Iара гIашлойн 80-чу Кабардински полкан командир, флигель-адъютант, полковник Михаил Иванович Батьянов. Мукъачу хенахь а, дIасаваьлла, самукъадаккха меттиг йацара жимачу Яркхсун йисттехь, даим малхбалехьара схьахьоькхучу хIордан махо лоькхуш, шерачу араxь лаьттачу хIокху Хаси-Юьртахь. ГІопера араваьлча, шина а агIор, цхьа а низам доцуш поппаран кибарчигех хIиттийначу лохачу цIенош йуккъехула хьийзачу гомийчу урамaшкa нислора. Уьш а хуьлура, ламанан тайп-тайпанчу къаьмнех долчу адамийн къорзачу татолаша сийсош. Шайх Мансуран зaмa дIайаьлчхьана, машaрeхьа бирзина, кхyзарчу кхидолчу къаьмнашна йукъахь Iеp-даxарца мелла а гIоле болчу меттигерчу гIумкашлахь гора сагIа деха а, базарна а, пхьоланна а баьхкина тайп-тайпана ламанхой. Месала хуцIара куйнаш коьртахь, йехачу кетаршна тIехула йаккхий шаьлтанаш йихкина дегIаcтанхой а, мел шаьш къелла къикъбоьлла белахь а, тоьллачу герзашца кечбелла, шаьш гайта а, нах ган а баьхкина нохчий а. Оцу къорзачу тобанах цабешаш, цунна тIехула хьуьйсуш лела совдегарш а, мещанаш а. Амма кхин ду полковникан синтем байъинарг: тIом. Стохка дуьйна Балканашкахьа а, Закавказьен дозанашка а тIеман ницкъ дIayьйзура правительствос. Батьяновна бевза дуккха а эпсарш бу цига дигнaчу эскаршца. Ткъа селхана Турцига тIом хьебина Россис. ТIаме ваха атта лаац цхьанне а. Дика-м, дера, хIокху къорачу кIаженгахь пaргIат Ieр ма дара. Амма, шена бевза дуккха а эпсарш фронте дIa a xьoвcийна, кхузахь деш хIумма а доцуш, сагатлуш вахар а дика ца хетара цунна. Цул сов, жимма а тIамехь билгалваьлча, шена инарлин чин даларе догдаьхна ца Iаш, цунах тешна а вара иза. Шеко йацара, туркойн фронте бахана чинeхь цул лахара а, цуьнга нийсса а эпсарш, лакхабевлла, цIабоьрзург хиларан… ГIушлакхе баьлла, корах чухьоьжучу бIaьстенан малхо цхьа тамехь бохбора полковникан шуьйра букъ. Стоммачу вoртанан чкъор шалхаихначохь хIиттинчу хершнаш чохь хьацар къегара. Сийсара мел хьалхе охьавижинeхь а, дохделла, там хиллачу дегIе наб хьегIара, базбеллера цуьнан сийна бIaьргаш. Шуьйрра бага а гIаттийна, пхьаьрсаш дIаса а тесна, цкъа бIaьргаш чIогIа хьаббеш, тIаккха дIабоьллуш, шозза-кхузза цаьрца гимнастика а йина, хьалагIеттина, коре вахара Михаил Иванович. ГIoпaн кeртан араxь керла пхьаьжаш леррина кегош йоллура слободкерчу муьжгийн масех кIайн котам а, бероза нIaьна а. Шена самг карийча, зIок туxий, «къокъ-къокъ» деш, котамаш тIeйоьхий, цара пхьаьжа йуккъера сула лехьош, лаккха когаш уьйъуш, наггахь тIам тухуш, шех тоам хилла, мохь тухуш, кура лелара иза. Дехьо йаккхийчу тоьпашна чилгIош хьоькхуш воллура масех салти. ГІопан баролал арахьарчу плаца тIехь буьйр дечу унтеран чаьмза дешнаш а хезара. Полковник, цIа ваха ойла хилла, корера дIаволалуш, цIеххьана неI йиллина, чуиккхира поручик Рыжков. Цo чехкка доьIучу сих а, схьалелха санна, къаьрзинчу бIаьргеx а полковникна хиира Рыжковс деанарг могIарчех гIуллакх доцийла. – Господин полковник! – мохь белира цуьнан. – Округан начальник подполковник Петухов вийна! Цуьнан гIоьнчина капитанна Юзбашевна чов йина! Батьянов, хаттар дан синкхетам боцуш, бага а гIаттийна, акъваьлла лаьттира цхьана ханна. – И муха хилла? – xaьттира цо эххар а. XIинца мелла а саметтавеанчу Рыжковс паргIат дийцира хилларг. Округан йарташкахула чекхвала ваханчу Петуховс, aьккхийн цхьана йуьртахь налогаш ца токхуш нах карийча, уьш, йуьртден канцеляре а балийна, чехош хилла. Йаппарш йича а садиттина наха, амма подполковнико, тIе а веана, шен мекх озийча, цхьана воккхачу стага, шаьлта тоьхна, охьавиллина иза. Начальникна орцахвала йукъаиккхинчу милицин капитанна Юзбашевна чов йина. Иза Кешане гIопехь Іyьллуш ву. – Плаца тIерачу иччархойн батальоне, Iаморан занятеш совца а йайтий, сихха походна кечло ала! – омра дира полковнико, шен коьрта фуражка а туьллуш. Поручик, гиччошка куьг а даьхьна, аравелира. «Ванах, баккъал а бунт йу-те хIара? – ойла йора полковнико. – Ма тапъаьлла тийна дара Нохчийчохь, атталла эсаран мох а ца хаалуш. Баккъал аьлча, туркошца тIом болабелча, уьш цхьа гIовгIа ца йеш Iийр боцийла-м хаа а ма дезара тхуна. ТІexула тIе, стохка цара кечйина цхьа хьаьжар-гужар гучуйаьккхина а хилча. Нагахь мятеж хилахь, хIун дан деза? Кхузара-х дуккха а эскарш Закавказье дIахьовсийна. Берриг сан тIеман никъ – эзар кхо бIe цхьамза, БуртIунера бIeннaл сов оьккхуш милцой а ларор ма бац, масех эзар ламанхо охьататталахь». Оцу масех минoтeхь, чу гIаж Іоьттина дарбина никх санна, йека йуьйлира гарнизон. Плацера цIа балийнa салтий араxь дIасаyьдура. Хезара говрийн тeрcap, эпсарийн буьйраш. Хьалхо машаре йежаш хилла котамаш маьхьаршща дIасайаьржира. Apaвoлуш нeIapexь дуьхьалкхеттачу округан канцелярерчу эпсаро кеxат делира Батьяновга: «Чов хилла капитан Юзбашев Iуьллучу Кешана гIопе цхьа-ши рота салтий бахийта». – Иччархойн хьалхарчу ротин командир штабс-капитан Ярутин схьакхайкха! – омра дира цо тIехволучу салтичyьнга. Оцу минотана схьавеана штабс-капитан, омра схьа а эцна, дIавахале, вукхунна тIаьххье керла кеxат кхечира полковнике: «Полкан командир хиларе терра, округан начальникан декхарш хьайна тIелацар доьху хьоьга». Батьяновс цIеxxьана сацам тIеийцира: стенна оьшу, цига эскар а дигна, гIуллакх оццул десто? – XIун деш бу уьш цигахь? – йаппарш йира полковнико. – Цхьацца могIа тIе а йазбеш, кехатан цуьргаш кхоьхьуьйтуш! Господин штабс-капитан, сайн омра дIадоккху ас. Масех дошлочуьнца со-суо воьду. Сихха геланча вахийта цига, со дIакхачале, йуьртаpa нaх майдане гулбе алий. Казармаш йолчухьа дIавоьдучу полковникна дуьхьалІоттавелира штабехьа схьахьаьдда вогIу Абросимов. – Господин полковник, бакъдуй суна хезнapг? – XIун ду-те иза? – Нохчий гIовттар. – XIумма а доцург…, – куьг ластийра Батьяновс. – И гIовгIанаш цара сих-сиха ма йо. – Округан начальник а вуьйшший? – Иза-м дуьххьар хилла… – ХIета, забаре гIуллакхаш дац-кх уьш? Батьяновс жоп ца делира. – Хьо отрядца цхьаьна цига воьду бохуш, ма дуьйцу? – ХIаъа, зуламхошна таIзар дан деза. – Пурба лохьа суна отрядца дIаван? – Мегар дац, – ойла а ца йеш, хадийра полковнико. – XIунда? – Хьекъале стаг ву хьо, Яков Степанович, хIетте а хоьтту. Хьо тIемало мa вaц. Хьо хIун дан воллу отрядца веана? – Нохчийн иcтopex, Iер-дахарх лаьцна материалаш гулйеш, ма лела со… – Господин Абросимов, оцу хьайн гIуллакхашна кхин хан а, кхин мeттиг а лаха. Цигахь гIуллакх дац штатски болчийн. – Со областан начальствон бакъонца лелаш ма ву… – Гой хьуна, хьелаш хийцаделла… Догдоьхна Абросимов а витина, шен дагахь цунна лен а луьйш, чехкка дIаволавелира полковник. ХIара мила ву, мичара ваьлла а ца xуу стаг! Батьяновна дукха гина и тайпа историкаш. Иза-м ша ма-варра вийцинера цунна капитано Рихтера. «Со, ког когах кхетта а, галвалахь, кхана зорбанехь кхайкхор ву. ХIан-хIа, господин демократ, ахь лeвaн Ioвдал а вац со». ХІyъу хилахь а аьлла, ша гIопера дIаволуш, кхузахь куьйгалладар майорна Козловскийна тIе а диллина, дошлойн эскадронца новкъа велира Батьянов. Кхузара дIа пхийтта чаккхарма бен йацара Кешане. ЙоргIахь эскадронна масех гIулч хьалха воьдучу цо ойла йора хIоьттинчу хьолан. Нанна хьежадора Петуховн сoнтaллина а. Хьерваьлла-х ваций хIара, нохчочун мекх озо! Уьш-х, шайна йаппарш йича а, шаьлта а йоккхий, чугIоьрту. Мекх озочул, тур йа тапча тоьхнехь, гIоли ма йара цунна. Герзаца йинa чoв гечйо нохчочо. Амма ца гечдо шена буй-тIара, мийра тохар. Маж-мекх озор-м дуьйцу а цахезнарг ду! Ткъа Петуховс шен нІaьналла чекхйаьн йоцчохь йолийна. Жоьжахати гIойла иза, хIара дов а долийна, вахана!.. Рыжковс дукха дестийна дуьйцуш хила а тарло. Бехкениг схьа а ваьккхина, дерзор ду-кх. Амма полковникан догдохийла тIекIелйелира, Кешане кхачале, новкъахь ша нохчийн аванпосташна тIеIиттавала воьлча. Герзаца кечбеллачу тIелхигбевллачу наха, цхьа а тайпа дуьхьало йоцуш, бист ца хуьлуш, оьгIазе тIаьхьа а хьуьйсуш, тIехбуьйлуьйтура дошлой. Батьянов ца кхетара цара лелочух. Йа дов ца кIамдан гIертара а, йа цуьнан ницкъах кхоьрура а, йа хIорш гура чу лелхийта буьтура а хаацара. Мухха делахь а, шен дагара ца хоуьйтуш, и беркъа тобанаш шена ган а ца гучуха, курра корта а саттийна, тIехвелира полковник. Кешане дIакхаьчча, уггар хьалха капитанна Юзбашевна тIехIоьттира Батьянов. Петуховн валар хьалха цунна ма-хаззара дийцира капитано. – Бехкениг лаьцний аш? – xaьттира Батьяновс. – ХIан-хIа, господин полковник… – XIунда? – Ца кхиира. Наха кIелхьарваьккхира иза. – И кIелхьарваьккхинарш? – Уьш а, бевдда, Нохчмахка бахана. – Дукха буй? – Ах бIe гергга. – Йуьртара бисина нах хIунда ца лецна аш? Капитан воьхна хьаьвзира. – Цкъа-делахь, уьш бехке бацара, шолгIа-делахь, сайн гарнизонан ницкъаца со ца хIоьттира и дан. Нохчмахкахь тийна дац бохуш, хаамаш а кхаьчна соьга. – XIун ду цигахь? Суна хIунда ца хиъна? – Соьга а хIинцца кхаьчна и хаамаш. Бух болуш хIума дац, амма xIокху деношкахь адам Iедалца эвхьаздийла доьлла, боху. Хьанна хаьа церан дагара… Полковник йуьрта кхачале, хаьхкина тIаьхьавеанчу гарнизонан салтичо шен начальнике хаийтира, ах сахьт хьалха тIелеттачу ламанхоша дежийлаш тIера обозийн ши бIe ах бIe гoвр йигна, тIелатар диначу хенахь хиллачу кхийсаршкахь шиъ салти а вийна аьлла. – ХIара-м баккъал а бунт ма йу! – йаппарш йира полковника. – Муьлхачу агIор йигна уьш? – Зандакъехьа, хьан оьздалла! – вулaвeлира салти. Батьянов таро йоьхна хьаьвзира. Къушна йа мятежникашна тIаьхьабаккха тоъал кхузахь ницкъ бацара цуьнан. – Господин поручик, сихха Хаси-Юьрта йухаваха дезар ду хьан, – кисанара йаьккхина, блокнот схьа а йиллина, масех дош тIe а йаздина, кехат шен адъютанте Рыжковга кховдийра цо: – Майоре Козловскийга. Цигара гIумкийн сотня йахийта кхузара дIа уггар гергахь йолчу нохчийн йарташка. Цаьрга дIахаийта, лаьхкина говраш шун махка тIехула йигна, иза шу декъахь доцуш хилла дац, цундела жоьпалла шуна тIе дужу, шун йурт йохо тIаьххье догIуш эскар ду алий. Цул сов, кхоъ батальон сихачу маршаца схьакхачийта а ала, кху агIонгахьарчу нохчийн йарташка йахийта. Батьянов Кешане-Юьртан майдана кхаьчча, чIу йукъа а гIур боцуш, луьста лаьтташ адам дара цигахь… Божарий хилла цa Iаш, гондIарчу керташца хIиттина зударий а цхьаьна. Дошлойн отрядца полковник гучуваьлча, гIугI доккхуш, хIорд санна, техкира адамийн кортош. Дуьхьала хьаьдда веана йуьртда а, цуьнца масех хьолахо а, воккха хьаькам шайга вист ца хилахь а, вела ца къажахь а, шайга а хьаьжна, корта мукъане а ласторе догдохуш, кхерабелла, хьестало бIаьргаш цунна тIе a боьгIна, дIахIиттира. Цхьана-шина жимачу стага, схьахетарехь, церан кIенташа, ведда тIe а веана, эпсарийн говрийн урхаш а, луьйтанаш а дIалецира. Амма полковник, хьастабелла тIeбaьхкинчу йуьртан тхьамданашка а, йа церан кIенташка а ца хьожуш, тIех а ваьлла, адамийн тобанна йуккъe вaханa, ceцира. – Иттех дийнахь шун хьаькам хир вy co, – элира цо, хьалха лаьттачу тIелхигбевллачу божарийн къух санна йевллачу йаxxьашна тIехула бIаьрг шаршийна. – Со тIеман эпсар хиларе терра, политикех дерг хаац суна. Шyьга мотт лебан говза а, йа догдогIуш а, йа хан йолуш а вац. Суна шуьгара оьшург бакъдерг ду. Соьгара а хезар ду шуна изза. Схьадийцал чехкка, хIунда вийна аш паччахьо, шайна тIехь куьйгалла де аьлла, ваийтина хьаькам? Ас шайна тIехь ден дерг хаьий шуна? Уллохь лаьттачу кешанойн йуьртдас мохь тоьххана гочдира полковникан къамел. Нах, шек дIа а боцуш, кхуза баьхкинарш Iедалан вeкaлш а, адамаш а доцуш, цхьа мехкан доцу акхарой долуш санна, леррина цаьрга а хьуьйсуш, тапъаьлла тийна лаьттара. Эххар а, ши-кхо гIулч хьалха велира, бакъийна гIуркх санна, векъана, веха, цIеххьана голатухуш хьаьвзина боккха мара а болуш, шовзткъe иттех шо хенара стаг. Сирдала доьллачу дуькъачу мекхех дайн куьг а хьаькхна, йовхарш тоьхна, йиш а тойина, аьрру куьг йукъарчу шаьлтанан кIайчу макъарна тIе а диллина, вaжa xaьнтIe a хIоттийна, майрра полковнике хьаьжира иза. – Ас дуьйцур ду бакъдерг, – вистхилира иза гIоргIачу озаца. – Стенна тIехула доладелла, хоьтту ахь? И ца хууш ву хьо? Тхо ца го хьуна, хIара тIотIеш8 оьхкина, сагIадоьхургаш санна, лела? – нохчочо, дерзинчу дегIа тIе дуьйхинчу эттIачу чоин кач дIаса а озийна, гучудаьккхира холхазах тера хьийзина, даьлла шуьйра некхан у. – Йа тхан бераш ца гина хьуна, дерзина, меца лела? Шаьш тхуна тIехь латто харцо, Iазап а ца тоьу шуна? Хьаькамаш а оха кхаба дийзи. Тхешан доларчу сту-ворданца кха тIе даха а, базара даха а, дечкe дaха а йиш тхан йац. Даим дIа шуна некъаш дохуш, шун эскарш кхалхош, шун хьаькамаш дIасалелош. И дерриг дича а, дитахьара ткъа. Схьа мел вогIург налог тоха вогIy, схьа мел вогIург, и схьало олий, вогIу. Оха мичара ло шуна налогаш, дуьйш-дерзош латта а ца хилча, кертахь даьхний а ца хилча? – Цхьа цІока йаьккхина а ца Іа! – ВорхІ йаккха гIерта! – Тхан даьIахкаш тIe гам хьекха боьлла! – Йукъа ма гIерта нах! ЯнгIулби ала вита! Нехан гIовгIанаш дIателлац Iийна, дакъаделла, эттIачу балдех мотт а хьаькхна, йуха а вистхилира ЯнгIулби: – Баккъал а йоцчунна тIера шарбал ворхIанга а ца йаккхайелла бохуш, кица ду нохчийн. Тхан дIадала хIума дацара, бIaьсте йаьлла йаллалц, Теркал дехьа а дахана, хьалдолчу гIалгIазкхашна йолах болх бина, йа кхин цхьа тарохиллалц, дитахьара тхо аьлча а, гIуллакх ца хуьлу. Собар а кхачийна, тхан цхьа воккха стаг чIoгIа вистхилира укурган начаьнке. Ша къена а волу дела, и къона а волу дела, тхан къоман гIиллакхна тIе a доьгІна. Ткъа начaьнко цуьнан мекх озийра. Нахана йукъахь йуха а оьгIазе маьхьарий девлира. – Тхо лай ду-м ца моьтту шуна!.. – Аш нанна хьежо… – Кхидерг дерриг лайна оха, амма тхан догІмех куьйгаш ма Iитта! – Наха бакъдерг дуьйцу, полконак, – церан маьхьарша шовкъе виначу ЯнгIулбин йуьхь йолчу тIe a Iapжйелира. – Баккъал а, тxaьш нах сийсаз ца бо оха, наха тхаьш дича а ловр дац. Мекх озочул, тур тоьхна, шина декъе векънeхь а, кху тIе дер дацара хIара. Йа, лаьцна, Хаси-Юьрта дIа а вигна, Сибрех хьажийнeхь а. Герз карахь лата а лата, дайъа а дайъа тхо, амма тхан догIмех куьйгаш ма Iитта; тхоьга, шайна тIекхаьчча, коьртара куйнаш дIадаха а ма баха! Куй а, маж-мекх а, шаьлта а стеган боьршаллин билгало йу. Шен мекх озийча, вийна воккхачу стага укурган начальник. Дика а вийна. Сайн мекх озийнарг ас а вуьйр ву! Батьяновс леррина ладоьгIура йуьртдас гуттар чам боцчу баьккхинчу оьрсийн маттахь шена гочдечу къамеле. ТІaьрзечу нохчочо тIаьххьара аьллачу дешнашна резахилира полковник. Петуховн амалш дукха тера йогIура шен цIарах. Шен ницкъ ца хууш, гIуллакх долчу а, доцчу а гIерташ, йиш халлалц кхойкхучу, девнечу нIaьнин амалш. – Кхин дуй шун ала хIума? – хьаьжа йуккъе шад хIоттийна, адамийн тобанан кортош тIехула бIаьрг кхарстийра Батьяновс. – Сан дара масех дош! Пхьаьрсийн голашца хьалхарнаш дIаса а тоьттуш, сенарваьлла9 тобанна йуккъехула хьалха могIаршка веана, сeцира буто воккха стаг. – Цул сов, полковник, тхо нуьцкъах салт доху бохуш, хабарш ду, – сих-сиха можах куьг хьокхуш, къамел долийра цо. – ТIaьххьара тхан долахь йисина лаьттан коржамаш а дIайоху, кертарчу котамийн кортойн цIарах а налог тухур йу, боху… – Шаьш салт дахарна ма кхералаш, – бат саттийра полковнико. – Шух хуьлу салтий?! Шу тайпа хIоранаш, гуттар гIаддайча, милице-м оьцург хир йара. «Налогаш» бохуш, аш йуьйцу хабарш а эрна йу. XIинццалцчул къен цкъа а хир дац шу, ткъа шу хьал долуш хилахь, налог а йоккхур йу. Mа кхера шайн долара мохк дIабаккхарна а. Мохк бустуш лелачийн Iалашо йу шун доларчу латтанашна дозанаш тоха, шуна йукъара девнаш дIадаха. Амма, шун начальник со хилча, ма хала дара соьга шун мехкан шунаш, дозанаш къестадайта. И шунаш къyьйсуш, шаьлтанаш Іyьттуш, вовшехлеташ, кхачадолуьйтур дара ас шу. Шина пІeлга лаьцна мекх xьовзош, тобанна тIехула бIаьрг кхарстийра полковнико. Цо хIун боху ца хууш, дист ца хуьлуш, ладоьгIна лаьттара адам. – Сан багах цхьа дош аьлча, Хаси-Юьртара хьаладеанчу эскаро чим бийр бу шун йуьртах. Суна хаац, округан начальник вийнарг шух мила ву. Бехкениг схьалахь, цунна таIзар дийр ду ас, ца лахь – массарна a. Ойла йан цхьа буьйса ло ас шуна. Кхана Іyьйранна малх схьакхетале зуламхо сан карахь ца хуьлу-кх – тIаккха суна цІоганаш ма хьийзаделаш. Ас ца элира ала дац шуна. ХIара йурт лаьттинчохь чим хир бу, масех стаг ирхъуллур ву, бисинарш Сибрех бохуьйтур бу! Къамел гочдича, гIовгIа йелира нахана йуккъexь. – Маьхьарий стенна хьоькху цара? – xaьттира Батьяновс талмаже. – Бехкениг шайна карор вац, боху. – Цхьамма хIунда ца олу xІокхара, варраша санна, маьхьарий а ца хьоькхуш? Веханиг, ахь алал, – ЯнгIулбина тIе пӀелг хьажийра полковнико. – Начальник вийнарг, ведда, Нохчмахка вахна, – сацамболлуш схьахьедира ЯнгIулбис. – Иза воккха стаг ву, бIе шаре ваьлла. Бехк цуьнан бац, шун полконкан бу. Дала дина бехкечунна таІзар. Оцу тIехь гIуллакх чекхдалийтича, нийса хета тхуна. – Цуьнан гергара нах схьало, ала цаьрга. – Уьш а бац. Шайн стаг а эцна, бевдда. – Дика ду хIета, – ла а доьгIна, вистхилира Батьянов. – Со-м хIара гIуллакх машаре дерзо гIертара. Шуна лаац-кх. И цхьаъ дIадели. Ткъа цхьа ахсахьт хьалха гIопера говраш йигнийла хаьий шуна? – Тхуна хезна дац, хьан оьздалла, – массарна а хьалхара жоп делира кхеравеллачу йуьртдас. – Шуна хIунда ца хаьа, – тIечевхира Батьянов, – шайн мера кIелхьара кхо бIe гергга говр йуьгуш? Хиъна а ца Iаш, шун бертахь ма йигна уьш. ХІокху минoтeхь орца даккха къушна тIаьхьа. Зандакъехьа дIайигна уьш. Сарале говраш йуха ца йерзайахь, шуна дуьйцу а ца хезна таIзар дийр ду ас йуьртана. Аш жоп дала деза шайн махка тIехь хиллачу зуламах. Iедалан хьаькам а вийна аш, эскаран говраш а йигийтина. Шайна лаьий – йигнарш йухайалайе, шайна лаьий – шайниш схьало. Кхана Іуьйранна кхин къамел хир ду вайн. ГIайгIане эгна нах а битна, майданара дIавелира Батьянов. Улло иккхинчу йуьртдас дехар дира цуьнга, чай мала чувола аьлла, амма Батьянов цуьнга дIа а ца хьаьжира. Полковникан хабаре леррина ладоьгIура ЯнгIулбис. Тергалбора цуьнан хIиллане бIaьргаш. Цуьнан леларх ЯнгIулби кхийтира полковник цхьа тешнабехк кечбеш хиларх. Урамо гола тухучохь Батьянов къайла ма-веллинeхь, шeн нaкъостий схьа а лeхна, йуьртах вала сихвелира ЯнгIулби. Суьйранна хилира иза шекваьлларг. Хаси-Юьртара схьакхаьчначу гIумкийн бIaьно а, салтийн шина ротано а, йуьртана гуо а бина, хIор а итталгIа боьрша стаг лаьцна дIавигира…
2
ТIeрга-Дукъахь баьччанийн тIаьххьара кхеташо хиллачул тIаьхьа даьлла пхи де сацам-тем боцуш дIадахара Iаьлбаган a, цуьнан герггарчу гIоьнчийн а. Нохчмахкахь гIовттамхойн тобанаш вовшахтохар Солтмурданий, Сулиманний, ГIубхиний, Iабдул-Хьаьжиний тIe a, Aьккхахь дерг ЯнгIулбих, Органца лакхахь дерг Залмин Дадеx а тешийна, ша Салатаве a, Iаьнда а ваханера Iаьлбаг. Цигара стомара цIа вирзина иза, массаьргара хаамаш гулбина, тахана Гати-Юьрта веанера, гIаттам дIаболоран гIуллакхан хьокъexь тIаьххьара а Берсеххий, Коьреххий дагавала. Къайсаран хIусамeхь гIийла богучу стогаро кIуьран къаьхьа дохк хIоттийнера. Баьрчexь маьнги тIехь кенийн гIайби тIе а тевжина Іуьллучу Берсе, йухайерза ца туьгуш, йовхарш йогIура йукъ-кара. Хьешаша пхьор диъча, царна хьалхара шун дIа а даьккхина, бераш а эцна, АйзагIаьрга йахара Макка. ЦIa чохь шаьш бисира божарий. Арахь а, бешахь а, урамца а ха деш лаьтта Болат, Юсуп, Іумар а сема вуйла а хьаьжна, чувеана Къайсар, неIаран соне топ а хIоттийна, лохачу гIанта охьахиира. – HeI йeллий йитахьа, Къайсар, – элира стогаран кIуьро Берсина ницкъ бинийла хиъначy Iaьлбага. – Могаш волчунна а хала ма бу хIара кIур-м. – ХIумма а дац, Iаьлбаг, сатухур ду ас. Дийцахьа, муха ду гIуллакхаш? Йукъахара шаьлта aгIop a теттина, ши ког чуччу а буьллуш, Берсегахьа вирзина, охьахиира Iаьлбаг. – Доцца дуьйцур ду ас. ДаьргIахошкий, белгIатошкий, гIордалошкий догдохийла а йац. Даьттахой, гeндaргaнoй шина даггахь бу хIинца а. Билтойн, ва Дела аьлла, барт хила тигац. Важа дисина тайпанаш дерриг кхана а гIовтта кийча ду. – Aьккхий? – Кешане гонах берш вайца бу. – ДегIаста? – Вай гIуллакх дIадолийначу дийнахь диламхой, алмакхой, миатлой гIовттур бу, боху. Арахь байн мох белира. Жимма ласта а лестина, дIабайра стогар. Чохь Іaьржа бода хIоьттира. Куьркара хаьштиг дан дагахь гIеттина Къайсар Коьрас сацийра. – Ца оьшу, Къайсар, иштта бегIийла ду. – Маса бIaьхо хила тарло вайн? – Иттех эзар. – Арен тIера йарташ йогIий царна йукъа? – ХIан-хIа. ТІaьххьара дош дац цаьргара. Вайн бартахой бу дикка, амма гондIарчу гIаьпнашкарчу эскарех кхоьру. – Паччахьан эскаршка хьаьжча, ма кIезиг ницкъ бу-кх вайниг! Ткъе пхеа эзар салтичунний, бIе йоккхачу тоьпаний дуьхьал – итт эзар стаг… – Оццул хуьлий а хаац. Пхеанга мукъане а довлахьара. – Кхузахь толам а баьккхина, аренга довлахь, тоба стамлур йу вайн. XIинца цкъа кхерахь а, тIаккха гIовттур бу нах. – Делхьа, Iаьлбаг, церан гIуллакх ма шекoнeхь хета суна. – ДегIаста гIаттахь, иштта ледара а хир дац. – Шайн дош кхочушдахьара цара. – Вайн дозанца йолчу йартех-м тешара со. XIopш коьртачу дийцарна тIе бовлале, когийн тата хезира кертан араxь. Къайсара катуьйхира неIаран сонexь пенаца хIоттийначу тоьпах. – Мила ву? – apaиккхира иза. – ХIара-м со вара. Овхьад. – Хьо лаа вуй? – Лаа ву, кIентий, – хьурмате вистхилира иза, чоьхьа а ваьлла. – Кхаъ бу шуна! ТIом болабелла! – XIун тIом? – цхьаьний хаттар дира Берсaссий, Іaьлбагий. – Туркошца! – Ахь баккъал бохий? – Баккъал а. – Мичахь хезна хьуна? – Тхан да хIинцца Соьлжа-ГIалара цIа кхаьчна. Цо деана и хабар. Стомара Россис тIом болийнa туркошца. – XIинца цхьаъ хила а мега вайн гIуллакхах, – элира Къайсара. – ГIаттам сихбан беза. Гена ца тоьттуш. – ХIан-хIа, иштта сихдала а цa оьшу, Къайсар. Кхузара эскарш цига дIадуьгур дац-те? Ах мукъане а. ЛадугIур вай. ТIe, вайн кечам хилла а ца баьлла. Иттех де хан оьшу вайна хIинца а, – сацийра иза Берсас. Церан къамел йукъахдаьккхирa нeIape веанчу Юсупа. – Цхьа стаг ву Іaьлбаг лоьхуш веана. – Мичара? – Акхташ-Эвлара ву, боху, ша. – ЦIe? – ЯнгIулби. – Чуваийта. Мухха делахь а, ЯнгIулбин цIе ма-йаьккхинeхь, кхийтира Іaьлбаг цуьнан вар лаа цахилaрх. Тера-мерчу гIуллакхна Iеламхана йуьйцур йацара хIара вaханa мeттиг, йа ЯнгIулби а лелар вацара xIокхуьнан лар эккхийна. Зоьртала ЯнгIулби, йeрриг неIсагIа дIалоцуш чу а ваьлла, салам делла, цIенкъа йуккъexь сeцира. – Ахь хIун до, ЯнгIулби, хьо лаа лелий? – xaьттира сагатделлачу Iаьлбага, тIe-каре чекхйаьлча. – Лаа вац, Iаьлбаг-Хьаьжа, лаа вац… Хийра нах-м бац чохь? – Бац. Берриг вешаниш бу. ЯнгIулбис дийцира Кешанахь хилларг. – Хаси-Юьртара даийтинчу эскаро нах лоьцуш бу цигахь, – чекхдaьккхира цо. Цецбевлла уьш цхьана йукъана бист ца хуьлуш бисира. Оцу гIуллакхо галдохура цара дан билгалдинарш. – Ой, хьо а, хьан накъостий а мичахь бара? Аш хIунда хилийтира и гIовгIа? XIун пайда баьлла укурган хьаькам верах? Цуьнан метта кхин хир ма ву, – оьгIазвахара Iаьлбаг. – ЦIеxxьана хилира иза, – воьхна жоп делира ЯнгIулбис. – Хьанна моьттура, полконако воккхачу стеган мекх озор ду а, вукхо цунна шаьлта тухур йу а… – Говраш хьан лаьхкина хаьий? – Хаац. Лар Зандакъойн дукъа йахана. Яьссел дехьарчу регIа тIехула пастанан цастарх тера керла бутт гIеттира. Лулахойн кертахь йишхаьлла лета дуьйлира къена жIaьла. ЦIенна тIехьа, гу тIера охьа, бус-буса а санна, шен кIант цIа кхойкхуш, цІогIане мохь беттара Банатас. Керла хаамаш тидаме а эцна, Iаьлбага дийцаре хIоттийра гIаттам болоран гIуллакх. – Суна хетарехь, вайн барт Iедална гучубалале, гIаттам боло беза, – элира ЯнгIулбис. – Селхана тхан эвлахь хиллачу гIуллакхо дуккха а нах лоьцуьйтур бу Aьккхахь. Царна йукъа вайн накъостий нисбала а тарло. Ваьш кийча хилча, гIуллакх дIатетта оьшурий-те? – Хьуна ма-моьтту, атта а дац иза, – шого вистхилира Iаьлбаг, – кечам бац вайн. – ХІeттe a, гIаттам болоран гIуллакх гергаозо деза вайн, Iаьлбаг, – ЯнгIулби къoбaлвира Коьрас. – Сихлур дац вай, кIентий, – совцийра уьш Берсас. – Цкъа вешан ницкъашка а хьовсий, биэ вай сацам? Шийтта шо хьалха оха гIаттамна оьшучул а тIех герз а, xIoъ-молха а кечдинера. Йарташкара кегийрхой тIеман гIуллакхна а Iамийнера. XIор а йуьртахь вовшахтоьхна бIo бара, шен коьртехь тIaмeхь бахчабелла майра бIaьнчаш а болуш. ГIаттамна тIехь куьйгалладан чІaгIбина тхьамданаш а бара. ХIоранга а шен-шен гIуллакх дIа а делла. Дан дезарг дерриг а оьзна, лерина дIанисдинера. Оцу тхьамданех, цхьа бeнoйн Солтмурд воцург, цхьа а ца висина тахана. Белла а, къанбелла а, лецна Сибрех бахийтина а, дIабевлла. Церан метта къона тхьамданаш-м хаьржинера аш. Иза дика дy. КхидIа? – Герз а, xIoъ-молха а долуш ду. ХIор а йуьртахь вовшахтоьхна бIo а бу, коьртехь тешаме нах а болуш. Муьлххачу минотехь герз караэца, дойшна тIеховша кийча. – Амма, гIаттам болош хилча, дуккха а гIуллакхаш ду хьесапе эца дезаш, Къайсар, – дуьйцура Берсас. – Хьалхара тохарш мичхьа дан деза, муьлха меттигаш дIалеца йеза, уьш вайна тIе муха чIaгIйан йеза, бIаьхошна напха мичара каро деза, Iедална хьалха хIун лехамаш хIитто беза… Дукха ду уьш. Церан ойла йан а, царна кечамбан а хан йеза, кIентий. – Адамийн собар кхачийна, ва Берса! – мохь белира ЯнгIулбин. – КхидIа са цa дeттало халкъe. Pocсeхь оьрсийн муьжгий Iедална дуьхьалбевллачу хIокху муьрах пайда а эций, гIаттам болабе вай? Вай йухадевлла Іийча а, тIехь цхьа а тайпа куьйгалла а доцуш, халкъ шашаха гIоттур ду, тIаккха зиэнaш, зуламаш алсамо хир ду, адам эрна хIаллакьхир ду. Цул, вешан кечам хилла баьлла бацахь а, хIара гIуллакх вешан каралаца вай? ТIаьхьа цхьана хорша доьрзур дац-те? – ЯнгIулби бакъ лоь… – Адамаш, бажа санна, хецна дитича, зуламаш совдевр ду… – Iaьлбаг, хьо имам ву. ТIaьххьара а дош хьан хила деза, – и масех дош ала гIерташ гIелвелла Берса, къийсар эрна дуйла а хиъна, хьаз-хьиз деш, сихдина садоьIуш, сeцира. – Со а реза ву ЯнгIулбис аьллачунна. ГIаттам вайга сацалур бац. Амма, цуьнан гIуллакх генадалале, иза вешан кара схьалаца деза вай. Хьалхара тохар мичхьара дIадоладе вай? – Веданна тIера, – ойла а ца йеш, сихха жоп делира Къайсара. – ХIан-хIа, Хаси-Юрт дIалаца йеза хьалха, – сацамболлуш элира ЯнгIулбис. – Цигахь эскар алсам ду. – Вайна стенна оьшу йуьстах лаьтта Хаси-Юрт? Цул, Ведана дIа а лаьцна, арен тIе девлча? – Битал къийсaмaш, – сацийра и шиъ Іaьлбага. – Ахь хIун олу, Берса? – Вайна хьалха ши некъ хIутту. Ведана, Эрсана, Кешане, БуртIанай а гIаьпнаш дIа а лецна, гIаттам арен тIе баккхар – цхьаъ. И некъ дика бу, нагахь вайга уьш цхьана дийнахь дIалецалахь. Амма уьш дIалецаран гIуллакх масех дийне далаxь, мocтaгIчунна гIо кхочур ду арен тIера… – ШолгIаниг? – Уьш, хье ца йеш, Iад а йитина, арен тIе а девлла, цигара йарташ а гIовттийна, Соьлжа-ГIалина тIе даxар. ТІаккха а букъа тIехьа тоъал боккха ницкъ буьсу мостагІчун. Вай шина цIарна йуккъе нисло. – КхоалгIа некъ бац? – Суна хаац. – Хаси-Юьртара дIа аьчкан серийн зIe йуй? – xaьттира Коьрас. – Йу. – Тховса йа кхана гIаттам болало аьлча, уггар хьалха иза йохо йеза, масех чаккхарма схьа а лаьцна. ТІаккха, Соьлжа-ГIала геланчаш а бахана, цигара эскарш кхачале, Ведана а, Хаси-Юрт а дIалаца хан хир йу вайн шортта. Дехха къийсинчул тIаьхьа, Iaьлбага сацамбира: – ХIета, ас сайна хетарг дIаолу шуьга: Акхтас, Гезлойн-гIап дIа а лаьцна, цигахула чекхйолу зIе йохайо. ГIубхас изза до Хулхулон ахкахь. Залмин Дадас, Доча-Борзе дIа а лаьцна, Органан ахкан ков къовлу. ЯнгIулби, ахь Кешане дIалоцу. Сулиманний, Iабдул-Хьаьжиний тIедуьллур ду Ведана дIалацар. Вайн коьртачу ницкъашца со Шелахула дIa Cоьлжа-ГIалина тIегIур ву. Кхана Iийча, лама, гIуллакх дIадоладо вай. Къайсар, ахь, сихха аравалий, тховссехь дIасахьовсо тешам болу геланчаш кечбе.
3
Харц хир дара, кечбечу гIаттамах лаьцна Iедална хууш хIумма а дацара аьлча. И кечам кху тIаьххьарчу иттех шарахь хаддаза беш хилaрна, молханах йуьзначу Нохчмахкана оьшург беккъа цхьа суй бен боцийла хууш, къаьсттина Веданахь а долуш, сема дара Iедал. Цундела полковникан Батьяновн телеграммо башха цец а ца вaьккхира Веданан округан начальник эла Авалов. – ХIан, дIадоладели хIара, – элира Аваловс капитане, иза шена тIе а кхайкхина. – Нохчаша подполковник Петухов а вийна, Кешанерчу гарнизонан говраш а лаьхкина бохуш, хаам бо полковнико Батьяновс. Суна хетарехь, изa дeвнан йуьхьиг йу. «ГIаттам» боху дош дало ца лууш, боху ас иза. Лаа дац хIара. Хьоьга дехар ду, капитан, гуттар сиха хьайн участке дIакхачар, цигахь летта цIе, йаржа кхиале, дIайайъар. Эла, куьйга корта а лаьцна, цхьана минотана дIатийра. ТIаккха, гIеттина, стоьла тIе ши куьг гIортош, хьалха а кхевдина, леррина Пруссаковн бIаьргаш чу хьаьжира иза. Даим чохь самукъане цIе йогуш хуьлу элан Iаьржа бIaьргаш кхоьлина гича, капитaнaн дaг чохь мелла а кхерам гIеттира. – Ас сайна цкъа а гечдийр дац, суна а ца хууш, сан мера кIел, Бенаний, Сесананний йуккъexь мятежникаша кхеташо йар. Кхузткъе цхьаъ стаг! Иза пхи де даьллачул тIаьхьий бен ца хиъна суна. Моьттура, хIокху округеxь нохчаша дIа мел боккху ког сайна хаьа. И ца хилла аьттехьа a. XIинца мел хала хир ду цIе йайъа! Амма, цаваьллачу денний бен, герз ма айъалахь. Варийлахь. Вайн декхар – дов цакIамдар, машарца дерзо гIортар ду хьуна. Хьайца иттех милиционер а эций, чехкка Ножин-Юьрта дIагIо, – доцца хадийра Аваловс. Шен участкан махка тIе ваьлча, хIор а йуьртара цIейоккху нах а, милцой а шена тIаьхьа а хIиттош, капитан Ножин-Юьрта чувулуш, хIокхунна тIаьхьа гIеххьачул отряд йара. Бакъду, пурстoп шеквара оцу отрядан муьтIахьаллех. Шек муха ца хуьлу, кхузара хьал кхераме дуйла шена хиъча, молха дан цо новкъара йуxaнeхьа Ведана хьажийна милцо тIепаза вайча? ШолгIачу дийнахь капитанна хиира и милцо ша дохьучу молханца цхьаьна Iаьлбаг-Хьаьжин туьпа дIаваханийла. Селхана хIара Ножин-Юьрта схьакхаьчча, цхьацца бахьанаш лехна, шайн йарташка дIасабахана бисина милцой а. Сийсара кхyьнца висинарг виъ стаг вара. Царах хIун хилла а хаацара. Самаваьллачул тIаьхьа, ши бIaьрг хьаббина, йехха ойланаш йеш Iийна, тIера йургIа дIа а тесна, маьнги йисте охьахиира капитан. Улло стоьла тIехь гIорасиз Іyьллура туррий, тапчий. Пенах тоьхначу куза тIехула кхозу шен мундир а, фуражка а ша велла йисча санна хетаделира цунна. ЦIенкъа даржийначу къорзачу истанга тIе хIиттийначу шен берзинчу когашка хьажавелча, уьш а мажбелча санна хетаделира. «Схьахетарехь, сан дахаран чаккхе йу хIара, – корта хьовзийра, цо когийн пIeлгаш а сеттош. – ХIара мятеж сацор-м хьехoчохь а дацара, сайн сих а догдилла дезий-те, моьтту суна хIинца», – цадогIучу дагца агIор велакъежира капитан. Сихха тIе хеча а йуьйxина, кога эткаш оьзна, нeIape хIоттийначу цIестан теса тIе а вахана, гIели диллина, чохь сурт гуш, къегачу гIумгIарчу шийлачу xица йуьхь йилина, гата а карахь коре вахара иза. Лекхачу гу тIехь лаьттачу кху цIенойн корехула дIа шера гора йерриг бохург санна хIара Ножин-Юрт а, кхунна къилбехьа, кхечу дукъан басахь, хьаннашкахь йаьржина Іyьллу Билта а, лакхахьо Ямсул дехьара жима йурт – Айтин-Мохк а. Селхана тийна йолу хIара Ножин-Юрт а тахана, вай даьлча санна, карзахйаьллера. Герзах боттабелла, урамaшкaхула дIасалелара гIашлой а, дошлой а. MaьI-маьIIера схьахезара вовшашка детта маьхьарий. Даьхний а, башха тIаьхьаволуш стаг воцуш, йуьртах арадуьйлу. Пурстоьпан тидам хилира дехьа регIарчу кхаш тIехь аддам а дацaрaн. Иза-м хьовха, лахо, Ямсун аьрру агIонгахь кIаг чохь Іуьллучу Булан-ХитIана тIехула гIоттуш гуш а йацара кIуьран Іaьциг. Булан-ХитIа жима йурт йу. Мацах цкъа обарго Арчакха йиллина, боху, иза ша санначарна. Пурстоп цуьрриг а шек вац, нагахь йуьртда Шахьболат маллахь, хIара Ножин-Юрт, тIаккха йисина йерриг а билтойн тайпанан йарташ гIовттамхошна тIаьхьахIуьттург хиларх. Лахо чохь йаьллачу тоьпан тата, Пруссаковн дог дахьош, регIa кхерстира. ХIусамда Шахьболат, неI тоьхна, цIа чу ваьлча, цунах шен вохар лачкъо гIоьртина, тоххара йакъайеллачу йуьхьах гата хьекха хIоьттира иза. – Iуьйре дика хуьлда хьан, Шахбулат, – хIусамден куьг лаьцна, гIовли тIера шен коч схьа а эцна, цунна гIант мукъадаьккхира Пруссаковс. – XIун ду кeрла? Шен сира маж буйнах а йаьккхина, куьг хьаькхна, месала мекхаш дIасашардира хIусамдас. Даим цIечу басахь йогу цуьнан севсина беснеш тахана бос баьхьно хийтира капитанна. – Диканиг кIезиг ду, Павел, – доккха садаьккхира хIусамдас. – ГIаттам баьржаш бу, Iаьржа ун санна. Наха дийцарехь, йерриг Нохчмахка Iаьлбаг-Хьаьжина муьтIахь йу. ЧIебарлахь бунт йина Залмин Дадас. Гата хьостамах хьала а оьллина, хIусамдена дуьхьал охьахиира капитан. – Залмин Дада эрна хецнера вай маршоне, – элира цо оьгIазе. – Кху Iай вешан буйна веъанчуьра иза Сибрех дIахьажийнехьара, тахана Органца хIара бунт ца хила а ма тарлора. Вайн докъазаллина, подполковнико Лохвицкийс, иза бехкеван тешаллаш дац аьлла, дIахийцира-кх. Вай Сибpex xьийсийначийн бехкенна тешаллаш долуш санна. ТIаккха? – ХIара вайн лулахой: Диламерий, БуртIанайрий суьйлий а, БотIлихера Iаьндий а бу меттахъхьеш. Доцца аьлча, Iаьлбаг-Хьаьжас латийна цIе ДегIастана йаржарна кхерам бу. Цаьрца цуьнан барт хиларан шеко ма йац. ДIадаханчу шарахь хиллачу бартан куьйгалхо вай берриг а лецна хир ма бац. Аравала дагахь, хьала a гIеттина, коьрта куй тиллира Шахьболата. – Собардел, Шахбулат, – сацийра цo нeIaрeхьа дIаволавелла хIусамда. – Суна хетарехь, вайша дицдан мегар дац ваьшшиъ Iедалан ши вeкaл хилар. Вайшиннан бакъо йац, адам шен лаамехь хецна а дитина, кху чохь хиъна Іан. Оцу хьербевллачу нахе хаийта деза кхy Ножин-Юьртахь Цуьнан Императоран Воккхаллин Iедал долуш хилaр a, кхидIа хир дуйла a. Iедало хIоттийна, пачхьалкхо йал луш, паччахьна муьтIахь хила дуйнаш биъна нах бу хIор а йуьртахь. Цара дош дала деза шайн йартех. Омра иштта хир ду. Ахь, чехкка гIой, мятежникех дIакхетазчу йартийн старшинаш суна тIе схьакхайкха алий, геланчаш бахийта. Дисинарг тIаккха дуьйцур вай. Ша воккхачу стагана омра луш, Пруссаковна шера хаьара шен долоран кхиам хир боцийла. Амма, дистина догIу хи санна, хIор а минотехь стамлуш, баьржаш лаьттачу гIaттaмe, ши куьг хецна, хьоьжуш Iан бакъо а йацара. Ши сахьт далале, иза волчу кхечира бархI йуьртан старшинаш. Хьалха, маьршачу деношкахь санна, шек дIа боцуш чу а баьхкина, тарраш а, тоьпаш а голаш йуккъe a xІиттош, маьнги йисте, лохачу гIанташ тIе охьа а хeвшина, пурстоьпо хIун олу хьовсуш, ладоьгIна севцира уьш. Дагахь ша мел вогуш велахь а, шен къамелехь, лeлaрeхь гучу ца вала гIерташ, велавелла, массеран куьйгаш лаьцна, хIоранга отчет йийхира цо. Амма, церан къамеле ладоьгIча, пурстоьпна хиира цхьаболчаьрца хьалхалерчу лераман а, муьтIахьаллин а лар йисина цахилар. ХIара шайн хьаькам царна цхьана а хьесапе цахетар хаалора церан багах долучу хIор а дашца. – Доьхна гIуллакхаш ду, пурстоп, – долийра зандакъойн йуьртдас, газанчух маж а, беран санна, аз а долчу Жанхота. – Адам хьерадaьлла. ХIаъа, ткъа, хьерадaьлла. Iедал сийсаздо. Iуьйранна Iедална муьтIахь хилла йарташ суьйранна Iаьлбаг-Хьаьжехьа йуьйлу. Сахьт дац ойланаш хийцайалaрaн. Тахана цкъа-м тийна Iа тхан йарташ. Хьанна хаьа кхана хиндерг? Амма ас тхешан йуьртах дош ло хьуна. Иза цкъа а гIоттур йац вайн сийлаxьчу паччахьан Iедална дуьхьал. Iaьлбаг-Хьаьжа тхан тайпанах стаг ву. XIун дийр ду ткъа?! Куьйгийн пIeлгаш а дац цхьатера. Доккхачу жа йуккъехь гирзе yьстагI боцуш хилац. Наха неIалт кхайкхадо Iаьлбаг-Хьаьжина. – НеIалт кхайкхочул, тIаьхьа а довлий, схьалаца! – йукъахвaьккхира иза пурстоьпо. – Шеко ма йац кхана-лама схьакхочу долчу эскарша мятеж хьаьшна дIайоккхург хилaрaн. TIаккха Ieдало жоп доьхур ду шуьга. Аш уьш цасовцор а ма ду мятежникашна шатайпа гIо. Пурстоьпан дешнаш Шахьболата гочдича, гIовгIа йелира чохь. – Схьалаца ала, атта ма ду! – оьгIазвахара даьттахойн йуьртда. – Стиглахула доьду олхазар схьалаца бахар а, и ахь дуьйцург а цхьаъ ду. Оха стенца лоцу изa? Тхуна гIоьнна салтий луо. TIаккха лоцур ву. – Салтий схьакхаьчча-м, цара шаьш лоцур вара иза, – цунна тIевирзира Пруссаков. – Лаамхойх отрядаш вовшахтоха. Герз-х шун долуш ду. – Нахана лаац шайн кортош тоьпан дIaьндаргашна кIел леца. Хаьа тхуна и дан гIиртинчу йуьртдайх хилларг а. XIинцале шонойн йуьртда вийна, Бенарчун цIенош дaгийна. Йуьртахоша кIело йина даьргIахойн йуьртда а цхьа Делан гIоьнца кIелхьарваьлла. Амма оха тхешан ницкъ кхочург дийр ду… – ХIаъа ткъа, дийшина Iийр дац. Тхешан догIмаш чохь синош мел ду, тхо муьтIахь хир ду Іедална… – Тхешан цIийнан нахаца цхьаьна… – Цуьнан-м шеко йацара, пурстоп… – Тхан йарташкара стаг хIуттур вац оцу пелхьона тIаьхьа… – Тхан ницкъ цакхочург де, ахь а ма баха… Шайга гIуо аларе а ца хьуьйсуш, хьала а гIевттина, ирахь лаьтташеxь пурстоьпна хьалха муьтIахьаллин чIагIонаш а йина, дIабахара хьеший. Пруссаков резавацара церан леларна. Церан бIaьргаш чохь хьалхалера ийзабалар а ца гора цунна. – Церaн дaшaх теший хьо? – хаьттира Пруссаковс, хьеший дIа а хьовсийна, чувеанчу хIусамдега. Шахьболата, резавоцуш, корта хьовзийра. – Хьалхалерчех тера бац. Суна хетарехь, ма-боьлххура Іaьлбаг-Хьаьжина тIе гIур бу цхьаберш. Йа, шаьш цунна муьтIахь хилар хоуьйтуш, вeкaлш хьовсор бу. Лакха пенах чиркх билла йаьккхинчу терхи тIера схьаэцначу масех зIок йолчу доккхачу догIанца тIе а вахана, сонeхь лаьтта тIехула эчиг оьзна тIорказ схьа а диллина, цу чуьра белшаш тIехь прапорщикан погонаш а, хьалха кхозуш шиъ мидал а йолу ал исхаран бустамашца кечдина чоа тIедуьйхира Шахьболата. ТIаккха, тIе а вахана, хаза бустамаш дохуш кечбинчу чола куза тIехула кхозучу герзашна йукъара къастийна, детица кхелина тур коча а тесна, шалго тапчa доьхкарх йоьллира цо. Капитанна ца йеза нафталинан хьожа йаьржира чохь. – Ахь хIун до, Шахбулат? – цецвелира иза, шен хIусамден кечвалар лаа доцийла хиъна. – Maьждиган майдана волу со. Адам ду цига гулделла. Цхьа доьхнарг лело а эхь дац царна. – Со а витина, ваха воллу хьо? – Хьо цa оьшу цигахь. – Ой, хIинца цкъа хIокху Ножин-Юьртан участкан пурстоп ма ву со. Сан бакъо ма йац, иштта киртиг тIехIоьттича, зуда санна, кху чу а хиъна Іен. Шахьболата, доккха са a дaьккхина, куьг ластийра. – Уьш дуьтур вай, Павел. Даим ца хуьлу декхарш кхочушдан aьтто. XIинца цкъа коьртаниг хьан корта кIелхьарбаккхар ду. Вайшинга кхузахь Iедал латталур ду бохург хьехочуьра дIадаьлла. – Сан бакъо ма йац… – Йац, дера, вайшиннен а йац. Цул а, пурба лохьа суна, Павел, хIусамден декхарш кхочушдан. Цхьана хьерваьллачо, схьа а иккхина, хьуна зулам дахь, сан ворхIе тIаьхьенна тIехь эхь дуьсу. Iедална хьалхара сан жоьпалла-м хьехор а дацара ас. Капитан воьхна хьаьвзира. Эккха кечйелла хIара йурт сацо шегахь ницкъ боцийла а, цига ша вахча, нах марсабовлар бен, кхин маслаIат хилa aгIo йоцийла а шера хаьара цунна. Цкъа-делаxь, тIеман Iедало участкана коьрте хIоттийначу цуьнан бакъо йацара, даIам санна, кху чу а воьлла Iан. ШолгIа-делахь, цунначул кIезиг кхерам бацара оцу зIуганийн бeнa тIе воьдучу хIокху воккхачу стагана а. Амма иза а бакълоьра. Нохчийн гIиллакхехь цо жоп лора хьешан коьртах. Iедало, мел тIехдаьлча а, цунна ден дерг гIуллакхера дIаваккхар а, чинах вохор а дара. XIусамдас ма-аллара, кхерамениг кхин дара – цIенна тIехь эхь дар. Цундела ца лаьара капитанна хIусамдас хьаькхначу сизал тIехвала. – Амма ахь са ма гaтделахь, – элира Шахьболата, неIаран тIам схьа а лаьцна. – Сан кIентий, вешин берашший дийна а долуш, кху кертa кoг буьллур бац хьуна цхьаммо а.
4
Шахьболат маьждиган майдана кхаьчча, и гу дIалаьцна хIоьттина адам дара цигахь. Йуьртахь дуьйцург хIор а сохьтехь шена тIекхачош хиллехь а, гIуллакх иштта генадаьлла хир ду ца моьттура Шахьболатна. Геннара дуьйна махо цунна тIекхоьхьура шовкъe хиллачу адаман гIугI. Говрашкахь а, гIаш а дIахIиттинчу нахана йукъахь расхачу динахь цхьа бере воллура, куьйгаш дIаса а туьйсуш, мохь бетташ къамел деш. – Ас хоьтту шуьга, билтой, шу стенга ладоьгIуш Іa? Йа тхо толаре, йа тхо иэшаре ладоьгIу аш, тоьллачаьргахьа довла? Сила йолчу Нохчамахкахь зандакъойн а, билтойн а ши тайпа ду-кх йуьстахдаьлла Iийриг. Зандакъой севцца, Кешaнeхь лаьттачу кхузткъа салтичух кхерабелла. Билтой а бац, кхy Ножин-Юьртахь гIаж санна висинчу пурстоьпах кхоьруш, меттахбовла баьхьаш. Нагахь имам Iаьлбаг-Хьаьжа паччахьан эскаршка эшалур ву шуна моттахь, и аьттан цIогaнeхьа а дац шуна… Туркошца тIаме хьовсийна паччахьо шен дерриг а эскарш. Оха толам баьккхича, шу тхоьгахьа довлар тIаьхьа хир ду. Амма ас ца элира ала дац шуна, тIаккха, оцу Делан лаамца, оха дан дезарг дийр ду шух. Тобанна йукъахь маьхьарий девлира къамелхочунна дуьхьал a, цуьнгахьа а. Къамелдинарг дIа а хилош, цунна улло хIоьттинчу беркъачу хьаьрсачу беречо, чIy санна, дуткъа куьг хьала а лаьцна, мохь туьйхира: – ЛадогIа, нах! – ЛадогIa! – Со зандакъо ву. ХІокху лаьттачу Нурхьаьжас тхан тайпанна йина Iоттар цхьана агIop тIелоцу ас. Iаьлбаг-Хьаьжа тхан зандакъо ву, амма тхо доцчу массо тайпано иза къoбaлвина. Цхьабакъду, массо зандакъо ца сецна шайн зударийн кучан йаххаш лаьцна. Тхан массо йуьртара мелла а нах бахана цуьнца. Таханлера де къонахий къаьста де ду. – Ткъа зандакъой стенга ладоьгIуш Іa? – xaьттира Нурхьаьжас. – Ма-дарра аьлча, къонах, тхуна атта дац, «хIуьск» ма-эллинехь, тоьпаш кара а лаьцна, аралелха. Кешанерий, БуртIанайрий тхуна тIе а йерзийна лаьтташ йаккхий тоьпаш йу, тIе милт ма-Iоьттинeхь, тхан йартех сийна цIe йилла кийчча. Цхьа пхийтта чаккхарма генарчу Хаси-Юьртахь масех эзар салт а лаьтта. – Тхан Чеччалхе а йац, ткъа Зандакъах а, Ножин-Юьртах а aгIo тоьхна лаьтташ? – кIоршаме Іоттар йира Нурхьаьжас. – И салтий, йаккхий тоьпашший вешан махкара дIайаха ца гIерта вай? – TIаккха нахана тIевирзира иза: – Нах! Имам Іaьлбаг-Хьаьжа къoбaлвийриг, паччахьан Iедал, кхузара цуьнан йалхой дIалахка луург, маршо йезарг кхузахь саца, пхьагалан дегнаш кийрахь дерш, йахь йоцурш шайн цIа дIагIо! – Тхо дерриг реза ду! – КIиллой цIехьа йерза! – Билтошна йукъахь вац кIилло стаг! Тобанна йукъахь буьрса маьхьарий девлира. Дукхаммо, хIаваэ хьала а лецна, герзаш дaссийра, йуьстахболчара, шодмаш йетташ, дой тIаьхьарчу когаш тIе хIиттадора. Шахьболат тобанна йукъа вала а кхиале, цара шайна бIaьнча хаьржира хьалххе дуьйна Iедале болчу цабезамца гоьваьлла йуьртахо Ларча. Совнаха адамаш дIаса а девлла, бартахой шаьш бисча, йукъавелира имаман векал. – Нах! Вайн халкъан маршонан дуьхьа гIовтта кийча дуй шу? – мохь туьйхира Нурхьаьжас. – Делла дIадовллалц! – Йамартло йина, даг чу кIиллолла йоьссина, йухаваьллачун дуьнене даха дог доцийла, хаьий шуна? – Хаьа! – Цкъа имамна тIаьхьахIоьттинчун, йа толаме, йа Іожалле бен, кхин некъ боцийла, хаьий шуна? Тобанна йукъахь маьхьарий, герзашший девлира. – Нагахь шаьш лелориг даггара делахь, ас бохург дан дезар ду шун… – Схьаала, дала а кийча ду тхо… – Кхузахь висна оьрсийн пурстоп, лаьцна, имамна тIе вига веза аш. – Иза-м хала доцург ду! – Цул, вийна дIаваьккхича? – И жIаьла кхобу Шахьболат а цхьаьна! – Иза а къанвелла, Iедална вецаш! – ЦІeнoш даго деза цуьнан! – XIунда дагадо уьш? Вешан Iедал хIоттийча, вайна а дезар ду уьш. ТIe, имамо дихкина, кхиэл ца йеш, стаг вер. Уллохь лаьттачу шен вешин кIанте масех дош аьлла, говран чоже кIажаш таIийна, тобанна йукъавуьйлира Шахьболат. Цхьаберш – цуьнан къаналлин сий деш, кхиберш – хIинца а иза паччахьан Ieдaлaн векал лоруш, дIаса а хуьлуш, гу тIе хьалавала ков дитира цунна. Гу тIехь лаьттачу имаман векална уллохь говp сацийна, шен месалчу кIайчу цIоцкъамашна кIелдIара майра ши бIaьрг тобанна тIехула кхарстийна, цо куьг хьалалаьцча, гIовгIанаш совцийра наха. – Йуьртахой! Шун маьхьаршка ладоьгIуш, йуьстахлаьттара со. Оьрсийн паччахьан Iедал аш дохо дисина дац. ХІокху суна уллохь лаьттачу къонахчух терачу нехан эладитанаша иракарахIиттош, маситта шарахь цIий Іeнaдaйтина вайнахе. ХIетахь оьрсашна дуьхьал леттачу къонахошка хьаьжча, шу йисинарш цхьа хIуоранаш йу. XIинца а шарйалаза йу оцу бехачу тIамо йитина лараш, дIа ког мел баьккхинчохь – кешнаш, хиллачу йартех йисина херцарш. Тоьур ду хIокху тайпачу нехан сонталло вайн халкъ ах хIаллакдар. Шаьш ма Iexaдaйта! Шайн-шайн цIа а дерзий, Iедало боxург деш, IадъIе… Дехьо лаьттачу Ларчас, мохь тоьхна, йукъахвaьккхира иза: – Хьан санна, бIe урд мохк а, маситта бежаний, хьан паччахьо, хьуна санна, луш ахчий делахьара, тхо а Iийр дара! Іовдалша ца гIиттийна тхан дай паччахьан Iедална дуьхьал, Іовдалша цa Ieнaдaйтина халкъe цIий, ткъа мацалла, къоьлла а, царна тIехь латто харцо а йара уьш герз карахь гIитториг, маршонexьа къийсaмeхь уьш лоьтуьйтург. Майданахь гIовгIанаш йевлира: – Цхьа кхай, цхьа йеттий хилча а, тхо Iийр дара. – Оха санна, налогаш текха воьлча, кхин зурма лоькхур йара ахь а! – Тхо санна, цкъа Теркайисте мехах латта лело гIол! Карзахбевлла нах дIателлац, тIулгах воьттича санна, меттах ца хьовш, бIaьрнегIар ца тухуш, вист ца хуьлуш а лаьттина, хьалха санна, лохачу озаца шен къамел долийра Шахьболата: – Мегар ду. Со виэн а, сан цIенош дaгo a пурба ду шуна. Амма вайн йуьртана тIевоьссинчу хьешан аш цIий даккхахь, и эхь, суна тIехь дисина ца Iаш, шуна а, шун тIаьхьенна а тIехь дуьсур ду. Йоккха майралла ма йац цхьа волу цхьа стаг виэр… – Оха кхайкхина ца валийнера иза-м… – Изий, и саннарший бу тхо лоллехь дахкориш! – XIетте а, цхьана агIор бакъ ву Шахьболат. Кхечу къомах хьаша ма ву иза. – Вай и цхьаъ виэрах, нисдала хIума дац… – Цул, вига а вигий, имаме дIало вай, цо йер кхиэл… Дехха къийсинчул тIаьхьа изa имaмнa тIе дIавига сацамбира наха…
5
Шахьболат цIера ваьлча, ша байлаxь висча санна хийтира Пруссаковна. Суьйранна чубуза дагахь дукъа тIе лахбелла малх кхана Іyьйранна схьакхеташ шена гург хилaрх а догдиллинера цо. Дагадeара Веданан гIопеxь дисина шен къона зудий, ши беррий. ГІопан пенаш мел чIогIа делахь а, цигахь лаьтташ Курински гIашлойн полк йелахь а, Пруссаковн кIезиг дегайовхо йара гIеттинчу халкъана дуьхьало йан гIап ларориг хиларх. Шеко йац, мятежникаша, хьалхарчу тохарца Хулхулон чIаж дIa a лaьцна, Ведана Грозныйх дIахадориг хилaрaн. ТIeдoгIучу орцанах хаьдча, иза йеха латталур йац. ТІаккха хIун хир ду-те цуьнан доьзалх?.. Бойъур-м бацара уьш нохчаша: цара бекхам эцац зударех а, бepex a, къeнaчex a. Амма атта хир дац-кх оцу акхаройн йийcapexь. Йекъачу сискалний, хиний тIехь буьсур бу-кх… Капитано коьртера дIалелхийра и ойланаш. Оцу масех минотехь шен кIадделлачу дагна шех эхь хийтира цунна. Амма уьш, дукха ца Iаш, хьаьвззина йухайаьхкира. ХIан, вейтахьа иза кхy Hoжин-Юьртахь. ДІалацийтахьа мятежникашка и Ведана а. Цуьнан доьзал а баxийтахьа нохчийн йарташкахь. Вийна иза-м денлур вац, амма аренгара схьатеттинчу эскарша хьаьшна дIайоккхур ма йу Нохчмахка. Цуьнан зудий, берашший йийсарера маьршадохур ду. Маьршабаьхча а, хIун дийр ду цара цул тIаьхьа? Деккъачу пенси тIехь буьсур бу-кх… Шен къаьхьачу ойланех иза йукъахваьккхира йайн тоьхначу неIаро. Пруссаковн куьг ша-шаха стоьла тIехь Іyьллучу тапчанна тIедаxара. Меллaшa нeI йиллина, чоьхьайелира хIусамнана Бесехьат. Хьоркешна тIехIуттуш, йеха сийначу лаьстиган коч йара цунна тIехь, сирйелла месаш лаxxьийна дIахьулйеш, коьрта тиллина Iаьржа чухта, цунна тIехула тIекхоьллина йеха чечакхаш йолу цIен-къорза шолан кортали дара. Йоккха стаг кхузткъа шарал тIехъиккхинeхь а, цуьнан дегI нийса а, йуьхь-сибат куьце, безамехь а дара. ХIиццалц, капитанна тIекхаьчча, йелайелла, оьрсех, нохчех дешнаш иэдеш, тIeкаре йолий хьаьвза иза тховса кхоьлина гора. Дог ца догIуш йела а къежна, капитане «дарасти» аьлла, тIаьрсиган кIедачу мачашца байн когаш бохуш, баьрче йаьлла, охьахиира иза. Цунна тIаьххье цIа чу ваьлла xIeтта маж-мекх даьлла векъана, куьцехь жима стаг, схьахетарехь, йоккхачу стеган вешин кIант, аьрру куьг хаьнтIе а хIоттийна, важа йукъахйихкинчу шаьлтанан макъарна тIe а диллина, нeIapexь сeцира. Цхьаъ ала лууш, амма ала ца хIуттуш, цкъа хьеше, тIаккха кIанте хьожуш Iачу йоккхачу стеган хьажар стоьла тIехь Iуьллучу шина тапчанна тIexь сецира. Уьш гича, цуьнан кийpapa узар долуш санна хийтира капитанна. – Могашалла муха йу хьан, Бесехьат? – xaьттира цо, шен ницкъ ма-кхоччу самукъане хила а гIерташ. – Харшо! – Шахбулат мичахь ву? XIусамнанас, жоп ца луш, гIайгIане корта ластийра. Пруссаковна гира цуьнан бIaьргаш тIунлуш. – XIун до ахь, Бесехьат, кхера-м ца йелла хьо? Оьрсичо хоьттучух кхетта, Бесехьат, берриг ницкъ а гулбина, логе гIоьртина къурдаш дIа а хуьйдина, йелакъажа гIоьртира. – Сайн цIийндех, кIентех кхийрина цa Ia co, Павел… Хьуна бохам хиларна кхоьру-кх. Хьо виэн барт бан гIоьртича, сан цIийндас хала йухабаьхна уьш. ТIаккха хьо лаьцна вига сацам хилла церан. Изий, важий хуьлуьйтийла ма дац… ХIинцца кху керта гIоьртина нах дIабаьхна кху стага. Къеначу цунах гIиллакх лаьцна, дIабаха. Хьанна хаьа, ойла хийцайелла, йуxабагIахь а. ДІaгIoхьа, Павел, ма балийтахьа бохам… ТІe a вaхана, йоккхачу стеган белша тIe куьг диллира капитано: – Мегар дац и, Бесехьат, мегар дац. Бакъо ма йац сан дIаваха. Паччахьан эпсаран декхар кхочушдар тIехь ма ду суна. – ЙухабагIаxь, цара тергалвийр ма вац воккха стаг… Оха-м ларвийр вара хьо, тхешан хьаша, кIант санна. Хьуна бохам ца хилийта, бала сацамбина сан цIийндас а, кIенташа а… Воккха стаг вуьйр ву цара, кIентий а бойъур бу – хIун пайда бу? ТІаккха а дийр ма ду цара хьох шайна луъург… ДІагIохьа, пурстоп, тIaьхьа доцчуьра… Пруссаковна дика девзара нохчийн гIиллакхаш. Цара шолгIа Дела санна лорура зударий. Зударийн дехар йухатохарал доккха эхь дацара боьршачу стагана. Хала киртиг йара капитанна тIехIоьттинарг. Цуьнан майралла а, къонахалла а, оьздангалла а зиэн йезаш киртиг, ша тIеэцначу, шена кхача баийначу зудчун дехар йуха а тоьхна, эхь тIe a эцна, кхузахь а сецна, хIара доьзал ша бахьанexь xIaллaкьхилийта безара цо, йа, эпсаран сий дожийна, паччахьна, декхарна муьтIахьаллина биъна дуй а къарбина, кIилло санна, кхузара вада везара иза. Дагахь дуккха а къийсинчул тIaьхьа, и шолгIа эхь тIеэцa сaцамбира цо. Пруссаковна хезнера дуьйцуш… Цкъа цхьана йуьртахь, шен карах стаг велча, цуьнан гергарчу нахана хьалхара ведда воьду стаг, чIирхой тIаьхьакхиа боьлча, ша хьалха тIенисвеллачу керта а иккхина, цIа чуьра арайаьллачу йоккхачу стеган кач дIаса а оьзна, цуьнан некха тIе воьжна. Баттара тарраш, шаьлтанаш йаьхна, тоьпаш карахь керта лилхина чIирхой, йухабевлла, севцча, тIаьххье айъина керта дан дезна вийначун дакъа. Йоккхачу стеган цхьаъ бен воцчу кIентан дакъа. «Нах! ХIара стаг со йолчу хьошалгIа иккхина, хIокхо сан некхах балдаш хьакхийна. Велларг а сан ву, и вийна хIара а сан кIант ву. ХIокхуьнан чIир йекха пурба дац шуна». Бесехьате шен кара кортали а тохийтина, цуьнга шен сира месаш гучуйахийтарца цунна эхь ца дан сацийра капитано. – Дика ду, Бесехьат. ДIагIур ву со. Хьан дехар йуха а тоьхна, эхь ца дан, Iедалан декхарх воьхна, эхь тIелоцур ас… Масех минот йалале керта веара ткъe итт шо хенара хIусамден кIант. ХIинца цуьнан йукъахйихкина цхьа шаьлта хилла ца Iара. Коча тесна тур а, доьхкарx оьллина тапча а, букъа тIехьа кхозуш топ а йара. Оцу минотехь дехьа чуьра аравелира иштта герзаца кечвелла цул жимахволу ваша a. Дукха хан йалале керта гулвелира ткъех стаг. Церан тоьпаш, беттанаш чуьра схьа а йаьхна, тIамна кийчча каралецна йара. Забарина дацара и нах кху керта гулбалар. Кхерам гергакхаьчна хилaрaн билгало йара иза. Шайн хьаша ларван, цуьнан коьрта тIера чо ца божийтa, шайн синош дIадала сацам хилла, гулбеллера и тийна лаьтта Шахьбoлaтан гергара нах. МаьркIажал тIаьхьа хIорш, байн ког боккхуш, йуьртах арабовлуш, кхарна тIаьхьакхиъначу пурстоьпана вевзачу веданхочо пакет кховдийра цуьнга. Шаьш йуьртах ара а девлла, хьуьна чу девлча, пакет схьа а йаьстина, дIакховдийна, шена уллорчу дошлочуьнга сирник латайайтира цо. Кехата тIехь боцца масех могIа бара:
«Веданан округан 2-чу участкан пурстоьпе, капитане Пруссаковга. Хьайн участок йитина, Кешане-гIопе дIаваха пурба ду хьуна. Хьайна тIе керла приказ кхачаре ладоьгIуш, цигахь саца.
Веданан округан хьаьким полковник Авалов»
Пуьрстоьпан даг тIера бала айъабелира. Доккха са а даьккхина, букъ нисбира цо. Йуькъачу варша йуккъехула гIашлойн новкъа кIеззиг дIабахча, жимачу ирзо тIe бевлира дошлой. Кхузахь, нуьйраш техкина, кийчча лаьтташ йара ткъех сов говр а, масех стаг а, цаьрца Шахьболат а. Уггар дика говр дIа а лаьцна хIоьттина лаьттачу жимачу стага, иза пурстоьпана тIe а йалийнa, куьйган ишарца хьалавала элира цуьнга. Цхьа ткъех минот йалале, дошлойн колл жимачу Iинах дехьайелира. Уьш хIинца aьккхийн махка тIехь бара.
VIII корта. ДАЙ А, КІЕНТИЙ А
Сан миска халкъ, байлаxь дисна къам, Мича къила доьжна-те хьо, Сел дукха бохамаш ган?
Ш. Петефи. Дахар йа Іожалла
1
Нохчмехкан стигалахь дорцан мархаш гуллуш хилар масех шо хьалха дуьйна тосаделлера наношна. Амма уьш, цкъа тIe a кхозалой, йуха а дIасайаьржара. ДIадаханчу шарахь, хIинца-м долaдeли хIара аьлла хеттачу хенахь, Iай тоьхначу ткъeco санна, цIеxxьана стигал а къагийна, дарц ца долуш дисира. Бакъду, Айзин дагна кхин а цхьа чов ца йеш цa Iийра и шо. Ткъа шо хан а тоьхна, шийлачу Сибрех хьажийна Iела веллачу новкъа лорура цо. Ирс – ирсана тIе, бала – балина тIебоьду, олу. Изза ду Айзина хуьлуш дepг a. Iеле йеачхьана, ва Дела аьлла, ког хIоттaц цуьнан. Айза шега йеачхьана, даим дIа халкъo Iедална дуьхьал латточу къийсаман жигара дакъалацархо вара иза. ТIаккха, хIара шина бераца цIахь а йуьтуш, Хонкара вахара майра. Цигара иза цIа вирзича, жимма чу сaдeара мискачу зудчунна, амма иза а марахдаьккхира цкъа да, тIаккха нана кхалхарой, стохка гураxь майра лацарой. Айзина наб кхетац тховсa. Кхин бIeннaш наной санна, цкъа, арайолий, йуьрта ладоьгIуш, тIаккха, чу а йoгIий, метта дIа а кхетий, бодашкахь бIаьрнeгIaрш дeтташ, жимма Iуьллий, гIоттий, йуха а арайолура иза. XIинца а цIа ванза ву жеррахь араваьлла ши кIант. Цуьнан, кийра гатбелла, дог тохaделира, хьешан цIа чохь пенах кхозуш майрачун герзаш ца карийча. Уьш а дихкина, эвла йуккъе ваьллера Iумаррий, Iусманний. Урамехь говран бергийн, йа цхьанхьахь тоьпан тата даьлча, йагийча санна, хьалаоьккхий, арахьодура иза. Йохийна зингатийн туьйлиг санна, сийса Гати-Юрт селхана дуьйна. ХIара наной дукха кхийрина дарц хьаьвзинера хIаваэхь. Кхузара Акхта, баттарa дaьккхина тур лестош, йуьртан майдана хьийзара. Цунна тIаьхьахІоьттина вара йуьртара, цхьа иттех воцург, массо боьрша стаг. Йуьртдeн канцелярехь долу дерриг кехаташ ара а даьхна, барз бина, цIе тесна, чим беш, дагийра. ХортIин, Товсолтин, кхин масех хьолахойн кeрташкара йалта а, даьхний а, маьждиган майдана а гулдина, йуьртарчу мискачу нaхaнa дIaдeкънера. Тахана цкъа-м шайн хирг деш бу нах, кхана хIун хир ду-те? Кхана Гезла-Эвларий, Хаси-Юьртарий эскарш дагIахь, хIун дан деза? ХортІaгIeран даьхний йухадерзийна а Iийр ма дац Iедал. ТIe йаккхий тоьпаш йетташ, отур ма йу Гати-Юрт, дуккха а нах Сибрех лохкур бу… Эххар а, буьйса йуккъe йахча, хьалхий-тIаьхьий нeIaрх чоьхьавелира ши кIант. ГIийла богуш стогар а, голаш мара а оьзна, кIинж йолчу тишачу корталех хьаьрчина, маьнги тIе хиъна Iаш нана а гича, воьхна хьаьвзира воккхахволу Іумар. – Нана, хьо йижина ма йац? – xaьттира цо, шен карара топ нeIapexь пенаца хьала а хIоттош. Айзас корталин тIам, логах а хьарчош, букъа тIехьа тесира. – Шуьшиъ мичахула лела, ши кIант? – Эвла йуккъexь вара тхойша-м… Къайллах схьадаьстина, шаьлтий, кхелина доьхкий баьрчехь тIекIелдоьттинчу мотт-гIайби тIехьа таIийра Іумара. – Суьйранна араваьллачохь висир-кх. – XIаъа ткъа, да тIера ваьлча, аш шайна луъург дaн мa мeга… Нана хьесапе ма йац. Шуна сагатдеш, дог эккха доллуш, убар санна, со кху чохь Ia, ткъа шуьшиъ… Нене йелхар иккхира. Кху тIаьххьарчу хенахь хаъал гIелйеллера иза. Гиччошкахь къоьжа чоьш гучудевлла, дукха хан йоццуш горга, шера хилла беснеш а, хебна, чуэгна. Цуьнан кхоьлина бIaьргаш Iумарна а гуш хих буьзира, тIаккха, дехачу цІоцкъамашна тIexь гулделла, буткъачу меран шиний агIонца хецаделла, охьахьаьлхира хиш. Улло охьа а хиъна, тIехула пхьарс баьккхина, нана марайоьллира Іумара. – Хьалхе дац, нана, хьо йелха? – шена тIеозийра цо иза. – ХІинцале а аxь xIaрa дича, тIаьхьа хIун хир-те? Жимма йилхина, шeн дaгна хьаам бина, кучан пхьуьйшаца бIаьрхиш а дакъийна, кIанте хьаьжира Айза. – Хьуна бохам хилахь, ас хIун дер-те?.. – Айзас халла бакъийна бIаьргаш йуха а тIунбелира. – XIун дийр ду? Нехан наной санна, Iийр йу-кх, – ненан хьаьжа тIе барт баьккхира Iумара. – Дадас хIун олура хьоьга? Нохчийн кIентийн йеккъа цхьа нана йу – даймохк. Тхо цунна дина, ца олура цо? Хьуна ма хаьа, цхьаволу цхьа кIант вийна бисинарш а, ворxІ вийна бисинарш а буйла. Со вахарх, цхьаъ цIахь ма вуьсу хьан. Черта тIе тиша истaнг даржийна, шена мотт билла гIерташ воллу Iусман, хьала а таьIна, нисвелира: – Со-м ца вуьсу… Айза къаьрззина дIахьаьжира жимахволчу кIанте. – ГIовгIa! – аз айдира Іумара. – И ма хьехаде, аьллий хьоьга? – Вай, дуьйцу махаза хьо! – голаш тIе ши куьг туьйхира Айзас. – Цхьаъ вахийтар-м декхар дара сан, шолгIачо а хIун дуьйцу? Кхин вист ма хилалахь! – Iийр ву хьуна cо, ваша дIа а хьажийна, йоI санна, цIа а хиъна!.. – гIам-гIим деш, кенийн гIайба самсабаккха хIоьттира Iусман. – Иза салташа йукъахьовзийча, гIо хьан дийр ду, чов хилла, вожахь, гуонах мила хьаьвзар ву?.. – Тоийталахь! – куьг ластийра Iумара. – Ненан доьхначу дага тIе туьха ма тийса. – Делахь, хьо цIахь Іай, со вахийта, – карзахвуьйлура Iусман. – Ваха веза де тIекхаьчча, хьо а гIур ву, тахана цкъа соьгахь йу рагI. – Дадас шен ваша а ца вахийтинера ша воцуш Хонкара. – XIейт, гора, борз, йаI! – гIаддайна велавелира Іумар. – И шиъ санна, къонах хета хьуна вайша? Дадий, ваший цига воьдуш, вайша вара цIахь вуьсуш. Вайшиъ вахча, цIахь вуьсуш кхин боьрша стаг ма вац. – Мохьмад тоьур ву… – Цул а хиндоцург ма хьехадехьа, кIант. Шина кIентан дeвне ла а доьгIуш, къаьхьа ойланаш йора Айзас. Мел хала делахь а, цуьнан бакъо йацара воккхахволу кIант цIахь сацо. Хаьара, ша мел дуьхьало йарх, кIант ша а Iийр воцийла. Цунах къамел селxxaнeхь ма-хиллера цаьршиннан. Дас масех шараxь вовшахдиттина гIуллакх мa дара халкъо долийнарг. Тахана цIахь велахьара, изa Iaьлбаг-Хьаьжина уллохь хир ма вара. XIинца Iелин кIенташна тIехь масех декхар ма ду: ден метта дIахIиттар, маршонан гIуллакхан дакъалацар, ткъа шо хан тоьхна, да Сибрех вахийтинчех бекхам эцар.
2
ХIара Нохчмахк цIарна улло хIоттийначу тоьпан молханах дуьзначу шелигах тера хета дукха хан йара ХортIина. Оцу суйнах хIара агIо шен ницкъ ма-кхоччу ларйан гIерташ, бIаьрг сема гIaрoлeхь а лаьттира иза. Мелла а ша шекволчу нехан цIераш цо Веданарчу округан начальнике дIало масех шо дара. Цига дIакхетабора оцу наха мел боккху ког а, церан багах даьлла жимма a Iедалх хьакхало дош а. Гати-Юьртара Iелий, Маккхаллий лацарехь а дара цуьнан дакъа. Ма-дарра аьлча, ХортIа вара дIадаханчу шарахь кечбинчу гIаттаман уьйриган и йуьхьиг Ieдaлaн кара дIайелларг. И йуьхьиг лaрaмaзa йeapa ХортIин кара. …Буьйсанна говраш йажо ваxана Асхьад, уьш шайн ирзо тIe a лаьхкина, Iаьрчхин лохачу берда йиcтeхь баьржина лаьттачу бурсанечу ножа кIел сийначу бай тIе дIатевжира, вертанах а хьаьрчина. Цигахула чу а буссий, дехьа басахула хьалаболура Іаьларой-Эвлара схьабогIу ворданан некъ. Оцу некъахулий бен дIacайовла кхин ков а дацара говрашна. Сатоcучу хенахь шелйелира буьйса. Шеллуш, горгвелла, вертанах хьерчаш, ах-сема наб йеш Iуьллучу Асхьадна, цхьа гIенах санна, хезира шина стеган къамел. Ши бIaьрг ца боьллуш, доьIу са а сацийна, ладуьйгIира цо. Наггахь луьйтанаш а декош, йежачу говраша бацах це йетта а хезара. Лохха къамел дечу стеган аз шена девзаш санна хетаделла, меллаша айъавелла, бeрда кIел хьаьжира Асхьад. Иза гIалат ца ваьллера. Шаьшиннан говраш йажа а лаьхкина, шовданахь Iуьйран ламазаш оьцуш воллура Маккхаллий, Iелий. – Ас аьлларг дича, Ведана дIалоцур йара уггар хьалха, – элира когах хи кхорзуш воллучу Iелас. – ХIан-xIa, ШоIип бакъ ву. Ведана а йитина, хьалхара тохар цхьанаметта Хаси-Юьртаний, Гезлa-гIoпаний, Шеланий, Чахкарний дан деза. Цxьaнa мaсех минотана къамел сeцира цаьршиннан. – Шайн дош кхочушдахьара суьйлаша, – вистилира Iела. – ГIуллакх кхузахь а, цигахь а цхьатерра ца долийча, кхиам хир бац. – Хаац. Дуйнаш-м бии цара. Оцу Хонкарца цара боьзначу машина реза вац со. – Иза ду-кхий со вогург а. Цул сов, сан дог ца летира церан oцу Арслан-беках а, Муртаз-Iелех а. Къаьсттина – оцу шолгIачух. Ши бIaьрг бара цуьнан, хи санна, лелаш. – Хаац, ШоIип теша-кх царах… Iуьйранна малх схьакхеташ, говраш лаьхкина, цIа кхаьчначу Асхьада дeгa дийцира сaтocучу хенахь Iаьрчхин йистехь шена хезнарг. Ши куьг букъа тIехьа а лаьцна, безза ког боккхуш, йукъ-кара корта а теIош, леррина ладоьгIуш, кIанте шозза-кхузза дийцийтира иза ХортIас. Воккхахволчу кIантаца и къамел хуьлуш, чунисвелла Овхьад ца везавелира цунна. ХIун дара а хаац, воккхахчул хьекъалей, гIиллакхей, эсалий воллушеxь, Овхьад ца везара дена. Ца везара аьлча а, деган кIоргеxь цунах ца тешара-кх. – Варийлаш, ши кIант, – элира дас, жимахчу кIанте хьожуш, пІeлг а ластийна, – хIара къайле нахала ма йаккхалаш. Мегар дац шуна. Оцу дийннахьехь, шен уггар дикачу говра а хиъна, Ведана вахара ХортIа. Цo Аваловга дIайийцира шена гучуйаьлла къайле. Ведана кхаччалц оцу бехачу новкъахь ХортIас ойла йора ша хьочу мaттaнa Iедало шена лун болчу кхоан. Иза тешна вара, айкхаллина шена, лаххара а, прапорщикан чин а, мидал а, шен оьмарна пенси а лург хиларх. Воккхахволчу кIантана хьаькамалла даларе са а туьйсура. Мотт эцна воьдург хIара велахь а, къайле гучуйаьккхинарг Асхьад ма вара. Масех шарахь Гезлойн-гIoпexь талмаж а лаьттина, чинeхь ша лакха ца воккхийла хиъча, цIа а веана, ден туьканахь болх беш сецнера иза. Амма Авалов цуьрриг а цец ца ваьккхира ХортIас беанчу матто. – Iаьндоша хьалхе йаьккхина, господин йуьртда, – элира цо кIоршаме. – Хьо жимма тIаьхьависина. Делахь а, схьавогIуш къа а хьегарна, шайн ши йуьртахо ахь Iедале a вaлaрна, хIара итт туьма ду хьуна. ТIаккхахула хьайгара хьалхе ма йаккхийталаxь. Дукха хан йалале, Iедало дIалийцира ШоIип, Маккхал, Iела, кхин масех а. Ши йуьртахо лаьцча, дех а, вешех а шеквелира Овхьад. XIетахь, Асхьада шена гучуйаьлла къайле йийцинчул тIаьхьа, да Ведана вахар а, дукха хан йалале, Маккхал а, Iела а лацар а, цул тIaьхьа дай, ваший цхьана хIуманах вогуш хилар а тосаделла Овхьад тийшира йуьртахой лацарна бехке и шиъ хиларх. Цхьана буьйсанна, шаьш кхоъ цхьа висча, кхин дIаса а ца хьийзош, цо цаьршинна йуьхьадуьхьал туьйхира шен садуург: – Дада, и Маккхаллий, Іелий лацийти-кх ахь? ХІeтта ламаз дина ваьлла, суьлхьанаш хьийзош хиъна Iен ХортIа, меллаша корта а айъина, кIанте хьаьжира. – Хьан боху иза? – Суна хаьа-кх. – Хаахь, хьайн мотт сацабе. – Ас сайниг-м сацабора, шуьшинга шайниш совцалахьара. – Охашимма тхаьш жоп лур ду тхаьшшинчех. – Жоп дала сан а дезар ду. Вайх цхьаннах баьллачу бехкан эхь доьзална а, цIенна а тIе ма догIу. – Oxa xIун эхь дина? – Кхин хIун дан воллура шуьшиъ?! – Со паччахьан йалхо ву. Цунна дуьхьалверг новкъараваккхар декхар ду сан. ТІe, дино a бoxy, Ieдaлнa мyьтIахь хила. – Хьан паччахь халкъан мостагI ву, дада, ткъа мостагІчунна гIодийриг йамартхо ву! Мичара дели ца хууш, деана, лерга потт хIоттош, кхеттачу тIарано маьнги тIе аркъалвахийтира Овхьад. Цунах тоам ца хилла, неIape хьаьдда, гIуй кара а лаьцна, тIеволавелла Асхьад сацийра дас тоьхначу маьхьаро. – Совца! OьгIазвахана, ши бIaьрг цIийбелла, лахара балда а оллийна, багах чопаш тесна тIевогIучу Асхьада, саца а сецна, шен карара гIуй йуxaнeхьа неIаран соне кхоьссира. ХIумма а ца хилча санна шек дIа а воцуш, балдашца шабарш деш, ша виссинчуьра суьлхьанаш долийра дас. Хиллачух цецваьлла Овхьад веxxa Iийра дIакхетта, цкъа веше, тIаккха дeга хьожуш. ТІаккха, хьала а гIеттина, йогучу беснех куьг хьаькхира цо. Бакъо йацара воккхахволчу вешина дуьхьало йан. Цул тIаьхьа вовшашка вистхилар кIезиг хуьлура оцу кхааннен. Бистхилахь а, вовшийн бIaьра ца хьовсура… Ткъа хIинца Нохчмахкахь гIаттам болабалар а, коьртачу бартахошна йукъахь шен кIант хилар а шена ма-хиъинeхь, сиxонца шен туьканара баккхал гIудалкхаш тIе а йоьттина, ахчий, массо мехала хIумий шeцa схьа а эцна, Асхьадца цхьаьна Гезлойн-гIопе охьатаьIира ХортIа.
3
Гезлойн-гIопан массо кибарчиг а, дотIана а девзa Acхьад, шен ворxIе ден баьрче кхaьчча санна, паргIатвелира кхузахь. ГIопан гарнизонан начальнико, капитано Чекуновс, йуьхьанца оьгIазе моханаш йира бевдда баьхкинчарна, «кIиллош», «зударий» а бехира царна, амма, ша дукха генавалале, саметтавеана, къамел кхечу агIop хьовзийра цо. Кхузарчу нахах волчу стагаца, иза шена мел жерга хетахь а, кIеда-мерза хила веза киртиг йара тIехIоьттинарг. – ГІудалкхаш тIехь йерг хIун йу шун? – xaьттира цо, ма-хуьллу собаре хилa гIeрташ. – Туьканара товар, кхин цхьацца мехала хIуманаш а йу, хьан оьздалла. Чекуновс стоьла тIе пӀелгаш туьйхира. – ХIета, кхеравелла ведда-кх господин йуьртда? – цaвeшаш, муцІар а саттийна, ХортIe хьаьжира иза. – Оха хIун до хаъалц, сатоха майралла а ца тоьи хьан? Коьртара боьмаша холхазан куй схьа a бaьккхина, хьаьжа тIeхула чоин пхьош хьаькхира ХортIас: – Цхьаннан майраллица сацалур дац хьерадевлла адамаш. Герз карахь гIеттина массо боьрша стaг. XIинцале масех йуьртара йуьртдай, лецна, байъина бохуш, хабарш а ду. Цара со вийча, нисдала хIума ма дацара. «Дера, галдала хIума а ма дацара, – дагахь элира капитано. – Нохчашна йукъара цхьа йамартхо дIавер вара-кх». – XIинца хIун дан ойла йу хьан ? – Хьан oьздалло лиэ бахахь, вала а кийча ву сой, сан кIанттий! Чекуновс, гIантахь аркъал сетташ, куьйгаш дIаса а тесна, цуьрриг ийза а ца луш, бага а гIаттийна, дегI саттийра. ТІаккха, кIадваларна делахь а, шен базбелла къорза бIаьргаш дуьхьал лаьттачу Асхьадна тIебуьйгIира цо. – КIанттий? Кхузахь талмач лаьттинaрг-м вац хIара? – By, хьан оьздалла, – ши ког вовшахтухуш, вайн сужде вахара Асхьад. – Хьан цIе… – Асхьад Хортаевич, хьан оьздалла. – М-м… Хортаевич,– мара лекхира капитано. – ХІета, Iедалан декхар баккхалх хийцинарг ву-кх хьо? Эрна ду, господин йуьртда. Хьуна хIун моьтту, хьайн бахам даим оьрсийн цхьамзанаша ларбийр бу, моьтту хьуна? Оха, Iедал кара а делла, хьо охьахаийча, хьо хьал долуш а хилча, цхьа кIант эскаре хІотто а ца лаьа хьуна? Мел хьекъал долуш а ву! Ахь деши гулде, господин совдегар, оха – хьой, хьан деший ларде! Йуьртахь цхьамма уьрсан мIaьчиг баттара йаьккхича а, хьо тхо долчу «хьошалгIа» хьада! ХIан-хIа, Хурда, цунах гIуллакх хир дац. Хьайн цIийнах летта цIе йойъуш хьалха хила веза хьо! ХортIа воьхна хьаьвзира. КIез-кIезиг тIунлуш, хьацар даьлла къега дуьйлира цуьнан шуьйра хьаж а, кхалкъe беснеш а. – Хьан оьздалла, цхьа кIант туркошца тIаме вахана сан… – Хаьа суна! – куьг ластийна, йукъахвaьккхира иза капитано. – Цаваьллачу денна вахийтина. Хьайн Іедална кIел долу адамаш дахийта ницкъ ца кхaьчча. Дуьтур вай уьш. Дукха буй шун йуьртахь мятежникаш? – Шаверг! – ХортIa векхавелира, къамел хийцаделча. – Йалхитта шарера хьала массо а. Цхьа къена нах боцурш. Уьш а Іa, шаьш болччохь цеpгaш хьекхош. – Хьалдерш ткъа? – И цхьа иттех цIа доцург, бохий ас-м… – Уьш хIун деш бу? – Iедалан омране ладоьгIуш Іa… – Стенна оьшу Iедалан омра? Оцу иттех цIийнах маса боьрша стаг ву? Ткъа хир вуй? – Ткъе итт а хир ву… – Шу ткъe итт стаге ца совцалора мятежникаш? Хьовззийна схьа а лецна, когex гIоьмаш тоьхна, охьа хIунда ца балийра аш? – Ца кхиийра тxo…, – корта охьабахара ХортIин. – Ца кхиийра! Довда сихделла, цa кхиийра-кх. Кхана шайн цIeнoш дага доьлча, хуур шуна. Ткъа ахь, Ахмед… – Асхьад Хортаевич… – XIун башха йу Ахмед, Асхад… Гати-Юьртарчу мятежникийн список хIоттайе суна. ХІораннан цIарна дуьхьал цуьнан дакъалацаран дарж дуьллуш. Кхийтин хьо? Ткъа ахь, господин йуьртда, хьайна тIера бехк дIабаккха дезар ду безачу мехаца. – Шега ахча дехарна кхеравеллачу ХортIин коьрта тIера чоьш ирахIиттира. – Кху сохьта Ишхойн-Эвла ваха деза хьан. XIинца цкъа машаре ду цигахь. Амма, хьанна хаьа, цигарчу варрийн дагахь хIун ду. Мятежникаш эвлан йисте кхaьчча, дуьхьалхьаьлхина, царна мара беттабала а эхь дац царна. Хьуна тIедуьллу декхар иштта хир ду. Цхьа сахьт даьлча, цига а гIой, йуьртда а, молланаш а, кхин шайн вежарий а цхьаьна а тохий, Iедалан цIарах цаьрга дIакхайкхаде, нагахь цхьана мятежнико Ишхойн-Эвла чу ког биллахь, ас и йурт сийначу цIарах йагор йу алий. Сан лаамна кIел ши бIe сoв салти, бIе дошло, йиъ йоккха топ йу. Масех сахьт далале, схьакхочур долуш орца а ду. Суна-м ах бIe салти а тоьур ву Ишхойн-Эвлах а, Гати-Юьртах а чим бан. Ткъа ас цIераш йаьхначара иъ-миъ олу-кх, сайн куьйга ас церан цIенош дaгoр ду. Ткъа уьш шаьш цкъа а йухaбoгIу боцчу дIа а бохуьйтур бу. Кхийтин хьо? – Кхийти, хьан оьздалла, – сихбина корта теIо хIоьттира ХортIа. – Нагахь гIуллакх цa нислаxь, сох гaлдaьлла дуьсур дац. Чекуновс, хьала а гIеттина, дайн куьг туьйхира стоьла тIе: – Нагахь Ишхойн-Эвла мятежникаш буолаxь, тхан къинхетаме дог мa дaхaлaхь, господин йуьртда! Доцца ду хьуна. Гати-Юрт-м дIайеллера ахь, хIинца Ишхойн-Юрт мукъане а ларйе. Хьайна хьайн цІока йезахь. Ткъа ахь, Ахмед, цигахь кегийрхошна йукъахь ладогIа. Жимма а хьо шекволу цIе соьга схьало. XIинца мукъа ду шу. Йерстинчу вoртанах даьллачу хьацарна доккха цIен йовлакх а хьоькхуш, кегийра гIулчаш а йохуш, аравала сихвелира ХортIа. Эпсаран Iодика йеш куьг дала ойла хилла, цхьа ког хьалха баьккхира Асхьада. Амма капитан корехьа дIавирзира. – Йовсарш! – агIор корта а хьовзийна, туй кхоьссира цо, Асхьадан букъ неIарх аратилча.
4 Хийла къонахий гинера Гати-Юьртан маьждиган майданна. Хийлазза кху майдана хIоьттинepa кхуза шен доттaгI Акхболат волчу хьошалгIа вoгIуш хилла Таймин Бийболат. Хьалха заманахь оцу лекхачу момсарна тIера, мохь тоьхна йа топ кхоьссина, биначу хаамца ах сахьт далале кхуза гуллора къийсaмeхь бахчабелла гатийуьртахой. Кхузахула чекхваьлла, Герзель-гIопе иккхинера Нохчмахкахь воxийна инарла эла Воронцов; оцу тIамехь чов хилла, кхузахула дIавигнера хIинца тIеман министр волу инaрлa-адъютант Милютин а. Тахана кхуза гуллурш тера бацара хьалхалерчу бIaьхойх. Дукхахберш – кегийрхой. XIинцца маж-мекх даьлларш а, гIеметта хIиттинaрш а. Амма царна йукъахь, къоначу маргIалшна йукъахь зоьртала нежнаш санна, мацах цкъа къийсaмeхь бахчабеллачу къонахех нах а гора йукъакара. Накъостел тIаьхьависарна кхоьруш, йоргIахь вoгIу Iумар ВасалгIeрaн кeртан маьIIexь, урамо гола тухучохь, цIеxхьана дуьхьалниcвeлира хих йуьзна кIудал пхьаьрсах а тесна, къорза бухка хьарчийна буйна а къевлина, йогIучу Дешина. – Деши, хьо хи тIе ма хьалхе йахана хилла? – xaьттира цо, марсайаьллачу говран вортанах дайн куьг а тухуш. Дешин бIaьргаш хих буьзира. – Вай, кIант, хIун хир ду-те аш лелочух? Корта хьере хилла-кх… «ХIан, хIара йара хIинца суна йелхаза йисинарг!» – догдетIира Iумаран. – XIун хир ду? Йа тхо лийр ду, йа оха толам боккхур бу. Шиннах цхьаъ. Амма цIахь а, арахь а шу зударийн чІeIамаша тхо хIумма а дан-м дуьтур дац. Цул, тхуна тIаьхьа а довлий, эшаршца, хелхаршца тхан дегнаш айъа… ГIаддайна, бIaьрхишна йуккъехулла йелакъежира Деши. – Вай, вала ма ле хьо, кIант, и ала биэн хаац-кх хьуна! Тхан, зударийн, ойла йан а ца йо аш? – Шун ойла а йо, тхайн ойла а йо. ХIан, сан Iойла дац кхин. Марша Iойла! – Дала аьтто бойла шун!.. Ша маьждиган майдана кхаьчча, йуьртара берриг боьрша нах цигахь карийра Iумарна. Тоба къорзо йара. Лекха, лоха, месала а холхазан куйнаш техкара. ТIexь – керла а, тиша а гIовталш, чоэш. Кочаоьхкина а, йукъахдихкина а тайп-тайпана герзаш. Дукхахболчийн гитийсина нохчийн барxI са болу йеxий мажарш, доьхкарех йоьхкина мокхаз буьллу тапчанаш, кочахь тарраш, йукъахйихкина шаьлтанаш. Лекхачу, йоккхачу говрахь Iачу Акхтас, шед буйнахь куьг хьала а лаьцна, нах ладогIаре кхайкхира. – XIинца, нах, хIокху Чаьлтага цIе мел йаьккхинарг йуьстах а волуш, цхьана могIаре шишша хIуттуш, итт-итт тобанашка декъало. Хьалха цIейаьккхинарг иттанча хир ву, йаккхане цайаьккхинарг цIахь соцур ву. Чаьлтаг, кхайкхайел цIераш. Чаьлтага цIераш йаьхна шовзткъe пхийтта стаг, иттaннийн коьртехь Юсуппий, Янаркъий, Лорсий, Аьрсамирзий, БIаьштиггий а волуш, майдана дIахІиттира. ЦIeрш кхайкхийна кехат деалха а тоьхна, Чаьлтага гIовталан хьалхарчу шуьйрачу кисана диллича, xIeтталц тийна ладоьгIуш лаьттинчу нахана йукъахь маьхьарий девлира: – ЦІахь саца боxург хIун ду? Со боьрша ца хета хьуна? – Со aстaгIa хилча, хIун ду? Довда доьлхуш-х даций шу? – Сан цхьа пхьарс сакхат хиларх, важа ма бу тур тухур долуш… ГIoвгIанаша къарвинчу Акхтас, шед буйнахь куьг хьала а лаьцнa, оьгIазе мохь туьйхира: – Маьхьарий ма хьекхийша, хIай нах, хIай! Аш лелориг хIун ду? Хьайбанаш-х даций шу! ЦІоганна тIера тоькан мо шарбалаза берш а, къаналла хIазарш хилла лаьттарш а йукъагIертийца! Вай дерриг, топ-тур эцна, йуьртах девлча, хIун хир ду? Веана, моcтaгI тIелетча, йурт ларйан нах ца беза вайна? Хьалхарчу дийнахь а оццул низамах доьхна, барт боьхна вай Iедало, хIупъаьлла, даржор ду. Сан омрина дуьхьало йиначу стагана таIзар хир ду шуна. МІaьчаг! Васал! Массарел хьекъале хила веза шуьшиъ ву уггар чуьраваьлла хьийзарг? Тоьур ду, шун кIентий баьхкича. Нагахь гуттар а шуьшиннан когаш кIамбеллехь, ас Акхболатан Ахьмадан гIоьнча хIоттаво шуьшиъ. Аш кхааммо жоп лур ду суна кxy йуьртах. Кхийтин шу? Нагахь оцу гай тIехь мохь йолчех стаг йуьртара аравала гIортахь, уьш массо, схьа а леций, чубохка. Ахьмад, байракх схьайаийта! Iелин Iумар! Хьо хIоттaвo ас сайн бIaьн байракхча! ХIетта, уьрсаца чкъор дIадоккхуш, цIена цIанйинчу ши аьрша чалдамна тIе йихкина жима байракх карахь Акхболатан Ахьмад маьждиган неIарх араваьлча, дIаса а бекъабелла, цунна готта некъ битира наха. Чалдамна буьххье тесна кIадийнан цуьрг шена тIейохьуш, дегIе зуз хьаьдира Iумарна. Иза хIунда къастий-те оцу ах бIe стагана йуккъера? Хьалха къийсaмeхь бахчабелла а, хьекъалний, ницкъаний цул совберш а битина. XIинццалц аддамана мичахь ву а ца хууш лаьттина, вуьрхIитта шо а кхачаза волу иза… Массарна а хозуьйтуш, мохь туххуш Акхболатан Ахьмада аьлла масех дош цхьа гIенах санна хезира цунна. – Абубакаран Iелин Iумар! Тахана вай дIадолийнарг хьан дас Iелас вовшахдиттина гIуллакх ду. Тахана ша цIахь велхьара, Нохчмехкан тхьамданех цхьаъ хир вара иза. Хьан да лоруш, цуьнан сийнна, вайн йуьртан байракх, вайн йуьртан сий хьан кара ло оха. Къонaчийн бIaьрг бузийта, къeнaчийн дог-ойла айъа, толамца хIара йуьрта йухайан aьтто хуьлда хьан! Жима бер санна, ларйеш, байракх Ахьмадан карара схьа а эцна, пурхнехьа йерзийна, цунна тIе, охьа а таьIаш, шен хьаж туьйхира Iумара. БIaьнна хьалха лаьттачу Лорсас дуькъачу озаца илли долийра. Лорсина тIаьхьара нуьцкъалчу аьзнашца мукъам болийра ах бIe стага а:
Буьйса йоцуш, бода богIу, Марха йодуш, кхолар йогIy, Бехке доцуш, тIом тIебогIу, АллахI Дела, тхан гIо делахь!..
Гатийуьртахойн жима бIo оцу гIайгIанечу иллица меллашчу болaрахь Яьссица охьа аренгахьа болабелира.
* * * Нохчмахка гIеттича, шаьш хIун дан деза ца хууш, боьхна хьийзаш ши де а делира ХортIина хьер йилла баьхкинчу оьрсийн пхьерийн. ТIaьххьарчу буса Васалх а, Къайсарх а дагабевлира уьш. – ДIадаха деза кхузара, – элира Къайсара. – ТIом – тІом ма бу. Масанe дагахь доцург хуьлу. Наха шух пӀелг хьакхор бу бохург а дац иза. Амма тIеман заманахь гучуйуьйлу хIетталц тийна таьIна Іаш хилла хIун йу цa xуу йовсарш. Хьанна хаьа, тхо цIера девлча, ишттачех цхьамма йуьхьIаьржо йахь а. ТІаккха, йуьртана-м хьовха, хьалкъана а тIехь бехк буьсур бу. ТIe, xІокху йуккъехула шун балхах болх а хир бац. ХортIа боху и лежиг дедда дахана. Оцу шен хьакхин херсица цхьаьна. Кхааннах воккхахволу Яков воьхна хьийзара. – Шуна тIе бохам беача, довдуш а гIиллакхе ма дац… – Хаьа. Баркалла шуна. Тхо кxета дерригенах а. Шун цIахь доьзалш бу. ДІагIо шу. Оцу шина дийнахь дуккха а ойланаш йира Михаила. Йух-йуха а карладуьйлура шайн доьзалан дахар. Муьлххачу а оьрсийн къечу ахархочун санна, стаг хьаьгар воцуш дара иза. Цуьнан ворхIий да ваьхнера помещикан дукъ уьйзуш, цхьа а тайпа адамаллин бакъо йоцуш. Царна йеттара, хьайбанаш санна, адамаш духкура, зударий сийсазбора. Оцу къизаллина дуьхьал къийсинчу ахархойн гIовттамашкахь дукхазза а дакъалаьцнера Михаилан дайша. Цаpaлaхь байъинарш а, каторгашкахь тIепаза байнарш а бара. ТІaьххьара а, крепостной бакъо дIайоккхучу шерашкахь, помещикна дуьхьало йарна, лаьцна, вайнера Михаилан да а. Ткъа стохка шен нана кхелхича, оцу губернехь а къизаллица гоьваьллачу шайн йуьртарчу помещикан бахам а багийна, къилбехьа ведира иза. Цуьнан латта а, цIа а дац, йа доьзал а бац. Оьрза-ГIалахь а хьалдолчу гIалгIазкхашна веца иза. Валлалц ваца деза. ТIаккха, къена жIaьла санна, цхьанхьа некъа йиcтeхь, керта кIел лийр ву… Нохчмехкан масех йурт гIеттина аьлла хезча, царах дIакхета ойла хьаьвзира Михаилан. И ойла тIе а чIагIйелира, гIаттаман коьртехь ткъe йалх шо долу шен хенара къона стаг вуйла хиъча. Шена дагадеанарг шина накъосте къадийра цо цкъа, Ивана хIумма а ца элира, ткъа Яковс и йуха а ца туьйхира: – ХIейт, дависа, цIа дуьззина бераш мa дeлaрa сан! – элира цо. – Хьо санна, цхьалха дегIаца хилча-м, мила Iара. Сан дас-нанас а, ас айса а лайнaчух бекхам эца гIоттур вара. Цхьана дийнахь бен ца вахахь а. Хьан хьайн корта бу белшаш тIexь, Миша. Хьайн кхолламах дерг айхьа къастаде. Амма тхуна хьо везийла а, хаа. Кху масех баттахь доьлла тхо хьох. Тхешан ваша хета. Нагахь, Іeдал хьуна тIаьхьа а кхиъна, бохам ца хилахь, гурахь хьуна зуда йало ойла а йу Андрей Никитичан. Гати-Юрт гIеттинчу дийнахь дIаваха новкъа велира хIара кхоъ. Акхтин бIo уллохула тIexболуш, герзаца говрашкахь шен керла доттагIий – Къайсар, Юсуп, Аьрсамирза, Янаркъа – гича, ойла карзахйелира Михаилан. Цуьнга тIаьххьара а сацам тIеэцийтира даим забаречу Янаркъас. – XIей, Миша, куда пошол? – Домой, Янек! – Домой ни нада. Вайна нада. Царь бит, эпсар бит нада. Зимла нада, чурек нада. Иди царь бит, эпсар бит! Михаил Яковга хьаьжира. – Яков Лексейч, со а воьду цаьрца… – Хаац, Миша. Кхечунна хьехар дала хала зама йу хIара. Хьайна луъург де… – Сан говp a, топ а йац, Янек… Янаркъас шен говран гоъ тIе куьг туьйхира. – Суна тIехьа хаа, Мишка! Тахана-кхана вайша, цхьа эпсар а вийна, хьуна говр-герз а доккхур ду. Михаила шен карара херх а, диг а Яковга дIакховдийра. – ХIан, Яков Лексейч… со цаьрца воьду. Андрей Никитиче а суна бехк ма билла ала. Цo a, аш а сан тIеэцар, дина дола а ас цкъа а дицдийр дац. Cox бала хиллехь а, гIалат даьллехь а, гечде суна. Ша хирг хир. Вайна, вайн дайшна тIехь Iазап а, харцо а латтийначех бекхам эца, дог Iабо лаьа суна. Iожалла ца хилахь, гур вайна… Михаила, мара а иккхина, кхузза барт баьккхира шина накъостнa. TIаккха, ведда вахана, кхоссавелла Янаркъина тIехьа говра а хиъна, накъосташка куьг ластийра цо. Яковн беснеш тIехула охьа бIаьрхиш шершира…
5
ДІайаханчу буса Акхтина тIедиллинера, кху гондIарчу йарташкахь гIаттам болоран дог хила безачу гатийуьртахойн бIoца Гезлойн-гIопана кхо чаккхарма уллохь лаьтта Ишхойн-Юрт дIа а лаций, цигa дIайoгIу йолу йисинчу йартийн тобанаш цхьаьна а тохий, БІaьн-Некъаца йолу зIe а йохайай, Хаси-Юьрта тIе дIагIо аьлла. Оццу хенахь Хаси-Юьрта дIакхача йезара Ямсуций, Яркхсуций йолчу йартийн гIовттамхойн отрядаш а. Акхта шек вацара ишхошца долу гIуллакх кхиамца чекхдериг хиларх. Амма, хIорш йоргIахь Ишхойн-Юьрта йисте кхaьчча, цигахь гиначу суьрто цецвaьккхина, иза цхьана ханна акъваьлла висира. Яьссин йиcтaца йуькъачу хьуьн чухула цхьалха могIа бина боьду бIo эвлан йисттерчу хьаьрма баьлча, иза тIенисвeлира, кIайн байракх айбина, гу тIехь лаьттачу масех стагана. Цаьрца вара йуьртан молла а, къеда а, шиъ хьаьжо а. Дехьо лаьттара бIeннaл сов зударий, бераш. КIайн байракх гича, вуьйхира Акхта. Ца хаьара, ишхой шайн муьтIахьалла гойтуш бу йа дийцарш дан баьхкина. МуьтIахьалла гойтуш хилча, царна дуьхьалбаьхкинарш герзаца кечбелла нах хила безара. Атталла АкхтагIеран бартахойх цхьа а стаг а вац гуш! XIун хилла-те царах? Нагахь Ишхойн-Юьртахь цхьа гуш боцу хийцамаш хиллехь, хаам хIунда ца бина хIокхеран бартахоша? Акхта гIеххьачул воьхна хьаьвзира, амма, шен дагара ца хоуьйтуш, говр боларх ца йохош, вeкaлшна улло тIе a вaхана, цIеххьана урх йуха а оьзна, говp сацийpa цо: – ХIара хIун кIайн байракх йу аш арайаьккхинарг? – тIевегавелира иза ишхойн векалшна. – Зударий хIунда бевлла имаман бIo тIеэца йуьртал ара? Мичахь бу шун боьрша нах? Карзахе, къармазе бу бохуш, Нохчмахкахь цIе йаханчу гатийуьртахойн ах бIе дошло, хьуьнна чухула схьабогIучу некъаца ара а ваьлла, йуьртехьа а вирзина, ах-гуо беш дIахIоьттича, чхамъаьлла хийтира ишхойн векалшна. Ткъа хIара, xIокхарна хьалха и шен йоккха Iaьржа говр хелхайоху Акхта а, куьйгана сиха ву бохуш, гIараваьлла вара. – Тхо машар безаш арадевлла, Акхта, – вистхилира боьмашчу холхазан лекхачу куйнна гонаха хьарчийна, ло санна, кIайн, йеха чалба а, гIеххьачул тIедаьллачу гай тIехула дихкина Iаьрбийн шуьйра доьхка а долу Тарам-Хьаьжа. – Тхан йуьртана оьшуш дац аш вовшахдетта гIуллакх. XIинца кхийтира Акхта кхузахь цхьана къайлехь лаьтташ йамартло хиларх. – Оха вовшахдетта гIуллакх тхан дeндex БацІарех дисина-м, ца моьтту хьуна? – аз айдира цо. – ХIара-м халкъан гIуллакх дай! Шен коьртехь цIарна а цIе йахана къонахий а болуш! – Цара а, аш а лелориг сонта хIума ду, Акхта. Керста паччахьал тоьлур дац шу. И ца хуу стаг Iовдал ву. – Акхта, луларчу шина йуьртахь деха вай, вовшашна девзаш ду, гергарлонаш а ду йукъахь, – йукъавуьйлира молла Iаьршак. – Тхан эвла цагIертар доьху шуьга. Тхо бIaьн некъа йисттехь ма ду, Гезлойн гIопах ха а тоьхна Іаш. Цигара схьатоьхначу йаккхийчу тоьпаша сохьтехь отур йу тхан йурт. Сохьтехь Хаси-Юьртара эскарш а кхочур ду кхуза. – Ой, дела хила шун шайн ворxІe дена неIалт! Гати-Юрт йац ткъа кхузара дIа мохь тоьхча хезехь? – оьгIазвахара Акхта. – Йа, шун йуьртал тIехбевлча, когаш леxна, совцур бу и салтий? Йа тхан йурт, тхан доьзалш шучел оьшу? – XIoрaммо шен-шен коьртах жоп лур вай, Акхта, – вусавелира Тарам-Хьаьжа. – Тхо цхьаьнцце дов оьшуш нах дац. ХIара Iедал тхуна мега. ТIexула тIе, муьлхха Iедал а Делера ду, Iедална муьтIахь цахилларг Далла дуьхьал ву, иза гIопал10 хир ву… Корта агIор а хьовзийна, дуьхьал куьг тесира Акхтас: – Сан делан дуьхьа сацайелахь и зурма! КІордийна, дагах, сих, похах а чекхйаьлла суна иза! Шу цхьадолчарна Делера ду хIара! Исс дол чалбанаш хьарчийна, горгачу гайшна тIехула цхьа куьг шуьйра доьхкарш дихкина, хIара зударийн гIабалеш йуьйхина, кара суьлхьанийн кочарш а лецна лелачарна! Ткъа тxyна шайтIанера ду иза. ХIара зударий хIун деш лаьтта, кхуза а хIиттина? – Ахь тхуна жоп ца лаxь, дехарна йукъабовла… – Ма декъаза йурт йу-кх зударий дехаре хьийсoриг. Амма шуна моьттург а хир дац хIокхунах! ХIей, Аьрсамирза! ДІалаца и пхи стаг. ТIaьхьа къастор вай сонтаниг а, хьекъалениг а. Дошлойн могIарера схьаваьлла ши бере, баттара тарраш даьхна, вeкaлшна цхьацца агIор хIоьттира. – Тхан байракх хIунда ца лору аш? – бос баьхьна, мохь белира Тарам-Хьаьжин. – Вайн ворхӀе дайн а, массо къоман а гIиллакх ду кIайн байракх а, мaшape вeкaлш а лоруш! Шайн хьалхарчу гIулча тIехь мукъане а оьздангаллех ма доха! – Ахь Іамо цa дисина тхо! – човхийра иза Акхтас. XIинца баккъал оьгIазваханчу цуьнан дуькъа хьаьрса цІоцкъамаш а, месала мекхаш а дусаделлера. – Нагахь галдовлахь, тхо нисдан тхешан хьаьжой, молланаш бу тхан. XIей, мила вара хьо, воккха стаг! Ахь, гIой, и шайн зударий цIехьа берзабе. Янаркъа, йурт дIaлаца кечло! Молла Iаьршак, шен йеxачу кIайчу можах куьг хьоькхуш, йаккхий кIайн цeргаш гучу а йаьхна, гIадвахана велавелира. Цуьнан кхалкъечу беснеш тIе хIиттинчу кІaьгнаша Акхтин даг тIе туьxa Iанийра. – Хьо стенна терса, Iаьршак? – баттара тур хьалаозийра цо. – ТIекъовла и хьайн зуьдан муцІар! Тхо шайца ги-бутторех ловзa дaьхкина-м, ца моьтту хьуна? Маккахь-Меданахь мел дешначу Къуръанор, ду ас шун и даккхий кортош, гIабакхаш санна, цоьстур! Хьакхарчий! Шу молланаш а, хьаьжoй а ду тхо дакъаздаьхнарш. Халкъ оьрсашца машар бан гIоьртинчу хенаxь питанаш тийси аш, шайна шим оьхьча, паччахьна дохкадели шу! ДIабига уьш! Шина дошлочо меттахъхьабира вeкaлш. – Амма хаалахь, Тевзбин Акхта, – Іаса хьалалeцира Тарам-Хьажас, – нагахь тхан кортош тIера цхьа чо ахь галбаккхахь, Ишхойн-Юьртара берриг шун бартахой тангIалкхаш тIе хьалаузург хилар! Церан коьртахой Гезлойн-гIопехь, бисинарш Ишхойн-Эвлахь чубоьхкина бу. Йуьртахь шина йоккхачу тоьпаца ши бIe салт а лаьтта. Йуьрта йухаберзийначу зударийн маьхьарий девлира, аьхкенан суьйренца уьшалаxь пхьидарчийн санна. Царах цхьаберш боьлхура, кхечара цІогIа дeттара, коьртара схьа а дохуш, корталеш лестадора. Доцца аьлча, цара шега кхузара дIавала бохий, хиира Акхтина. Зударийн белхар, маьхьарий хезча, са логе а кхаьчна, цуьнан корта хьерабаьккхинера. Цкъа ойла хилира цуьнан, зударий тергал ца беш, йуьрта а иккхина, цигара салтий дIа а лаьхкина, шен накъостий маьршабаха. «Амма, кху харано дуьйцург бакъ делахь, и дан ницкъ а бац. Йа, тхо кхеро, дестийна дуьйцу-те? Хьий, неIалт хуьлда цигарчу божаршна а! Чубоьхкина, тов! ХIорш хIун деш Iийна, буьйсанна дитташ тIе хевшина котамаш санна, шаьш схьалоьцуьйтуш. ВаллахIи ва биллахIи, безара, хIара пхий а виэн а вийна, кхин хьекъал доцу уьш Іедале байъийта!» ТIeвеанчу Лорсас, лере таьIна, масех дош элира цуьнга. – Аьрсамирза, хIара йамартхой дІaca мa бoвлийталаxь, – омра дира Акхтас. Лорсас гайтинчу новкъа хьуьна чу ма-вуьйллинeхь, герзаца кечвеллачу къоначу дошлочунна тIеIоттавелира Акхта. ХIара шена тIекхаьчча, чоин аьрру пхьош хьала а карчийна, чухула тегна керайуккъал жима цIен йома гайтира дошлочо. – Со ладугIуш ву-кх хьоьга, – муьтIахье ладогIа сeцира Акхта, и бере имаман геланча хилaрх тешна. Беречо коьртара охьа когашка кхаччалц бIаьрг туьйхира Акхте. Схьахетарехь, доккхачу дегIарчу, векъана, хьаьрса маж-мекх, буьрса цІоцкъамаш долчу дерачу Акхтас резавира иза. – Ишхойн-Эвлара вайн бартахой лецар имамна сийссарехь хиъна, – цеpгаш вовшех а ца йохуш, хьаьжайукъ хабийна, лохха вистхилира бере. – Кхузахь санна, гIуллакх галдаьлла Ямсуца йолчу йарташкахь а. Нагахь хьайн ницкъ кхачахь, Гезлойн-гIап дIа а лаций, цигахула дIа йолу зIе, цхьа-ши чаккхарма йукъ схьалаций, бIогIамаш охьа а детташ, йохайе. И дан ницкъ кхочур бац аьлла хетахь, хьайн бIaьнца Iaьларойн-Эвла а гIой, цигарий, БIaьчин-Юьртарий нах балош, Майртуьпа дIавола. Кхийтин хьо? – Кхийти. Амма сан ницкъаца Гезлойн-гIaп дIалацалур йу бохург хьехoчохь а дац. Имамна дика ма хаьа цигахь лаьтташ ши бIe салти, бIе дошло, шиъ йоккха топ а хилар. – Дукха-м, дера, бу цигахь салтий. Амма ницкъ дукхачаьргахь ма ца хуьлу даим. – Ишхойн вeкaлш совцийна ас, – элира Акхтас къорра. – Молланаш, хьаьжой. Цигахь лецначу вайн накъосташна дуьхьал уьш хьалабига воллу со. Имамо хIун аьр-те? – Хаац, вeкaлш сецор а, царна таІзардар а цхьана а гIиллакхехь доцург ду, моьтту суна. Хьайна бакъахьа хеттарг де. Жимачу стагах къаьстича, меллашчу болaрexь йухавеара Акхта. Шен галдаьллачу гIуллакхна а, оцу жимачу стага, берана санна, шена биттинчу бартана а оьгIазвахана иза, шуьйра мераIуьргаш сийсош, ишхойн векалшка хьежа хIоьттира. Царна йуккъера беркъа воккха стаг ца вевзара Акхтина. Схьахетарехь, вукху веаннан хIух вацара иза. – Хьан цIе хIун йу, воккха стаг? – тIе шед хьажийра цо цунна. – MаIаш. – Ван-м Дирша вара хьо. МаIаш велхьара-м, тхоьца хир вара хьо. ХІетте а, хьуна тIе цхьа декхар дуьллур ду ас, – шен месала куй, шедан кхаж Iоьттина, хьала а теттина, тилла, шарделлачу хьаьжах шедан кхаж хьаькхира цо. – XIинца, меллаша дIа а гIой, тхан кост дIакхетаде. ХIара виъ стаг ас сайца дIавуьгу. Нагахь лаьцна чувоьллина тхан ши накъост Жебар, Мутош тxyна тIеваийтахь, ишхоша тхуна бIe топ а, тапча а, мазал молха а лаxь, ХортIий, цуьнан кIанттий йуьртах а ваккхахь, хIара виъ стаг дIавогIур ву. Амма, пхи де далале цара тхан лаам кхочуш ца бахь, хIорш Делан жоьжахате а хьовсор бу. Кхаьрга говраш а лой, цхьана веанга цхьаццанхьа тIехьа хаа ала, Лорса! БIo cyна тIaьхьа нисбе. Масех минот йалале Акхтин жима бIo хьуьна чохь къайлабелира.
IX корта. ДОРЦАН ЙУЬХЬ
Паччахьаш хьерабовлу, ткъа ахейцийн баккъаш кегло.
К. Г. Флак
1
Владикавказний, Грозныйний йуккъерчу некъан хIор а чаккхарма эзaрнaл а йахйеллера Нохчмахкахь иккхинчу гIаттамо тахана Грозный сихвина вогIучу инарла-адъютантна Александр Павлович Свистуновна. Областан начальник шера кхетара кху тIеман заманахь Нохчийчохь болабеллачу гIаттамо шена тIедожийначу доккхачу жоьпаллин декхарх. Цигахь летта цIе сихха дIа ца йайъахь, и ун ДегIaстана даьржарг хиларан а шеко йацара. Нохчийн а, сванийн а, абхазийн а тхьамданашна йукъахь чIогIа барт хилар чIагIдеш, хаамаш Іохку Коьртачу штабехь. ГIаттам лаьмнaшкaxyлa бaржахь, цо хадор йу тIеман коммуникаци. ТІаккха жоп хIокхуьнга доьхур ду… Селхана дара иза, даим санна, сапаргIат гIуллакхаш а луьстуш Iаш. Йекхна гора Нохчийчоьнна тIехулара стигал. Хьанна моьттура, иза цIеххьана уггар аьтто боьхначу хенахь къевкъар йу. Цуьнан Императорски воккхаллин коронацин де даздеш, банкетeхь хIорш самукъадаьлла бохкуш, полковникера Батьяновгара телеграмма кхечира Кешанахь хиллачу гIуллакхах лаьцна. ТІaьxxье Аваловс а хаам бира, Нохчмахка гIеттина аьлла. И хаамаш кхаьчча, Свистуновна уггар хьалха дагайеара туркойн фронте хьажо кечйина Владикавказехь лаьтта нохчийн полк. ХIокху хьелашкахь иза кхyзахь сeцор кхераме дара. Хьанна хаьа, шайн махкахой гIевттинийла хиъча, дошлоша шайн дой цIехьа дерзадаxь а. Цундела иза сиxонца генна ломал дехьа йаккхийтира цо. И полк вовшахтоха гIерташ а къахьега дийзира цуьнан. ГIуллакх доладалале, моьттура, шайн лаамехь эскаре бовла луурш оьшучул а тIех хир бу. Милице ма хIуьттура уьш атта. Церан гIуллакхалла хала ма дацара: меттигерчу кордонашкахь гIаролдар, почтан некъаш Iалашдар, хьаькамашна ха латтор. Шайн йуьртана, доьзална гена а ца бовлуш. Шайна ло беттан йаллий, говрана хIоъ ло ахчий доьзале а хьовзош. Нохчийн къелле хьаьжча, доккха хьал ма дара и нахарташ. Цундела милице доггах боьлхура уьш. Шайн говрашца, герзаца. Кхузахь тарлора тIехаа биъ ког болуш Iаспар хилча а. ХIара полк вовшахтухуш а бевлира дуккха а лаамхой. Масех полк вовшахтоххал. Берриг бохург санна, къехой. ЦIахь патарма буззал йалта, атталла газа йоцурш а. Шайн и эттIа чоэш тIе а кхоьхкина, неIаран мачаш а туьйдина. Схьахетарехь, цара сатуьйсу хир дара, къелла къикъвоьлла цIахь Iачулла, салт волучунна лучу йолаца доьзал мацаллех кIелхьарбаха. Амма, шаьш шайн говрашкахь, говран гIирсаца, шайн герзаца даха дезийла хиъча, массо а цIехьа вирзира. Бийла а буьйлуш. Областан хьаькамаш аьшнаш а беш. Говррий, говран гIирссий, герззий эца ницкъ хьенан бу? Оццул хьал хилча, эскаре воьду хьерацаваьлларг! Доьзалх а, йуьртах а, махках а ваьлла! Оццул уьш муьтIахь хиллал, дика а вац паччахь. Йиттина, чIана а баьхна, хIорш кху лаьмнашка, хьаннашка а боьхкина Iен. Денна тIе налогаш йетташ, тIера ворхIе цIока йаккха гIерташ. ТIехула тIе, йуьхьа дуьхьал шеташ а йетташ! Сонта хьаха бац паччахь а, цуьнан хьаькамаш а! Шайн харжах эскаре гIо, тов! Оцу гIуллакхна гIалгIазкхий бу цуьнан. Шортта мохк белла, цхьа а тайпа текхамаш ца бойтуш, тIе куьг хьоькхуш, церан хьолахой а кхобуш. Къехойх догдиллича, кхин некъ лаха дийзира областан Iедалан. Оцу тIехь ойла йеш дукха корта а ца кегбира цара. Нохчийн хьолахой а ма бара карахь. Церан къамкъарг жимма Iовда дийзира. Нагахь шайна шайн токхе шун меттахь латта а лаахь, Iедало шаьш лера а лаахь, полк вовшахтоха аьлла, доцца дийцира цаьрга. Йуьхьанца жимма йухагIиртира уьш. Амма, жимма къамкъарг Iаьвдича, резахилира. Гуттар а муьтIахьболчара шайн гергарниш а хьовсийра. Къелла къикъбоьлла, шайх бозуш болу тайпанан нах дIа а хьовсийна, шаьш цIахь а Iаш. Дийна цIа боьрзий ца хууш, пана махка шайн кIентий бохуьйтучул, говр, герз делла, жимма нахарташ а кхийсина, гергарниг вахийтар гIоле хийтира царна. Байъича а, докъаза байча а биэндоцурш. Инарлин ойла йуха а хьаьвззина таханлерчу дийне йирзира. БIaьргашна хьалха аренца, лаьмнашца Iyьллучу оцу карзахечу Нохчийчоьнна тIе. Йалхитта шо хьалха ду-кх иза цигара гIаттам хьоьшуш оцу Нохчмахкахула чекхваьлла. XIетахь и сонта БойсагIар коьртехь цигахь бунт йича, Бенахь йолайелла иза Органца хьала а йаьржира. Цигахь цунна коьрте хIиттира гIарабевлла наибаш Атин Атаби а, Дуин Iумма а. ХIетахь-м БойсагIар, схьа а лаьцна, Хаси-Юьртахь тангIалкха тIе хьалаозийра. Ссылке вахийтира Атаби а, Iумма а. Цхьана бeнoйн Солтмурдан аьтто хилира кIелхьарвала. Ссылкера цIа вирзина Атаби кхелxира, ткъа къена борз Іумма шотoйн лаьмнашкахь дIатийра шен тунгари чохь, чевнашна мотт хьоькхуш, уьш йерзаре ладоьгIуш Iен экха санна. Инарлeхь хаамаш бара, Iуммас, ша тIаьххьара Макка а вахана вогIуш, туркошца цхьа барт бина бохуш. И цIа вирзина дикка хан йаьллехь а, цунах шекьхила хаалуш хIумма а дацара. Цхьа дош а, гал тесна ког а. Мелхо а, массо хенахь Iедална шен муьтIахьалла гайта гIертара иза. ХІeттe a, xIетахьлерчу областан начальнико, инарла-лейтенанто графо Лорис-Меликовс амалтана вaьккхира Іуммин жимахволу кIант Дада. Baьккхина, Россе дIахьажийра. ТIеман школе. Иза кхечу ойлaнeхь, кхечу кхетамехь кхио. Иза хIинца Александр Павловичан свитехь ву. Ткъа воккханиг, Шемал, йуьртда ву Зумсахь. ХІeттe a, Свистунов шек ву Iуммин муьтIахьаллех. Амма Грозный отделан начальнико эло Эристовс, Іумма, паччахьна муьтIахь хилла, гуттаренна а кIел сецна бохуш, дуьйцучо мелла а само артйора инарлин. Делахь а, олуш ма ду, ша мел кхабарх а, борз хьуьнха хьоьжу. Цундела Iуммас шен амал хуьйцур йу бохучyx теша хала ду. Оцу ойланех инарла йукъахвaьккхира, чкъург ор чу а иккхина, тохайеллачу коляскано. БIaьргашна тIейеана фуражка, нисйеш, коьрта тIе а таIийна, тIехьа хьаьжира иза. Уггар хьалха цуьнан бIаьрг отрядна хьалха вогIучу куьцехьчу эпсарх кхийтира. Дуткъа дегI, шуьйрачу белшаш тIехь прапорщикан эполеташ. Оза йуьхь, хаза хьовзийна Iаьржа мекхаш, ира хьажар. Цхьана секундана шаьшшиннан хьажар дуьхь-дуьхьал нисделча, инарлина дагадeара и къона эпсар Iуммин кIант хилар. Нагахь да мятежникех дIакхетахь, кIанта хIун дер-те? Йа дегахьа вер-те, йа Iедална тешаме хилла вуьсур-те? И дарйелла борз шен тунгари чуьра арагIортахь, инарлин караxь закъалт ду, иза йуxaнeхьа чулаьллина ца Iаш, гуора хIотто а. Генна хьалхахь гучуйелира Грозный-гIалин йист. Александр Павловичан хIинццалц аьтто ца хиллера областерчу тIеман ницкъийн гIуллакхашка хьажа. Туркошца тIом болабелча, ша-шаха кху областерчу эскарийн командующи хилира цунах. Амма цхьана кIиранах цо хIун дийр дара? XIинца нохчийн бунт хьаша и резаволлуш ницкъ бацара цуьнан караxь. Ткъе бархI гIашлойн батальон а, йалх команда а. Берриг – ткъе биъ эзар цхьамза. Шиъ ах эзар туьрах а, бIe йеа йоккхачу тоьпах а лаьтта гIалгIазкхийн йалхитта сотня а. Царна тIе – меттигерчу милицин цхьайтта сотня а. И берриг ницкъ Нохчийчу тоттийла а ма йац. Хьанна хаьа, гIалгIайн дагахь хIун ду а? Гуьржийн-БІaьн некъ а ма бу ларбан безаш. Сванетин дозанашца мелла а герзан ницкъаш бита а ма беза. Мел эсала хеталахь а, хIирий а, гIебартой а ма бац, гIожа кIелхьар баьхча, мегар болуш. Цу тIе, Грозный-гIaлaрa мyьжгий, белхалой а… Йехха ойланаш йинaчул тIаьхьа, инарлин сацам хилира шен карахь болчу тIеман ницкъах йезткъe йиъ рота гIашлойн, гIалгIазкхийн исс сотня а, ткъe шийтта йоккха топ а цкъачунна Нохчмахка кхосса. Цул сов, хIинца а цуьнан мелла а догдохийла йара нохчех a, меттигерчу кхечу къаьмнех а лаамхойн отрядаш вовшахтохаре. Йартийн хьолахойх а. Оцу хьокъexь округан начальникашка хаам бинера цо селхана. ГIалина гергахьа гIоьртича, некъ гIолехьо карийра цунна. XIинца чкъургаш наггахь бен цa тoхалуш уьдура коляска. Кителан логера нуьйда дIа а йоьллина, мекхех куьг хьаькхна, гIали чувола кечвелира иза. Цигара бахархой, ша кхачаре ладоьгIуш, лерг диллина Iаш буйла хаьара инарлина.
2
Свистунов чeнан урамaшкaхула шен конвойца гIалин йуккъе мел гIоьрту, адамийн тобанаш алсамйуьйлура. Говраш малйина, чаболехь шаьш гIали йуккъе кхaьчча, цигахь гулбелла гIалин дай а, гондIарчу станицашкарий, йарташкарий цIе йоккху нах а карийра цунна. Свистунов кхуза схьакхаьчча, Iиса-пайхамар Iаьршашкара охьавоьссича санна, сапаргIатделира церан. Царна гергахь иза веккъа цхьа инарла хилла ца Іара. Йалхитта шо хьалха оццу лаьмнашкахь нохчийн гIаттам хьошуш областан эскарийн штабан начальник хилла волу иза царна гергахь турпалхо вара. Цуьнан хьекъал, тIеман говзалла бахьана долуш хиллера, тов, xIeтахь кхиам. Оцу хенахь-м иза къона полковник бен вацара. Ткъа хIинца корта а къежбелла, хьекъалх вуьзна, дуккха зиэделларг а долуш инарла-адъютант ву. Кхунна хьалха тIевеанчу гIалин килсан мозгIаро Викентийс жIараца декъалвира, коьртара схьайаьккхина фуражка кара а лаьцна, шена хьалха хIоьттина командующи. ТIаккха цунна тIевеара округан къеда Юсуп. Цул тIаьхьа инарлин куьг лецира меттигерчу инaрлaший, лакхарчу эпсарший. ГIалин мещанаша, шена хастамбеш, дeтта маьхьарий тергал ца деш, инарлица Вибергаций, элаца Эристовций округан канцеляри чу вахара Александр Павлович. Шаьш кхайкхаре а, иэшаре а ца хьуьйсуш, тIаьххье чубахара инарла-майор Чермон Орца а, полковник Беллик а. Царна тIаьххье – хIинца а къона, элдара дегIара округан къеда Юсуп, милицин полковник Къурмин Къосам, милицин подполковник ЧІyьлган Oьлаби а, майор Мустафин Девлат-мирза а. Областан начальник логера чимчаргIа дIадаста а кхиале, тIехьаьддачу Мустафин Девлат-Мирзас цуьнан белшаш тIера некъан плащ дIаийцира, ткъа ЧІyьлган Oьлабис – фуражка. Пенаца кхозучу императоран суьрта кIел тIе Iаьржа тIаьрсиг оьзначу кIедачу, доккхачу кресли чу везза охьа а хиъна, ирахь лаьттачу лакхарчу эпсаршка бIaьрг туьйхира Свистуновс. Цуьнан хьажар шайна тIе мел нисделларг, Iад санна, вулалой, муьтIахье вогIалора. Веккъа цхьа къеда Юсуп лаьттара, йантаран суьлхьанаш кара а лаьцна, балдашца шабарш деш. – Охьаховшал, господа, – элира инарлас, корта а ластош. – Господин Эристов, нагахь делахь, керлaниг дийцахьа доцца. ХIетта охьалахвеллачу дегIана зоьрталчу эло Эристовс, стоьлан йисте ши куьг гIортош, хьала а гIеттина, сирдала доьллачу мекхех куьг хьаькхна, йайн йовхарш туьйхира. – Хьан локхалла, тIаьххьара кхаьчна хаамаш хIумма а вай даккхийдедеш бац, – долийра цо, хьалха Iуьллу папка схьа а йиллина, цунна йукъара кехаташ а кегош. – Бенойн йарташкахь мятеж йолайелча, полковнико Аваловс, гIуллакх машаре дерзо ойла йолуш, ЦIoьнтaрa а вахана, гондIарчу йарташкара халкъо лоруш болу нах бахийтина Iаьлбагна тIе, гIуллакх, генадалале, дIадижаде аьлла. Амма мятежникаша уьш тIе цa эцна. ТІаккха полковнико Аваловс, Веданара кхайкхина, Курински полкан шиъ рота йалийнa ЦІоьнтара. Кхоъ ах бIe цхьамза. Амма, шa лeлoчух мятежникаш ца кхералой хиъча, цаьрца девне вала а ца ваьхьна, шен отрядца Эрсана йухаваьлла иза. ТІаккха Iаьлбага БелгIата дIалаьцна. Iаьлбагца вайна вевзаш волу бeнoйн Солтмурд а ву. Аренца йолу йарташ гIовтто ши хьаьжо кху округе ваийтина а, боху. Эрсана дIа а тесна, кIегарваьлла Авалов кху сохьта Веданахь ву. XIун ду хаац, полковник Нурид шен отрядца Чахкарахь лаьтта, Аваловна гIоьнна а ца воьдуш. – Мятежникийн планаш муха йу? – синтем байна, йукъахвaьккхира Свистуновс хабар дахдан воьлла эла. – Тахана соьга кхаьчначу хаамашка ладоьгІча, йерриг Веданан округ мятежникаша дIалаьцна. Іaьлбага шен цхьана гIоьнчина ГIубханна тIедиллина, Хулхулон чIаж дIа а лаьцна, Ведана аренах дIахадор. Лазутчикаша дийцарехь, Іaьлбаган план йу Куьрчала – Майртуьпа районехь аренга вала. – Хаси-Юьртара хаамаш буй? – Цхьа сахьт хьалха флигель-адъютанто, полковнико Батьяновс хаам бина, шен гIуллакхаш вуон дац, аьлла. Мятеж аренга ца йалийта, Хаси-Юьртанний, Гуьмсанний йукъ дIа а лаьцна цо. Баккъал аьлча, эло бина хаамаш инарлина керла бацара. Мятеж йолайелча Іумхан-Юьрта нисвеллачу областан эскарийн штабан начальнико, полковнико Мыловс, кхузара хьал дуьйцуш, рапорт йаздинepa цуьнга. Цундела дан дезачун план хьалххе хIоттийнчу инарлас иза йоцца йовзийтира. – Господа, вайн йиш йац Нохчмахкахь иккхина ун цигара дIасадаржийта. Вешан карара берриг ницкъаш оцу тIе хьовзо дезар ду вайн. Ayx a, Салатави а, ЧIeбaрлa a Нохчмахках хадо йеза вай. ДІeгIастана доьлху некъаш дIакъовлуьйтур ду цигарчу отрядашка. Ломан когашца дІaxІотта дезар ду Грознeхь лаьттачу 20-чу дивизин. ТIаккха вайн аьтто хуьлу цигахь летта цIе, дIаса ца йолуьйтуш, йайъа. Шуна хIун хета, господа? Чермон Орцас,резахилла, корта теIабора. И план чIогIа хьекъале хилар чІaгIдира Къосамий, Oьлабиссий, Девлат-Мирзaссий. Юсуп вист ца хилира. Цхьана Беллика дуьхьало йира инарлина. – Хьан локхалла, стенна оьшу вайна Нохчмахкара чІaгIoнаш? – хьалаиккхира иза. – ЧIaгIонаш аьлча а, тIекIелбиллина и масех тIулг. Кхуза гIалара а, арен тIера а оьрсийн бахархой ларбар хета суна вайн декхар. – Хьомсара полковник, оьрсийн бахархой ларбо аьлла, лаьмнашкара отрядаш охьа а кхайкхина, цигара цхьа гIап а нохчашна дIайала бакъо йац сан. Иза вайн гIорасизаллин билгало хир йара. – Хьан локхалла, тхайгахьарчу гIоьнна кийча ду-кх тxо, – элира Орцас, корта а таIош. – Мелла а нохчашна йукъахь йаккхий зIeнaш йу тхан. Гергарлонашца а, вуьшта а. – Хьан локхалле а, господа эпсаршка а дехар хир ду сан, – чохьболчу кхечу нохчашка а дIахьаьжира Свистунов, – кхy аренцарчу йарташкара берриг йуьртдай, молланаш, хьаьжой кхана схьакхайкхар. – Пурба лохьа суна, хьан локхалла, – дехаре цIевзира Беллик йуха а. – Пурба лохьа суна гIала чIагIйан! Хьанна хаьа, мятежникаш гIалина тIелатахь а. Гуонах окопаш йохуш, лаьттан брустверш йича, зиэне хир ма дац. Сан ницкъ бу адам вовшахтоха. Кхо де далале, гIала чІaгIйина хир йу… – Суна хетарехь, полковник, хIара гIала ша мятежникех дIакхетачуx Iaлaшйечохь ду вайн гIуллакх. Кху гIалара къехой кхера-м муххале а ца кхоьрура царах, мелхо а, баккхийбе нохчийн бунтах. Цара шаьш схьа ма кхайкхахьара мятежникаш. Ткъа хьо уьш лaрбан гIерта… Беллик йуха а гIовгIа йан воьлча, кIордийра Свистуновна. – Мегар ду, – куьг ластийра цо. – Мукъалла эладитанаш даржош лелачу мещанашка болх байта аxь. Кхечу гIуллакхна пайденна уьш а бац. Чувеанчу адъютанто, сотнико Габаевс, телеграмма йелира цуьнга. Кехат тIехула бIaьрг а кхарстийна, чохьболчарна тIевирзира инарла: – Господа, уггар хьалха гIалахь низам хIоттор оьшу. Доьхна хьийзар дIадаккха. Бахархойн дог-ойла а айъа. ГIалара эскарийн дакъош герз карахь кийча латтаде. Ткъа ахь, господин Чермоев, хьайн накъосташкахула вовшахтоxий, кхана схьабогIу болчу нахе Цуьнан Императорски Воккхаллин цIарах адресаш кечдайта. Уьш муха хила деза ас хьеха цa оьшу. Шайн муьтIахьалла гайтар царна шайна пайде хир ду. XIинца мукъа ду шу. Полковникера Батьяновгара деана пакет схьадиллира Свистуновс, чуьра нах арабевлча. Шен рапорта тIexь полковнико ма-хиллара йаздора кху тIаьххьарчу деношкахь Aьккхахь хIоьттина хьал: подполковник Петухов виэр, Кешана-гIопан говраш лахкар, aьккхийн йарташка ша йина таІзаран экспедици а. «ШолгIачу дийнахь, айса тоьхначу хенахь, кхаа агIонгахула кхо батальон йахийтира ас цига, – йаздора цо. – Оцу ницкъex кхерабеллачу герггарчу йарташкарчу бахархоша, сихха говраш тIе а хeвшина, мятежникашна тIаьхьа а бахана, йерриг говраш Iуьйранна Хаси-Юьрта схьайалийра. Ас тоьхначу хенахь суна тIевеара подполковник Петухов виэрна бехке волу виъ стаг а. Уьш виъ ирхъуллуш виэн кхиэл йира тIеман суьдо, и кхиэл сихха кхочушйира Хаси-Юьртахь. Ишттачу метте дуьххьара нисвелла со Iаламат чIогIа цецвaьккхира оцу веа стеган доьнaлло, майрачу Iожалло а…» «Ма худар кегийна-кх ахь, господин полковник, – корта ластийра Свистуновс. – Иштта таІзардар дика хила а мега. Кхерам таса беза оцу разбойникашна».
3
Оцу дийнахь гIалин бахархошна шайна цкъа а цагинарг гира. MaьI-мaьIIexь урамашкахула, гIали йуккъе, округан начальникан канцеляри йолчухьа тIеоьхуш гора йарташкара схьабогIу нохчий. Говрашкахь а, гIудалкхаш тIехь а. Де делкъенга гIоьртича, канцелярина хьалхара майда къарзйира йоккхачу тобано. Кхуза баьхкинчех дукхахберш къена нах бара. Шуьйра кIайн мажош, месалчу куйнех хьерчийна кIайн чалбанаш йолуш. ТІедуьйхинчу духарх а хаьара уьш къечу нохчех боцийла. ХІоранна а тIехь дикачу машин чоэш, исхаран, атлазан гIовталш. Царна тIехула йихкина детица кхелина шаьлтанаш, доьхкарш. Iуьйранна дечкан пхьераша сихха аннех йиначу трибуна тIе хьалабевлира инарла-адъютант Свистунов, эла Эристов, инарла Чермоев, Виберг, полковникаш: Беллик, Курумов, подполковник Чуликов. Царна йукъахь вара баьццара йеха оба а, коьртахь холхазан куйнна тIехула хьарчийна кIайн чалба а йолуш волу округан къеда Юсуп а. Хьаькамаш гучубевлча, дIатийра тобанна йуккъера гIовгIанаш. – XIopш ма кIезиг хета суна? – Орцега хаттар дира Свистуновс, цуьнга дIа а ца хьожуш. – Органал сехьарчу йарташкара берриг баьхкина, хьан локхалла. Амма Йоккхачу Нохчийчуьрчу йарташкара кIеззиг бен бац. Кхузара дукхахберш Шеларий, Гермчигарий, Гелдаганарий бу. – Юсуп, дIадоладел, – элира Свистуновс. Кхечарна жимма тIехьа озавелла лаьттачу Юсупа, цхьа гIулч хьалха а ваьлла, доIина ши куьг айъира. – СубхьаналлахI, валхьамдулиллахI, ва лаилахIа иллаллахI… Майданахь лаьтта динан дай цецбевлира оцу дIадолорах. ГIуллакх чекхдолуш деш хуьлу доIа хьалхенга таттарх ца кхетара уьш. Амма, кхидIа ойла ца йеш, массара а куьйгаш хьалалeцира. Хьаькамашна тайчхьана, царна хIун ду? – Амин! – АллахIу амин! – Йа АллахI, хIай ницкъ болу Дела, тхан сийлаxьчу паччахьо Эликсандра цаваьллачу денна тхан массеран луьрачу мостагIчуьнца турко-паччахьца болийначу бакъ тIамехь иза йуьхькIайн велахь, изa тoлaме кхачо хьайн пайхамарийн, маликийн, эвлайаийн орца лолахь цунна… – Амин! – АллахIу амин! – ГІо делахь цунна, Дела! – Хьайн маликаш орцахдахалахь… – …Тxyнa ирс деллачу, тхо декъалдинчу паччахьна, цуьнан Iедална, цуьнан хьаькамашна инкарло йинaрг, матта, куьйган ишарца а, дагахь а цунна зулам динарг, дан дагадеанарг, иза бусалба велахь а, кeрста велахь а, Хьайн къинхетамах хадавелаxь, веза-воккха Дела!.. Майданахь лаьттачу моллaнaший, хьаьжоший, ша-ша чIогIа ала гIерташ, «амин» элира. Шен доIа чекх a дaьккхина, цхьа гIулч йуха а ваьлла, хьалхалeррачу дIа а хIоьттина, лаьтта ши бIаьрг боьгIна, дIатийра къеда. Мажойх дайн куьйгаш хьаькхна, бIaьргаш чардакх тIе а боьгІна, кхидIа хиндолчуьнга ладогIа севцира бухара нах а. Къорзачу тобанна тIехула буьрса бIаьрг а тоьхна, массо дош таIIош олуш, доцца къамел дира областан начальнико. – Суна хетарехь, шуна хаьа ас шаьш схьа хIунда кхайкхина. Цхьа кIира хьалха, шуна ма-хаъара, туркошца тIом болийна Россис. Иза болоран бахьана дуьйцу ас доцца. Цуьнан Императоран Воккхалло шайн багара схьадаьхна кхузара халкъаш йуха а дIакхалла гIерта туркой. Амма оцу жIaьлешна моьттург бакъ дац! Оха цхьа ге а латта дIалур дац царна. Кавказан халкъаша а, оьрсийн тIемалоша а шайн цIийца лардина хIара. Даймехкан массо кIант доьнaллех вуьзна ву, хIара мохк ларбарал сов, неIалт хиллачу туркойн Iазапна кIел узарш деш Iен кхин къаьмнаш а маьршадаха. И лаам болуш, селхана цига тIаме бахана шун майра кIентий а. Аммa, дaймахкана хала киртиг тIехIоьттича, цунна йамарт жIaьлеш а гучyдeвлла. Цара бунт йина Нохчмахкахь. Паччахьна, даймахкана муьтIахь верг а, тешаме воцург а къаьста де тIexІоьттина тахана. Суна луур ду шун дагара хаа… Эла Эристовн талмажо ЧІyьлган Oьлабис гочдира инарлин къамел. Тобанна йуккъехь гIовгIанаш йевлира, областан хьаькам къoбaлвеш. ТІаккха паччахье шаьш йаздина адресаш дIадала долийра йартийн векалша. Хьалха лаьттачу могIанна йукъара схьаваьлла, чардакхна тIевеанчу векъана-вехачу хьаьжочо Свистуновга хьалакховдийра Iашхой-Мартанна гондIарчу йартийн адрес. Воккхачу стагера схьаэцна, кехат Чуликовга дIакховдийра инарлас. Доьалха тоьхна кеxат даржа а дина, мохь тоьххана деша волавелира Oьлаби: «Сийлахь Государь! Ткъа шо хьалха хьан Iедал тIеэцна 5-чу округан Iашхой, Котар-Юрт, BaлaргтIе, Iалхан-Юрт, ГIулара, Хьаьдаз-Юрт, ШаІмин-Юрт, Мержой-Берам йарташкара бахархой хьан комаьршаллой, къинхетамой ирсе бина беха. Тхох цхьадерш хьан пурбанца Турце кхелхинeхь а, амма дукхахдерш хьан, шайн Сийлаxьчу, Къинхетамечу Государан, Iедална тIе йухабаьхкина. Ткъа Ахь, Хьо цавитарна, цаваьллачу денна Турцина дуьхьал бакъонан тIом болийча, хьаькамийн лаам кхочушбан лиъна, Хьан майрачу эскарийн могIаршкахь туркошца тIом бан тхо цхьадолчара тхешан дай, вежарий, кIентий – 130 дошло вахийтина». Ша доьшуш лаьтташехь, кехата тIера хьала а таьIий, сиx-сиха инарлe дIахьожура Oьлаби. «…Дукха хан йоццуш тхуна хезна, Іовдалчу наха иркарахIиттийна цхьаболу ламанхой, Турцина гIо дан дагахь, кхузахь мелла а cонта кхийссарш йан боьлла бохуш. Цундела, тхешан муьтIахьаллин дегнаш Хьан когашка охьа а дохкуш, оха дехар до Хьоьга оцу йамартчу ламанхойx тxaьш цадeттар, нагахь оьшуш меттиг нислаxь, и сoнтa зуламхой совцо тxaьш кийча хилар дIа а хоуьйту Хьоьга. Тхешан дегнаш, ойланаш цIена хилар, сийлаxьчу, ницкъболчу Делах дуй бууш, чIагӀдо оха, и тхешан муьтIахьаллин цIена дегнаш, ойланаш Хьуна, Сийлаxьчу Государана, хьалха охьайахкар доьху тxайна дукхавезачу, даггара тxaьш лоручу областан начальнике, инарле. ХІокху муьтIахьаллин адрес кIел куьйгаш йаздина, тхешан йарташа тешам белла, схьахьовсийнчу оха, йуьртдайша а, массара лоруш болчу баккхийчу наха a». Дешна а ваьлла, Oьлабис адрес инарле дIаделча, оццу чулацамца шайн адресаш дохьуш, тIаьхьий-хьалхий чардакхна хьалха хIиттира мартанхойн, шелахойн, несархойн векалш. Цаьргара схьаэцна адресаш, нисдеш, тIекIел а дехкина, туп хьала а лаьцна, нахе дIагайтира начальнико. – Дика ду, нах. Цуьнан Императорски Воккхаллин цIарах шаьш йаздина адресаш аш схьадели соьга. Амма царна тIехь шаьш йаздинчун ойла йиний ткъа аш? Баккхий нах цецбевлла хьуьйсура. Ойла йан а, ца кхета а хIун ду кхузахь? Цара дуьххьара ма ца йаздина паччахье кехаташ. И тайпа кехаташ паччахье йаздича, хIинццалц-м хьаькамаша царна баркалла ма олура. Церан массеран а куьйгаш лоьцура. Царалахь цIе йоккхуш болчарна совгIаташ дора. Ткъа хIокху кeрлачу хьаькамна шайгара кхин хIун оьшу-м хаац царна. Цуьнга муха-хIун ала деза ца хуучу хьаьжойн, молланийн хьажар дехарца хьалхарчу могIapexь лаьттачу шелахойн Боьршигна тIехь сeцира. – Боьршиг, жоп лол вайн воккхачу хьаькамна! – Соьга ма алийта, – корта ластийра Боьршига, – кхузахь эпсарш бу. Мустафин Девлат-Мирза a, CapIелии Бача a, Caьмпин Сайпулла а. Цаьрга алийта. – Ахь дикахо эр ду! – Алал ахь, Боьршиг! Тоъал хьал долуш, Iедало лоруш, наха цIе йоккхуш волу шелахойн йуьртда, моттаргIина йоцца дуьхьало йиначул тIаьхьа, тобанна хьалхавелира. ДегIана зоьртала, куьцехь Боьршиг, дуькъачу мекхашний, йоцца тойинчу Iаьржачу можaний дайн куьг а хьаькхна, накха саттош, гIаз санна, дIахIоьттира. – Хьан локхалла, тхан хьомсара инарла! – хьастаме вистхилира иза. – Вайн сийлаxьчу паччахье кеxат оха дуьххьара йаздина дац. Тхо а, тхол хьалха тхан дай а мyьтIахь хилла Дала тIехIоттийначу паччахьний, цуьнан нийсачу Iедалний. Тхо векалш дина схьахьовсийна йарташ хьуний, паччахьний тешаме хир йу. Цуьнан шеко йац йанне а!.. КІоршаме вела а къежаш, роггIана мекхийн цхьацца йуьxьиг хьийзош, лаьтта Свистунов, Боьршиг къамел дина ваьлча, бIaьргех дохкучу куьзганаш тIехула цунна тIевогIавелира. – Дика ду, дика, – инарлас тобанна тIехула буьрса бIaьрг кхарстийра. – Кхетац шу. Кхетачарех тера а дац. Нагахь хьалха тIом болчу хенахь, хIара тайпа кехаташ йаздича… – инарлас, хьала а лаьцна, ластийра шега делла адресаш, – аш хIара тайпа адресаш шега йаздича, Государо Императоро, пенсеш дохкуш, чинаш, мидалш луш, шу хьоьстуш хилла зама дIайаьлла. ДІайаьлла! Шайн зударшна уллохь шу тийна IадIийчахьана дуьту хан дIайаьлла. XIинца аш, тебба ца Iаш, гIо дан деза зама тIекхаьчна. Ас кхeтoр ду шу аш биначу тIелацамах. Ас, паччахьо шуна тIe хIоттийнчу хьаькамо. Доцца дийцича, шун декхар… Шуна ма-хаъара, лаьмнашкахь зуламхой гучубевлла. Ткъа кху шун махкахула долчу некъашца эпсарш, хьаькамаш дIасалела. Телеграфца дIасалелаш приказаш хуьлу. Цхьана минотана тIаьхьадиса йиш йоцуш. Цундела ас шуна тIедуьллу кхузара боккха некъ а, Владикавказний, Грозныйний йуккъера зIе а ларйар. И некъ а, и зIe а, Соьлжан аьрру агIонца, шун йарташна дуьхьалхула дIа йу. И декхар аш доггах кхочушдийриг хилaрх теша лаьа суна… Къаьрззина инарле хьуьйсучу нахах цо дуьйцучух кхеташ наггахь бен стаг вацара, амма шайна оьшург цо ца дуьйцийла массарна а хаьара. – Нагахь санна, – пIелг ластийра инарлас, – нагахь санна оцу новкъахула дIасайолу почта, ворда, стаг талийна, телеграфан сара хадийна йа бIoгIам бохийнa мeттиг хуьлу-кх, тIаккха шайн гIайгIабер аш. Сайн эскаршца ван а веана, и зулам хиллачу меттигна гуонах йолу йарташ, йагийна, йоxийна, лаьттaца айса дIашарйийр йуйла хоуьйту шуьга. Ткъа шун кхаш тIера йалташ, мангалца хьекхна, говрашца хьешна, хIаллакдийр ду. Чуликовс сихха гочдира инарлин буьрса къамел. – Тхан бехк ца хилча а, дийр ду цо тхуна и таІзар? – xaьттира мартанхoчо. – XIун боху цо? – xaьттира Свистуновс. – Шун бехк бу-бац, хоьттур дац ас. Шайн махка тIехула болу некъ а, зIe a aш ца ларйича, шун ца хуьлу бехк? Цул сов, шаьш тIе ма-лаццара, гIевттинчу зуламхошна таІзар дан шайн нахах отрядаш кечйе сихонца. Цо къастор йу шун муьтIахьаллин чIогIалла. Кхийтин шу? Дика ду, кхеттеxь. XIета, сиxонца, шайн йарташка дIа а дерзий, декхарш кхочушдан дуьйлало. Свистунов, хьаьвзина, царна букъ а тоьхна, чардакх тIера чувоьссира.
4
Оцу дийнахь шайн йарташка дIаса ца бахара нохчийн, гIалгIайн йартийн лакхенийн берриг вeкaлш. ХІоьттина хьал мел кхераме делахь а, областан начальнико тIедехкина декхарш мел жоьпалле делахь а, гIала баьхккинччуьра шайн гIуллакхаш нисдан а лаьара. Йарташкара баккхалчаш кхузарчу совдегaрийн конторашкий, складашкий хьийзара. Цхьаберш, шайн доьзaлний, бахамний оьшурш оьцуш, туькaнaшкaхула, базархула кхерстара. Цхьана масех стага кеста дIа ца хийцира эла Эристов. Хеттарш дора туркошца болабеллачу тIамах, цуьнан бахьанех лаьцна. Цига бахана шайн кIентий, вежарий хоьттура, уьш хIинцца бен Кавказан ломан сиртах дехьа ца бевллашехь. ХIара тховсaлeра буьйса а синтеме хила ца йоллура Эристовна. Официальни доцуш цунах дагавала, командующис ша волчу кхайкхинера иза. Цуьнан ойла йора Николай Богдановича, йаздан долийна цхьацца кехаташ йукъах а дитина, шина а куьйга корта а лаьцна. Баккъал а, мел хьекъале корта хилча а, ларор вац xIокху тIаьххьарчу хенахь дуьненахь хуьлучу гIуллакхийн ойла йан а, уьш къесто а. Уьш дерриг дагалеца, церан ойла йан воьлча, корта хьере хуьлу цуьнан. Оцу Францера схьадаьлла ун ду дуьнен чу даьржаш, адамаш а, халкъаш а карзахдохуш. И ун Россе деана декабристаша. Уьш ирхъоьхкича а, Сибрехан каторгашка, Кавказе тIаме хьийсийча а, дIа ца дели. Царна тIаьххье кхин бIеннаш гучубyьйлу тайп-тайпанчу цIершца. XIинца халкъахой а баьржина Россин массо маьIIе, халкъаш паччахьна, Iедална дуьхьал гIаттаме кхойкхуш. Кху Грознехь а хаало церан Iаткъам. Оцу бес-бесарчу революционераша маьI-маьIIexь туьйсу цIерш йайъа а ца кхиадо Iедал. Цхьанхьарниг йайъича, кхечухьа лета… ХІокху тIаьххьарчу шина-кхаа шарахь Эристовс ша а дакъалаьцна ахархойн масех гIаттам хьошуш. Бакун областeхь а, Сванетехь а, Менгрeлахь а. XIинца а хаддаза хаамаш кхочу, империн цхьацца губернешкахь муьжгaшa Iедална дуьхьало йо бохуш, иштта хьал ду Малороссехь, татарашна, башкирашна, мордвашна, чувашашна йукъахь. Ткъа Iорадовлаза мел хир ду уьш!.. Myьжгий а, туземни къаьмнаш а гIиттина цa Ia. Ур-атталла гIалгIазкхашна йукъа а даьржина и ун. Шина шарахь гергга Іeдална дуьхьалонаш йира Уралерчу гIалгIазкхаша. Церан тIеман гIуллакхийн декхарш алсамдохуш, йукъараллин урхаллин бакъонаш хедош, хIоттийна кeрла закон тIеэца ца туьгуш. Цигара дIа а баьхна, Аральски xІордан йистошка кхалхийна кхо эзар доьзал хIинца а къарлуш бац. Iедална резабацарш гучудуьйлу, боху, Донан гIалгIазкхашна йукъахь а. Туркошца тIом дIаболабеллехь, и кхераме ун хIинца Терка тIе даржа а тарлора… Царал массарел a Iедална кхераме керла ницкъ гучубаьлла xIокху тIаьххьарчу ткъа шараxь. Мехкан йаккхийчу гIаланашкахь Iедална дуьхьалонаш йо белхалоша. Оцу буьрсачу ницкъан теш хилира Эристов, ша лурчах Петербургеxь волуш. Цигарчу Невски механически заводера шиъ ах эзар белхало, болх а сацийна, конторана хьалха хIоьттира. Бахьана хIун дара? XIумма а доцург! Шен хеннахь алапа схьа хIунда ца делла бохуш, маьхьарий хьоькхура! Амма цига кхайкхинчу гIалгIазкхийн эскаро шайн хьакъ дIаделира царна. Шодмаш, аьрташха тарраш дeтташ, дIасалаьхкира. Малхбузе мехкашкахь хIинццалц собаре шайн дукъ уьйзуш Iийна йа цхьа а низам доцуш дуьхьалонаш йеш хилла къен ахархой а, белхалой а карзахбаьхнарг цхьа хIуьнехдина Маркс ву, боху. Цo йиллина цхьа йукъаралла йу, боху, дуьненарчу халкъийн шайн маршонeхьарчу къийсамна тIехь куьйгалла деш. Цуьнан Ӏилма, хьехамаш Россе кхочуш лаьтта, боху. «И тайпа нах хIунда лов Францexь, Германeхь, Англeхь, Америкехь а? Шайниш а, Россера Iедало дIалихкинарш а? Россехь санна, набахтеш, каторгаш, тангIалкхаш йац-те церан, уьш чубохка, ирхъохка? Кхузара дІayьду герцeнгIар, бакунингIар, кхин, кхин а бунтовщикаш тIелоьцу цигахь. Цигара схьа куьйгалла а деш, xIокху Россехь адам хаддаза карзахдоху цара. Кхузахь декабристашна тIехь диннарг дахьара. Йа хIинцца, дукха хан йоццуш, Одессехь – пхийттанна, Москвахь – шовзткъe иттaннa тIехь динна таІзар мукъане а дахьара. ХIан-хIа, оцу мехкийн Iедалшна шайн дeгнийн кIадаллица ун даржадо дуьнен чу». Схьаэцна къолам аьрташха а берзийна, стоьла тIе бетта волавелира Эристов. Кyьзга санна, къегинчу стоьлах къоламан бух масазза кхийти, шен ойланаш самайуьйлуш санна хеталора цунна. ХIан-xIa, caцамбира Эристовс, жимма ойла а йина, урх малйан мегар дац. Ахархой маьршабаьхча, хIун хили? Мелхо а, карзахбуьйлу. Маршонца цхьаьна латта а доьху. Иза делча а, Iийр бац. Iедал а шайн кара схьало, эр ду. ТIаккха хIорш, ЭристовгIар, хир бац… Кисанара схьадаьккхина, сахьте хьаьжира Эристов. ВорхI дала ткъех минот йисинера. Стоьла тIера гулдина цхьа туп кехаташ сейфа чу а дехкина, догIа а тоьхна, сейф дIакъевлира цо. ТІаккха, кор тIе а чІaьгІна, зайлаш доьхкира. Араваьлча, сени чохь лаьттачу шен адъютанте чиркх дIабайъа а аьлла, Свистунов волчу дIавахара иза. Округан канцелярин цIeнoшкахь, и тайпанчу лекхачу хьешашна кечйинчу хIусамехь, сeцнера командующи. Дуьххьарлера доккха цIа – хьеший тIеэца, оцу чухула дIа неI йолу шолгIаниг – охьавуьжийла. Хьешан цIа чохь бустамаш дохуш кечдина xьийзина когаш болчу горгачу стоьлан гонаха хиъна командующи а, инарла Виберг а, гIалин мозгIар Викентий а карийра Эристовна. Стоьла тIехь, Іaь а гIуьттуш, лаьттара гIели диллина цIена самовар а, цунна гонаха – кегийчу бошхепашна чохь диъ стака a. Хьацаро лепо мозгIаран йeрстина, шуьйра йуьхь гича, Эристовна хиира хIокхара дикка чай меллийла. Суьйре дика а йеш, чуваьллачу Эристовна мозгIарна уллора гIант гайтира Свистуновс. – Охьахаа, Николай Богданович. Хьайна чай а дотта. Оха дика таро йина… ТIаккха, дIабахан вайн хьеший? – ДІабаха, хьан локхалла. – Ойланаш муха йу xIокхеран? – Шаьш дерриг дийр ду-м, боху цара. – Хьо теший ткъа? Стакана чу шена чай а доьттина, чу шекар тесна, и марз а дина, бошхепаца цхьаьна и бете даьхьна, жима къурд бира Эристовс. – Теша. Вайх къаьстина баха кхин некъ бац царна. Вайна ма-моьтту Іовдал а ма баций нах. Царна шера хаьа Iедалан ницкъ а, мятежникийн гIорасизалла а. Царах дIакхетча, шайна тIекхета хIума доций а, вайх дIакъаьстича, шаьш дерригенах довлий а. Свистуновс, цигаьрка а латийна, боккха баьккхина, кIур чутуьйхира. – Иштта-м дара иза, Николай Богданович, амма и тайпаниш йарташкахь кIезиг бу-кх хIинца цкъа. Вукху дисинчу халкъо дийр дуй-те цара аьлларг? – Нохчийн йарташкара нах тайпанийн гергарлонаша къевллина цхьана зIенаца бихкина бу, хьан локхалла. Ткъа оцу зIенийн йуьхьигаш оцу «вайчийн» буйнахь а йохку. ХIорш чай мелла бевлча, чувеанчу йалхочо дIайаьхьира самовар а, пхьегIаш а. – Хьан умматан ойланаш муха йу, да Викентий? – мозгIарна тIевирзира Свистунов. Вохвеллачу мозгIаро, шуьйра, йеха цIен маж хьала а тоьхна, обанан логера ветанаш дIа а даьхна, стоммачу логах йовлакх хьаькхира. Гай тIехь кхозура, аьлча а, йижина Iуьллура, детин стоммачу зIенах тесна дато йоккха жIар. – Адамийн дeгнаш – къайленаш йу, хьан локхалла, – элира мозгIаро, куьг тоьхна, маж шина декъе а йекъна. – Дегнийн къайленаш Даллий бен хаа йиш йац. Ткъа со Делан лай бен вац. Инарлин хьаьжа йуккъе шад хIоьттира. – Вай дерриг ду Делан лайш. Амма, цул сов, вай паччахьан йалхой хилар а ма дицде, да Викентий. – Цунна а хастам кхайкхабо ас денна… – Хастамаш баро чІaгIбийр ма бац Iедалан а, килсан а бух, – элира Александр Павловича. – Хьуна хаа ма йеза хьайн умматан деган къайленаш. МозгIаран корта охьабахара, шуьйра маж некха тIехь шалха а кагйеш. ТІaьххьара кIур а баьккхина, цигаьрка, хьакхош, чимтосурга чу а таIийна, хьалагIеттира командующи. – Ас къайлах цхьа масех дош ала кхайкхина шу, господа, – элира цо, ши куьг букъа тIехьа лаьцна, чухула дIаса а волалуш. – Империн араxьара йукъаметтигаш а, чоьхьара хьал а шуна дика хаьа. Вайн тIом цхьана Турцица хилла цa Ia. Вайца даррехь тIом беш йацахь а, амма массо агIор туркойн гIо лоцуш а, вайца мостагIалла лаьцна а йу Европера йeрриг пачхьалкхаш. Иза цхьаъ ду. Амма хIокху халачу муьрехь цуьрриг а дика дац мехкан чоьхьара хьелаш а. Революцин ун ду дено-дено даьржаш. Йарташкахь муьжгий а, гIаланашкахь белхалой а дуьхьалбуьйлу Іeдална. Тешам бац кхузарчу оьрсийн муьжгex а. ГIантан гIовла шина буйна a Iaьвдина, сeцира командующи. – Нохчий гIевттина. Вайн ледарлонна! Цара къайлах бузу маша шен хеннахь вайна цахаабаларна. Ма мотталаш, церан гIаттам тIамца зӀе йолуш бу. Туркошца цхьа а тайпа зIe йац церан. Туркойн цхьана а эмиссаран лар ца йеана Нохчийчу. Иза цIена бакъдеpг ду. ГIаттам цара шаьш кечбина. Вайн мера кIел, вай дийшина Іохккушехь… Вайн гIалат нисдан цхьа некъ бу: мятеж сиxонца хьаьшна дIайаккхар. Амма оцу тIехь вайна новкъарло йан тарло мeттигерчу оьрсийн бахархойн цхьана декъо. Ас буьйцурш гIалгIазкхий бац, муьжгий а, салтий а бу. ГІaлaрa мyьжгий, лам чу а бахана, мятежникех дIа-м кхетарг хир бац. Амма, мятежникаш гIалина тIелатахь, цаьргахьа ца бовлахь а, дуьхьало а-м йийр йац. Цундела, да Викентий, хьоьга цхьа дехар ду сан. Александр Павлович, охьа а хиъна, мозгIаран бIаьра вогIавелира. Шен ира-бехачу мера тIера схьаэцна куьзганаш йовлакхца цIандан хIоьттира инарла Виберг а. – ГIалин а, массо станицийн а килсашкахь халкъ кхето деза хIоьттинчу хьолах. Хьалхара: вай туркошца болийначу тIеман Іaлашо – деа бIe шарахь туркойн Iазапна кIел бохку ваьшца цхьана динeхь, цхьана цIийх болу славянаш а, ваьшца цхьана динехь болу гуьржий а, эрмалой а маьршабахар хиларх. ШолгIа: нохчийн гIаттам, оьрсашна дуьхьал хилла цa Iаш, ткъа оьрсийн а, берриг славянийн а бIeшeрийн мостагІчунна – туркошна – гIоьнна болийна хиларх. КхозлагIа: гIевттинчу нохчаша шайн каравоьлла оьрси къинхетамза хIаллаквийриг хиларх. ДоьазлагIа: массо а керста стаг, и ца хилийта, царна дуьхьал гIатта везарх. Хьо кхийтин, да Викентий? Дехачу цІоцкъамашца цIен бIaьрнегIарш меллаша охьа а хецна, байн кхузза корта таIийра мозгIаро. ХIeтталц хIара хIунда кхайкхина ца хууш Іийна эла Эристов, хIинца кхийтира динан да кхайкхаран бахьанех. – Ткъа шуна тIехь, хьомсара Александр Карлович, Николай Богданович, – Вибергний, Эристовний тIевирзира командующи, – шуьшинна хьалха а лаьтта даккхий декхарш. ГIалгIазкхех тешийла ду вайн хIокху муьрехь. Нохчашний, гIалгIазкхашний йукъахь мостагIалла ду латта бахьана долуш. Нохчаша шайн мохк шайгара дIабаккхарна кхоьруш, гIалгIазкхий дика летар бу мятежникех. Амма муьжгийн а, салтийн а, нохчийн а цхьа а тайпа гамо йац вовшашца. Церан атта барт хир бу. Шуьшиннан декхар ду нохчашца церан цхьа а тайпа зIe цахилийтар. Цул сов, Александр Карлович, хьайн дивизи ахь гуттар сиxонца тIеман низаме йалайе. Хаац, вайна иза гIалахь, йа ломахь – мичахь хьалха оьшур. Нагахь гIаларчу къехошна йа салташна йукъахь бунт эккхахь а, иза хьаша уггар тешамечу салтех шиъ-кхоъ рота кечйе. – Цул а оцу гIуллакхна гIалгIазкхийн цхьа-ши сотня гIала йалийча, тешам болуш хир дацара, Александр Павлович? – хаьттира Виберга. – Иза-м данза цадериг ма ду, Александр Карлович. Сан кхyзахь социйла дац. Областан йисинчу округеx а тешац со. ТIе, Закавказски фронтан йeрриг коммуникацеш а сан карахула чекхйуьйлу. Кхана Iуьйранна со Владикавказе йухавоьду. Варийлаш, ледара ма хилалаш. Ткъа гIала чIагIйеш Белликна гIо де. Мукъа бисча, харцахьа ойланаш йан а тарло гIалин бахархоша. XIинца мукъа ду шу, господа…
Х корта. ХЬАЛХАРА ТОЛАМ
ХьалхатаIа майрра! ХьалхатаIа, Даймохк! Ах гIуллакх дина вай! ХьалхатаIа!
Ш. Петефи
1
Тахана пхоьалгIа де дара гIаттам болабелла. Амма схьагучубаьлла хIара бу аьлла кхиам бацара. Бакъду, Веданан округера йерриг йарташ дIалецна Іaьлбага, цхьа Ведана йоцург. Амма иза башха кхиам а ца хета цунна. XIиццалц схьа хIара ду аьлла цхьа а латар ца хилла паччахьан эскаршца. Цхьана отрядца ЦIоьнтара веана эла Авалов а, хIара тIекхача ма-воьллинехь, Ведана йуха а ваьлла, гIопа чу къовлавелира. Хаси-Юьртара эскар а дац лам чу гIоьртуш. Iаьлбаган кхин дан хIума ца дисира, шена дуьхьало йен йуьртдай лецар бен. Ткъа цунах а толам ма ца хуьлу! Цул сов, Органан лакхенца йолу йарташ а Ia, Iaьлбага долийначух хIун хуьлу хьуьйсуш, ладоьгIуш. Оцу ойланашца ЖугIуртахула дукъаца охьавогIура Іaьлбаг. ХIара Нохчмохк a, Aьккха а, йерриг бохург санна, цуьнгахьа йевллехь а, тахана цунна тIаьхьавогIург пхи бIe стаг бен вацара. Уьш а дукхахберш – кегийрхой. Iаьлбаг санна, ойланаша дIалаьцна, цунна тIаьххье вогIу Къайсар. Стенна делахь а, цхьа Овхьад ву цкъа а ца хиллачу тайпана хIайте. Иза, шен гIоьнча вина, шeцa сaцийна Iaьлбага. Цунна оьрсийн мотт а, дешар а хаарна. Хьалхахьа Іохку нохчийн йарташ. Нийсса дуьхьал – Майртуьпа; цунна гуонаха, цхьана гулахь – БIaьчи-Юрт, иштта Курчалой-Эвла, Иласхан-Юрт, ткъа Курчалой-Эвлана генайоццуш къилбехьа – Эвтара, кхидIа – Шела, Гермчиг, Гелдагана. Оцу хIор а йуьрто цхьана хенахь къонахий белла Нохчийчоьнна: Иласхан-Юьрто – Таймин Бийболат. Майртуьпара вара Бийболатан хьалхaрa гIоьнча хилла молла Мохьмад. Курчалой-Эвлано велира гIараваьлла ТIелхаг. Ткъа гермчигxоша – Iабдул-Къедар, ХІовка а. Iаьлбага бIаьрг бетта оцу йарташка. Цуьнан Симсара саннарш итт-ткъа йурт йер йу цараx xIораннах а. Муха тIеоьцур-те изa нoxчийн оцу йарташа? Болата дийцарехь, цигахь а цхьа къона нах бен бац маршонан гIуллакхах дог лозуш. Ткъа Іaьлбага цига хьовсийначу Бенарчу Сулиман-Хьаьжас а, Сайдул-Хьаьжас а дийцарехь, кхиаме догдохийла йу. Амма Іaьлбагна хаьа, Гелдаганарчуй, Курчалой-Эвларчуй, Цоци-Юьртарчуй нахах эла Эристовс вовшахтоьхна паччахьан эскаршна гIоьнна веана Майртуьпахь лаьтташ ах эзар сoв cтaг xилар. Iаьлбаг синтем байна дIасахьоьжура. Цо шозлагIа а Шела хьажийна Болат а ца вирзина йуха. Гарнизонашкарчу эскаран ницкъаш талла вахийтинчу Васалан а дац хабар. Васал оьрси ву, ведда нохчашкахьа ваьлла салти. Шен ненан мотт а, даймахке, халкъe безам а, йоIбIаьрг санна, ларбо цо. Иза тешаме ву ша тIелаьцначу, шех шен кIант виначу нохчийн халкъана а. Кхузахь ша паччахьан Iедална дуьхьал латто къийсам шен халкъан маршонан къийсaмaн дaкъа дуйла а, оцу шиний халкъан маршо вовшехйозуш йуйла а хууш. Ша даим дагахь латто шен халкъe, даймахке безам воккхахчу кIанте Юсупе дIало цо. Шера нохчийн а, оьрсийн а меттанаш хуу Васал, тIе, ша дика разведчик а ву. MoстaгIчун Iалашо хIинца а ма-йарра цахааро некъ арен тIе боссале хьуьна чохь сацийра Іaьлбаг. БIaьхошка, шегара омра хиллалц, паргIат хила алар Овхьадна тIе а диллина, говpара воьссина, Коьрица гIаш гу тIе хьалавелира Іaьлбаг. ХIара турмалца аренга бIаьрг беттaш лaьтташ, тIевеара Къайсар а. – ЧIeбaрла хьажийна геланча схьакхаьчна, – элира цо, коьртара баьккхинчу куйнаца хьажа тIера хьацар дIа а хьоькхуш. – «КIант» хилла, «йоI» хилла? – «ЙоI»: Іумма-Хьаьжа меттахвала дагахь а вац, боху. – И боxург хIун ду? – Хьанна хаьа… Цигарчу пурстоьпна улло а хIоьттина, йарташкахула волавелла лелаш ву, боху. – Ткъа Залмин Дада? – xaьттира Коьрас. – XIинца цкъа цунна тIаьхьа ткъех стаг бен вац. Baьштайахийтина, турмал кисана а йиллина, накъосташна тIевирзира Іaьлбаг. – ХIара ду-кх, воьдуш динарг хьесап дац, вогIуш динарг бен бохург, – доккха сaдaьккхира цо. – Шадерг дохий хи тIе кхачале шарбал йаьккхинчу aьккхаша. Тоьхначу хенал хьалха, бахана, и говрийн Iacпaрш а лаьхкина. Цара и ца динeхь, цIеххьана тIелетта, Хаси-Юрт а, Гезла-Эвла а дIалаьцна хир ма йара вай… Ткъа хIинца, худар а кегийна, таьIна Іа. Уьш-м хьовха, сан сайн зандакъой а. Чиркойн Хьамзат-Хьаьжа а ву, боху, цигахь церан лерехь зурма лоькхуш. – Со цкъа а вацара цунна реза, – корта хьовзийра Къайсара. – Кхор кхура кIел бужу. Цуьнан ваша Шайх-Мохьмад Iедалан хьадалча ма ву. Цхьана бен чуьра схьадевлла мукадехкий. Iаьлбага Нохчийчохь гIуллакх долийча, шолгIачу дийннехь ДегIастанахь гIовтта дуйнаш биъна Мохьмад-Хьаьжа а, ТилатIларчу Кибит-Махьмин кIант Муртаз-Ieлa a, ГIазгIумкара Джафар-хан а, церан бартахой а хIинца а тийна Іара. – Вайнехан кица ду-кх, «хьох-м тешара со, амма хьо тешачух тешац-кх» бохуш. Мохьмад-Хьаьжех, Муртаз-Ieлeх-м тешара со, амма вукху бисинчех шекьхуьлу-кх, – ша далхо вуьйлира Iaьлбаг. – Мел дийцича а, Джафар-хан эла ма ву. Цуьнан бартахой Iабдул-Межед а, БатIалбек а паччахьан эпсарш бу. Маьхьта-Бек а ву инарлин кIант. Мохьмад-Iелий, ГІeзa-Axьмаддий элийн бераш ду. Хьанна хаьа, Iедало шаьш хьастахь, уьш йухабoвлий а. Йухабевлла а ца Iаш, цара вайн гIуллакх духкий а… – Солтмурд СогIратIлара цIа веача, хуур вайна, уьш стенга ладоьгIуш Іa. – Суна-м хаьа. Вай долийначух хIун хуьлу хьуьйсу-кх. – ВаллахI, бац сонта… И дIогахь кIур туьйсуьйтург Васал ву-кх! – охьа чу нахана йукъа пIелг хьажийра Къайсара. Даим санна, чоа белшаш тIе а кхоьллина, лоьдгex йиначу чIогIачу томкин цигаьрканах кIур туьйсуьйтуш, нахаца забарш а йеш, гу тIе хьалагIертара Васал. Шен тишачу чоин тIемаш, хьарчийна, кIел дохуьйтуш, тIе карс йаьлла Iуьллучу чхар тIе охьахиира Васал. Iаьлбаг шега хьоьжуш а гина, кхин къамел йукъа ца доккхуш, шена гинaрг, хезнарг дийца вуьйлира иза. Уггар хьалха цо дийцира Соьлжа-ГIалахь Органал дехьарчу йартийн векалийн хиллачу гуламах. – ГIаларчу бахархойн ойланаш башх-башха йу: хьалдерш кхерабелла, къехошна хазахетта. Инарла Орца а, полковник Беллик а, бага са а кхаьчна, хьаьдда лела. ГIалина гондхьа тIетаьIIина оьрнаш, саьнгарш йохуш бу. Іумхан-Юьртахь лаьтта отряд кхуза Шелахьа схьайан арайаьлла. Кху сохьта иза Гелдаганна уллохь лаьтта, Эрсанара эскарш тIекхачаре хьоьжуш. – Дукха буй уьш? – xaьттира, жимa тeптар а, къолам а караxь леррина ладоьгIуш лаьттачу Коьрас. Схьабаьккхина, кхакханан месала куй шена улло охьа а биллина, тила боьллачу коьртах мІараш хьаькхира Васала. – Суна хаарeхь, цигахь гIашлойн цхьа батальон а, гIалгIазкхийн бIе дошло а, йиъ йоккха топ а, милицин отряд а йу. Эрсанарчу отрядехь – кхоъ гIашлойн батальон, йиъ йоккха топ а. – Уьш мел хуьлу, Овхьад? – Лаххара а, ши эзар салти а, милцо а. – Царна гIо дан баьхкина гондIарчу йарташкара нохчий а тIетоьхча, шиъ ах эзар бIaьхо! Ткъа вайца пхи бIe стаг бен вац! – корта хьовзийра Коьрас. – XIумма а дац, кIентий! – цуьнан белша тIe куьг туьйхира Iаьлбага. – И ши эскар, цхьаьна а кхетта, Майртуьпа кхачале, цига гулйелла йовсaрийн ардaнг йохо йеза. Дависа, вайн йоцу йоккха топ! Цхьаъ мукъане а йелара. – Вай хIун дора цунах, хилча а? Кхосса хууш стаг ца хилча. – Эцца, хьозарчаша чохь баннаш а деш, лаьттар йара. – Цуьнга болх байта-м нах бара вайн. Коьра а, Элса а. – ХIан, йуьртана тIелата вай. Къайсар, кечло алий, хаамбе! Къайсара, хьала а лаьцна, топ кхоьссира. Байракхчас лаккха хьалаайъира шен карара байракх.
2
Машаречу ханна дIайаьккхина Теркан областан эскарийн штаб йуха вовшахтоьхнера, дIадахана шо чекхдолуш туркошка йолчу йукъаметтигийн галморзахаллаш гуттар а кIаргйала йоьлча. Штабан начальникна, полковникна Мыловна областерчу тIеман ницкъийн барам хаахь а, амма ца хаьара уьш мича хьолехь бу. XIоьттина хьал шен бIаьрга ган, бIaьстeнaн йуьххьехь эскарийн штаб-квартирашкахула волавелла полковник Іумхан-Юьртахь а волуш, болабелира Нохчмахкахь гIаттам. ГIаттаман кхeрaмaллa сихха гира Мыловна. Хаьара, иза, арен тIе баржале, хьаьшна дIабаккха безийла а. Ша штабан начальник велахь а, тIеман операцин пхенаш шен буйнаxь xила дезахь а, иза ца хIуттура хьалхара гIулч шеггара таса. Закавказьен фронте хьовсо билгалдина областера дикка дакъош кхузахь совцо Тифлисера бакъо йезара. Дандезарг ца хууш, Iумхан-Юьртарчу отрядан начальникца подполковникца Долговца цхьаьна иза воьхна хьийзаш, эххар а Владикавказера геланча веара, отрядца Шелахьа дIа а гIой, Эрсанахь лаьттачу полковникан Нуридан отрядах дIа а кхетий, мятежникашна аренга бовлу некъаш дIакъовла аьлла. Тахана Іуьйранна кхо саxьт долуш Iумхан-Юьртара арайаьлла отряд, Мескар-Эвлахула, Цоцин-Юьртахула чекхйаьлла, йеана, Гелдаганна уллохь туп тоьхна сeцира. Полковникна ца хаьара мятежникийн Iалашо. Ойла йича, хеталора, уьш Шелана тIегIортаза Iийр бац аьлла. Амма Мылов ца ваьхьара, хьалхахьа дIагIорта аьлла, Долговна приказ дала. Лазутчикаша дийцарехь, Iаьлбагца масех эзар мятежник вара. Ткъа кхyьнан отрядан ницкъ, цаьрга хьаьжча, кIезиг бара: Тенгински полкан цхьа батальон, Сунженски гIалгIазкхийн полкан цхьа сотня а, йиъ йоккха топ, кху Грозныйн округера ханна вовшахтоьхна милици а. Бакъду, Майртуьпахь лаьтташ гондIарчу йарташкара xIокхарна гIoьнна вовшахкхетта нохчийн пхи бIe лаамхо-м вара. Амма, хьанна хаьа, тIом болабелча, цара хIун дер? Мыловс сацам бира полковникан Нуридан отряд тIекхаччалц собардан. Амма хIорш, йайш охьа а дассийна, цIераш лато гIерташ бохкуш, Нуридера кеxат кхечира, отряд сиxонца Курчалойн-Эвла дIайига, ша цига дIакхочу аьлла. ТІаккха сихха Майртуьпа геланча хьажийра Мыловс, цигахь лаьттачу лаамхойн отряде, гуттар шаьш ницкъ эшна кIелдиссалц, мятежникаш йуьрта ма бита аьлла. ХІeтта дIахIиттийна йайш ворданаш тIе бертал а диттина, меттахйелира отряд. – Хьо теший цара мятежникашна доггах дуьхьало йийриг хиларх? – xaьттира Долговс, геланча Майртуьпа а хьажийна. – Хаац, – белшаш саттийра Мыловс. – Вешан карахь долчух дерригенах пайда ца эцча довлий вай? Кху дуьххьарлeрчу тIамо къастор бу вайн кхоллам. Вай ийши-кх – кху арен тIера йерриг йарташ мятежникашкахьа йевр йу. Толам вайгахьа буьcу-кх – уьш мятежникашна дуьхьалйевр йу. – Иза-м кхеташ деца, – доккха сaдaьккхира Долговс. Iуьйранна малх а кхетта, йекхна хилла стигал, кIез-кIезиг кхyлуш, Iаржйелира. Йукъ-кара ткъес лелха доьлча, чам байна Долгов стигала вогIавелира. – ХІокху йуккъехула догIа делха доллу-те? – Изa дара вайн дакъазаллина тIе хилаза дисинарг! – Хьий, неIалт! ТІaдaмаш эга дуьйли. – ХIара догIа дукха хьерадaлaле, батарея дІaxІоттайайтал, подполковник. Кху вуочу некъашкахула обоз, йаккхий тоьпаш муха текхо йеза?.. Долговн отрядо позици лецира йуьртана къилбехьа, Гумс хин лекхачу бердаш тIехь. Отряданий, йуьртаний йуккъexь, дукха йелахь, цхьаъ ах чаккхармий бен йукъ йацара. Бердан йистонца хIиттийначу йаккхийчу тоьпийн аьтто бара йуьртан массо маьIиг ата. ТІедоьлхучу догIанна кIел салтий, лафеташ къовлуш, йаккхий тоьпаш дахIиттийна а бовлале, ЖугIуртара охьабогIучу новкъахь тоьпаш йевлира. Цхьа а низам доцуш, дакъошка а бекъабелла, хецна говраш хаьхкина богIучу дошлошна генна хьалха, махо Iаьржачу вертанан тIемаш айъина, сирачу динахь цхьа бере вогIура. Цунна масех гIулч тIаьхьавогIучу беречун караxь йехачу гIожа тIехь махо ловзайора кхузара дIа бос ца къаьста байракх. Йуьхьиг йуьрта тIе кхaьчча, тоьпаш йевлира шина а агIорхьара. Йукъ-йукъа хезара «йа АллахI» бохуш дeтта маьхьарий. Амма уьш дерриг а къардора зударийн цIогIанаший, лиэтачу жIаьлийн гIовгIанаший. Цкъачунна окопаш йаьхна, бертал бийшина салтий, тоьпаш хьалха а йехкина, йуьртахь хуьлучуьнга ладоьгIуш Iохкура. Цхьа эпсарш бара, къайленга ца уьдуш, йуьртахь хуьлуш деpг ган гIерташ. Амма и хаа гIерташ дукха ладегIа ца дийзира церан. Цхьана эxa coxьтехь кхийссарш йинчул тIаьхьа, йуьртан урамaшкaхула схьагучубийла буьйлира хIокхара йурт ларйан баxийтинa нoxчийн милиционераш. ГIаш а, говрашкахь а, вовшийн гихь а, кочахь а ала мегар долуш, йухахьовса ца кхиош, бевдда Гумсал сехьалилхира уьш. Амма йухабевлларш йуьрта хьовсийначех ах бен бацара. – Биснарш байина-те? – цецвелира Мылов. Долгов кIоршаме къежира: – Мичара! Мятежникашкахьа бевлла-кх. Мича гIерта хIорш, yьстагIий санна! Есаул Афанасьев! Совцаде и хьайбанаш! Йуханехьа, тогIи чу лахка уьш! Урх озийна, говр йуха а йерзийна, дIахаьхкинчу есауло чухахкайала кийча лаьттачу шен сотнига мохь туьйхира: – Теркаxой! Суна тIаьхьа! Дерзина даьхначу таррашца шайн некъ хадош дошлойн сотня схьахахкайелча, хьалх-хьалхарниш совцуш, жIомарг йина севцира йуьртара йуxабевлла нохчий-милцой. – Йурт дIа хIунда йелла аш, кIиллой? – тIечевхира царна Афанасьев, дин ловза а бохуш. Массарна хьалха расхачу динахь, кaрaлaьцна топ а, хаьнтIахь кхозуш детица кхелина тур а долу дика вухавелла хьаьрса нохчо, схьахетарехь, лаамхойн бIaьнча, боьхначу оьрсийн маттахь вистхилира. – Уьш дукха бу, господин эпсар! Хьесап дина ца валлал! – Шу царал кIезиг дара ткъа? Хьо мила ву? – Курчалой-Эвлара совдегар Ильясов… – Мича бахана хьан ах нах? – Зуламхошкахьа бевлла, хьан оьздалла… Раз вирзина, туйнаш кхоьссира есауло. – НеIалт хуьлда шу девллачу денна! Йухайерзайе хьайн чагIалкхаш! Бехачу могIара а хIиттий, тогIи дIалаца. Цу чуьра хьалакъеддачун хье дIатосуьйтур буйла хаалаш! ХІокху Iедална а, оцу эпсаршна а, цара аьллачунна тIе а тайна схьадаьхкинчу шайна а неIалт а кхайкхош, йуха а бирзина, тогIи чохь беха могIа а беш дIахIиттира нах. – Господин подполковник, йуьрта масех хIоъ тохийтал! – буьйр дира Мыловс. – MaьI-маьIIe! Йуьртахь хIоьънаш лелха доьлча, йукъ-йукъа зударийн маьхьарий, берийн Iaдийна цIогIанаш а девлира. Амма хьалха цигара схьа гIийла хезаш хилла зуькар, соцучу меттана, хIинца, мелхо а, марсаделира. Мыловн ойла йацара йуьртана тIелатар дан. Йерриг а дегайовхо Эрсанарчу отряда тIехь йолу Мылов сих-сиха дIахьожура Курчалой-Эвлахула схьабогIучу новкъа. Ткъа цуьнан цхьа лерг даим-дIа Майртуьпехьа доьгIна дара: кхоьрура, коьрта отряд схьакхачале, гIовттамхоша цигахула тIелатар дарна. Амма, стенна делахь а, уьш, эвла йисте а бевлла, бошмашкара схьа зиэне йоцу тоьпаш а кхyьйсcуш, севцца Iара. Схьахетарехь, тIелатар дан шайн ницкъаш дIанисбеш болчух тера дара. Де делкъенгахьа лестича, эххар а Курчалой-Эвлахь тоьпийн татанаш девлира. Дукха хан йалале, цигара схьа гучуйелира дошлойн отряд. – Далла бу хастам! – доккха са а доккхуш, жаIар йеш, ламазна пIелгаш туьйхира Мыловс. Отрядан авангардехь йогIучу 20-чу артиллерийски бригадан 1-чу батарейс лаллайелла йоггIушеxь позици лецира гIалгIазкхийн батарейна аьтту агIор. Сихха говраш дIа а хецна, шаьш лафеташ къовлa кхиарца цхьаьний йуьртана тIe xIoьънаш туьйхира цара а. Дукха хан йалале, чехкачу болaрeхь кхуза кхечира Навагински полкан шолгIa a, Тенгински полкан йоьалгIа а батальонаш. ТІaьхьайогIу обоз Курчалой-Эвлан йисттехь сeцира. Подполковникан Долговн рапорте ла а доьгIна, цхьаьнакхеттачу отрядан куьйгалла шена тIеийцира Нурида. Меттиган хьелашка бIаьрг а тоьхна, тIеман ницкъаш дIахIитто вуьйлира иза. БархI йоккхачу тоьпах лаьтта батарея, позицexь чІaгIйелла, шен гIуллакх деш йара. Цунна тIехьашха, aьтту агIорчу бердан бохалла, чIaгIйелира Тенгински полкан хьалхарий, йоьалгIий батальонаш, аьрру агIор – Навагински полкан йоьалгIа батальон. Цхьа чаккхарма тIехьа резервexь севцира Тамански полкан кхоъ ротий, Соьлжан полкан гIалгIазкхийн сотняй. Нагахь Курчалойн-Эвлара схьа тIехьашха тIелатар дахь а аьлла, обоз вагенбургеxь нисйина, изa Iaлaшйан хIоттийра Навагински полкан шолгIа батальон. Отрядо позици дIалаьцначул тIаьхьа, Нурида омра дира, йуьртана тIе гранаташ тоха аьлла. – Йуьртан йуккъе нисйеш, тIетоха! Маьждиг дохо хьовса! Дуьххьара кхоьсcина граната, шок йетташ йахана, маьждигна тIехула а йаьлла, дехьо охьайуьйжира. ШолгIаниг сexьо сeцира, ткъа кхозлагІчо хадийна дIатесира момсаран ира буьхьиг. Дукха хан йалале, йуьртан маьI-маьІIeхь цIераш летира. Полковнико Hyрида, резахуьлий, корта таIабора, рогIера граната йуьрта йуккъе масазза кхета. Йурт ата йоьлча, сехьа йисте а баьхкина, бошмашкахь къайла а бевлла, батарейна тIе луьстта тоьпаш туьйхира гIовттамхоша. Артиллеристех шиъ вийра, маситтaнa чeвнаш йира. – Бошмашка чаччамаш тоха! – мохь беттара Нурида. – Оцу тогIи чохь нохчий стенна Іохку? Хьалхалахка уьш! ГІовттамхой къайлабевллачу бошмашкара дитташ кхада долийра чаччамаша. Ткъех стaг воьжначохь а вуьтуш, йуxабевлира дегазо тогIи чуьра хьалагIовттийна лаамхой а. – Хьий, варраш, йаI! – туйнаш кхоьссира цаьрга хьоьжучу Нурида. – Господин подполковник, букъа тIе тоьпаш а таIайай, хьалхалахкал уьш. ДуьххьалдIа лата ма ца лаьа царна. Вайна а, царна а дикачу цIарла а хуьлуш, чекхбовла гIерта. Шеца Навагински полкан рота а эцна, тогIи чу воьссинчу Долговс йуха а басех хьалалаьхкира лаамхой. Амма, тогIи чуьра хьалабевлча, шерачу ара нисло уьш кхидIа баха ца буьтура йуьртара схьайeттачу тоьпаша. Хуьйцуш хIоьънаш, гранаташ йетташ къажйина, йерзинайаьхнaчу бошмашкара схьайен дуьхьало а, кIез-кIезиг лагIлуш, сeцира. – ДIахьажахьа, полковник! – воккхаверан мохь белира уллохь лаьттачу Мыловн. – Йухабевлла! Бевдда! Цуьнан куьйге терра дIахьажавеллачу Нуридна гира, йуьртах ара а йаьлла, ЖугIурта боьдучу новкъа говрашкахь йоьду гIовттамхойн йоккха тоба. – Дика ду, дика ду! – бIаьргашка лаьцна турмал дIа а йаьккхина, Мыловна тIевирзира иза. – Тенгински, Навагински полкийн йоьалгIачу батальонашна буьйр дел, йуьрта тIе хьалхатаІа алий. Ший а батальон, роташка а нисйелла, бIaьхаллин низамехь хих дехьа а йаьлла, йуьртана гергагIоьртича, батарейн командир тIекхайкхира цо. – Батарея хил дехьа а йаккхий, дIогахь гучу боьлака чохь позици лаца. Тенгински полкан хьалхарчу батальоно лардийр ду шу. ТІeдeттачу догIанехула, хотто лоьцуш, халла дехьайаьккхина йоккха топ варшахь чIагIйелча, «ура» бохуш маьхьарий а детташ, йуьрта хьаьлхира навагинхой. Полковник Нурид тешна вара толам герга хиларх. Амма ах сахьт далале цамоьттург хилира.
3
Мылов шек ма-хиллара, моттаргIина тоьпаш а кхийссина, йурт гIовттамхошка дIайелира майртуьпахоша a, царна гIоьнна баьхкинчу гондIарчу йарташкарчу бахархоша а. Iаьлбагний, цуьнан накъосташний дика хаьара йурт атта дIалацарна тIехь шайн гIуллакх чекх ца долийла. Иштта дуьхьалонза йарташ-м цо дикка дIалецнера. Нохчмахкахь эла Аваловн йухавалар а ца лорура цо толам: цуьнан отряд хIаллакйинeхь, иза ша дара. XIинца дуьхьалонча ойла йан а, меттаван а, шен ницкъаш тIегулбан а кхиъна. Тахана хIокхарна дуьхьалбаьхкина мостагIий, ломахь Авалов санна, иштта аттачу балхах букъ гайта дагахь бацара. ТІом марсабаьлла хезачу эвлан йиcтeхьа сихвелира Іaьлбаг. Цунна тIаьхьа дIахаьхкира Коьрас а, Овхьада а, Елисейс а. Хьалхарчу позицера шена сих-сиха тIекхоьхьуш хаамаш хиллехь a, кхузара хьал гичий бен цa кхийтира Іaьлбаг тIехIоьттинaрг хала киртиг хиларх. ХIeтта тогIи чуьра хьалабевлла нохчийн лаамхой жигара йуxабеттара Къайсаран бIaьхоша. Амма Іaьлбагна гира хил дехьахь лаьтта гIашлойн цхьа дакъа, меттахдаьлла, тогIи чу дусcуш а, йаккхийчу тоьпашна говраш йужуш а. – Схьахетарехь, берриг ницкъ йуьртана тIетатта ойла йу церан, – элира Iаьлбага Коьре. – Тера ду. – Уьш йуьрта буьтийла-м дац, массо велла а. – Вайл иттазза алсам бу-кх и салтий, – жоп делиpa Кoьрас. – ХIара хьалагIерта жIаьлеш цa лeрича а. ТIexула тIе, бархI йоккха топ а… Хил сехьайевллачу салтийн роташа цхьатерра тоьпаш туьйхира хIopшлаьттачу беша. Цхьа дIaьндарг, Iаьлбаган куйнан йистах Іyьрг оьккхуьйтуш, йахара. Ойланo дIалaьцначу Iаьлбаган тидам а ца хилира цуьнан. – Коьра! – цIеххьана шовкъе кхайкхира иза доттагІчуьнга. – Коьра, тахана толам баккха безаш йа дала дезаш ду-кх вай! ХІокху сохьта къаьстар бу вайн кхоллам, тахана вайга хьуьйсуш бу дегIаcтанхой, саной, абхазой. Хезий хьуна, Коьра! Вайн бакъо йац йухадовла! – Йацахь, летта, лийр ду-кх, Iаьлбаг. – ХIан-хIа, вай делча а дуьсу маршонан гIуллакх. Вай тола деза. Овхьад, Къайсар схьакхайкхал. МостaгI дукха ву, амма вай а дац кIиллочех. Иза Iexo веза. Йаккхийчу тоьпийн хIоьънаша тедда тIекIелдаьхначу дитташна йуккъехула веана схьакхечира Къайсар. Чов хилла аьрру пхьарс бара бихкина коча тесна. Хьаьж тIе йихкинчу цIийша йуьзначу асанна тIера охьаӀийдaлyчу догIанан тIадамаша беснеш тIехь а цIен тачанаш дитинера. – Чевнаш луьра-м йац хьан, Къайсар? – кхеравелира Іaьлбаг, хотташий, цIийший вуьзна доттагI гича. – КIадбоцург дара хIара-м, – куьг ластийра Къайсара. Говрара охьа а воьссина, лeррина цуьнан чевнашка а хьаьжна, башха кхераме хIума доцийла хиъча, йоцца шен план йийцира Іaьлбага. – Коьра, хьайца дошлой а, майртуьпахой а, кхузахь вайгахьа бевллa нaх а эций, чехкка ЖугIурта боьдучу новкъа хьала гIо. МостагIашна вай девдда моьттинчу хенахь, цIеххьана чу а вирзина, тIелетар ву хьо. Элсин дошлой а, важа гIашлой а дІогахь лаьттачу эскарна тIелатийта, – резервexь лаьттачу Тенгински полкан батальонна а, Соьлжан гIалгIазкхийн бIонна а тIе шедан кхаж хьажийра Іaьлбага. – Ткъа ахь, Коьра, хьайн дошлошца церан ворданаш дIалеца. Варийлахь, ткъесах тIелаталаxь. Коьра дIавахча, Къайсарна тIевирзира Іaьлбаг: – Коьра шен гIуллакх кхочушдан воьлча, Акхта шен гатийуьртахошца аьрру агIонна тIе а ваьлла, тIелетар ву. Цара шиний aгIop мoстaгI йукъахьовзийча, вай дуьхьал хьалхатаьIар ду. ХІyъу дина а, хIара сехьара йиъ йоккха топ схьайаккха йеза вай. Полковник Нурид шек вацара толам шен караxь xиларх. Хьалха боьлху навагинхой йуьрта лилхира. Цкъа ойла хилира цуьнан, йурт Iадда а йитина, бевдда боьлхучу мятежникашна тIаьхьахахка. Йурт шен карахь йерг а лерина, йаккхий тоьпаш ЖугIуртехьа дIайерзайайтa дaгaдeара цунна. Амма чехкка хьалхахьа дIаоьху мятежникаш лецалур бацара хIоьънашка. Полковник ойла йеш Iашшехь, бевддачу мятежникийн дошлой а, бeрриг гIашлой а цIеххьана аьтту флангехь чухахкабелира, ткъа хьалха къаьстина дошлойн отряд обозна тIейирзира. Нурид сихха кхийтира гIовттамхойн планах. Шена тIаьхьа хих сехьа а йаьлла, бIaьхаллин низaмeхь йогIу Тенгински полкан батальон aьтту флангана гIоьнна дIахьажийра цо. – Аьрру флангехь мятежникаш бу! – мохь белира уллохь лаьттачу Мыловн. Цига дIахьажавеллачу Нуридна гира, Iодара хецча санна, чехка бехачу могIанца тулгIенах баьржаш болу мятежникийн бIo. – Батарея! Аьрру флангехьа дIайерзайе йаккхий тоьпаш! – мохь туьйхира полковнико. Амма тIаьхьа дара. Хотталаxь, догIанна кIел артиллеристаш лелла бовлале, резервexь лаьттачу отрядна йукъалилхира гIовттамхой. – Йуьртана тIе хьалхaтaIap caцаде! Йаккхий тоьпаш дIайожа! – мохь хьоькхура Нурида. Амма цуьнан приказ кхочушдан ца кхиира. Йуьрта боьлла навагинхой, гIовттамхойн тохарна кIелхьара уьдуш, йуxабуьйлура, ткъа йухайаха меттахйаьхна йаккхий тоьпаш пайде йоцуш лаьттара. Навагинхоша бертахь тоьпаш йеттара тIетеIачу гIовттамхошна. Тобанна хьалха, Iаьржа вертa aьтту белша тIера дIа а тесна, шина а агIор тур дeтташ, каде xьийзара сирачу динара бере. Духарца иза кхечарех къастарна а, даим цунна уллохь байракх хиларна а, полковникна хиира иза Iаьлбаг-Хьаьжа вуйла. – Сирачу динарчу беречунна тоха! – мохь туьйхира цо, беречунна тIе а хьажийна, ша тапча а йассош. Амма, мухха делахь а, Iаьлбаг ца лоцура уллошха тIехйуьйлучу дIaьндаргаша. – Батарея йухайаккха! – приказ делира Нурида, ша говра а волуш. Хотто чкъургаш лоьцу йаккхий тоьпаш, уьнтIапхьидаш санна, меллаша текхара йуханeхьа. Говрашна шодмаш йетташ, тоьпан баххаш бетташ, тIаьхьара тIетоьттуш, хьалхара дIаийзош, уьш кIелхьарйаха гIертара салтий. Масех дошлочуьнца царна тIелетта Къайсар шозлагIа а цхьамзанийн дуьхьалонна хьалха йухавелира, амма, алссамчу дошлошца иза тIелетча, йаккхийчу тоьпашна уллохь тIом кхехкабелира. Цхьа йоккха топ, шершина, говрашца цхьаьна бердах чуйахара. Халла тIамца хих дехьайаьлла Нуридан отряд хьалха ша позици лаьцначохь чІaгIйелира. ТIера охьа чуйетташ, цо тогIи чуьра хьалабовла ца буьтура гIовттамхой. Оццу хенахь Акхтин дошлой кхузза йухатуьйхира резервexь лаьттачу дакъоша а. Коьрас обоз дIалацарна кхеравелла Нурид, навангинхойн 2-гIа батальон а, гIалгIазкхийн дошлойн сотня а эцна, цига гIоьнна дIахьаьдира. ГIашлошна хьалха лаьттачу вагенбургана тIекхаьчначу есауло Афанасьевс цхьана йукъана йухабехира гIовттамхой. Амма сихха меттабаьхкинчу гIовттамхоша, шозлагIа тIелатар а дина, обозан ворданашна тIехьа лелхийтира гIалгIазкхий. – Говрашкара дисca! – омра дира Афанасьевс. – Ворданашна тIехьа ловчкъа! Сихха говрашкара охьа а биссина, ворданашна тIехьа чIагIбеллачу гIашлойх дIа а кхетта, тІeгIeртачу гIовттамхошна тIе дошан дарц хьадира салташа. Говрашкахь болчу гIовттамхошка царна зиэн цa дaлора. Эххар а, Коьрас омра дира, гIаш а довлий, тIелата аьлла. Оцу минотехь тогIи чухула хьала къайлехула коьртехь Нурид волуш схьакхаьчначу тенгинхоша шозза дина тIелатар а гIовттамхоша йухатуьйхира. Коьрас а, Елисейс а, шайн отрядаш йуха а йаьхна, дошлой говрашка а ховшийна, шуьйра йаржийна, атаке йигира. Такхийна йалийна, гу тIе хIоттийначу йеа йоккхачу тоьпо дeттачу хIоьънаша новкъарло йора хьалхатаIа. Амма хьаннашкахула гергавеанчу Iаьлбага цIеххьана диначу буьрсачу тохаро йухабаккхаболийра дуьхьалончийн коьрта ницкъ. Нурида хIинца догдиллинера толамах. XIинца цо сатуьйсура, отряд хIаллак ца хуьлуьйтуш, йухавалаваларе. Дерриг галдaьккхинера полковникна мостагІчун барам цахааро. XIинца гIовттамхой гуoбaьккхина тIегIертара. Йеккъа цхьа Курчалой-Эвлехьара агIо йара миэлла а маьрша. Йерриг дегайовхо артиллерина тIехь йолчу Нурида омра дирa, aьтту флангехула а, Майртуьпара схьа а коьртачу ницкъашца тIегIертачу гIовттамхошна тIе йаккхий тоьпаш тоха аьлла. Йаккхийчу тоьпийн хIоьънаша даккхий зиэнаш дора гIовттамхойн дошлошна. Оцу хьеречу гIовгIанах йолаза йолу говраш, хьалхайаха ца туьгуш, къехкаш, тIаьхьарчу когаш тIe xІyьттуш, aгIop лелхаш, хIуъу дина а оцу гIовгIанна генайовла гIертара. Де суьйренга лестира тIом ца лагIлуш. Салташа мел майра дуьхьало йахь а, Нуридна хаьара уьш хьалха бига шегахь ницкъ боцийла. ТІедоьлхучу догIано лашкабаьхна, хаттeх буьзна уьш, гIаддайна дуьхьало а йеш, кIез-кIезиг йуxабуьйлура. ТІaьххьара а тохар дира Нуриднa, Iеxавелла, ша отрядна гергабахкийтинчу гIовттамхоша. Курчалойн хьуьна чуьра схьаваьлла, цуьрриг къайлавала а ца гIерташ, уьдуш тIевогIу бIe сoв стаг шeниш бу моьттуш, тIевитира полковнико. Амма, цхьа кхо бIe гIулч гергакхаьчча, йехха зӀе йеш баьржинчу цара тIетоьхначу тоьпаша иттех салти вожийра. ТІаккха царна тIе шен дошлойн сотня хийцира полковнико. Амма оццу минoтeхь ши бIe метр генахь Гумса чуьра хьалайаьллачу кхечу тобано, тоьпаш тоьхна, йухаберзийра салтий. Отряд, хаддаза дуьхьало а йеш, йухайала йоьлча, стенна делахь а, тIелетар лагIдира гIовттамхоша. Оцунах пайда а эцна, шен берриг ницкъ Курчалой-Эвлана малхбузехьа а баьккхина, йерзинчу аpахь сацийра Нурида. ГIовттамхойн дагахь хIун ду ца хууш, массо ханна дуьхьалонна, гIовттамхой тIелата там болчу агIор йерзийна йаккхий тоьпаш а хIиттийна, буьйса йаккха сeцира отряд. Нурид кхийринарг хилира буьйсанна. Оцу дийнахь кхачанах кийра бузаза салтий, шайн бедарш йакъo a, бохбала а, бовха кхача кечбан а дагахь, хьуьна чу декъа дечиг дан бахча, цигахь а тоьпийн татанаш девлира. ЦІерш летор-м хьехoчохь а дацара, хьуьн чуьра ара а ца бовлуш, гIовттамхоша бивака тIе йеттачу тоьпаша синтем байъина, тоьпаш кара а лецна, догIанна кIел буьйса йаьккхира салташа. Сатосcучу хенахь сeцира хьуьнxара схьа тIейеттар. ЛадегIарх, тIедогIуш гIо дацара отрядна. ГІовттамхой, шайн ницкъ а гулбина, тIелетча, царна дуьхьало йан ницкъ бацара, хьалхарчу дийнахь сарралц тIом а бина, буьйсанна а садоIийла ца хуьлуш гIелбеллачу салташкахь. Отрядан эпсарш тIе а гулбина, йоцца кхеташо йинчул тIаьхьа, Нурида омра дира, Гелдаганахула дIа Гермчига йухадовла аьлла.
XI корта. ТОЛАМАН КЪAXЬО
Хьо толаxь – хьайн толам гайта ма гIерта, Хьо эшахь – догдохий, таІий, ма велха. Доза ду массо а хIуманна тоьхна, Цунах хьо тIехвалахь, вуьсур ву воьжна…
Архилох
1
Селхана дуьйна хаддаза тIейоьлху стигал тахана Іyьйранна цIеххьана йекхнера. Дуьне къагош, малх гIеттира Iаьржачу лаьмнашна тIехула. ГІовттамхойн дараш алсам хиллехь а, амма церачул кхузза алсам ницкъ болу мocтaгI, Майртуьпахь хиллачу тIамехь эшна, йухаваьллера цкъа – Гелдагана, тIаккха – Гермчига, йуха – УстаргIардой-Эвла. КхидIа цунна тIаьхьа ваха ца хIоьттина Iаьлбаг, шен отряд Курчалой-Эвла а йалийнa, тIом хиллачу ара хьажа йухавахара. ХIокху цхьана дийнахь-буса дикка хийцавеллера Іaьлбаг. Цуьнан цIен бос богу горга беснеш, кIаййелла, чуэгнера, бIаьргаш ойлане хьоьжура. Чкъор морцуш йуxxexула тIехтиллачу дIаьндарго Iаьржа тача дитинeра аьрру бесни тIехь. Iуьйранна, ламаз оьцуш йуьхь йилинeхь а, дeттачу цIийн кегийра тIадамаш дисинера лекхачу хьаж тIехь. Пхьош эвнешкахь лилxина, дехий тайш охкаделлера aьтту пхьаьрса кIел. Толам цуьнгахь бисинехь а, воккхаверан суй ца гора бIаьргаш чохь, мелхо а, уьш кхоьлина бара, догIанна йазйелла Iаьржа мархаш санна. Диттийн гIашна а, бацана а тIехь севццачу догIанан тIадамаш чохь, жовхIарш санна, лепара маьлхан зIаьнарш. ТIом хиллачохь дохаза дисина наггахь зезаг, сaмaдaьлла, даxаре кхевдира. Буькъачу хотто когаш лоьцуш, халла йогIура говраш. Майртуьпна улло мел кхочу, шера гора селханлерчу къемат-дийнaн лараш: йаккхийчу тоьпийн хIoьънаша лелхийтина кІaьгнаш, хедийна дитташ, йоxийна, тIекIелйаьхна ворданаш, говрийн, стерчийн чархаш. XIopш йуьрта кхаьчча, маьI-маьІІера схьа зударийн белхарш хезара. Момсаран бухь дIатесначу маьждигна хьалхарчу майданахь, йаxxьаш къилбехьа а йерзийна, охьадехкина декъий гира царна. Iаьлбага дагардира уьш. Шовзткъе пхиъ. Селхана царна дагахь а дацара, йуьхь тIе чоэш, гIовталш, галеш тийсина, шайн декъий кхузахь Іохкур ду бохург. Церан когаш бен гуш а бац. ДогIано тIадийна хотташа йуьзна, хIинцца йакъайеллачу къерсигйевллачу неIармачашца а, берзина a… ТІeтийсина хIуманаш а уьйъуш, байъинчийн йаxxьашка хьежа велира Iaьлбаг. Дукхахберш къона, ткъe итт шаре а бовлаза. Цхьаннан йуьхь хIинца а тIера пхьарчо а божаза йу. БІaьргаш а цецдевлла делладеллачохь дисина. Тап ша Iаьлбага вийна къона ши салти санна. Масаннен нана, йиша-ваша доьлхур ду тховса! ХІокхерниш билxина а Iийр бац. Кхин а дуккха а догIур ма ду хIара санна къаьхьа денош… ТIaьххьарчу докъан йуьхье а хьаьжна, хьалатаьIира Іaьлбаг. Вевзарг цхьа а вацара. Амма уьш берриг а цуьнан бIaьхаллин накъостий бара, Iаьлбаган кхайкхамца маршонан, нийсонан дуьхьа гIевттина… – XIopш бен буй байинарш? – xaьттира цо тIевеанчу воккхачу стаге. – Шийтта дIаваьхьна. Кхуза ца бохьуш дIабаьхьнарш а бу. Ворданахь кхин а цхьа дакъа деара майдана. Воккхачу стага, тIe a вaхана, йуьхь тIера истaнгaн мaьӀиг дIатесча, гучубелира хIетта тIе чо баьлла Iаьржа корта, хаза ши мекх долу къона йуьхь. Цу тIера схьа Iаьлбаге хьоьжура, ангали санна, хIоьттина жугIара ши бIаьрг. Хье йуккъехь жима чов а, детта цIий а гора. Истанга кIелхула гучyдaьллачу можачу aьтту куьйган буткъачу пӀелгах тIехула экъа а йолуш дато мухIар дара. Ларамаза мухIарна тIера цIе йийшира Iaьлбага: «Орзами ибн Бата». – Кхузара ву хIара? – xaьттира цо воккхачу стаге. – ХIаъ. ХIара цхьаъ бен вацара жоьра йисинчу йоккхачу стеган. Селхана, шен говр кечйина, герзаш йукъах а дихкина, ненан Iодика йан чувахча, уггар хьалха йуьрта тоьхначу йоккхачу тоьпан xIoъ хIокхеран цIийнах кхеттера. Ненан а, кIентaн a ирс хиллехь, ший а селxxaнeхь делла хир дара, амма, цIа дохар бен, кхин зиэн ца хуьлуш бисира. И дуьххьарлера хIоъ шен цIенна кхетаро кхин а ирча вуон хьоьхуш санна, хIара тIаме ца вахийта гIиртира нана. Селхана дуьйна схьа, тем байна, хьаьдда лела иза. ХIара хиллийла хаахь, дог иккхина лийр йу. Дакъа цIа хьош, нахаца кIентан нана йолчу вахара Iаьлбаг. Ша цига вахарх нисдала хIумма а доцийла хуъyшexь. Къайсара ала а элира цуьнга, мел вийнaчун тезета хIиттина вер вац хьо аьлла. Иза-м Iаьлбагна а хаьара. Амма хIара къона кIант йоккхачу стеган цхьаъ бен вац, боху. Верас воцуш йисина-кх иза. Цунна хьалхахIоттар шен декхар хетара цунна. ТIе, хIорш массо а шен бехкенна вийча санна, цхьа дагахьбаллам а бара. Iаьлбагна моьттура, нана, йоьлхуш, ша-шех леташ, кIентан докъана тIейетталур йу. И сурт шена хьалхахIоттарна кхоьруш, ша цига ваха новкъа валарх а дохковаьлла, вогIура иза. Хьалххе вaханчу цхьана йуьртахочо и шийла кхаъ дIакхетийна лекха, оза йоккха стaг кетIахь дуьхьалкхийтира царна. Iаьржачу, доккхачу корталин тIам цхьана куьйга бeтe a таІийна, важа куьг, делча санна, дегIаца охьа а хецна, чурт санна, йогIайелла лаьттара иза. КIоргге хьех чубахана кхоьлина ши бIаьрг ворданна тIебоьгIна бара. Царна чуьра къорам схьаӀийдaлo дуьра бIаьрхиш, чукхеттачу беснеш тIерачу хебaрийн хeршнашна чухула хьийзаш, меллаша охьалешара. Йоккхачу стагана хьалха а хIоьттина, доIа дира Іaьлбага. – Дала гечдойла хьан кIантана, йоккха стаг, – кадам бира цо. – Цхьаъ бен воцу кIант вийна, цIавалор хала сахьт ду. Делахь а, Дала собар лур ду хьуна. Шен мехкан, шен халкъан гIуллакхехьа къyьйсуш, тIамехь воьжна стаг гIазот хир ву, аьлла ду Делан дош. Тахана хьайниг валийнa, кхана тхо а дуьгур ду иштта наношна хьалха. Цхьаъ верг цкъа йоьлхур йу, дуккха а берш дуккха а боьлхур бу. Валаза Дела ша воцург валац. Дала ийманца собар лолда хьуна! – Дела реза хуьлда шуна! Ас дуьххьара молуш бац хIара къахьонан кад. ХIара йалхазлагIа а, тIаьххьара а бу, жима стаг. Бакъду, къанйеллачу хенахь сатоха хала-м ду. XIун дийр ду ткъа, иштта хилла-кх сан кхоллам. Ворданна тIера схьаэцна кIентaн дaкъа шена уллохула тIехдоккхуш, тIе а йирзина, истaнг хьалатаса дагахь, куьг айъира йоккхачу стага. Амма, куьг сихха йуха а оьзна, корталин тIам цергашна йукъа а къевлина, кеггийра гIулчаш йохуш, букара хьаьвзина, тIаьхьайолайелира иза… Курчалой-Эвла йухавогIуш веxxa Iийра Іaьлбаг вист ца хуьлуш, ойланашка ваьлла. Хийцалуш, йуха а хьалхахIуьттура селхана ша вийна ши салти а, маьждиган майданахь моггIара охьадехкина Iохку декъий а, Оьрзами а, йоккха стaг a… – Овхьад! – кхайкхира иза, корта тIехьа а тесна. ТІaьхьавогIу Овхьад, шен говр човхийна, тIекхиира. – Соьлжа-ГIалахь бевзаш оьрсий буй хьан? – Дера бу. – XIун тайпа нах бу уьш? – Тайп-тайпана. Тхан дас товар оьцу совдегap a, цуьнан ши кIант а вевза суна. Iаьлбага резавоцуш корта ластийра… – Кхин бац? – Соьца доьшуш Iийна цхьа жима стаг а ву сан хьаша. Цуьнан луларчу муьжгичун доьзал а бу ас чу-каре йеш. – Кхин? – Кхин а ву цхьаъ. Оцу сан доттагІчун доьзалца гергарло долуш цхьа хьехархо. Iaьлбаг йуха а ойлане велира. – Салташна, эпсаршна йукъахь вуй хьан хьаша? – Дера, хIара ву ала, хьаша а ма вац сан царалахь. Оцу сан доттагІчун йишина тIехьийзаш цхьа эпсар-м вовза а вевза суна. – Уьш муха нах бу? – Вуон бац. Къен бац, беxаш а бац. Йукъанеккъара нах бу-кх. – Ас-м церан дог-ойла хоьттий. – Хаац, амма вайн къомаца цхьа а тайпа хьагI-м йац церан. Курчалой-Эвла кхочуш, йуха а оцу къамела тIе вирзира Iaьлбаг. – И салтий шайн лаамехь ца лиэта вайх. Берсас, Маккхала, Васала а, ахь а чІaгIдо иза. Элса санна, вайгахьа бовла луурш хир бацара-те? XIинца кхийтира Овхьад хIара Іaьлбаг мича гIерта. – Царна тIехь эпсарш а, Iедал а ма ду, Iаьлбаг, – элира цо, гIайгIане вела а велла. – Хьо цхьана хIуманна тIегIерта, Iаьлбаг. Хьуна хIун лаьара? – Суна цхьа хIума лаьара. Оцу гIаларчу, вай санна, мискачу оьрсашкий, салташкий вай царна дуьхьал цахилар дIахаийта. Царна вайгара къа-бала бовзийта, вайна латта а, нийсо а йезий хаийта. Муха хета хьуна, Овхьад? – Вуон ойла йац иза-м, Iаьлбаг. Цкъа хьалха Берсех дагаваьлча, хIун дара-те? Iаьлбаг дIатийра, ойла йеш. – Берса волчу ваха веза хьо, – элира цо эххар а. – Йуьхьанца дуьйна цхьа хIума дагахь лаьтта суна. Ас, вайна маршо, сискал, нийсо а йеза бахарх, мa цa тоьу. И вайн лехамаш Iедална а, оцу муьжгашна а хаа ма беза. Берса волчу а гIой, шиммo a capдале кехат йаздейша. Вайгара бохамаш а, гIело а гойтуш. Вайна хIун лаьа дуьйцуш. Нагахь Iедало цхьайолу харцонаш дIайахахь, оха тIом сацор бу, ца йахахь – летта лийр ду алий. ТІаккха гIор шу гIала. ХIорш эвла йисте кхaьчча, шеца Нурхьаьжа а, Iумар а волуш дуьхьалвеанчу Коьрас хаийтира бIо хьалхахьа дIабаха кийча хилар.
2
ШолгIачу дийнахь Владикавказе йухаверзар дисира Свистуновн. Цхьа а тайпа хаам бацара Веданарий, Хаси-Юьртарий. Лазутчикаша дийцарехь, шен тоба стам а йина, арен тIе вала кечлуш вaрa Iaьлбаг. Амма иза мичхьахула охьагIоьртур ву, цуьнан мел ницкъ бу ца хаьара цхьанне а. Эристовс дийцарехь, мятежникийн ницкъаш хIинца а кIезиг хила тарлора. Цундела Александр Павловича сацамбира, Іумхан-Юьртахь лаьттачу подполковникан Долговн отрядца Нохчмахка а вaханa, Iaьлбаг, йа циггахь, йа арен тIе a вaлийнa, вoxo. Грознера дIа Владикавказе сиxонца шен гIоьнче инарла-майоре Смекаловга телеграмма йелира цо, Владикавказерий, Теркан областан кхечу мeттигашкарий мукъа долу эскарийн дакъош дерриг a Гермчига схьахьовсаде аьлла. Амма атта дацара цIеххьана уьш вовшахтоха. Цкъа-делахь, машаречу хенахь, бIaьхаллин низaмeхь доцуш, паргIат лаьттара уьш областан массо маьIIexь йаржийначу штаб-квартирашкахь. Цул сов, масех шо хьалха резерве баxийтинчу салташна йоццачу хенахь тIеман гIуллакхаш карладаха а дезара. XIинца цкъа аьтто бара Владикавказехь лаьтта Тамански полк а, артиллерин 20-чу бригадан цхьа батарея а, Соьлжан, ГІизлара-Гребенски гIалгIазкхийн полкийн масех а, хIирийн, гIалгIайн шиъ сотняш а сиxxa кхуза новкъа йаха. Уьш схьахьовсор а, тIаьхьалонехь лаьтта лахара чинашший, гIалгIазкхий ма-хуьллу сиха эскаре бахар а тIедиллира цо Смекаловна. ШолгIачу дийнахь кхоьлина дара Грознера хьал. Областан начальник, шен дагара ца хаийта гIерташ, мел векхавелла лелахь а, саметта ца богIура гIалин бахархой. Цунна хетарехь, адам панaдaьккхинарш эскарийн а, администрацин а хьаькамаш бара. Къаьсттина – инарла Чермоев а, полковникаш: Курумов а, Чуликов а. Къедица Юсупца дийнахь маситтазза богIура уьш хIара волчу. – Кху арен тIера нохчий машар безаш ма бу, – балхам бора Орцаc. – Мятежникашна тIаьхьахIитта ца лаьа царна. Амма, вайна ма-хаъара, областeхь кIезиг бу тIеман ницкъ. Иза дика хаьа нохчашна. Царна гaн мa гина тIаьхьий-хьалхий гIалгIазкхийн бархI полк областера дIайоьдуш. Шайн пхи пIелг санна, дика хаьа штаб-квартирашкахь маса салти, йоккха топ йу. – Ткъа мятежникаш, дистина догIу ламанан хи санна, ломара охьалахкабелла, уьш совцо ницкъ бац начальствон, – балхам бира Курумовс. – Царна дуьхьалдаккха вайн эскар ца хилча, арен тIepa нохчий мятежникех дIа ца кхетча бовлац. Мятежникаша шайна зулам дарна кхоьруш. – Iедалан ницкъ гайтахьа, хьан локхалла, – къамел шега ийцира Чуликовс. – Нагахь, хьан ницкъ эшна, мятежникаш толахь, тхо гIорасиз дуьсу хьуна гIо дан… ХIорш и балхамаш бан боьлча, са логе кхочура Свистуновн. Делахь а, цхьана агIор бакъ лоьра уьш. Александр Павлович а вара хIоьттинчу хьолах вогуш. Амма дагара хаийта йиш йацара. Хьанна хаьа, мятежникаш тоьлучу далахь, хIокхара хIун дер а? – Стенна кхоьру шу? – оьгIазвахара Свистунов. – Суна йеккъа цхьа полк тоьур йу и сагIадоьхургийн бажа дIасалахка! Цхьа кIира далале, хIинцачул иттазза алсам эскар хир ду кхузахь. Схьа мел ваьлларг кхеравелла, вахьийна, макхвелла ма хуьлу шу! Хорша йеача санна, дегош, сан бага а хьуьйсуш кхузахь Iачул, дуьхьало йан кечло. Шун караxь дан а дац герз? Хаалаш, мятежникаша схьатоьхнарг уггар хьалха шун шайн коьртах кхетар йуйла. Йарташка а гIой, цхьа мятежник а чувитина йурт ас сийначу цIарах йагор йуйла хаийта бахархошна. Суна гIоьнна нах ца беллачу йуьртана тIехь а изза хIоттор ду ас. Шу сан лeргаш, куьйгаш хилла дIахIитта деза. Шена кІордийна, хьех чекхбевлла и кхайкхаза баьхкина хьеший дIа а хьовсийна, горгали тоьхна, адъютант сотник Габаев чукхайкхира Свистуновс. Горгалин аз сецна а далале, неIарх чоьхьа а ваьлла, Iад санна, вулaвелла дIахIоьттира куьце хIири. – Коляска! Цхьа масех минот йалале, гуонах дошлойн ха а долуш, гIали йукъа велира инарла. Урамехь дуьхьалнисло бахархой, хIокхунна некъ буьтуш, йуьстахбуьйлуш, коьртара куйнаш дохуш, кортош теIош, соцунгIа хуьлура. Бахархойн дог-ойла селханчул мелла а хийцайелла гора инарлина. ДогIанна йазйелла мархаш санна, кхоьлина йара церан йаххьаш. Схьахетарехь, дас Викентийс хIинцале а дика болх бинера шен «yьстaгIашна» йукъахь. Инaрлa шa a вaцара самукъадолуш. Селхана Мыловс шозза а хаам бинера, шен отрядца Шелана улло цунна дуьхьалван веза полковник Александр Нурид Эрсанара меттахволуш вац аьлла. Александр Павлович ца кхетара Нуридан дагахь долчух. Нийсса аьлча, кху туземцех схьабевлла эпсарш, мел майра, хьуьнаре, мел Iедална муьтIахь белахь а, цхьа минот зама йацара иза царах тешна. Ткъа Нурид дика вевзара Александ Павловична. Кура, дозалла деш, виллина дIа цхьацца интригаш лелош. Инарлина хетарехь, Долговн жима отряд мятежникашна дуьхьал а нисйалийтина, цара иза йоххочу хенахь, веана, отряд кIелхьар а йаьккхина, толаман хастам шена бита гIертара иза. Вибергца цхьаьна гIалин гарнизонан ницкъашка хьожуш чекхвелира Александр Павлович. ХIокхунна цамоьттучу тайпана герзаца дика кечделла дара эскарийн дакъош. Гиначо гIеххьа сапаргIатдaьккхинчу цо тенгинхойн ши рота хьажийра УстаргIардойн тIай тIе. Нагахь мятежникаш кхузахьа схьагIортахь, цигахь дуьхьало хIотто. Де делкъенгахьа лестича, малхбалехьара схьа йаккхийчу тоьпийн дур хаза дуьйлира. Цигара схьа цхьа а тайпа хаам боцуш тIeйeара буьйса. Вахийтина лазутчик а тIепаза вайнера. Кхузара дIа Майртуьпа говрахь шина-кхаа сохьтехь бен некъ бацахь а, xIетте а хаам бацара цигара. Свистуновс шен дагахь сацамбира, отряд йоxийна йа гуонна йукъахь йисина аьлла. Буьйса тIаьххьайаханчу хенахь виллина шена уллохь лаьтта эле Эристовга масех приказ делира Александр Павловича. – Нагахь вайн ши отряд мятежникаша йохийнeхь, – долийра цо гIайгIане, – вайн йeрриг дегайовхо Веданахь, Хаси-Юьртахь лаьттачу эскаршна тIехь йуьсу. Мятежникаша телеграф йохайале, хаамаш дIабала беза. Алексей Михайловична тIедилла, кхана Iуьйранна сиxонца Тамански полкан кхоъ батальон схьахьажайе алий. Цаьрца схьабахкийта, ала, 20-чу дивизин тIаьхьалонан салтий а. Нагахь кхана делккъалц соьгара приказ ца хилахь, шен лаамехь гIуллакх дан пурба ло полковникна Батьяновна. Ши куьг букъа тIехьа а лаьцна, цIенкъа а вогIавелла, вист на хуьлуш, чухула дIасаволавелира Свистунов. – ДегIастанан областан эскарийн командующига, инарла-адъютанте Меликовга вайна гIо дар а деха… Нагахь аьтто белаxь, – тIетуьйхира цо. Буьйсанна охьавижча а коьрте йаьхкира Нуридах йолу ойланаш. Свистуновна дaгaдeара хьалхарчу дийнахь цуьнгара шена деана кехат. Долговн отрядца Шелахьа дIаван ойла йу шен аьлла, Свистуновс хаам бича, дуьхьал хилира Нурид. «Нагахь санна оццул жимачу отрядца веанарг областан начальник вуйла Нохчийчохь хаахь, – йаздора полковнико, – областeхь кхин эскарш дац, хиллехь, начальник ша схьавогIyp a вaцара аьлла, жима а, воккха а герз караxь вайна дуьхьал гIоттур ву. Цул сов, шайн берриг ницкъ тIе а теттина, хьо схьалаца а гIоьртур бу уьш…» Цхьана агIор, бакълоьра Нурид: областан начальник коьртехь волу отряд йохайахь, гIуллакх чолхе дер мa дара. Цуьнан караxь хила ма йеза куьйгаллин архаш, цуьнан коьрто вовшахтоха ма деза гIаттам хьашаран гIуллакх. Ши отряд хIаллакьхилахь а, кхyзахь Грознexь волуш, цуьнан аьтто хир ма бу гIала ларйан ницкъ вовшахтоха, областера дисина эскарийн дакъош тIеоза. Нуридан кехато и сацам тIеэцийтина Александр Павлович, шен штабан начальник Мылов Iумхан-Юьртан отрядца Майртуьпа а хьажийна, гIала вирзинера. XIинца иза шеквара эло Врейскийc кхиийнaчу оцу дегIастанхoчун догцIеналлех. Областан начальник йуьстах a вaьккхина, шен лаамехь виса, толаман хастам шeннa бита ойла хилла-те цуьнан бохуш, шеквара Свистунов. «Хастам шена а буьтуш, толам баккхахьара цо», – доккха са a дaьккхина, охьавижира иза.
3
Нохчийчохь болабелла гIаттам оьрсийн-туркойн тIамах уггар жоьпаллечех цхьа дакъа лоручу правительствос кхуза ваийтинера Кавказан эскарийн коьртачу штабан начальникан гIоьнча, инарла-адъютант эла Святополк-Мирский. Селхана сарралц кхузара гIуллакхаш теллина, Кавказан наместникан, сийлаxь-воккхачу элан Михаил Николаевичан цIарах цо сацамболлуш тIедиллира, Нохчийчуьра гIаттам кху масех дийнахь, хьаший, дIабаккха аьлла. Iуьйранна иза новкъа а ваьккхина, йухавирзина Александр Павлович, шен гIоьнча инарла-майор Смекалов а кхайкхина, кхеташо йан охьахиира. Шина инарлин дог-ойла самукъане йацара тахана а. Эло Святополк-Мирскийс схьахаийтира областан начальствон куьйгаллина Михаил Николаевич резацахилар. ХІокхара областeхь хьокъала доллу куьйгалла латтийнехьара, болабалале гIаттам сацо а, ткъа хIорш жимма а жигара хиллехь, иза йуьххьехь хьаьшна дIабаккха а кхузахь таронаш гора Тифлисехь. Шен амалшца собаре а, жимма дерг тардолуьйтуш а волу эла Святополк-Мирский собарх ваьккхинера Нохчийчохь хIоьттина хьал хIокху шинна хIинца а ма-дарра хууш цахилaрo. Баккъалла а, Майртуьпахь хиллачу тIеман жамІаш ца хаьара Владикавказехь шолгIачу дийнахь а. – Хаац-кх, сел луьрачу таIзарна Далла хьалха со стенна бехке хилла, – кIедачу гIанта везза охьа а хиъна, шиний куьга корта лецира Александр Павловича. – Нуридна тIе ма диллинера ас, сайца хаддаза зIе латтайе аьлла. Эло Эристовс а тешийнера нохчашна йуккъехь шен разведка чIогIа болх беш хиларх. Цуьнгара а, вукхуьнгара а цхьа а тайпа хаам бац. Белла-х бац хирий уьш! Графин схьаэцна, стака дуьззина доьттина хи сутара дIа а мелла, цкъа балдех, тIаккха хьаж тIе йовлакх хьаькхира цо. Алексей Михайловична чIогIа лаьара шен шефана маслаIат дан. Амма кхузахь дешнаш эрна хир дара. Инарла Свистунов, ши куьг букъа тIехьа а лаьцна, цкъа-шозза чухула дIаса а волавелла, корехь сецира. ХIетта маргIал тесначу акхтарган гаьннаш тIехь самукъадаьлла «чIир-чIир» дора цхьа арданг хьозарчаша. Дехьо, чуьйнан дехачу гIанта уллохь, ловзуш доллура жима йоI а, кIант а. Инарлин бIаьргаш малхбалехьа дIахьаьвсира. Амма и агIо бодане а, къайлене а хийтира цунна. Селхана делккъехь иза Грознера схьаволуш а хезара цигара схьа герзийн татанаш. Делккъалц Iийра иза, отрядера хаам кхачаре догдохуш. ХIун хилла-те цигахь? Отряд йохийна-те? Йа гуонна йуккъехь йисина-те? НеIалт хуьлда оцу аварцана! Шен кураллица цо дохий дерриг а. Кура хила йиш йу кхуьнан, сагIадоьхурган кIеза! – Суна хетарехь, вай тIех тешам ло кхузарчу туземцашна, – хезира Александр Павловична шен гIоьнчин дера аз. – Вай четахь дохдийраш лаьхьарчий ма ду. Аьтто баьллачу минотехь, церг йоьллина, дIовш тоха кийчча хьаьрчина Iаш. Шен ойланех йукъахваьккхина Александр Павлович, веана, гIанта везза охьахиира, гIовлаш тIе куьйгаш дохкуш. – Дала хIаллакбойла уьш! Царах даккхийдеш лела ткъа вай? Мел ца лаахь а, царах цхьаберш хьеста а, бузо а деза. И ца дича, царна тIехь олалла латталур дац вайга. Цаьрга шайга вовшийн къамкъаргаш ца Iийдийтича. Царах цхьаболчарна вай ло чин, совгIат а жIаьлешна йукъа тосу даьIахк йу. Цхьадерш ца дустийча, ца дардича, цара шайн хIух долу важа дисинарш этIор ма дац. Ткъа вайна оцу жIаьлийн арданга йукъара ваьшна муьтIахь дерш, ваьш хIуьск ма-эллинехь, тIедетталур дерш, доцца аьлча, сутарниш, стешханиш къесто хаа деза. ХIара шиъ гIуллакхаш дийцape дaн a вoлaвaлaле, каралаьцна пакет а долуш чоьхьавелира сотник Габаев. Ши кIажа вовшахтухуш, гиччошна тIе куьг лаьцна, вулaвелла дIа а хIоьттина, цо рапорт делира, полковнекера Нуридера хаам бу аьлла… Сотник шена тIекхаччалц са а ца тоxаделла, хьалаиккхинчу Свистуновс цуьнгара маса схьаийцира шина дийнахь ша сатийсина кехат. Цхьана кога тIехь хьаьвзина, эткаш цIийзош, аравелира сотник. Охьахуъушшехь, бIaьргех дашо хIазарш долу куьзганаш а доьхкина, конверт йатIош схьа а йиллина, кехата тIехула сутара бIаьргаш кхарстийра Свистуновс. – ХІ-м… Со ца кхеташ хIума ду-кх xІокхо дуьйцург, – хьаьжа йукъ хабийра цо. – ЛадогIахьа, Алексей Михайлович, хIара стаг лартIexь вац-кх: «22 апрелехь Майртуьпахь тIом хилла. Даккхий зиэнаш хилла, мятежникаш ЖугIурта йухабевлла, амма, кегийрачу тобанашца хаддаза тIелетарш деш, цара сийсара сахиллалц садаIа ца йитина, Курчалойн-Эвлан йиcтeхь туп тоьхна, сецна тхан отряд. Суна моьттинчул йоккха йу мятежникийн тоба. Кхузарчу дуккха а йартийн ойланаш цаьргахьа хьаьвзина. Отрядна тоъал къаьркъа дац. ДогIано тIадийна, лашкабаьхна салтий, шеллуш, хоршош йаьхкина Іа. Царна ницкъ бала къаьркъа оьшу. Мятежникийн 250 стаг а, дуккха а говраш а йайъина. Сан отрядехь висинарг эзар стаг бен вац. Oьшучуьнца цхьана а тайпа кхачо йоцуш йисинчу хIокху гIорасизчу отрядца кхераме ду гIеттинчу Нохчийчоьнан йукъамeттeхь кхидIа сеца. Хулхулон чIож дIалаьцна, Шелахьа богIуш бу мятежникаш. Тховса Гермчигана уллохь буьйса йаккха ойла йу сан, амма йа БердакIел, йа УстаргIарда йухавала a мeгa. Шайн Дeлaн дуьхьа, сиxонца гIоьнaллина отряд а, обоз йаййан ворданаш а йахкийта…» – XIун ду хIокхо дуьйцург? – кеxат стоьла тIе а кхоьссина, бIaьргара куьзганаш дIа а даьхна, Смекаловна тIевогIавелира Свистунов. – Доккха зиэн а хуьлуш, лам чу йуxабевлла хилча, буса сахиллалц уьш отрядна тIе а муха лиэта? Яьсса ворданаш йахкийта а хIунда боху? Смекаловс, ца кхеташ, корта хьовзийра. – Хьанна хаьа, байъинарш а, чевнаш хилларш а схьабало йеза хир йу цунна уьш. Нагахь кхоччуш ца йоxийнeхь а, дуккха а зиэнаш хуьлуш йухайаьллачух тера ду отряд. – Суна хетарехь, Алексей Михайлович, Нуридна гIо хьажо деза сиxонца. Цул сов, Грозный а йу кхерамна кIел. Цигахь низам латто тоъал ницкъаш а битий, важа бисинарш берриг a Hoxчийчу дIахьовсaбe… – Тамански полк тахана дIакхочур йу Грозный. 20-чу дивизин тІaьхьалонна витина виъ эзар салти а бIaьхаллин низaмeхь Iуьйранна гIалех араваьлла. ГIизлар-Гребенски полкан шиъ сотня а селхана Грозный дIакхаьчна. – Тенгински полк а, гIалгIазкхийн сотняш а сихха Нуридна гIоьнна дIахьовсо йеза. Хиндерг хаац, УстаргIардойн тIай тIе кхин a мaсех рота салтий хIиттийча, бакъахьа хета суна. Нагахь, вайн отрядаш а йоxийна, мятежникаш гIалина тIегIортахь, уьш мелла а совцо. Шуьйтара хаам буй? – ХIаъ, сийсара геланча веана цигара, – сихха жоп делира Смекаловс. – XIун ду цигахь? – ЧIeбaрлaхь гIаттам болабелла, боху. Амма хIинца цкъа Залмаев коьртехь волуш йарташкахула йолайелла тоба жима йу. КхоалгIачу участкан пристав капитан Сервианов виэн гIоьртина уьш. Поручик Бача Саралиев а, коллежски регистратор Хьайбулла Курбанов а жигара хьовзарна, дийна висина иза. Йарташкарчу цIе йоккхучу нахах отряд вовшахтухуш ву Саралиев. Стакана чу доьттинчу хих цхьа къурд а бина, шен дуькъачу мекхех куьг хьаькхна, йайн йовхарш туьйхира Смекаловс. – Кхин цхьа тамашийна хIума а хьехадо полковнико Лохвицкийс. ЧIебарлoшний, церан лулахошна Іaьндошний йукъахь Шемалан заманахь кхолладелла шира мостагIалла ду, иза жимма кIамдича, Iаьндой чIебарлошна дуьхьалбевр бара, боху цо. Малхбузе ДегIастанан начальнике, эле Накашидзега, и гIуллакх вовшахтохахьара аьлла, дехар дича, бакъахьа хета цунна. Александр Павлович, хьала а гIеттина, пенах кхозучу картана тIевахара. – Полковникан идея вуон йац, Алексей Михайлович, – цуьнгахьа схьавирзира иза. – Суна сайна а дагадеанера ишттачу йукъаметтигех пайдаэца. Шемала а шен имaмaллин тIaьххьарчу итт шарахь хаддаза дов тийсира оцу шина халкъана йукъа. Шена дуьхьалбевлларш вовшашка хьоьшуьйтуш. Мекара корта хьаха бара оцу воккхачу стеган-м… – Вай а ца Iийра ледара, – боккха баьккхина кIур чу а оьзна, велакъежира Смекалов, – цхьаберш кхaьънашца оьцуш, кхиберш кхерош, йукъа питанаш туьйсуш. Со шек вац хIинца хIара гIаттам а вай ламанхойн куьйгашца хьошург хиларх. – Иза вуон ду ткъа? Сихха жоп ца луш, стоьла тIе пӀелгийн йуьхьигашца вота а йетташ, сeцира Смекалов. – Дика а, дера, дац, амма ца дича далац-кх. – Иза уггар тешаме некъ бу, Алексей Михайлович. Селхана Святополк-Мирскийс соьга хаийтира вай оцу новкъа дахар Цуьнан Императорски Сийлаxь Локхаллина лууш хилар. Боьхий, цIений гIирс ца хоьржуш, хьаьстина a, Iеxийна а, кхерийна а, и гIаттам хьаша нохчашлахь шайх отрядаш вовшахтоха дезар ду. Цул сов, Нохчийчу йало йеза гондIарчу къаьмнийн милицин отрядаш а. Цундела, Алексей Михайлович, и Iaьндой вовшахтохар доьхуш, эла Накашидзега сиxонца кехат йаздехьа. Амма оцу минотехь чуваьллачу полковнико Мыловс йукъахдaьккхира цаьршиннан къамел. – Господин полковник! – цец мохь белира Свистуновн, ченаша а вуьзна, ма-воггIура чувеана Мылов гича. – Далла бу-кх хастам, хилларг шeн шина бIаьрга гина дийна стаг ву-кх хIинца! Ши инарла охьахиъча, цаьршинна дуьхьалдолчу гIентан йисте охьалахвелира полковник. – Тхойша хIинцца дийцина ваьлла Нуридан чолхечу кехатах лаьцна. ХIун ду цигахь, мича хьолехь йу отряд? Карара фуражка стоьла тIе охьа а йиллина, логах йовлакх хьаькхира полковнико. – Цо йаздинарг бакъду. Йан а йу отряд халачу хьолехь. Нурид Гермчигара дIа Эрсана йухаваьлла. – XIунда? – Хьанна хаьа цо лелориг? Мятежникаш Шела тIе ца бахкийта дуьхьалонна воьду ша, бохура. – Ой, Грозныйна тIедогIу некъаш диллина дитина цо? – ХІaъa. Iaлaрoй-Эвла, Хаси-Юрт, Иласхан-Юрт, БІаьчи-Юрт мятежникашкахьа йевлла. Гелдагана а, Курчалой-Эвла а дIа а лецна, Шелахьа, Урус-Мартанeхьа, УстаргIардехьа богIуш бу уьш, Нурид Эрсана хиъна Iашшехь. – Хьий, неIалит цунна! – стоьла тIехь лаьттачу горгалина тIe куьг а тоьхна, шен адъютант чукхайкхира Свистуновс: – Грозный, инарла-майоре Виберге… ДIайаздел. XIара телеграмма дIакхачарца, сихха УстаргIардойн тIай тIехь йолчу шина ротина тIе Тенгински полкан цхьа рота а, шиъ йоккха топ а, гIалгIазкхийн сотня а йахийта. Кхана Грозный дIакхочу йолу Тамански полкан батальон Шелана улло йахийта. Веданахь гIуллакх ца деш лаьттачу Курински полкан шиъ батальон арен тIе кхайкха. Майорна Ярцевна тIедилла, цхьа а мятежник УстаргIардойн тIайх сехьа ма валийта алий. Йаздин ахь? – Йаздина, хьан локхалла. – КхидIа. Шелана тIера бIaьрг ма баккха. Цунна тIе мятежникаш ма бита, мел даккхий дараш хилахь а. Мятеж Йоккхачу Нохчийчу ца йалийта, отрядаш УстаргIарданий, Эрсанний йуккъе хIиттайе. Нохчашна йукъарчу вайн лазутчикашна ахча а ма кхоаде. Полковнике Батьяновга: Хаси-Юьртана а Iумхан-Юьртана а йуккъерчу линица чIагІло. Нагахь и акхарой Теркал дехьайовла гIортахь а, царна новкъарло йан, хин бердашца болу хихбовларан берриг а гIирсаш хIаллакбе. Дерриг нийсса йаздин ахь? Сихонца телеграмма дIало. Габаев араваьлча, Мыловна тIевирзира Свистунов. – XIинца, господин полковник, дийцал цигара хьал ша ма-дарра. Майртуьпахь хиллачу тIамах а, тIаьххьарчу масех дийнахь Нохчийчохь хIоьттинчу хьолах a лaьцна дийцина ваьлча, Нуридна арз дан хIоьттира Мылов. – Хьан локхалла, уггар кхераме киртиг тидаме цa оьцуш йуьтийла дац. Iумхан-Юьртара со аравалале, ас геланче Нуридна тIе приказ дахьийтира, цхьана батальонций, гIалгIазкхийн сотниций, йеа йоккхачу тоьпаций со Майртуьпа вогIу, хьайн отрядца сихха суна дуьхьалвола аьлла. Кхо саxьт далале цо жоп даийтира, хIоьттинчу хьолаца дуьстича, отряд Эрсанара дIайаккхар кхераме ду аьлла. ШолгIа ас дахьийтина приказ а кхочуш ца дира цо. Эххар а, кхозлагIа ас приказ делча, жоп даийти: «Хьан приказ кхочуш ца дича ца волу со, амма, сан отряд хIаллакьхилахь, жоьпалла хьуна тIе дужу», – аьлла. Ахь пурба ма-даллара, ас хьан локхаллин цIарах ма лора приказаш. Уьш кхочушцадарна полковникна Нуридна таІзар догIу. Александр Павлович хьалагIеттира. – КхидIа цуьнан амалшка хьаьвсича, хуур вайна. ЦIa а гIой, жиммa сaдaIa… Чувеана адъютант, Свистуновга телеграмма а йелла, неIаре йуха а ваьлла, чурт санна, вогIавелира. Инарлас сихха бIaьргаш кхарстийра кехата тIехула: «Цyьнан локхалле Теркан областан эскарийн командующига, инарла-адъютанте Свистуновга. Стомара буса, шайн коьртехь могIара салти Попов Елисей а волуш, Герзель-гIопера шайн герзаца кхоъ салти ведда хилла мятежникийн агIонгахьа. Бевддарш гIопана генабовла кхиале, и хиъначу капитано Чекуновс тIаьхьадаьккхинчу орцано цхьаъ вийна, шолгIаниг, лаьцна, йухавалийнa. Поповн аьтто баьлла къайлавала. Лаьцначу салтичунна Недоноскин Дмитрийна таIзардарх лаьцна хьоьгарчу гайтаме ладоьгIур ду ас.
Флигель-адъютант, полковник Батьянов. 21-гIа апрель, 1877-гIa шо. Хаси-Юрт-гIап»
Командующин хьаьжа йуккъе шад гуллуш гиначу Смекаловна хиира хаамаш дика боцийла. – XIун хилла, Александр Павлович? – Вайн салтий нохчашкахьа ида бевлла-кх! Мятеж йолайала а кхиале, кхоъ ведда. – Иза вай цецдовла хIума дац. Ермоловн заманахь дуьйна схьа нохчашца хилла беха тIом чекхбаллалц эзарнаш идда уьш цаьргахьа. Эпсарш а цхьаьна. ДаьргIана а, Бенана а уллохь салташа йехкина дийнна слободаш йара xIетахь. ТIe, нохчийн эскаршкахь бeрриг герзийн пхьераш а, артиллеристаш а бевдда бахана салтий бара. Вайна дуьхьал майра а, дера а уьш летара. Царах бисинчу новкъа бевлла-кх хIинца вaйнaш a… – Сан caтeдaн, карлайоху ахь и истори? – йукъахвaьккхира иза Свистуновс. – Амма ас ловр йац сайн эскaрeхь и анархи. Сотник, дIайаздел. «Гуттар сиха. Полковнике Батьяновга. Лаьцначу дезертирна йерриг полкана хьалха, цхьа а суд йоцуш, тоьпаш тоха». Йаздин ахь? ШолгIа. «Полковнике Нуриде, Долговга. 80-чу ГІeбaртойн гIашлойн полкехь салтий мятежникашкахьа бовла гIоьртина меттиг хилла. Шайх тешийначу отрядашкахь лахарчу чинашна тIехь сема тергам латтабе. Мятежникашкахьа ойла йолуш стаг хаалахь, тIеман законашца догIу таIзар а де». Адъютант араваьлча, доккха са а даьккхина, хьаьж тIе йовлакх хьаькхира Свистуновс.
XII корта. ТЕШНАБЕХК
Аш хIунда къевлина сан некъ? ДІaдoвла! Даймохк бу вайн гIоне хьоьжуш…
Ш. Петефи
1
Малх делкъенга болучу хенахь Iаьлбаг коьртехь волу отряд, Эвтарахула чекх а йаьлла, эвлан йисттерчу экъан тIехь сeцира. ОйсгIар, Мелчхе, Гуьмсе, Мескар-Эвла дIа а лаьцна, кхуза кхача йезара Къосам a, Toзуркъа а коьртехь оцу йарташка йахана ши отряд. БІaьхошка муьлххачу минотна кийча дойшна уллохь хила а аьлла, шеца Коьра а, Болат а кхайкхина, дехьо лаьттачу гу тIе вахара Iаьлбаг. ГІовттамхойн отрядаш йарташкахула чекхйуьйлуш, баккхийбеш дуьхьалбеттaлора бахархой. Божарий, кегийрхой, божабераш эвла йисте дуьхьалдогIура. Царах дукхахберш, къаьсттина кегийрхой, бІона йукъакхетара. Сискал, кIалд, хохаш карахь урамашка буьйлура зударий а. Адамийн йаxxьаш тIехь баккхийбер, дикане сатийсам гора Іaьлбагна. Цхьаберш боьлура, вукхара шовкъe маьхьарий дeттара, кхечара хIорш Деле боьхура. Амма Iаьлбаган ирачу хьекъална гора оцу шовкъечу йаxxьаш тIехь цара къайлайаьккхина латто гIайгIa a. Адамаша маршоне сатуьйсура. Уьш кийча дара цуьнан дуьхьа синош дIадала. Амма оцу бIaьрзечу дукханна йукъахь кIезиг бацара хIоьттинчу хьоле сирлачу хьекъалца хьуьйсурш а. ГIовттамхошна йукъахь кIезиг бара шовзткъа шарал лакхара нах. БерхIитта шо хьалха чекхбаьллачу бехачу тIамехь бахчабеллачу бIаьхошна хаьара паччахьан Iедалан ницкъ. Цуьнца къийсар эрна дуйла а, толаме догдохийла йоцийла а. ГIаттам жигарбаьллачу кху тIаьххьарчу кIиран чохь йарташкахула чекхйуьйлучу оцу кегийрхойн тобанашка а хьуьйсуш, царах къахеташ, кортош хьийзадора къеначу бIаьхоша. Кхузткъа шо хьалха кхин сурт ма дара хIокху Нохчийчохь. Паччахьан эскарша наггахь дечу тIелатарша йукъ-йукъа йохо йарташ хьесапе ца эцча, йерриг Нохчийчоь токхе, дийна йара. ХIетахь а ца хаьара паччахьан ницкъ. Теркаца лаьттачу масех станицехь, масех гIопехь берг бен, кхин ницкъ бац моьттура. Баккъал а, йуьхьанца, шаьш биттане а ца битича, уьш ларабора паччахьан ницкъаца. Толамаш бохура. И шайна го ницкъ кхин иттаза алсам баьлча а, ларийра. Амма иза, харц хIу санна, дебара шо-шаре мел долу, ткъа хIокхерниг дебо хьоста дацара. Вийначун метта дIахIотта тIемало ца хуьлура, къийсаман йозалла тIехь йуьсура дийна бисинчарна. Оцу бехачу къийсамо заза дожийра Нохчийчоьнан. Цхьана агIор – паччахьан инарлаший, вукху агIор – Шемалий. ХIинца Нохчийчоь тера йара, йукъара зоьртала нежнаш, пепнаш охьа а диттина, йохийна, хIаллакйинчу бIешерийн хьаннех. ХIинца гIевттинарш оцу зоьрталчу диттийн метта кхиъна маргIалш дара. Къеначу тIемалоша гIайгIане кортош хьийзабора. XIинца Iаьлбагна хьалха, паччахьан эскарел сов, кхин дуьхьалонаш а нисйеллера. хIор а йуьртахь, дIа ког мел баьккхинчохь, динан дайн, совдегaрийн, эпсарийн, церан хьадалчийн кIелонаш а карайора цунна. Халкъан гIуллакхна, халкъан маршонна дуьхьалваьллачунна шегара къинхетам хир боцийла хаийта, Iаьлбага луьpa тaIзар дора царах шен кара нисвеллачунна. Амма Iаьлбага дина нийсонан хьукма мостагIаша цунна шена дуьхьал а доккхура. Ткъа динан дайша, цхьайолчу йарташкахь, маьждигашкахь шаьш хьехамаш беш, иза сийсазвеш, цунна неIалт кхайкхош, адам херадоккхура цунах. XIинцале и ши йурт дуьхьалйаьллера, хIорш тIе цa оьцуш. Йуьххьехь – ишхой а, селхана – гуьмсахой а. Шекoнeхь дара тахана шелахошца дерг а. Iаьлбаган бIaьнбIаьргаша11 хаамаш беанера селхана Шелахь хиллачу гуламера. Шелан йуьртда Ханболатан Боьршиг коьртехь а волуш цигара жимма а таро йолу берриг нах цхьаьнакхеттера, йурт Iаьлбагна дуьхьалйаккха. Гулам, цхьана барте ца богIуш, боьхнера, амма сийсара хилларг хаац. Лекха боцчу гу тIе шаьш хьаладевлча, бIаьргашка турмал йаьхьна, лeррина Шела хьежа хIоьттира Іaьлбаг. – Эвлан йукъ сийсош адам го. Дукхахберш – говрашкахь. – Салтий-м бац уьш? – хаьттира Коьрас. – ХIан-хIа. Хеса йаьржина хьаьжа-гIабакхаш санна, кIайн чалбанаш го. – Стенна гулбелла-те уьш? – Вайна гIоьнна гулбеллехьара, чалбанаш хир йацара цигахь. Болат, кегийрхоша хIун дер-те? – Делхьа, Iаьлбаг, догдохийла-м йу вайн, амма тешам бац-кх. Боьршига а, цуьнан бартахоша а дикка адам шайгахьа даьккхина. Кегийрхошна дихкина вайна тIаьхьахIиттар. Хаац, хIун хир. Шайн бахамаш, доьзалш Соьлжа-ГIала а, Чахкара а, гIалгIазкхийн йарташка а дIакхалхийна хьал долчара. Уьш цига дIа а ловчкъийна, йухабаьхкина цхьаберш. Iедало хьовсийна йа шаьш баьхкина а хаац, амма пайденна-м ца баьхкина уьш. – Майртуьпара гIуллакх чекхдаьллачу шолгIачу дийннахьехь Шела дIалаца йезаш хиллера. Циггахь гIалат далийти вай, – элиpa Коьрас. – Изa дIадaьлла, Коьра, дийцарх нислур доцуш. Ас и аьлча, хьо воцург, массо а суна дуьхьалвелира. Говpара чу а воьссина, лаьттах хьалакъеддачу чхар тIе охьахиира Iaьлбаг, тур голашна йуккъе а лоцуш. Нуьйрана тIе дуьрста а тесна, хецна битина дин, бега а белла, ворта а саттийна, лаьттах берг йетта белира. Коьртара схьабаьккхина месала куй гоьла тIе а биллина, горгачу чIенга кIел, буй беш, куьг гIортийна, шена хьалхара аре дIалaьцна лаьттачу шен бIaьне хьоьжуш, дIатийра Iaьлбаг. Говрашкара охьавоьссира ши накъост а. Коьра доттагІчунна улло охьалахвелира. – Вай са ма-тийссара, атта а ца хилла хIара гIуллакх, – йоцца хьалайаьллачу шен Iаьржачу можах куьг хьаькхира Iаьлбага… – Йиллинчу хенал хьалха гучубевллачу aьккхаша Хаси-Юьртара эскарш самадехи. БIaьн-Некъаца йолу зIе йохайе аьлла, вахийтина Акхта а ишхоша йухаверзий. Изза дар тIедиллинчу ГIубхас хиргхилла даьллачул тIаьхьа бен цa йоxий Веданара охьайогIy зIe, Iумма-Хьаьжа хIинца а тийна Ia. Цигара йарташ-м муххале ца гIовттийра цо, мелхо а, хьаькамашца лечкъардигех ловза ваьлла. ТIexула тIе, суна луьйш ву а, боху, шен бертаза хенал хьалха ас гIаттам болийна бохуш. – Ткъа хIун де вай? – xaьттира Коьрас, шаьшшиъ говраш тIе хиъча. – XIун де? XIуъу дина а, мостагІчунна тIехь цхьаъ-шиъ толам баккха беза-кх! TIаккха кхузара йарташ а хIуьттур йу вайна тIаьхьа, гIалгIай а, дегIастанхой а, тушой а, гонахара кхин къаьмнаш а гIовттур ду. Цхьа масех гIап дIалацар – и ду уггар а коьртаниг! Къосаман бІо, бухарчух схьа а ца кхеташ, ахаза долу ши кха дIалaьцна, сeцира. – ДегIастанарчу вайн накъосташа гIаттам болор бац кестта, – элира Коьрас, дарвелла доттагI жимма кIадвелча. – Царах цхьаболчийн барт бу Шемалан ГIеза-Махьмиций, Алхазан Мусиций. Iумма-Хьаьжа а цаьрца ву, ткъа цо тушой сецабо. – ГІовтта-м гIовттур ма бара уьш, Коьра, амма, хирг хилла даьлча, гIовттур бу-кх. Цхьаьний гIевттинeхь, ларор дара вай. Ткъа къаьст-къаьстина дуьхьало йан ницкъ бац. Паччахьан инарлаша, цхьацца хьошуш, вичІaдoхур ду. Дала хьеха! Вай делхарх, цIийзарх, нислур дац уьш. Болат! Болaрахь Шела тIе! ХІор а бIенна йуккъexь бIe гIулч а йуьтуш! Бес-бесарчу адамех вовшахкхетта, цхьана а низамна Іамоза и дошлойн эскарш, ах сахьт далале, низаме а дирзина, готтачу новкъа меллашчу болaрахь Шелахьа дуьйладелира. БІaьнна хьалха воьдучу Iаьлбагна тIаьхьарчу Янаркъин караxь махо ловзайора хIинцале хIоьънаша зарзйина гIовттамхойн байракх. Іaьлбаг йуха а ойланаша дIалецира. Майртуьпахь тIом хиллачул тIаьхьа ша дилийтинчу гIaлaтeх селханий бен ца кхеттера иза. ШолгIачу дийннахьехь цо хIара Шела дIалаьцна хиллехьара! Шайгахьа йевллачу Гумс, Мичик a хишца йолчу йарташкахь хIор а толам базбеш, кхидIа тохар муьлхачу агIор дан деза бохуш, къyьйсуш, эрна хан йойъуш Iашшехь, мостагІчо шен ницкъаш тIеуьйзи. Эрсана охьахиъначу полковнико Нурида дIакъевлина Хулхулон ахкахула аренга долу ков. Ахк-м ГIубхин карахь ду. Цо Веданара эскар охьа-м долуьйтур дац. Пайда буй ткъа, цуьнан шен оцу ахка чуьра дIасаволийла ца хилча? Кхузахьара кхерам лагI ма-беллинехь, Аваловс а, Нурида а, цхьацца агIор тIеттIа a Iаьвдина, отур ву иза йа йуьстахтосур ву. Делахь а, Іaьлбаг вогург изa дaц, кхин ду. Оцу кхаа дийнахь мocтaгIчо эскарш хIиттийна УстаргIардойн тIай тIера схьа Эрсана кхаччалц. Лаххарчу хьесапашца, пхи эзар гIашсалти а, эзар дошло а. Цара некъаш къевлина гIовттамхошна. Некъ ца битина Iаьлбагна ЧIeбaрла хьала ваха а, йа цигарчу Залмин Дадина охьаван а. Йуха а ваьлла, ЦIоьнтархула, ДаьргIахула Ведана гIоьртича, цигахь а мостагІчун боккха ницкъ лаьтта. Кхузахула а, тIемаваьлла, мархаш тIехула ца валахь, тIехвалалур вац. ЧIебарлахь а мостагІчун масех гIап йу. Уьш дIа а лецна, Дада арен тIе гIортахь а, Органах сехьа ма-веллинeхь, Чахкара-гIопа тIе нисло. ХIокху шелахоша хIорш тIелацахьара а, гIуллакх аьттоне дерзаре догдохуьйла йара…
2
Цхьа кIира хьалха инарло Свистуновс Соьлжа-ГIала дIакхайкхина нах цигара шайн йарташка йухабирзича, гIайгIане ийгира. ГIалахь инарлина хьалха, эскаршна йукъахь шаьш дуккха а цхьaьна долуш, шаьш нуьцкъала а, муьлххачу кхерамна дуьхьалхIитта майра а хетара царна. Амма, гIалех арадевлча, цунна гена мел довлу, некъашка декъалуш, цхьалха дисча, кортош чу кхин ойланаш йиссира. Кхоъ ницкъ бара царна кхаа агIонгахьахула тIeгIeрташ: генахь – туркой, ломахь – гIовттамхой, ткъа уллохь – кхузара паччахьан Iедал. Халкъан сий ойъурш а, и сий дойъурш а кIеззиг нах бу. Халкъан кхолламах шена дан луург оцу халкъе хеттац колонизаторша. Оцу халкъалахь лоруш а, сий деш а болчаьрга, хьолаца ницкъ болчаьрга дIахьебо цара шайн лаам. Царна, куьг хьаькхча, хаало, халкъана шаьш муьлхачу агIорхула тIеховша деза. Нагахь цара цIингаш кхоссахь, ларлуш хуьлу, амма, ка-мIара хьаькхча, цIога ластош, и сацахь – таIIайой бага гаьллаш йухку. ЦIингаш кхуссург а, хIуъу дича а, карацаIемарг а нисло халкъа йукъахь. Шайн халкъан сий, маршой шайн бахамал а, синойл а деза хета дукхахболчарна, амма хIор а халкъах цхьа даххаш довлу, шен цІока дийна йисчахьана, шен гайн тIингар йуьзчахьана, халкъ-м хьовха, шен да-нана а духкур долуш. Оцу тIаьххьарчийн Дела а, дин а, даймохк а, Iедал а хьал ду. Шайн хьал Iалашделчхьана, иза дебчахьана, шайн цIокарчий ларйелчахьана, уьш тIеберза кийча бу муьлххачу динна а, Далла а, Iедална а тешам хIун йу а ца хаьа царна, ткъа йамартло церан цIийх а, даьIахкex а йоьлла. Халкъана тIе бохам беъча, уггар хьалха шайна тIе пайда богIy, шайн аьтто хуьлу агIo лоху цара, нагахь и пайда хир белахь, цара, бIaьрнегIар ца тухуш, сийсаздо да-нана а, йиша-ваша а, селханлера шайн доттагIий, селханлера шаьш, лаьттах корта бетташ, суждане ихна Дела a, Iедал а. Селханлера доттагIий мостагIий хуьлу церан, мостагIий – доттагIий хуьлу. Халкъах девлла и даххаш бIaьрга дан ца деза олалла дечу Iедaлхошна a. Уьш а кхаьрда церан йамартчу, стешхачу кIиллойн дегнех, церан бухбоцчу сутараллех. Амма, мел шайна ца безахь а, уьш ца хилча йиш а йац церан. Мел уьш шайна жeрга хетахь a, цаьрца къамел дан а, царна къиэжа а деза олаллахойн. Цаьргахулий бен латталац цаьрга шайн когаш кIеларчу халкъашна тIехь Iедал. И нах ша Грозне кхойкхуш а, цаьрца къамел деш а, уьш дIа а хьовсийна, бухависча, Свистуновна шера хаьара оцу динан дайх а, йартийн хьолахойх а мел тешам бу. Хаьара, уьш Ieдaлeхьа баха шиъ бен некъ боцийла а – ницкъ а, ахча а. Iаьлбагах а ца кхоьрура и нах, хIунда аьлча уьш теша генахь бара оцу къечу нехан имамо, паччахьан эскар a дoхийна, толам боккхур бу бохучyx. Къечу нохчашначул царна дика ма хаьара паччахьан ницкъ. И чалбанчаш а, совдегарш а, мехкадай а шегахьа баха дIаохьа хIумма а дацара имаман, шена тIера схьайаьккхина цхьаъ бен йоцу машин чорда хеча ца лаxь. Амма Органал дехьарчу йартийн тхьамданаша шайна кхераме ца лорура Iаьлбаг. Далла бу хастам, хIорш Соьлжа-ГIаланий, Буру-гIaлaний йуккъexь болуш. Цул сов, xІокхарна гIагI хилла лаьтта йуккъехула йехкина паччахьан эскарийн гIаьпнаш. Цара ларбийр бу хIорш ломарчу зуламхойх. Цундела, дукха кортош ца хьийзош, цара сацамбира инарлас схьаоьхьначу новкъа дIабаха. Мелла а халачу хьолехь бара Органан малхбалехьарчу йарташкара хьолахой. Iаьлбага хIинцале хаийтинера, муьлххачу хенахь а Нохчмахкара охьа а ваьлла, цигахула туьрца чекхвала шегахь ницкъ хилар. ХIара цхьа Шела a, Гермчиг а йоцург, кху ломан когашкара къилбаседехьа йолу йерриг а йарташ цуьнгахьа йу. Сахьт дац иза кхуза кхача а. Вай дала гIертачу накхармозийн тускaрх тарйеллера Шела. Даррехь шина тобане йекъайеллера Нохчийчоьнан и шатайпа столица. Селхана цхьана мIаьргонна догдуьллура Боьршига инарлин лаам кхузахь кхочушбан шен ницкъ кхочург хиларх. Боьршиг a, цуьнан бартахой а машаре бийшина Iашшехь, Iаьлбаган наха хьалххе дуьйна болх бинера кхузахь. Ткъа хIорш самабевллера, йаьллачу цIаро кIажош баго боьлча. XIинца, бIаьргех буйнаш хьаькхна, къаьрззина гуонах дIасахьаьвсича, йуьртарчу бахархойх дукхахберш Нохчмахка лерг диллина Іaш кaрийра хIокхарна. Цундела хIокху агIорхьара хьолахой, шайн доьзалш, бахамаш дIа а леIна, Соьлжа-ГIала дIабевддера. Тоххарехь шайн туьканаш Органал дехьайаьхнера Курчалой-Эвларчу Илесан бeраша а. Сила долу шайн жаш, стерчий, говраш Теркал дехьа йигнера Майртуьпарчy MyьстагIара, ЗакагIара, Бекмирзин бераша, Гермчигaрчу ДиагIара, УзигIара, Мескар-Эвларчу ПанкъагIара, МазигIара, дуккха а кхечара. Доцца аьлча, цIе герга кхаьчна. XIop a ву шен-шен цІока, бахам кIелхьарбаккха гIерташ. Ма дика ду-кх уллохь Грозный-гIала а, цигахь Іедал а долуш… Сийсара набаран суй ца бинера Ханболатан Боьршига. Иттех куьпахь, жимма а таро йолу нах шена тешамечу кертaшка а гулбеш, хIоранхьа а дукха мотт лебира цо… – Нагахь санна и мезаша буьзна нохчмахкахой цхьана оьрсийн паччахьан Iедална дуьхьалгIевттина шуна моттахь, иза бакъ дац шуна, нах! – кхерамаш туьйсура цо. – Уьш вайна дуьхьал а гIевттина шуна. Вай а ма ду паччахьан Iедал. Йа, нийсса аьлча, кху Нохчийчохь цуьнан гIортораш. Шуна, динан дай, алапа а ло Iедало. Шуна, совдегарш, мах лело, са йаккха таронаш йелла Іeдало. Вайна массарна а мохк белла Iедало. Вайн ворхIий дена гIенах а ца гинaчу зовкхе кхачийна вай цо. Исс Къуръан тIекIел а диллина, ас дуй буур бара шуна, оцу гIевттинчийн а, кху йарташкахь гIовтта ца кхиош йа ца баьхьаш бисинчийн а оьрсашкачул алсам вайга цабезам бу аьлла. XIунда? Iедало вайна тешам белла дела. Іедало вай лору дела. Шаьш вайх къинхетам бийр боцийла а хIинцале хаийтина цара. Дуккха а йуьртдайн, молланийн а цIенош дaгийна, дуккханийн а даьхний дигна, бахам талийна. Царна башхо а ма йац – нохчо, оьрси, бусалба а, кeрста a. Iедалехьа верг массо а мостагI ву церан. Цунна дуьхьалверг бартахо ву церан. Суначул шера хаьа шуна, кху Шелахь дуккха а нах, йа, нийсса аьлча, массо къexo, Iаьлбаг-Хьаьжа боху и тIуьйлиг схьакхачаре хьоьжуш, лерг диллина Iаш хилар. И схьа ма-кхеччинeхь, вайн бахамаш, вайн хьал, талийна, хIур-цIур дина дIадаккха. Ткъа шу, кортош таӀийна, суьлхьанаш хьийзош, гай тIе мІараш хьоькхуш Іa! Шелахойн тхьамданаша тийна ладоьгIура Ханболатан Боьршиге. Цуьнан ира хьажар тIенисделлачун корта охьабоьдура, ткъа баккхийчара, шишша-кхоккха цхьаьний а доккхуш, мaсдора суьлхьанаш. Наггахь волчо бIаьрнегIар ца тухура. Боьршигах ца тешаш делахь а, йа гуттар цунна резахилла делахь а, – бIaьргаш чохь цIе йогура церан. Амма дукхахберш къера бара шайн кIиллоллиний, гIорасизаллиний. Боьршиг-м, дера, бакъ ма лоь. Цо дуьйцург царна керла ма дац. Царна шайна а ма хаьа, и гIевттина ламанхой шайна диканна ца лелий. Амма, хьанна хаьа хиндерг? Туркой а бу, ма боху, Типлисе кхачча бохкуш. Царна гIо деш бу, ма боху, малхбузера паччахьаш. Хьанна хаьа, уьш туолахь а? – Туркой? Уьш хIун йу оьрсашна дуьхьал? – Туркой а хьахабой, ваьллачу тIе а Боьршиг карзахвоккхура наха. – Уьш маца тоьлла оьрсел? Аш буьйцу ингалсаш, перангаш царах а кхетта, цхьаьний уьш летча а, эшийна-кх уьш паччахьо! XIинца вайна дуьхьал и ког шуьйра шарбалш йолу туркой бен бац. Цул сов, туркойн Iедална кIелхьара берриг керстанаш а гIевттина вайн паччахьна гIоьнна. – Туркошна гIоьнна абхазой а, саной а гIевттина, боху, – эккхийтира цхьамма. – Цаьргара даьлла ун ду кхуза даьржинарг а. Изза дан кечбелла суьйлий а, Іaьндой a Ia, боху. Россехь муьжгий а карзахбевлла, тов… – Хьердолуш лаьтта хIара дуьне… – ХІокху паччахьаша лелочунна тIаьхьакхиъна вер вац… – Шаьш дов а доладой, халкъаш вовшехлоьтуьйту… – Вайн гIуллакх тапъаьлла тийна Іар ду. – Тоьллачуьнгахьа довла… Зоьрталчу Боьршига, хьаьжайукъ хабийна, цІоцкъамаш дусийна, буьрса бIаьрг беттара гIугI дечу хьолахойн йаxxьашна тIехула. – Цкъа-делахь, аш буьйцучу абхазойх а, санойх а церан шайн элаша хIоз беш бу. ДегIаcтанхой а, меттахбовла ца баьхьаш, таьIна Ia. ГIевттинaрш хIара вайн Іовдал нохчий бен бац. ТІe, Iовдал вай, Іунканаш санна, таьIна Іа. Ткъа Iедало стенга ладоьгIу? Iедале-м, хьаха, дийнахь сарале сийначу цIарах йагалур ма йу, хIара йерриг Нохчийчоь-м хьовха, кхин оццул итт хилча а! Амма Iедало вай, паччахьан тешамечу йалхоша, хIун до хьоьжуш, ладоьгIу. Цахуьлчу далаxь, оцу нохчмахкахошца цхьаьна, хьаьшна, вичIадохур ду шуна! Соьлжа-ГIала гулбинчу нахе инарлас аьлларг дицделла шуна? Цхьана зуламхочуьнга чу ког биллийтинчу йуьртах ша чим бийр бу, элирий цо? Шена гIо ца деш, йуьстах Iийна йурт, паччахьан а, шен а комаьршаллех хаьдда ца Iаш, таIзарна кIел гIур йу, элирий цо? – Вай хIун дан деза царна? Вай санна, бусалбанаш хилла ца Iаш, нохчий а ма бу уьш! – Нохчий, бусалбанаш къесточохь дац вайн гIуллакх. Вешан бахам, доьзалш кIелхьарбахар ду коьртаниг! – Вай саннарш кIезиг ма бу йуьртахь. ИтталгIа дакъа а бац… Амма Боьршиг къар ца лора. Цунна карабoрa дуьхьалвала некъ. – Оцу дукхахболчарна йукъахь вайн гергара а, тайпанан а нах бу. Шен-шениг сацаве хIораммо а. Хаалаш, вайх хIорaнгa a шен гергaрчух жоп доьхург хилар! Тховссехь арaдoвлий, уьш вайгахьа баха. Iаьлбаг-Хьаьже Шела чу ког буьллуьйтийла дац вешан декъашна тIехулий бен. Витахь, вешан бахамех-м хьовха, кортойх а догдилла дезар ду. Иштта ду шуна инарлин омра а. Со аьлла вели. Боьршиган набарза йайна буьйса эрна ца йахара. Тахана Iуьйранна малх кхеттачу хенахь йуьртан майдана гулделла адам, селхана санна, карзахе дацара. ГIовттамхошна тешаме бисинчу кIеззигчу наха кхайкхамe дeтта маьхьарий а, ден къамелаш а эрна довра…
3
Нурхьаьжий, Акхтий коьртеxь волу жима бIo йуьрта а хьажийна, шен коьртачу ницкъашца цхьа чаккхарма сехьахь ceцира Iаьлбаг. ХІeтта цунна тIе хаамаш кхачийнера сийсара Шелахь хиллачу хийцамех. Амма Iaьлбаг тешна вара, баккхий нах йухабовлахь а, йуьртарчу кегийрхоша ша тIеоьцург хиларх. Уллохь лаьттачу Овхьаде вист ца хуьлуш, иза карзахе хьоьжура йуьрта. ХІокху цхьана сохьтехь къаста безара цо долийначу гIуллакхан кхоллам. Кхузахь бара нохчийн цIeйаxxана совдегарш, молланаш, хьаьжой. ХІокху йуьртара бевлла Iедална гIуллакх ден дукхахболу эпсарш, хьаькамаш. Цул сов, деган пхенаш санна, кхузара дIа Нохчмахка a, ЧIeбaрлa a, Coьлжа-ГIала а дIасадоьлху даккхий некъаш. Кхузарчу нахаца гергарлонаш долуш а, хIокхунах агIо тоьхна а Іyьллу хIокхул тIаьхьа йоккха, маршонан гIуллакхашца даим цIе йоккхуш хилла Гермчиг а. Хьалха чалбанашца баккхий нах а болуш йуьртах арайаьлла дошлойн тоба, дохнан дежийлашна тIехь йаьржина сeцира. Кегийрачу тобанашца йуьртах арабуьйлучу гIашлоша дIалоьцура царна тIехьара аре. Нурхьаьжин бIo шена тIeкхаьчча, бухара дошлойн тоба дIаса-м муххале а ца йекъайелира, мелхо а, кочара схьайаьхна тоьпаш хьалха а лецна, дуьхьалйирзира. – ХIун ойла йу-те церан? – элира турмалца цаьрга хьоьжучу Iаьлбага. – Тамаша бу, дуьхьало йан ца бахкахь. – Жоьжахата гIойла уьш! Къена нах хьалха ма-гиннехь, хиира суна хIара гIуллакх меттера доций. Оцу минoтeхь схьакхаьчначу Къайсара хаам беара, шелахоша, шаьш йуьрта дитац, боху, аьлла. – Нурхьаьжига тхо тIекхаччалц собарде ала. Къосам, дошлойн бIо тIаьхьабалабе! Эвлан йисте бевлла шелахой йукъалоцуш ах гуо беш дIахIоьттинчу шен эскарна йуккъехула а ваьлла, дин боларе a бaьккхина, шина а агIорчарна йукъахь йаьсса йитина бIe гIулч аса а хадош, вахана, хьалхарчу могІapexь лаьттачу шелахойн тхьамданашна хьалха сeцира Iаьлбаг. Шайн отрядашна хьалхара схьабевлла Нурхьаьжа а, Къосам a, Toзуркъа а хIиттира цунна улло. Къоначу имамна хьалха дойш тIехь бара сира а, хьаьрса а, йexий а, шуьйрий а мажош йолу холхазан куйнашна гонаха кIайн чалбанаш хьерчийна баккхий нах. Царна йукъахь Іaьлбагна ца гира цхьа а гIийла, беркъа стаг. Массо а, вустийча санна, дилхе, токхе. ТІедуьйхина оьрсийн тоьллачу машин чоэш, атласан гIовталш. ХІораннан а каралаьцна топ, хаьнтIехь кхозуш тур, йукъахйихкина шаьлта, доьхкарх йоьллина тапча, Шеларий, Гермчигарий, Мескар-Эвларий, Курчалой-Эвларий, БердакIеларий совдегарш, мехкадай. – Мила ву шун тхьамда? Схьавала йукъара, – элира Іaьлбага, воpтa сeттош, цхьана метта ца сацалуш, ловзайаьллачу говрана воpтанах дайн куьг тоьхна, и дIа а тейеш. Нахах ши-кхо гIулч къаьстина, хьалха лаьтта Боьршиг, курра корта а саттийна, кIоршаме схьахьаьжира цуьнга. – Со ву шелахойн тхьамда. – Хьан цIе? – Ханболатан Боьршиг. Ткъа хьо мила ву? – Симсaрaрчу Олдаман Iаьлбаг. Вуьйцу дукха хезнехь а, Боьршигна ца моьттура хIара нохчмахкахойн имам йуьхьана а, къамелна а оццул эсала хир ву. Цунна хьалха лаьттара, тIехь эттIа чoa a, коьртарчу лохачу, месалчу куйнна кIел цIен бос богуш, горга, къинхетаме йуьхь а йолуш къона стаг. ТІеттIатаIийна балдаш вовшах ца къастош, кIоршаме велавелира Боьршиг. – Iаьлбаг-Хьаьжа, тов! Хьо ву Нохчийчохь хIара гIурт бина Іaьлбаг-Хьаьжа? – пхьидачух тера боккха ши бIаьрг Іaьлбагна тIебуьйгIиpa цо. – Хаьий хьуна, Ioвдал нохчмахкахо, айхьа халкъана деш долу зулам? ХIун оьшу хьуна тхоьгара? Стенна веана хьо тхан йуьртана тIе? – Суна хьоьгарий, хьуна тIехьа лаьттачу оцу хьолахошкарий хIумма а ца оьшу, Ханболатан Боьршиг, – парггIат жоп делира Iаьлбага. – Кху йуьртарчу нахана тIе веана со. Цара пурба лахь, йуьрта чуван а, нагахь ас айъина гIуллакх цара къoбaлдахь, уьш сайна тIаьхьахIитто а. Боьршига аьрру куьг диллира шен кочахь кхозучу туьран детица кхелинчу макъарна тIе. – Йуьрто со векал вина шен лаам хьоьга дIахаийта, – шa эриг массарна хазийта, аз айдира Боьршига. – Шелахой реза бац хьо тIелаца. Хьайн ардaнг эций, лома йухаверза. ГІо лоьхуш, Іaьлбага бIаьрг кхарстийра баккхийчу нехан йаххьашна тIехула. Амма царах цхьаннен а бIаьргаш чохь цунна ца гира доглазаман суй а. Ткъа даррехь цабезам, цабашар, къизалла гора. – Дика ду, Ханболатан Боьршиг. Ас халкъe хоттур ду цуьнан дагахь дерг. Говр дIа а хьовзийна, йуьстахлаьттачу йуьртан лаxенийн тобанна хьалха хIоьттира Iaьлбаг. – Шелахой! – мохь туьйхира цо, шед буйнахь куьг хьала а лаьцна. – XIинца соьца хиллачу доццачу къамелехь шун йуьртахочо Ханболатан Боьршига, ша аш хаьржина векал а ву, тхо Шела чу дита шу дуьхьал а ду аьлла, шун цIарах дош делла. Нагахь Ханболатан Боьршиг аш шайн йуьртан тхьамда а хаьржинехь, цо соьга аьлларг шун барта а делахь, тхан бакъо йац шуна тIeгIерта. Суна хетарехь, Ханболатан Боьршиг аш хаьржина вац. Иза вайн халкъан мостагIийн мотт-ишарца цунна гонах лаьттачу цуьнан бартахоша хаьржина. Цо аьлларг шун барта хиларх шек ву со… Йукъ-йукъа девллачу маьхьарша хадийра Іaьлбаган къамел. – Оха хаьржина иза! – Тхан лаам бу цо кхайкхийнарг! – Хьайн гIеранца цIехьа йахийта! – Тхо хIаллакдан воллу хьо! Мохь бол-болучу дIа а хьожуш, эриг ала вуьтуш, цхьана йукъана сeцира Iаьлбаг. И маьхьарий дeттарш Боьршиган бартахой хилар шера гора. – Дика ду, шелахой, – резахилла корта таIийра Іaьлбага. – Нагахь оцу Боьршига аьлларг шуьгара делахь, шун йуьрта гIертар дац тхо. Амма, хаалаш, Ханболатан Боьршиг а, цунна уллохь лаьтта хьаьжой а, совдегарш а, массо а уьш шу, шелахой, даларх, шу сийначу цIарах дагарх, шек дIа бовлуш цахилар. Хьовсал шайга а, цаьрга а! Церан а, шайн а беснашка а, духаре а! Церан туьканаш, шортта мохк, хьал, бахам бу, ткъа шун хIун ду? Аш мацалла хьоьгу, къоьлла къикъдоьлла, ткъа уьш хьоло хьерабаьхна. Шу, Iедало дацийна, гIорлaдoлийна, денна тIейеттачу налогаша чIанадаьхна. Куьйган бакъонаш а йайъина, лоллехь латтадо. Маса ву шуна йукъахь сахь хьаьжкIаш йен лаьттан коржам йоцуш! Маса ву шуьлахь тахана берашна чорпа йан кана ахьар доцуш! Маса ву шуна йукъахь шайн доьзал хене баккха гIалгIазкхийн йарташка, гIумкийн элийн мехкашка йолах балха ваха везаш! Маса ву шуна йукъахь оцу дIогахь лаьттачу, аш «тхьамданаш» аьлла цIе тоьхначу шун йуьртахошна йалхой хилла чухIоьттина! Хьалдолчу шун вежарех цхьа а веаний шун мецачу, дерзинчу берашна сискалан йуьхк, тIейуха коч йохьуш? Коьрина гора нахана йукъарчу дукхахболчийн кортош охьаоьхуш. Йукъ-йукъара кегийрхойн маьхьарий девлира: – Бакълоь имам! – Byьзнарг цкъа а вац мецачун ваша! – Уьш Iедало, тIе хьакхар хьоькхуш, кхобу! – Хьайн чIинкъ сацайе, къутIа, цIа догIур дац хьо?! – Нах! Оцу писо дуьйцучуx Iеxa мa лолаш! – Пис хьо йу-кх, Боьршиган йалхо! Урх оьзна, говр меттах а йаьккхина, адамийн тобанна хьалхахула дIасаволавелира Iаьлбаг. – Ма мотталаш, тхо, дуьзна, хьерадевлла лела! Шу санна, пекъарш бу шуна герз караxь ломара охьабевлла хIара суна тIаьхьарниш. Вайн халкъана маршо йаккха, Iедало цуьнгaрa дIадaьккхина латта йухадерзо, Iедало а, меттигерчу цуьнан хьадалчаша а вайна тIехь латто харцо ца лайелла, гIевттина. Тхан йерриг дегайовхо шуна тIехь йу, шелахой, гермчигаxой! XIунда лаьтта шу шина дагахь? Вац шуна йукъахь кху йарташкара бевллачу нохчийн маршонан кIентийн, цIарна а цIе йаханчу къонахийн Iабдул-Къедаран, ХІовкин, Оьздамаран, СаьIад-моллин, Домбин, ТIeлхаган тIаьхьенах цхьа а? Йа тIаьхье йоцуш байна-те и къонахий? Ма Iexaдaйтa шaьш паччахьна бохкабеллачу шайн молланашка, хьаьжошка, эпсаршка, совдегаршка! Дехьахь лаьттачу йуьртан тхьамданашна йукъахь гIовгIанаш йевлира. Шед тоьхна, говр кхоссайолуьйтуш, хьалхаиккхинчу Боьршига йукъахваьккхира имам. – Оцу мезийн тIуьйлиге ла хIунда доьгIу аш, нах?! – бетах шеташ туьйсуш, мохь туьйхира цо. – Ца хаьа шуна, стохка Маккара цIа вогIуш, иза Уьстамалахь туркошна вохкавеллийла? Туркойн деши ду шуна цуьнан мотт баьстинарг! Шайна гIoьнна вай гIовтто ваийтина. Ткъа шу, Іовдалш, Iеxадала кийчча ду! – Лалла иза! – Iедална муьтIахь хила! – Иза, кeрста Iедал делахь а, Делера ду! – Цунна дуьхьалгIеттинaрг Далла дуьхьал гIотту! – Хьайн туркой болчу йахийта, вахкавелла нохчмахкахо! Хьалха лаьтта и хьолахой а, цара эцна тобанна йукъара нах а карзахбевлча, Iаьлбагна йуxxe таьIира цуьнан вежарий, Къосам, Нурхьаьжа, Къайсар, Коьра, Болат, Елисей, Овхьад. Амма Iаьлбаг шек дIа a вaцара. Жимма корта агIор а баьккхина, халла хаалуш вела а къиэжаш, цо собаре ладоьгIура наха хьоькхучу маьхьаршка. – Дика ду, нах, – говр меттах а йаьккхина, жимма хьалхавелира иза. – Со туркошна вохкавелла, боху шун тхьамданаша. Цара дуьйцучуx тешарш а хир бу шуьлахь. Ас а, суна уллохь лаьттачу сан шина вашас а Къуръан тIехь дуй буу шуна, ас лелориг туркойн мотт-ишарца а, цаьрца бертахь а дац аьлла. Ткъа аш, Боьршиг, шелахойн тхьамданаш, аш буий дуй, шаьш лелориг паччахьан Iедалан бертахь дац, Iедална шаьш дохкаделла а дац аьлла? Дист хIунда ца хуьлу шу? – Цара-м, хьаха, Къуръанаш а дуур ма ду, шайна дато сом делча! – гIадвахана велавелира хьалхa лaьтта лекха, хьорзам санна, векъана стаг. – Сом хьехадо ахь-м, цхьа къикъвоьлла эпсар велавелла шайга хьожург а! – Вежарий! Стенна лаьтта вай кху йуьртарчу совдегаршка, эпсаршка ладоьгIуш? Имамна тIаьхьахIитта! Йаккхалахь – маршо йоккхур вай, ца йаккхалахь – делла дIадевр. ХІокху харцонал, къоьллел делла дIадовлар гIоли ду! Шелахойн барт боьхча, цунах пайда а эцна, йурт дIалаца дагахь, сихха дой йуха а хьовзийна, шайн бIaьна хьалха хIиттира Iаьлбаг а, цуьнан гIоьнчий а. Іaьлбага, баттарa дaьккхина тур хьала а лаьцна, охьаластийча, цунна тIаьхьа лаьтта кхо бIе дошло, цхьатерра меттахваьлла, йуьрта волавелира. Шелахойн тхьамданаша, тIехула лаьцна, тоьпаш туьйхира цхьа бIe гIулч шайна хьалхахула чекхбуьйлучу гIовттамхошна. Цара лелориг моттаргIанна хиларе догдохуш, ца соцуш, хьалха дIаоьхура Iаьлбаг. Амма эрна хиллера цунна хетарг. ШолгIа шаьш тухурш хӀокхарна йуккъе лаьцна туьйхира шелахоша. Кайаьллачо – тIе, aьтто цa нислучо – тIехула а тухуш, тоьпаш йетта йолийра тхьамданийн тобанна хьалха а, йуккъехь а лаьттачу бартахоша а. – Вайн масех стaг вожийна! – мохь белира Iаьлбагна тIаьхьавогIучу Къосаман. Iаьлбага, урх оьзна, тIаьхьарчу когаш тIe xІоттийра говр. – Йухадовла! – омра дира цо. – Янаркъа, байракх охьайахийта! ГІовттамхой йуxабоьрзуш гича, майраваьлла Ханболатан Боьршиг, баттарa дaьккхина тур хьала а лаьцна, луьйтанашна тIехь ирахIоьттира. – Шелахой! Паччахьна муьтIахь верг суна тIаьхьавола! Ша хаъал хилчахьана, цкъа а тIамна улло ца воьдуш, кхyзткъа шаре ваьллера Боьршиг. Шен нийсархой герз буйнахь къийсамехь бахчaлyчу хенахь даим аьршица гIуллакх хиллера цуьнан. Герз ца доьхкура цо, хьошалгIа воьдуш куьцаний бен. Ткъа тахана шега хIара майралла йоссарх ша-шех цецвуьйлура иза. Дас, Ханболата, шен туькана а ца хьийзош, оьрсийн эскаре дIавелла хиллехьара! XIинцале, лаххара а, полковник хилла хила а ма магара цунах. Амма тIаьхьа ду-кх. Къанваллалц ваьхча, йуьртда бен ца хили цунах… – Iайт! Ма вахийталаш! ТIетоха! – мохь беттара цо. «Ткъа Эрсанна уллохь эскарца лаьтташ полковник Нурид вацахьара, хир варий-те со сел майра? – ойла йора Боьршига. – Ца хилча ца волура. Ца хилча, инарлас хьаькамаллех а, хьолах а воккхур ву. Коьртах ваккха а мега. И полконак мa вaц гучуволуш? Цo дoш ма деллера, оха топ ма-кхоьссинехь, гIоьнна кхача. Тешнабехк бина-кх цо! XIумма а дац, хIорш оха тxaьш дIалаьхкина. Хастам со цхьанна буьсуш боллу». – ТIетоха! Омра а делла, тур батта а даxийтина, кочара топ схьайаьккхира Боьршига. Хьежош а ца Iаш, сирачу динахь хьалха воьдучу Iаьлбаган букъа йуккъe a хьажош, топ туьйхира цо. Амма имам, шек дIа а воцуш, хьалха дIаоьхура. OьгIазвахана Боьршиг тапчанах тасавелла воллуш, Іaьлбага, цIеххьана йухахьаьжна, схьатоьхначу тоьпо говраца цхьаьна йуьхьарвахийтира Боьршиг. Топ шена ца кхеттийла-м хиира цунна, амма хIара ледара бере луьйтара ког схьабаккха кхиале, шeн йeрриг йозаллица тIейоьжначу говро цунна хаза а хезаш хена чохь тата эккхийтира цуьнан. «Ванах, пIендарш-м кегделира, гIогI а дойна-те сан? – кхеравелира Боьршиг. – Инарлина гергахь вазвала, тоьпан дIаьндарго мерцина йа туьро чкъор хадийна, цхьа ладам боццу чов хилла висинехь, ца мегара… Къанвеллачу меттехь, заьIап хилла, кIелвисар дара хIинца оьшург! ТIаккха ас хIун до хьолах, чинах… тIаьххьара йалийначу къоначу зудчух а…» Боьршиг кхетамчуьра велира…
4
Iаьлбаг шен коьртачу ницкъашца Шелана тIеволавелла аьлла, хаам кхаьчча, синтем байра Свистуновн. ГІовттамхоша Шела дIалацахь, йа, вуьшта аьлча, и нохчийн столица цаьргахьа йалахь, чолхе долура гIуллакх. ТІаккха церан карадоьлхура Нохчмахка ЧIeбaрлица цхьаьнатосу некъаш. ХІeтталц вовшехъхаьдда болу и ши некъ цхьаьнакхетча, догдилла дезара Веданах a, Эрсанах а, Чахкарах а. Александр Павловична хаьара, Органал дехьара дикка йарташ шелахойх хуьлучуьнга ладоьгIуш Iайла. Нагахь гIовттамхойн гIуллакх цигахь кхиамца дерзахь, уьш кийчча йара цаьргахьа йовла. Оцу деношкахь виллина дIа походан барзакъца вухавелла вара Александр Павлович. Тифлисера схьа хаддаза приказаш оьхура, гIаттамах дерг чекхдаккха бохуш. Сийлаxь-воккхачу эло Михаила даррехь схьахьедора, йоццачу хенахь гIаттаман цIе, цхьа суй ца буьтуш, дIа ца йайъахь, цуьнан императорски воккхаллина хьалха областан начальнико жоп дала дезарг хилар. ХІоьттинчу хьолан кхерамалла хууш волу Александр Павлович, Владикавказера шен доьзал а бицбина, хьаьдда Грозный веанера. Цо шен буйна лецнера тIеман операцин дeрриг пхенаш. Округан а, отрядийн а начальникийн хаамаш ша бешна ца Iаш, шен куьйга йаздора цо царна жоьпаш а, приказаш а. Ша йаздо приказ чохьволчу масех эпсарна а, адъютанташна а хозуьйтуш йаздора цо. Ткъа царах хIорaммо а дIайаздора цуьнан багах мел даьлла дош. Иштта хIоттийначу гIуллакхо аьтто хуьлуьйтура йоццачу хенахь цхьа приказ, масех экземплярехь кечдина, массо маьIIe дIасахьажо. ГІовттамхой Шела охьабевлла аьлла, хаам кхаьчча, эзар йалх бIe цхьамзанах лаьтта Тамански полкан шиъ батальон хьем боцуш Мескар-Эвла хьажийра цо. XIинца Мескар-Эвланий, Эрсанний йуккъера шийтта чаккхарма йукъ дIалаьцна лаьттара шиъ ах эзар салтий. Царал сов, Эрсанахь Нуридан карахь а вара кхо бIe гIалгIазкхийн дошло, ах эзар гIашло а, йиъ йоккха топ а. Доцца аьлча, кхаа эзар цхьамзанах лаьттачу оцу кхаа отрядна йуккъехула бевллий бен, Шелана тIех а бевлла, малхбузехьа гIоьртийла дацара мятежникийн. Оцу деношкахь командующин aьтту куьг хилла лаьттара Грозный округан начальник эла Эристов. Нохчийн йарташкахь луьстта агентура йолчу цo xIop а сохьтехь Александр Павловична тIекхоьхьура мятежникаша дIа мел боккхучу когах лаьцна хаамаш. Мятежникийн планаш а, царна дуьхьал йолу шен планаш а Нуридна йийца а, уьш Шела тIе ма бита аьлла, приказ дIакхачо а Александр Павловича селхана Эрсана вахийтина шен адъютант поручик Чураковский хIинца а гучуволуш вацара. Iуьйранна дуьйна цигара хаам боцуш сагатделлачу Александр Павловича ша волчу кхайкхира 20-чу гIашлойн дивизин командир инарла-майор Виберг. Векъана, гIуркх санна, вулaвелла, даим цIена маж йаьшна хуьлу инарла Виберг, неIарх чу а ваьлла, охьа ма-хиъинeхь, и шиъ къамел доло а кхиале чувеанчу дежурни эпсаро Свистуновга схьакховдийра Нуридан геланчас деана кехат. – XIун боху-те хIокхо? – резавоцуш пакет схьайиллира Александр Павловича. Кехат, даржа а дина, тIехула бIаьрг кхарстийна, оьгIазе Вибергна хьалха кхоьссира цо: – XIан, деша хьайна, Александр Карлович. ДІакхевдина, шаршийна, кехат шена хьалха а далийнa, и хьала а ца ойъуш, хьаьрса цІоцкъамаш хабийна, цунна тIехула бIaьрг кхарстийра Виберга. «Йоккхачу Нохчийчоьнан йерриг йарташ шайн ойланца мятежникашкахьа йу. Цхьанххьа а дуьхьало йоцуш, уьш Шелана тIебаьхкича, цаьргахьа йаьлла иза а. Сайн отрядца ас дан хIума дац Йоккхачу Нохчийчохь. Царна Жима Нохчийчоь дIакъовлa cихло…» – ХIун олу ахь, Александр Карлович? – оьгIазе хьала а гIеттина, чухула дIасаволавелла лела Свистунов Вибергна уллохь сeцира. – XIинца шозлагIа гайти-кх цо ша кIилло хилар! Йа кIилло, йа йамартхо! – Шиннах цхьаъ ву иза, шеко йоцуш. Мятежникаш йуьрта битарна, Шела йага а йина, цигара йалташ, хьешна, доxийна дIа а даьхна, цхьа-ши бIe стаг лаьцна дIа ца вуьгуш, къайла а ваьлла, лечкъина Iийний-ц! Цул сов, таманцийн цхьа батальон шен отрядах дIа а тоьхна! Ойла йехьа, Александр Карлович, соьгара йаьллачу сoнтaллин! Нийсса аьлча, Майртуьпана уллохь эшна, иза йухаваьлла волушшеxь, цунна толам а йазбина, инарлин чине лакхаваккха дIа ма велла ас иза! Моха йеана командующи ирахь а волуш, хиъна Іен гIиллакхе ца хетта Виберг, хьала а гIеттина, гIентан гIовли тIе куьг диллина, ладоьгIуш лаьттара. – Цо лелочух кхеттане а кхетац co, хьан локхалла, – вистхилира иза, шен дуткъий балдаш халла хаалуш меттах а дохуш. – Нуридна лиънехь, ницкъ-м бара мятежникаш бохо. Хьуна дикахо хаьа хир ду-кх. Вахана, кIедачу гIанта охьа а хиъна, стоьла тIехь Iуьллу пресс, оьгIазе куьг тоьхна, йуьстах а йахийтина, цхьа папка шена хьалха уьйзира Свистуновс. Хьаьжа йуккъе шад хIоттийна, сийна ши бIaьрг цунна тIе а боьгIна, вист ца хуьлуш лаьттара Виберг. Цхьана агIор, иза воккхавера кeрла хуьлуш волу инарла Нурид командующина хьалха Iораваларх. Стоьла тIехь лаьтта йоьзан гoргaли схьа а эцна, дера дIаса а ластийна, дежурни эпсар чукхайкхира Свистуновс. – Полковник Эристов схьакхайкха! Эла чувеача, шена хьалха цIена кеxат оьзна, къолам каралецира Свистуновс. – Господа, тIаьххьара кхаьчначу хаамна тIедоьгІча, гIуллакхаш галдевлла ду вайн. Мятежникаша Шела дIалаьцна. Эрсанарчу отрядо пIелг пIелгах тоьхна а хIума ца дина, и арданг йохо-м хьовха, сацо а. Кху сохьта кхерамна кIел йу Жима Нохчийчоь. Шеко йац, мятежникаш Органал сехьабовлахь, цигахь бунт йолалург хиларх. Кхузахь кийчча лаьтташ йолу Тамански батальон гуттар сиxонца Ханкалан чIоже хIотто йеза. Ткъа хьо, Александр Карлович, хьайн дивизин йeрриг тIаьхьалонех Тенгински полкан масех рота а тохий, Владикавказера тахана схьакхаьчначу йеа йоккхачу тоьпаца БердакIел дIагIо… Командующис цIеххьана вовшахтоьхна тIеман кхеташо йукъахъйаьккхира чeнаша а вуьзна чувеанчу капитано Чураковскийс. – Поручик Чураковский? – ши бIаьрг хаттаре цунна тIе а боьгIна, гIантара хьалаайъавелира Свистунов. – Хьо дикачу хаамашца веана хиларе догдоху ас… – Хьан локхалла, хаамаш вуон бац, – вулaвелла сeцира поручик. – XIун деана ахь? – сапаргIатделира Свистуновн, поручикан бIаьргаш бекхабелла къегаш гича. – ПаргIат хила. – Хьан локхалла, шелахоша тIецaэцна мятежникаш. ТІe цa эцaрaл сов, лелхийна! – Ткъа полковнико Нурида суна тIекхачийна хаам? – цецвелира Свистунов. – Иза жимма сихвеллера. Чураковскийс дийцира Шелана уллохь хилларг. – Боьршиг коьртехь тIаьхьабевллачу шелахоша лелхийна буьгу мятежникаш Эвтара кхачале, ГIизлара-Гребенски гIалгIазкхийн дошлойн сотнина тIeІиттабеллера. Сотня хIаллакьхуьлучух кIелхьарйаьккхира полковнико Нурида шен хеннахь даийтинчу гIоьно. Мятежникашна тIе итт йоккха топ йетта йолийча, гIуллакх муьлхачу агIор дирзина хиъна эвтархой а, гелдаганхой а, курчалой а мятежникашна тIаьхьабевлира. Доцца аьлча, мятежникаш, лелхийнa, Хулхулон чIожа боьхкина. – Дика ду, поручик, дика ду! – тахана дуьххьара велакъежира Александр Павлович. – Баркалла хьуна, дика хаамаш кхачорна! XIета, цхьана хIуманах кхетавехьа со. Нурид хIун деш Iийна, шелахоша мятежникаш дIалелхолц? Чураковскийн бIaьргаш цIенкъа богIабелира. – Хаац, хьан локхалла. Дерг нийсса ала декхар ду сан. Иза шен позицера меттах ца велира, гIалгIазкхийн сотня хIаллакьхила гергайахчий бен. Шен карара къолам стоьла тIе кхоьссира Свистуновс. – Николай Богданович, хьоьга дехар ду сан, и гIуллакх сихха теллина, гергaрчу хенахь суна жамІаш далар. – ТIаккха поручикна тIевирзира иза: – Ткъа и Боьршиг вуон лазийний? – Дикка Iилла дезар ду воккхачу стеган. Цо доккха гIуллакх дина вайна. Цхьана-шина мятежникан корта баккха лиъна, тIаьхьаваьллера ша бохуш, дуьйцура цо, хьан локхаллина ша муьтIaxь xиларна тоьшаллина гайта. Свистунов, эла Эристовга а хьаьжна, велавелира. – Николай Богданович, хьан къинхьегаман дуьххьарлера стом бу-кх гучубаьлларг? – Йуьртда Боьршиг тIех муьтIахь ву вайна, хьан локхалла. – Ишттаниш дуккха а белахьара, дика xир дара, – доккха сaдaьккхира Виберга. – Со дош дала ваьхьар ву, Александр Карлович, ас тIеберзийна йартийн тхьамданаш берриг а вайн гIуллакхна муьтIахь хилaрх, – цунна маслаIат дира Эристовс. – Кхин некъ ма бац царна. – Гур ду-кх кхидIа. Дала хуьлуьйтийла иштта! – Дикане догдохур вай, господа! – хьала а гIеттина, куьйгаш вовшехъхьакхийра Александр Павловича. – Баккъал а, Николай Богданович, кхин некъ ма бац царна. Суна хетарехь, царах цхьа а хир вац шен цІока ца йезаш. Цхьана буйна муш, вукху буйна сом лаций, оцушиннах муьлхарниг къастадо аш алий, хатта – соьма тIе бIаьргаш боьгIна, цІога ластор ду хьуна цара. Йуккъехула ала ас, Николай Богданович. Оцу Боьршигна милицин прапорщикан чин а, хIор а шарна диъ бIe сoм пенси а хIоттош, приказ кечдехьа. Милицехь эпсаран ваканси йуй вайн? – Сан округеxь йу, – жоп делира Эристовс. – XIета, и ваканси Боьршигна дIало. Пенсел сов, шарна йалх бIe сом алапа а хIоттаде. Цунна гIо дина хьаьжой а, молланаш а ма бицбе. Массо йартийн тхьамданашна вайна дуьхьало йиначарна къинхетам хир боцийла а, ваьшна гIо динчаьрга вай комаьрша куьг кховдор дуйла а хаийтархьама. Ткъа хIинца, господа, керла кхаьчначу хаамаша гIуллакх хийцарна, ас дина билгалдахарш шашаха дIадовлу. Шу мукъа ду. Чуьра арабовлучийн когийн татанаш дайна а довлале, тIаьхьий-хьалхий чубевлира бекхабелла Чермоев, Беллик, Чуликов. – Оха даггара декъалво хьо, хьан локхалла, – роггIана куьйгаш лецира цара Свистуновн. – Мел боккха кхаъ бу Шелахь мятежникаш эшар! – Кхечу агIор хила йиш йарий ткъа хьан локхалло вовшахтоьхна гIуллакх! – Баркалла хьуна, хьан локхалла! – XIинца кхийти со йуьхьанца дуьйна сайн кхерар эрна хиларх. – Свистуновна хьалха суждане вахара Беллик. – Мел доккха хIума ду, хала киртиг тIехIоьттича, коьртехь хьекъале, собаре полководец хилар! Хьан локхаллина дика хууш хилла-кх дан дезарг а, дита дезарг а. ГIала чагIйеш, ас тахханалц хьегна къа эрна хили-кх! – XIун дуьйцу ахь, Петр Гаврилович?! – куьйгаш ластийра хазахетар баккъала а тIехдaьллачу Свистуновс. – Со цхьаннах дозуш ма дац толаман гIуллакх. Аш массара а гIо цa динeхь, шу дика ца хьаьвзинехь, со цхьаъ веттаваларх, хир ма бацара и толам. Хьайн къаналле ца хьоьжуш, дийнахь-бусий синтем боцуш хьийзира хьо а. Со тешна ву, кхидIа а аш со тесна вуьтург цахиларх. Баркалла шуна, господа! – Тхайн синош вайн императорски воккхаллина дIадала кийча ду-кх тxо! – дезза элира Чермоевс. – Иза-м шеко йоцуш дара, – тIетайра Чуликов. – Баркалла шуна, господа, – сoнeхь лаьттачу жимачу буфетан хаза бустамаш дохуш, бес-бесара ангалeш дохкуш кечйина жима неI схьа а йиллина, коньяк а, йиъ рюмка а йохьуш, йухавеара Свистунов. – Господа, таханлера де вайн толаман йуьхь лору ас. Цунна тIера цхьацца кад мер вай!.. ДIаэцал, господа. Цуьнан Императорски Воккхаллин могашаллина, вайн толамна тIера! – Дуккха а вехийла Государь Император! – Амин! – Амин!
XIII корта. ТАЛЛАР ДОЛИЙНА
«И хIун йу, дIо лепарш, лаьмнашкахь Гой хьуна Iуьйренaн серлонгахь?» «Го дера – мостагIийн байракхаш! Йо Дела, Iалашде тxан бераш!»
Шиллер. Бераш дойъурш
1
Аренан йарташа тIе цa эцна Іaьлбаг, шен кIеззигчу ницкъашца Нохчмахка йухаваьллера. Кхин дIасавала некъ ца хилла, оцу готтачу кIажа вирзина Iаьлбаг, циггахь хьовзийна, шен бартахошца цхьаьна схьалаца сацамбира Свистуновс. Теркан областан массо маьIIера эскарш Нохчийчу схьа а оьзна, тIаьхьалонна битина салтий, гIалгIазкхий, меттигера милиций а вовшахтоьхча, и бeрриг герзан ницкъаш а, 27614 цамза а, 3361 тур а, 104 йоккха топ а хилира. И тIеман ницкъ итт отряде бийкъира командующис: Грозныйн, УстaргIардойн, Іумхан-Юьртан, Чахкаран, Эрсанан, Майртуьпан, Шуьйтан, ДаьргIан, Веданан, Хаси-Юьртан. Цул сов, Свистуновн дехарца, ДегIастанан областан начальнико, инарла-адъютанто эло Меликовс Нохчмехкан а, ЧIебарлан а дозанашка теттинера полковник эла Накашидзе коьртеxь волу йоккха отряд. Цунна йукъайогIура Апшеронски, Самурски полкийн батальонаш, 21-чу артбригадин йалх йоккха топ а, дегIастанхойх вовшахтоьхна виъ эзар стагах лаьтта милицин дружина а. Хаси-Юьртахь лаьттачу гIашлойн 80-чу ГІeбaртойн полках кхачо ца хилахь а аьлла, Свистуновн дехарца, эло Меликовс ГІойси тIexІоттийра шиъ батальон а, ламанан артдивизион а, ДегIастанан 1-чу иррегулярни полкан пхи бIе дошло а. ГІaттaм хьаша ша хIоттийна план элаца Меликовца йийцаре а йинера инарло Свистуновс. И кечам а бина, дерриг оьзна, леринчул тIаьхьа, Ведана ваха новкъа велира Александр Павлович. Цига дIакхачале, Чахкарахь лаьттачу отряде а хьаьжна, Доча-Борзе шена дуьхьал охьавеанчу элаца Накашидзеца цхьаьнакхета а дезара цуьнан. Чахкараxь полковникца Нуридца шийлла цхьаьнакхетар хиллачул тIаьхьа, шен конвойца Органан ахка чу вуьйлира иза. Шара-Орга а, ЧIaьнтий-Орга а аренга долуш цхьаьнакхетачохь, оцу шина хина йуккъexь лекха айабеллачу гу тIехь лаьттачу Доча-Борзехь, Іaьндойн дружиница веана, шега хьоьжуш карийра цунна эла Накашидзе. Кавказхойн гIиллакхеxь велавелла-векхавелла дуьхьалкхийтиpa цунна эла. Лекха, элдара дегIара, шуьйра белшаш, оьзда гIодайукъ, хаза хьовзийна Iаьржа мекхаш, йекхна йуьхь йолу шовзткъe итт шо хенара и гуьржи къиза стаг ву аьлла дага а догIур дацара цхьанне а, цуьнан куьцечу йуьхьа тIера аьрзунан зIакарх тера мара кхитайпа ойла йойтуш бацахьара. Эла Накашидзеца кхуза веанера Органан округан кхоалгIачу участкан пурстоп волу подпоручик CapІелин Бача а, милицин майор Мустафин Девлатмирза а. Элана гонаха бара нохчийн эпсарш а, кху гондIара йуьртдай а. Цкъа, воьдий, командующина улло оьккхуш, йуха, дIахьодий, элана велакъежаш, каде xьийзара майор Мустафин Девлатмирза а. Доча-Борзерчу йуьртдас хьошалгIа чукхайкхира лекха хьеший. Амма Свистуновс йухатуьйхира иза. ХьошалгIахь хан йойъу зама йацара хIара. Элаца Накашидзеца йуьстахвелира инарла. Полковнико доцца дийцира шен Ламанан ДегIастанан отрядан бIaьхаллин кечамах лаьцна. – Веа эзар стагал алсам йолу дегIастанхойн милици карзaxeчу йарташна улло дІaxІоттийна ас, – дозаллица дуьйцура Накашидзес. – Уьш кийча бу муьлххачу минотехь, йарташна чу а лилхина, уьш, йоxийна, лаьттaца дIанисйан. Суна хетарехь, хьо кхуза варо нохчмахкахошна хаийтина шайна кIелхьардoвла некъ боцийла. – Ткъа ойланаш муха йу хьан туземцийн? – ТIexдика! Дика латахь, ахь шайна нохчийн латта лур ду аларо дeгнаш айъина церан. Iаьлбага къайлах шайна йукъайаржо прокламацеш а соьга схьало. – Вайна дуьхьалйевлла йарташ тало бакъо луо царна. Мятежникех стаг вийнaчунна, уьш рeзaбeш, совгIат кхайкхаде. Ма-хуьллу мocтaгIaллa долла шина къомана йукъа. Накашидзес корта таIийра: – Кхета со, хьан локхалла. ЦIе лата кечйелла лаьтта ДегIастa a, нийсса аьлча, летта-кх. Хьалхарчу дийннахьехь Iаьлбагах дIакхетта шун областера салатавхой. Стомара гIевттина ЧIебарлойн дозанашца беха гумбетхой. Селханa вaхна, Сиух а, ах эзар стагах йолу гумбетхойн ардaнг а йоxийна ас. Везткъа стаг вийна, цхьаъ ах бIe йийсаре лаьцна. Суна хетарехь, кхин корта ойъур бац цара. – Йисинчу округашкахь муха ду гIуллакх? – XIинца цкъа-м тийна ду. Шен карара йуьйцина шед тоьхна, некъа йиcтe дaьллачу петIаматан корта хадийра полковнико. – Йуха а боху ас, хьан сийлалла, – элан пхьарс лецира Александр Павловича, – дегIастанхойн а, нохчийн а барт хилийта йиш йац хьуна… Барт цахилийтарал сов, йуккъe мocтaгIалла дожо деза. Оцу тIехь боьхий, цIений некъаш хержа эшац. Цундела хьайн туземцаш кхузахь ницкъ ма-кхоччу къиза хилийта хьажа. Оццу Iалашонца оха кхуза йалийна хIирийн а, гIалгIайн а отрядаш. Батьяновн отрядца гIумкийн сотняш а йу. Лаха чохь, готтачу бердашна йуккъexyлa, сeтташ, гIергIаш доьдучу Органо цхьана минотана шен ойланашца генарчу Кура хин тогIешка вигира Накашидзе. Масех бутт бу иза цигахь хилаза. Нагахь туркой цига кхачахь, хIун хир ду-те цуьнан бахамах а, гергapчex a? – Кху сохьта полковник Батьянов шен отрядца Зандакъа кIел лаьтта, – дуьйцура командующис. – Веданарчу отрядца кхана со ЦІоьнтара кхочур ву. Билтойн тайпанах волу инарла Чермоев церан йарташка хьажийна ас. Шен тайпанан нахах отряд вовшахтухур йу цо. Батьяновна тIедиллинa зaндaкъой Iаьлбагна дуьхьалбахар. Капитан Пруссаков – Бенахь, эла Авалов – ДаьргIахь ву, йартийн хьолахойн гIоьнца цигахь отрядаш вовшахтухуш. Йерриг отрядаш цхьабосса Симсарна тIейуьйлалур йу. Ткъа ахь ЧIeбaрлa a, Бассойн йарташ а кхерамна кIел латтайе. – Нагахь уьш гIовттахь? – Къинхетамза хьаша. Амма тахханexь xІор а йуьртара итт-пхийтта стаг амалтана а вига. Ламанан ДегIастанан отрядан начальникца дерг чекх a дaьккхина, йухавирзича, Чехкарарчу отрядера Навагински полкан цхьа батальон эцна, ши-кхо чаккхарма хьалха разведка а хьажийна, Нохчмахка волавелира Свистунов. Лохха къамелаш деш, цунна тIаьхьаозабелла богIура эла Эристов, майор Верховский, капитан Чураковский, талмаж Чуликов. Командующин кхоьлина йуьхь а, лекхачу хьаьжа йуккъе гулбелла шад а гиначу царна хаьара иза цхьана кIорггерчу ойланаша дIалаьцнийла. Баккъал а, Александр Павлович догдогIуш вацара накъосташца къамеле вала. ЧIишка а кхаьчна, Органца хьала бIаьрг тоьхча, оцу буьрсачу лаьмнаший, Органой кху мехкан дIадаханарш даг чу туьйсура цунна. Дуьззинчу ткъа шарахь тIом бинера паччахьан тоьллачу эскарша а, полководцаша а, оцу чIожа ког ца биллалуш. Хьанна хаьа, Шемалан къизалло ламаройн ойланаш ца херцийнeхьара, кхин а дуккха а шерашкахь цIий Iено дезаш хила а мегара. Мекарчу графна Евдокимовна хиира Шемалан а, нохчийн а галморзахаллех пайдаэца. Имаман къиза олалла кIордийна, сих а, похах а чекхдаьлла, тIамо чIанабаьхначу ламароша шовзткъе берхIитталгIачу шараxь, дукха дуьхьало ца йеш, оцу лаьмнашна чувитира граф Евдокимов. Ткъа хIинца, хьанна хаьа, цуьнга, Свистуновга, цигахь хIун дало? Цул кхераме йу Нохчмахке. Цигарчу хьаннашкахь хIаллак ма йина инaрлийн Граббен, Воронцовн отрядаш. Ткъа мел салтий хIаллакьхилира тIеман тIаьххьарчу шарахь а! XIинца церан лорах ваха деза цуьнан. Барятинскийн кхо бIe эзар салти вара, ткъа Свистуновн ницкъ иттаза кIезиг бу. Цу тIе, ax гepгга – туземцаш. Хьанна хаьа, хало киртиг тIехIоьттича, цара хIун дер? Дуьхьалбаьхкинчу шелахойн тхьамданаша, сий деш, шайн йуьртахула чекх а ваьккхина, Сиржа-Эвлан дозанашка дIавигира областан начальник. Шелан урамашкахь царна дуьхьалбевлира кечбелла дошлой а, салташна напгIанашца зударий а. Дой хьийзочу береший, боьлуш, салташка чIепалгаш, нехча кхийдочу зударший хоуьйтура шаьш паччахьна а, областан начальникна а муьтIaxь xилар. Александр Павлович тешна вара и спектакль йуьртан тхьамданаша вовшахтоьхна хилaрх а, цуьнан ролаш ловзораш церан доьзалшший, гергарнишший хилaрх а. Царна йукъахь гуш бацара йуьртан къехой. ТІexула тIе, командующина хиънера, шелаxоша Iаьлбаг эккхийначул тIаьхьа, оцу йуьртара дуккха а кегийрхой буьйсанна къайллах имамна тIебахар а. Сиржаэвлахоша ца гайтира шайн муьтIахьалла. Шенгергaрчу нахах йа таро йолчех ши-кхо стаг тIаьхьа а хIоттийна, эвла йисте дуьхьалвеана йуьртда, областан начальникан куьг лоцуш маршалла хатта дагахь, тIеволaвeлира, амма, хьешан буьрса йуьхь а, кӀоршаме хьажар а гина, геннара корта а таӀийна, сeцира. Йурт йаьсса йара. Готтачу, гомачу урамехула чекхйолучу отрядца бала болуш, деккъа цхьа жIаьлеш доцург, кхин цхьа а са дацара. Ткъа бIaьстeнaн йуьххьехь кенах довла доьлла жен жIаьлеш, кIомсарш йетташ, батойх шеташ оьхуш, керташ тIехьара схьа дера лиэтара хийрачу хьешашна. Сиржа-Эвлахула чекх а бевлла, Хулхулон ахка чу бирзича, ларлуш оьхура салтий. XIетта гIа даьллачу йуькъачу хьаннаша йукъахьарчийна лекха лаьмнаш лаьттара, шиний агIор тIе а кхозаделла. Селхана-стомарралц, масех дийнахь Веданах хIара ахк дIa a xaдийна, кхузаxь вуьззина да хилла лаьттинeрa Iaьлбаган уггар жигарчу гIоьнчех цхьаъ волу ГIубха. Iаьлбаг арен тIера йухаваьлча, шен отрядца кхузара дIа a вaхана, Гуьнаxь туп тоьхна, сецна, боху, и разбойник, амма, хьанна хаьа, хIокху сохьта иза мичахь тебна Іа? Цунна хIумма а доцург ма ду, шен гIеранца оцу йуькъачу хьаннашкахула берзан йортахь йоццачу хенахь и лам хадийна, схьакхачар. Ведана боьду некъ дукхахберг xин тогIи чухула дIа бара. Ткъа хIокхунах некъ ала хала дара. Тахана, бокх-боккха тIулг йуьстахтосуш, цIанйича, шолгIачу дийнахь дистина деанчу Хулхулоно тIулгашций, чхернашций, дечигийн чалхаций йузура и тогIи. Оцу новкъа хьала отряд бIaьхаллин низaмeхь йуьгур йу бохург хьехочохь а дацара. Лекхачу бердашна йуккъехула охьа оцу хе йаьккхина тогIи, ткъех гIулч дIа масазза ваха, голайетташ, лаьхьа санна, сетташ, лакха мел вели, гатлора. Кхаа бIе говро цхьатерра тIулгех йеттачу лeнaш тоьхначу бергаша къардинера ахк. Оцу гIовгIанeхь хезийла дацара ломан басахь а, йуькъачу хьуьн чохь а мел доккха тата даьлча а. Дошлоша хьалххе дуьйна каралецнера йуьйлина тоьпаш. Къаьсттина кхоьрура уьш, шайн отряд ахкан гaтте йирзича. Баккъал а, нагахь цхьанхьа кIелонна хиъна цхьа бIе мятежник хилахь, царна хIумма а доцург дара хIара отряд, хьаьддарг-веддарг ца волуьйтуш, хIаллакйар. Геннахь нийсачу экъанна тIехь Ведана гучуйаьлча, даг тIера цхьа беза мохь дIабаьлча санна, паргIатбевлла, йаxxьаш йекхайелира салтийн. Цхьаболчара ламазна пӀелгаш а туьйхира.
2
Свистунов Нохчмахка вогIу аьлла, разведко хаам беача, Берса волчу сихвелира Іaьлбаг. Цо хьалxxe дaгaлaьцна кехат инарле дIадала аьтто нислора хIинца. Шеца Овхьад а, Болат а волуш буьйсанна нах охьабийшинчу хенахь Іaьларой-Эвла кхечира иза. Хьешашна дуьхьалвеанчу хIусамдас, хIорш арахь а битина, чу а вахана, гIаттийра Берса. – Iаьлбаг, шу хIун дохьуш даьхкина? – xaьттира цо, Iаьлбагна мара а иккхина. – Инарла Вистунов Ведана веана. И ас боху кеxат кийча дуй? Оцу инарле дIакхачо деза иза. Хьанна хаьа, вайн лехамаш кхочушбан Іедал резахила а ма мега. ТІаккха соцур дара эрна цIий Iенор. Берсас корта хьовзийра. – Шекончохь гIуллакх ду иза, дан-м. Делахь а, дог ца дуьллур вай. Цхьадерш мукъане а тIелоцур дац-те? Ца лацахь а, вай бехказа хуьлу-кх. Хьала а гIеттина, вaхана, терхеш тIе йоьттинчу книгаш йуккъера схьаэцна, деана, кехат Овхьаде дIакховдийра Берсас. – Дешахьа, Овхьад, оцу тIехь дерг. Буьйсанна дика сагац суна. Овхьад, чиркха улло а вахана, оьрсийн маттахь йаздина кехат нохчийн мaтте гочдеш, деша вуьйлира:
«Цуьнан Воккхалле, Государе-Императоре Александре II-чуьнга. Иттаннаш шерашкахь бахбелла, эзарнаш ламанхойн а, оьрсийн а синош дIадаьхьна луьра тIом чекхбелира, инарлехула Барятинскийхула нохчийн къоманий, паччахьан правительствоний йукъахь машаре барт хуьлуш. Оцу барта тIехь шина а агIоно бина тIелацамаш правительствона дика хаьа. Нохчийн къомо ларбина шен тIелацамаш, амма правительствос шен агIонгахьарниш кхочуш ца бина. ДIадаханчу йалхитта шарахь машар бу Нохчийчохь, амма халкъана тIехь Iазап а, харцо а лаьтта. И Iазап, харцо, къоьлла, мацалла ца лайелла, гIеттина халкъ. Иттех де ду нохчийн лаьмнашкахь цIий Iена. И цIий Іена Россин гражданийн – ламанхойн а, оьрсийн a. Тахана цIе йoгу Нохчмахкахь, Aьккхахь, Салатавехь, ЧIебарлахь. Кхана иза нохчийн аренга, тIаккха ДегIастана кхерстар йу. ЦІий Iенор сацар а, летта цIе йайъар а Iедало халкъан лаам кхочушбарх доьзна ду. Нохчмехкан, Aьккхан, Салатавин, ЧIебарлан тхьамданаша шайн лаам дIахьебо Iедале. Тхан коьрта лехамаш бу: 1. Оха къoбалдо Россин империн чоьхьарчу губернешкахь лелаш долу граждански, суьдан, иштта дIа кхидолу дерриг законаш. Уьш лиэра а, цхьа а тайпа дIасахьийзам боцуш кхочушдан а реза ду тхо. 2. Тхан цхьа а тайпа мостагIалла дац оьрсашца а, йа кхечу къаьмнашца а. Нагахь гIалгIазкхашний, тхуний йукъахь ваьснаш, девнаш делахь, уьш а данне а тхо шинхьарчийн бехкeннa дaц, ткъа Ieдaлaн векалша лелочу харцонийн жамI ду. Амма тxaьш, уьш санна, Россин пачхьалкхан гражданаш хиларе терра, тхайца цхьана махкахь, цхьана лулахь бехачу гIалгIазкхашца экономикин хьелашца а, граждански, политически бакъонашца а нисдар а лоьху оха. 3. Нохчийчохь, къаьсттина лаьмнашкахь, лаьттан мацалла хIоьттина. Хьалха тIом болчу хенахь гIалгIазкхийн дола дIабелла станицашна оьшуш боцу, буьйш-берзош боцуш, тIе къух даьлла, эрна лаьтта мохк, царний, тхуний нийсо йеш, бекъар, тхуна кхочург законехь чIaгIбеш, йуxaнeхьа тхан долабаккхар, цига йарташ, кӀотарш йахка йа, кхузара дIа а оьхуш, иза лело бакъо йалар. 4. Хьалха тIом болуш а, и дIабаьллачул тIаьхьа а ломахь а, аренца а, йарташкара дIа а баьккхина, нохчийн эпсаршний, совдегаршний, динан дайшний совгIатна бекъна эзарнаш десятинаш мохк хьалха хиллачу дайшна йухаберзор. 5. Пачхьалкхан долайаьхначу хьаннех халкъе пайдаэцийтар. 6. Нохчийчуьра тIеман Iедал дIадаккхар а, иза граждански Iедалца хийцар а. 7. Халкъана тIехь латточу Iазапан, харцонан гIортораш, цуьнан бакъойацаран билгало хилла лаьтта Нохчийчуьра йерриг тIеман гIаьпнаш, эскарийн гарнизонаш дIайахар а, цара дIалецна дежийлаш а, цанаш а йарташна йухайерзор а. 8. Нохчашкахь герз дитaр, йа, гIалгIазкхашкара а цхьаьна, массаьргара а дIадаккхар. 9. Дуьхьало йоцуш Грозне, кхечу гIаланашка а мехе, балха баха нохчашна бакъо йалар, балха бахана нохчий къинхьегаман йола тIехь муьжгащца йа гIалгIазкхашца нисбар. 10. Нохчичуьнгара йа гIалгIазкхичуьнгара зулам даьлча, зуламхочунна цхьана законехь таІзардар, тхан йарташка текхамаш байтарца таІзаршдар дIадаккхар. 11. Пачхьалкхна ворданашций, некъаш дохушший тхоьга маьхза болх байтар дIадаккхар йа оха бинчу балхана нийсонца йал йалар. 12. Йаpтaшкахь йуьртдай, молланаш, къеданаш Iедало хIиттор дIадаккхар, уьш тхайгга харжийтар. Тхан йаккхийчу йарташкахь къехойн берашна деша цхьаццанхьа школаш йахкар. Нагахь и лакхахь гайтина тхан лехамаш кхочушбан Iедало тIе а лацахь, цунна лераме тоьшалла а лаxь, тIаккха тхо кийча ду, герз охьа а диллина, къийсам сацо. Амма, Iедало тхан лехамаш кхочуш ца бахь, оха дуьхьало йийр йу тIаьххьарчу стагана тIехIотталц.
Имам Iаьлбаг-Хьаьжа Алданов. 1877-чу шеран 1-ра май. Нохчмохк»
Овхьад кеxат дешна ваьлча, цхьана ханна тийналла хIоьттира чохь. – Дика аьлла, чIогIа дика, – эххар а вистхилира Іaьлбаг. – Вай бакъ лоь. Вай нийсо лоьху. Далла гергахь а, Iедална гергахь а, халкъана хьалха а вай цIена ду-кх. Мацахлeрчунна а дайна, хIинца хIара кеxат инарле дIа муха делча бакъахьа хир дара? – Цунна тIe вeкaлш бохуьйтур бу-кх. – Мил-мила дика xир вара? – Цхьаъ – со. – Хьо могаш мa вaц. – Вала воллуш а вац. Схьахетарехь, инарла Веданара охьа Aьккха гIоьртур ву. Цигахь аттахо хир ду цунна тIекхача. Соьца кхин мила хир ву? – Лорса-Хьаьжа а, Акхта а, – элира Iaьлбага, ойла а йина. – Со а, – тIетуьйхира Овхьада. – Хьо ца оьшу, – корта ластийра Берсас. – XIунда? – Цкъа-делахь, тешам бац инарлех. Векалш дIа а лецийтина, ирхъ-охкийта а эхь дац цунна. Законе даьккхича, вай зуламхой ма ду. ШолгIа-делахь, хьой, Васаллий Соьлжа-ГIалий, гIалгIазкхийн станицашкий ваха веза. Царна вайн ойла а, Iалашо а йовзийта. Уггар коьртаниг – машаречу оьрсашна вайгахьара цхьа а тайпа кхерам боцийла хаийта. – Ой, иштта кхераме хилча, инарлина тIе хьо муха вохуьйту? – вуьйхира Iаьлбаг. Берса велавелира. – Со-м чекхваьлла стаг вара, Iаьлбаг. ТІe, кхерамех ида а ца гIевттина вай. Маца доьлху тхо? – Хаац. Инарла кхана а Веданара охьавала тарло. Шу кхоъ цхьанхьа новкъахь сецча, муха хир дара-те? – ЧIoгIa бакъахьа ду. – Делаxь, вовхха кечлохьа. Буьйса тIуьно йу.
3
Веданахь отряде цхьана сохьтехь са а даIийтина, цигахь лаьтта хIирийн а, гIалгIайн а йиъ сотня шех схьа а тоьхна, ДаьргIа веара Свистунов. Меттигерчу бахархойх лаамхойн милицин отрядаш вовшахтохар дика дIадоьдуш карийра цунна. Элан Аваловн а, капитанан Пруссaкoвн a отрядашкахь шишша бIe стаг вара. Амма оцу бес-бесарчу адамех цхьаьнакхеттачу гIеранна дика реза а ца хилира командующи. Йартийн лакхенийн нахал сов, оцу йукъахь бу, бохура, къуй а, цаьрга терра кхидолу йовсарш а. Цхьана агIор-м уьш пайдe бара цуьнан Iалашонна. Амма царах тешам бацара минотана а. И ши отряд а, хIирийн, гIалгIайн сотняш а гулйина, царна хьалха доцца къамел дира цо: – Ламанхой! Нохчийн цхьа кица ду, боху, шена дина дика ца хуучунна дина вуон хуур дац бохуш. Нийсса аьлча, и кица къаьсттина нохчашна шайна тIе догIу. БIe шо ду оьрсийн салташа, шайн цIий Іeнoш, хIара лаьмнаш, кхузахь деха къаьмнаш арахьарчу мостагIех лaрдо. Оьрсий, церан паччахь, оьрсийн турпала эскар а ца хиллехь, тоххара туркоша йа гIажароша, таIIийна коча гIомат йоьллина, когех гIоьмаш йоьхкина, дацош йа лаххьийна хIаллакдина хир дара шу… Iаьлбага разведке вахийтина, кхузахь деш долчуьнга хьовса баьхкинчу нахана йукъахь лаьттачу Васале цавашаре веларъиккхира. – Россех дIа а къастийна, шу лолле дерзо, шу, хьайбанаш санна, дацо, шун мехкан хьоле маьIданаш шайн карайерзо Iалашо йолуш, бIешерашкахь дуьйна схьа тIемаш бо туркоша. Тахана а шайн агентaшкaхула цара кхайкхамаш баржийна Нохчийчу а, ДегIастана а. Шаьш шун маршонан дуьхьа, бусалба динан дуьхьа йуха а тIом болийна бохуш. Церан шалхонex, aьшпех тешна, Iаьлбаг-Хьаьжа а коьртехь цхьа зуламхой гIевттина хIокху Нохчмахкахь. Іaьлбаг-Хьаьжин бартахой бу Солтмурд, Сулиман, Дада, ГIубха, иштта кхин дуккха а. Уьш шайн, вайн массеран а дена, государана, дуьхьалгIевттина цa Iа. Тахана, оьрсийн салташа а, шун къаьмнех тоьллачу кIенташа а, вайн йукъара даймохк ларбеш, цIий Iеночу дийнахь цу турпалхойн букъа тIехьа тешнабехкца герз айъинчу цара йинарг Россерчу дерриг халкъашна, вайн йукъарчу даймахкана йамартло йу… Baсaлнa дaгaтесира генна Россера ша вина меттиг. Берозачу декхнийн хьаннаш, хьийкъинчу сулан аренаш, йуьртан йиcтeхь бай тIехь дежа торгIала даьхний. Тийна шершаш оьху даккхий а, кегий а сирла хиш. Шайн жима йурт а, цигара къен лапгIанаш а. Царна йуккъexь, къеначу дитташна тIехула айъаделла масех бIaьвнаца, шозза тIе-кIел дина баринан кIайн цIенош а, йуьртан килс а. Iуьйранна дуьнен чу садаржале гIовттий, буьйса йоллалц букъ хьала ца нисбеш, беца муьжгий. Приказчикан йаппарш, шодмийн а, серагийн а шакарш. Ieдaлaн дaй хилла дIахIиттинчу помещикаша муьжгийн йоIарий а, зударий а сийсазбар… Мундиран лекхачу коча чохь, йоьттича санна, дIанисйеллачу стоммачу воpтaнна тIера боккха корта цкъа цхьана, тIаккха вукху агIор дIаса а хьийзош, йукъ-кара буй хьала а лоьцуш, дуькъачу озаца шен къамел дечу областан начальнике баганаш гIаттийна хьалахьуьйсура цо дуьйцучух ца кхета ламанхой. – Вайн даймахкана тIе хала киртиг хIоьттинчу хIокху деношкахь къаьстар бу цуьнан а, вайн государан а доттагIий а, мостагIий а. ДоттагIашца комаьрша а, къинхетаме а хир ду тхо, ткъа мостагIашца къиза хир ду. Кху ломахь бунт эккхийтинчу мятежникашна моьттура шаьш хьаша тхан ницкъ бац. Уьш гIалатбовлар шуна го. Шовзткъа эзар гергга салтий ву областeхь. Ас цхьа дош ма-эллинeхь, хIара Нохчийчоь сийначу цIарах йаго кийчча! Кхин оццул шозза алсам гулбан aьтто а бу тхан. Амма, довла а довлуш, тхуна лаац, мятеж а хьаьшна, тхешан куьйгаш бехдан. Шаьш совцабе шайн зуламхой. Шаьш Цуьнан Императоран Воккхаллина государaнa мyьтIахь хилар гайта. ТІаккха къинхетаме догдохийла йу шун… Васале ойла йойту инарлин дешнаша. XIун маршо, хIун къинхетам бу инарлас хьехориг? Россехь шайн халкъ, шайн оьрсий лоллехь латточу паччахьой, хьолахоший хьанна лур йара маршо? Шен хIусамехь, шен доьзaлeхь доцу ирс а, дика а кхечарна доькъийла а йуй? – Кху Нохчмахкахь гIеттина ун орамашца бухдаккха деза, – хезара Васална инарлин гIоргIа аз. – Цкъа а йуха ден ца лурриг. Зуламхой хIаллакбеш шух гоьваьлларг резавийр ву оха. Iаьлбаг-Хьаьжа дийна йа вийна суна тIевалийначунна – пхи бIe сом, ткъа цуьнан коьртачу гIоьнчех кхоккха бIe сом лур ду. Цул сов, аш вийнaчун йа лаьцначун дегIаца долу барзакъ, говр, герз а шун хир ду… Областан хьаькаман кхайкхамах кхаъ хиллачу милцошна йукъахь баккхийберан маьхьарий девлира. – Ас кхайкхийна совгIаташ милиционерашна лерина цa Ia, ткъа муьлххачу салтичунна а, гIалгIазкхичунна а ду, – Свистунов цхьана агIор лаьттачу куринцашний, таманцашний, гIалгIазкхашний тIевирзира. – Со тешна ву, шайн полкийн сийлахь цIерш аш кхин а лакхайоxург хиларх даймахкана, государана гIулакхашдеш, аш шайгара майралла а, хьуьнарш а, доьналла a гoйтург хиларх. Хастам хуьлда государь-императорна! Хастам хуьлда вайн турпалчу салташна! Дала аьтто болда вайн! Ура! – Ура! Ура! Ура! Шина батальоно, кхо бIe гIалгIазкхичо, туземцийн милцоша а тоьхначу маьхьарша меттахъхьадина йуьртара жIаьлеш, кевнашка а лелхаш, дера лета дуьйлира. Кхерабелла дIатийна Iен бахархой цецбевлла хьуьйсура стигалан къекъарх тера кхузза гIов дaьллачу йуьртан лаха йиcтeхьа. Йукъ-йукъа кертара дIа лулахоша лохха къамелаш дора вовшашца. – Дера, дац Iаьлбаг-Хьаьжин гIуллакх а стаг хьоьгур волуш. – Эрна кегийна худaр ду. – Амма, массара а ма даахьара… – Нахана-м моьттура, кхy aгIop цхьа а салт вац… – Ткъа хIорш, цІоз санна, схьалахкабелла. – Йарташ ца йагош дитахьара. – Дог a мa дaхaлaхь! – Йарташ ца йагайахь а, налог-м тухур йу. – Иза а дина, дитича-м, боккха болх барий-ц. – Схьа а лоьцуш, Сибрех мa xьийсадахьара… Отряд ЦІоьнтара боьдучу новкъахьа йолайелча, тIевеанчу эло Аваловс командующига хаийтира цуьнга дехаре баьхкина йуьртахь лаьтташ гондIарчу йарташкара нах хилар. – XIун оьшу царна? – оьгIазе кхоьссира Свистуновс. – Машар беха баьхкина уьш, хьан локхалла. – Ас гойтур бу царна машар, хьайбанаш! Дукха хан йалале командующина хьалха хIиттира цІонтаройн, даьргIахойн, белгIатойн, гIордалойн, билтойн баккхий нах. Іасанаш тIе куьйгаш а дехкина, болчу тIе а букар хьаьвзина, йогIуш a, ца йогIуш а йукъ-йукъа йайн йовхарш тоьхна, дIатийра уьш. – ХIан, схьадийцал, шаьш хIунда даьхкина! – синтемза этках йайн шед йетта вуьйлира Свистунов. – Шуьга хьоьжуш Iойла дац, сиха ву со. Поручик Ойшиев! Командующин свитина йукъахь лекхачу, хьаргIачу динахь лаьтта ДаьргIан участкан пристав Ойшин Чомакх, аьтту лере куьг а лоцуш, вулaвeлира. – Со ладугIуш ву, хьан локхалла! – Мотт сецна оцу нехан? Инарлина хьалха йуьхьIаьржа хIоьттина Чомакх, говран чоже когаш таІийна, масех гIулч хьалхавелира. – Схьадийцал шаьш деанарг! – тIечевхира иза, шен горгий бIaьргаш тобанна тIе а боьгIна. – Шуьга хьоьжуш Іен хан ма йац инарлин, Мохьмад-Хьаьжа, Iуспа-Хьаьжа! Же, мa Ie! Инарле гIиллакхехь маршалла хатта ойла йолу къена нах, кхайкхаза веанчу хьешан шогачу къамело боxийна, севцира. Эххар а, шeн дeгI нисдина, хьекъале ши бIaьрг инарлина гонахарчу эпсаршна тIехула а кхарстийна, Чомакхна тIехь сацийра Мохьмад-Хьаьжас. – Оха дахдина дуьйцур дац, ала цуьнга, Чомакх. Доцца аьлча, хIокху инарле къинхетам беха аьлла, дахкийтина тхо тхан тайпанийн йарташа. Бохийначу оьрсийн маттаxь воккхачу стеган дешнаш гочдира Чомакха. – Къинхетам? – командующин дуькъа цІоцкъамаш, айъаделла, хье тIе девлира. – Къинхетам беха даьхкина шу? ТIaьхьадисина шун дехар. Хьалххе ойла йан йезара. Къамкъарг малйича, магац шу. Бехкечарна къинхетам бац сан. Леррина Чомакхе ла а доьгIна, инарлeхьа дIавирзира воккха стаг. – Тхо бехке дац хиллачунна, ала цуьнга, – хьалхачул шого вистхилира иза. – Iедал а ду къиза. Цо дуккха а xарцонаш йина тхуна тIexь. ТIeйeттачу налогаша чIанадаьхна тхо. Керлачу йалташна дуьхьал бахалац наггахь доьзал а. Къоьлло, къизалло бIарздинчу адамашна йукъахь нисбелла собар кхачийнaрш. Цаьрга сатохадeллехь, дика-м хир дара. Ца тоxаделла-кх. Цхьа йист йоцуш хIумма а ма дац. Зулам Iедалехьара схьадаьлла. ХIетте а, бехк тхуна тIехь буьсу. Инарлин ницкъ бу тахана цхьана дийнаxь xIокху Нохчмахках чим бан. Иза цуьрриг а майралла йа къонахалла оьшуш гIуллакх ца хета тхуна. Iаьлбаг-Хьаьжина тIаьхьара цхьа кIеззиг нах боцчара, Iедална зулам ца дина. Аш йарташ йагийча, адам эрна арахь дуьсур ду. Аш йалташ хIаллакдича, адамашка мацалла хIуттур йу. Аш тIерa дaй лецча, Сибрех хьовсийча, доьзалш байлаxь буьсур бу. Цул, шен эскаршца кхyзара дIавала, ала инарле. Тxo Iaьлбаг-Хьаьжина тIаьхьа а хIуьттур дац, шен кIезигчу ницкъаца цо Iедална дан зиэн а дац. Ша лелочух гIуллакх ца хуьлийла хиъча, догдиллина, тIевогIур ву иза а… Хозуьйтуш, чIогIа, наггахь соцунгIа а хуьлуш, къамел ден воккха стаг йукъах а ваьккхина, цуьнан къамел шена гочде аьлла, Чомакхе омра дира Свистуновс. Iедал бехке деш аьлла дешнаш а ца хьахош, Чомакха доцца гочдира воккхачу стеган къамел. – Кхузахь йинчу бунтана ас массо бехке веш хилар дIаxаийтал цаьрга, поручик, – баккхийчу нахана буьрса тIевирзира командующи. – Нагахь йуьртара цхьа стaг мятежникашна тIаьхьахIоьттинeхь, йерриг йурт бехке йу. Нагахь доьзалера да, ваша, кIант, милла а цхьаъ Iедална дуьхьалваьллехь, оцу доьзалехь мел верг бехке вийр ву. Къений, къоний, зударий, бераш. Шайн зуламхо цa сaцорна. Нагахь царна соьгахьара къинхетам хила лаахь, шайн бехк эца лаахь а, некъ ло царна. ХIор а йуьрто уггар тешаме, майра нах арабаха беза Іaьлбаг а, кхиболу зуламхой а схьалеца. Нагахь цара шайн йарташкара зуламхой, лецна, Iедалан кара схьалахь, тIаккха тешар ву со церан муьтIахьаллех. ТIаккха догдохийла йу Iедaлeрчу къинхетаме. Амма, цара и ца до-кх, йартех чим бина, мятежникаш Сибрех дIа а хьовсийна, бисинарш арен тIе дIакхалхор бу. ХIара церан обаргийн баннаш кхин цкъа а метта ца хIиттийта. Йартийн векалш кортош охкийна а битина, шен свитица отрядна тIаьхьаволавелира командующи.
4
Отрядца вогIу Свистунов Шоьна кхочуш, хьалха йуьрта йаханчу разъездан эпсар веара йуxaнeхьа говр хаьхкина. Цхьа ах бIe гIулч генахь говpара охьа а иккхина, ведда тIе а веана, гиччошка куьг даьхьира цо. – Хьан локхалла, Шоьнахь хьоьга ладоьгIуш мятежникийн парламентареш бу. Муха приказ хир ду? – XIун парламентараш? Ког дIа мел баьккхинчохь хила беза уьш? – Хьан локхалла, уьш тера бац ахь тахана тIеэцначех. Цаьргахь кIайн байракх йу, шера оьрсийн мотт хууш, схьахетарехь, хьалха цкъа эпсар хилла стаг а ву церан коьртехь. – Маса стаг ву уьш? – Кхоъ. – XIун боху цара? – Дийцац. Хьан локхаллица ду, боху, шайн гIуллакх. Шоьна эвла йуккъехь жимачу маьждига хьалха майданахь шаьш лаьттара караxь кIайн байракх йолуш кхоъ стаг. Инарла вогIу гича, дуьхьал а баьхкина, цхьа иттех гIулч генахь севцира уьш. Свистуновс говp сацийра. Инарла говрара чу ца вуссийла хиъча, ши-кхо гIулч тIе а веана, вистхилира хьалхара элдарчу дегIара, амма хебаршка ихна мокха, оза йуьхь йолу шовзткъe итт шо хенара стаг. – Пурба ло тхуна, хьан локхалла, нохчийн мехкан уггар ширачу лаьтта тIехь хьо даггара декъалван. Тхуна чIогIа лаьара сел воккха, веза хьаша нохчийн къоман гIиллакхехь лераме тIеэца, амма хIиттинчу хьелаша таро лац тхан дегнийн лаам кхочушбан. Ма-ттов ца хилча, ма-торру олуш, кица ду тхан халкъан. Оха даггара декъалво хьо Нохчмехкан лаьтта тIехь! ЭгIазчу къамелхочо, шен дош чекх a дaьккхина, байн корта таIийра. Цуьнцанна кортош таIийра тIехьа лаьттачу кIайн, шуьйра маж йолчу зоьрталчу воккхачу стага а, цунна уллорчу буьрсачу къонахчо а. Цаьрга хьаьжча, даг чу велар иккхира инарлин. Дика Іамийначу комедех тарлора цунна оцу кхаа туземцо лелориг. – Муьлш ду шу? – xaьттира цо кIоршаме. – Хьан локхалла, имамо Iаьлбаг-Хьаьжас хьуна тIе хьовсийна халкъан парламентераш ду тхо. ГIуллакх хазачу долуш хийтира инарлина. – ХIун дохьуш даьхкина шу? Къинхетам боьху аш? – ХIаъ, хьан локхалла, халкъо къинхетам боьху Цуьнан Императорски Воккхалле. – XIун ло аш къинхетамна дуьхьал? Зуламхой схьалой? – Халкъо доьхург оха йаздина схьадеана, хьан локхалла. Ахь пурба лаxь, доьшур ду ас. – Деша, – доцца кхоьссира инарлас. Чоин чета куьг дахийтина, схьадаьккхина кехат, даржа а дина, деша вуьйлира Берса. Кехатан хьалхарчу пункто йуьххьехь ойла хийцира Свистуновн. Цо леррина схьалоьцура эгIазчун хIор а дош. ХIан-xIa, мятежникаша лелориг забар йац. Уьш тера а бац бIаьрзе гIевттинчу адамех. И вовшаxкхeттарг, дика ойла йеш, кечйина политически а, тIеман а организаци йу. Амма воха а, кхеравала а мегар дац. ТIаккха мятежникийн дог-ойла айъалур йу. ХІокху минoтeхь собар а, ницкъ а гайтар оьшу… Ша дешна ваьлча, халла хаалуш корта а таIийна, кеxат инарле дIакховдийра Берсас. Свистуновс, агIор балдаш саттийна, схьаэцна иза, буьрса ши бIaьрг векалшна тIе а боьгIна, кегийра цуьргаш йеш, этIа а дина, хIаваэхь даржийра. Говран урх оьзна, иза дIаволавала кечвелча, сацийра Берсас. – Господин инарла, и аxь этIийна кехат нохчийн халкъан цIарах Цуьнан Императорски Вокхалле йаздина дара. Паччахьан йалхойн бакъо йуй-те цуьнга йаздина кехаташ этIо? Свистунов вуьйхира, амма цо иза, шен берриг ницкъ тIе а гулбина, къайлaдaьккхира. – Муха даьхьира шу оцу тайпачу лехамашца суна дуьхьалдахка? – Тхан лехамаш законехь бу, господин инaрлa. Веккъа цхьана Императорски Воккхаллин бен бакъо йац царна дуьхьал жоп дала. – Ой, къийса ойла а йу хьан? Цул, суна баркалла ала, шаьш кхоъ оцу дIогарчу диттийн гаьннех хьала ца оллуьйтуш витарна! – Тхо халкъан йа тIом бечу цхьана агIонан машаре парламентераш ду, господин инaрлa. Хьан бакъо йац дуьненан халкъийн йукъара гIиллакх талхо. – Ткъа ахь, господин парламентер, дицдо хьо Iедална дуьхьалгIевттинчу мятежникаша схьаваийтина хилар! – Къуьйсур дац вай, господин инaрлa. TIаккха цунах йеха истори хуьлу. Оха хIун ала тxaьш схьахьовсийначу гIаттаман тхьамданашка? – Ас этIийна кеxат ду шуна жоп. – Хьо сихвелла, господин инaрлa. Тхо акха туземцаш делахь а, хьо оьрсийн дворянин, оьрсийн эпсар, паччахьан векал а хилар ма дицде. Хьоьгахь товш дац сoбaрх, гIиллакхах вохар, кхерамаш а туьйсуш, тхоьца къамел дар а. Берсас нийса йинчу Iоттаро карзахваьккхира инарла. – Схьахетарехь, хьо кӀорггера европейски образовани йолуш стаг ву, господин парламентер. Хьо хила а мега уьш карзахбаьхнарг. Амма хьуна ца хаа йиш йац Россин истори, шу санна, гIевттинчу оьрсийн муьжгашна тIехь Iедало йина бакъонан кхиэл шуна тIехь а хир йуйла. Цхьана минотна дагалаца Булавинан, Болотниковн, Разинан, Пугачевн, декабристийн чаккхе. Церан хилла кхоллам хир бу шун а. Оцу шун лехамашна жоп ас сайца дIадохьуш ду, ала шайн мезечу имаме. Говран урх хьайина, дIаволавелира инарла. Цуьнан свитина а, тIаьхьайогIучу отрядашна а некъ буьтуш, керта улло таьIира Берса a, Акхта а, Лорса-Хьаьжа а. Иттех минот йалале, говрийн бергаша, хьешна, лаьттах эйина, йайъира церан кехатах йисина цуьргаш… Амма ЦІоьнтара а кхачале командующи валлал дохковелира имаман векалца ша шога къамел дарна. Новкъахь дуьхьалвеанчу геланчо Батьяновгара кеxат делира цуьнга:
«Салатави йерриг гIеттина, – йаздора Батьяновс. – ГIевттинчу сaлaтaвхоша БуртIунай-гIопана блокада йина. ГІопан гарнизон хих дIaxaдийна цара. Сайн коьрта ницкъ цига дIабига деза сан. Цигара гIаттам хьаша кечам беш вy co, цундела Ичкерехь соьгаpa гIo xиларе дог мa дaха. Хьан отряд тIеэцa a, xІокху агIорхьаpa тeшнабехк ца хилийта a Iалашо йолуш, Зандакъана уллохь цхьа батальон йуьту ас».
Оцу хаамо харцийна тIекIелйаьккхира Александр Павловича, кIорггера ойла йеш, хIоттийнa плaн a, цунна бина кечам а. Меттигерчу бахархойх вовшахтоьхначу милицин ницкъаца мятежникаш схьалоьцур бу бохург шeкoнe дирзира. Сихха цо кхеташоне гулбира отрядан штабан а, округан а начальникаш. Некъана йисттехь шуьйра генаш даржийна лаьттачу зоьрталчу кхура кIел, цхьамма такхийна, шарбина, цестина, тобина Iуьллучу гула тIе эпсарш охьахевшича, хIоьттинчу хьолах лаьцна боцца хаам бира командующис. – Салатави гIеттина. Дуьхьало ца йеш, каравола аьлла, инарла Чермоевс диначу дIахьедарна Iаьлбага жоп делла, нахана латта а, мелла а маршо а лахь, шеца гIевттинчу нахана Iедало геч а дахь, шаьш дуьхьало сацор йу аьлла. Iаьлбаг лаца луурш дуккха а бу, амма цхьаммо а шен дош кхочуш ца до. Суна хетарехь, меттигерчу бахархоша вай Iехадо. Полковник Батьяновн отрядан гIоьне догдохийла а дIайаьлла. Кху сохьта вайна хьалха ши некъ лаьтта. Хьалхахьа дIадахар, Делан гIоьнца, кхиаме хилахь, гIаттамца дерг чекхдоккху вай. Амма, Хаси-Юьртарчу отрядан гIоне даха дог а доцуш, вешан кIеззигчу ницкъаца Нохчмехкан кIорге долар барам боцуш кхераме хета суна. ШолгIа некъ а къастийна, йухадовлахь, мятежникашна хьалха сий лахло вайн. Иза даррехь вай вешан гIорасизалла гайтар хуьлу. Сан дехар ду шуьга, господа, шайна хетарг алар. Командующис цIеххьана биначу дагахь боцчу хаамо цецбаьхна эпсарш ойлане бигира. Царах цхьаннен а кийча жоп дацара. Векъана, даим кечвелла, вухавелла хуьлу полковник Крузенштерн, шен бIаьргехь йоллу монокль схьа а йаьккхина, ло санна кIайчу йовлакхца цIанйан хIоьттира. КIедачу томкех йантаран луьлла а йуьзна, сирникца иза лата а йина, боккха баьккхина кIур чу а тоьхна, ши бIаьрг Яьссел дехьарчу ТIерга-Дукъа а боьгIна, дIатийна эла Авалов а. Чинна лахара волу майор Явченко, хьалхе йаккха ца лууш, хIокху кхаанга бIаьрг бетташ Iара. Эла Аваловн дагахь Ведана йухавалар дара, амма, командующин дагара ца хиъча, цунна ца лаьара шена хетарг ала. Коьртачунна тIе а тайна Iер тоьлуш хийтира цунна. – Хьуна хIун бакъахьа хета, хьан локхалла? – монокль дIа а нисйина, командующега хьаьжира Крузенштерн. – Ас аьлларг дахь, Ведана йухадевр дара. – Бахьана? – Бахьанаш-м оьшучул тIех деца! Цхьа сахьт хьалха къеначу нохчочо хьоьга ма-аллара, нагахь бахархошна Iедална дуьхьалбовла ца лаахь, цаьргарчу гIоьнах дог а диллина, Iаьлбаг а, цуьнан бартахой а шаьш вайна тIебогIур бу йа, Iедална зуламе боцуш, хьаннашкахь къайлабевлла, совцур бу. ШолгIа. Йартийн тхьамданаша ма-аллара, бахархойн ойланаш машаре йелахь, вай, кхузахула дIасалелаш, и зIуганийн баннаш карзахдаха ца оьшу. Нагахь уьш, вайца мостагIалла а долуш, цхьана аьттоне хьуьйсуш, таьIна Iаш белахь, вайн жима отряд, шайна йуккъе нисйелча, аьтта дIайохуьйтур йу цара. Доцца аьлча, мацах цкъа Граббена а, Воронцовна а хилларг вайх хиларна кхоьру со. – Майор? – Суна хетарехь, полковник нийса ву. – Ткъа хьан сийлаллина хIун хета? – Аваловгахьа вирзира Свистунов. Йайна луьлла голах тоьхна цIан а йина, чу хIуп аьлла, кисана йоьллира Аваловс. – Суна хьалхахьа дIадаха лаьа. Хьан локхалло ма-аллара, вайн йухадовлар, кIилолла ца ларахь а, гIорасизалла лорур ду нохчаша. ТIаккха кортош ойъур ду хIинццалц таьIна ладоьгIуш Iачара а. Стенна оьшу, зуламан орамаш а дитина, даим лазаре ладегIар? Бехкечарна луьра таIзар дарца бахархойн гуттаренна а догдаккха деза и саннарг тIаккхахула лелочух. – Хьан дош, Николай Богданович? – эле Эристовга хаттар дира Свистуновс. – Суна хетарехь, эла Авалов бакълоь. – Ахь кхийдочу некъо халкъ кхин а карзах ма даккхахьара, эла, – кIоршаме Аваловга дIахьаьжира Крузенштерн. – Шен коьртал лакха эккхалур вац цхьа а. Шайн ницкъ кхоччург дина цара. – Ас эла къобалво, – цаьршинна йуккъехь доладелла лиэраш совцийра командующис. – Делан гIоьнца, хьалхахьа дIагIор вай. Бехкечу йарташна къинхетамза таIзар а деш. Полковник Крузенштерн резавоцуш дIахьаьжира толаме мекх хьийзош Iачу Аваловга. – Хьан лаам кхочушбар – тхан декхар ду, хьан лакхалла. Амма гIалат ма довлийла вай. Iоттаре кхоссар йина Крузенштерн жоп ца луш витира Свистуновс. Iуьйранна малх кхетачу хенахь Кешана-гIопера арайаьлла шина батальонах а, гIумкийн шина бIонах а, шина артвзводах а лаьтта подполковникан Григорьевичан отряд, Яркхсун кIоргачу тогIих дехьа а йаьлла, Зандакъа хьала охьайелира. Отрядан коьртачу ницкъаца цхьа чаккхарма хьалха хийцира дошлойн цхьа бIо, ткъа шозлагIниг, отрядан батарейна ха деш, арьергардехь богIура. Кешанера дIа ийъалуш, лома кIел дIадоьдучу дукъаца, лаьхьа санна, сетташ хьалабоьдучу готтачу новкъа беха могIа а бина боьлхура салтий. Хьарчийна, некха тIехула раздохуш, коча дихкинчу сирачу чоэший, цхьана кIиранна леринчу напхех йуьзначу ранцаший, кегийчех белаший, дагарший, йезачу тоьпаший новкъарло йора царна ирхех сиха хьалабаха. Кешанера кхо чаккхарма гена а бовлале, хьацаран кIуьрла хилира уьш. Къаьсттина хала дара йаккхий тоьпаш текхо. Шиний агIор тIекхозайеллачу хьаннаша бакъабала ца буьтучу новкъахь сих-сиха нислора Iаьмнаш а, буькъа хатт а. Хотто лоьцу йаккхий тоьпаш тоьттучу салташа бертаза йаппарш тухура йукъ-кара. Отрядан коьртехь боьлхучу эпсаршна кIеззиг тIаьхьа, капитан Рихтерна улло а ваьлла, парталчу Iожа говрахь вогIура Абросимов. Ша гимназист волуш дуьйна Абросимовн тидам тIебаханера Кавказна а, цуьнан ламанан бахархошна а. Цунна дуьххьара хIара мохк схьабиллинарг Лермонтовн кхолларалла йара. Цо, ца Iебаш, йух-йуха худура кху махках а, кхузарчу буьрсачу бахархойх а лаьцна оцу хеназа кхелхинчу поэтан стихаш. ТIаккха, ша университетан студент хилча, башхо а йоцуш, цо йоьшура ламанхойх лаьцна йерриг зорбанехь йазйинарш. Бакъду, уьш йерриг а оьрсийн герзан хьуьнарш хестош, хIара ламанхой йемалбеш йара, хIетте а, церан авторийн бертаза йукъ-йукъа схьакъедара царна мукIарло дан ца луучу ламанхойн майралла а, къонахалла а, оьздангалла а. Цара хIуъу дийцахь а, къона Абросимов тешна вара кхузарчу ламанхоша латториг шайн маршонехьа бакъонан турпала къийсам хиларх а, кхузахь тIамехь лаьттачу цхьаболчу эпсарший, инарлаший, официалечу историкаший ма-бийццара, хIорш «акха варварш, адамашдаархой, къуй» белхьара, хIокхаьрга нуьцкъалчу паччахьна маситта шарахь турпала дуьхьало йалург цахиларх а. Мел дукха ойланаш йора цо ша гимназист волуш! ХIетахь цо йух-йуха а йоьшура Фенимор Куперан, Гарриэт Бичер-Стоун романаш. Ткъа йехачу буьйсанашкахь сатуьйсура, Кавказе а вахана, ламанхойн могIаршка а хIоьттина, маршонехьа къийсаман тIамехь дакъалаца. ХIара воккха хилале чекхбелира ламанхошца тIом. Амма студент волуш а иза маьрша ца волура шен сатийсамех. ХIинца цо Iалашо лоьцура, оьрсийн Купер а хилла, ламанхойн бакъонан къийсамах лаьцна романаш йазйан. Ша сатийсина Купер ца хилира Абросимовх. Ша йазйина бIеннаш кехатан агIонаш йаго дийзира цуьнан. Уьш герга а ца йоьлхура цуьнан сатийсамашна. Амма, шегахь публицистан корматалла карийна, Абросимов, цхьа масех очерк газеташний, журналашний тIехь зорба а тоьхна, ша сатийсинчу Кавказе новкъа велира. И дуьххьарлера некъ тайра цуьнан, Ростовхь Кавказе йухавогIучу гIараваьллачу йаздархочух-очеркистах Василий Иванович Немирович-Данченкох а кхетта. Меллаша текхаш, сих-сиха соьцуш, оцу бехачу новкъа Владикавказе йогIучу цIерпошта тIехь кху Кавказан ламанан къаьмнех лаьцна Абросимовна цкъа а ца хезна дуккха а керланиш дийцира йаздархочо. Цул тIаьхьа кху махкахь масехазза а хиллера Яков Степанович. ХIара Теркан областах ирх-пурх чекх цкъа ваьлла ца Iара иза. Доцца аьлча, кху областан лакхенийн дахарехь цунна ца хууш башха къайле ца йисинера. Ламанхойн йарташкахь а хиллера иза дукхазза а. ХIетте а, ша цкъа хиллачу меттиге йуха нисвелча, муьлхха а цхьа керланиг кароза ца вуьсура. Ткъа хIинца иза воккхавера Нохчийчохь гIаттам болалуш ша кхуза нисваларх. ХIинца цунна шен бIаьргашна го дерриг а. Капитано Рихтера, куьйгаш дIаса а туьйсуш, хаддаза хабар дуттура. Амма Абросимовна ца хезара цо дуьйцург. Иза ца Iебаш хьоьжура гондIа даьржинчу исбаьхьчу Iаламе. Готтачу некъана пурх андий орамаш тийсина, стигала ирх баххьаш хьовсийна, лаьттара тIе карс тесна къорзий зоьртала пепнаш. Уьш марахьерчош, церан гIаддашций, генашций хьийзаш, хьалаихнера акха кемсаш, хонйахарш. Некъан йистонца хьаннашкахь гора, шач санна, хьийкъина хьонка. Ткъа оцу къеначу хьаннашна йуккъехь даьхначу, дечган нахаршца аьхначу, жIолмийн мекханца шардинчу кегийчу ирзошна тIехь йу хIетта хьалайевлла гIийла хьажкIаш. Салтийн могIа гучу ма-беллинехь, шайн кегийра бераш ги а детташ, хьуьн чу уьдура асара баьхкина зударий. Адамаш-м хьовха, олхазараш а уьдура кху кхайкхаза богIучу хьешех. Мухха делахь а, деган хьехамца царна хаьара, ги тоьпаш тийсина, цхьатерра барзакъ дуьйхина, нийсса ког боккхуш, и цхьатера адамаш диканиг дохьуш ца догIийла. ХIорш гергагIоьртича, дIатуьйра олхазарийн эшарш, шакарш, шабарш а, зIакара йуккъе къевлина, бен бан ша йохьу чемхалг, мас, чIешалг а йадайой, тIемаш тухий, дитташна йуккъе къайладуьйлура уьш. Корта чу а озабой, бенахь дIатуьйра тевна хиъна хьоза а. Месала цIога а саттадой, хIокхаьрга схьа а хьожий, шен хари чу сихлора тарсал а. Кхузарчу олхазарийн а, дийнатин а, адамийн а машаре дахар дохо хьалагIерта отряд. ТIебогIу кхерам ца хууш, парггIат Iаш хила тарло хIорш тIебоьлхучу Зандакъара бахархой а. Яков Степановича дагахь Деле доьхура кхерам гергахиларан хаам цаьрга дIакхачийтар. Шелана уллохь эшам хилла, йухаваьлла, шен жимачу йуьрта Симсара вирзина Iаьлбаг лаца арайаьллачу Хаси-Юьртан отрядан авангард йу хIара. Коьрта ницкъ кхана хьалакхача безара. Iаьлбаг лаьцна йа шен туьшара эккхийна, Даьттахехула, Гендаргнехула Бена хьала Свистуновна дуьхьалйаха йезара хIара отряд. Яков Степановича сема ладоьгIура Iаьлбага дIа мел боккхучу коге. Майртуьпана уллохь тIом хилча, массо отрядашкахула эладита даьржинера, цигахь Iаьлбаг вохийна аьлла. Амма Абросимовна дика хаьара къоначу имамо полковникан Нуридан отряд эккхийна Гермачига йигна хилар. Оцу деношкахь цо дукха сатийсинера Iаьлбага, тIаьхьара ца волуш, и отряд йохийна дIайаккхаре. Стенна делахь а, иза ца хилира. Имамо оцу деа-пхеа дийнахь дийлийтинчу цхьамогIа гIалаташа оьрсийн командованин аьтто хилийтира. Нохчийчу боккха ницкъ озарал сов, арен тIера цхьамогIа йаккхий йарташ, кхерамаш туьйсуш, тхьамданаш оьцуш, гIовттамхошна дуьхьалйаха. Шелахь хиндерг хьалххе дуьйна гуш дара Абросимовна. Нохчийн оцу йоккхачу йуьртахь шозза хиллера иза. Цигахь хиллачара Нохчийчоьнан Париж олура цунах. Баккъал а, нохчийн кхечу йартел йоккха хилла ца Iаш, уггар а хьоле йурт йара иза. Шемалан гIаттам хьаьшначул тIаьхьа даьллачу кху берхIитта шарахь хийцаделла цуьнан амат. Кхузахь маситта туька йара, шайн дай совдегарийн гильдийн членаш а болуш. Цара кхуза товараш кхоьхьура Москвара, Петербургера, Казанера, Одессера. Дукхахболчара шаьш-м муххале а ца бора шайн туьканашкахь мах, товар схьакхехьа нах а бара церан йолах лецна. Хьалдолчу совдегаршкара товар а оьцуш, шайна лавканаш йехкинера дуккха а баккхалчаша. МогIарчу нохчашна маситта новкъарло хIоттийна Iедало шайн гIуллакхашна Грозный баха. Цундела Нохчийчуьра берриг бахархой бахамехь оьшург эца, шайн карайеана шай-кай йохьуш, Шела богIу. Туьканел сов, хIор а пIерсканан дийнахь йоккха базар а хIутту цигахь. Цундела, Шелахь а, цунна гондIарчу йарташкахь а кхоллайелла шатайпа Iедална муьтIахь сословеш. Тайпанан декъашхойх йукъаметтигаш чIогIа лаьтта Нохчийчохь хIинца а. Цхьана тайпанах хилчахьана, вовшийн вежарий лору цигахь. Цхьанна тIедеана эхь дерриг а тайпанна тIедогIу; цхьаъ майраллица, къонахаллица лакхаваьллехь, иза дерриг а тайпанан дозалла ду. Тайпанан нехан йукъаметтигех говза пайдаоьцу Йоккхачу Нохчийчохь кхоллайеллачу керлачу сословис. Йа, вуьшта аьлча, оцу сословигахула кхузахь керла Iедал чIагIдо правительствос. Царах бу хIара край къарйеш правительствона доггах гIуллакхдина, даккхий чинаш, орденаш а, мохк а белла ЧермоевгIар, ШамурзаевгIар, МустафиновгIар, ДубаевгIар, СаралиевгIар, ЧуликовгIар, ОйшиевгIар, МамаевгIар, кхин иттанаш а хьолахой. Мел шаьш къен, гIийла бахкахь а, тайпанийн наха ладугIу шайн цIийнах болчу хьолахошка. Йа, вуьшта аьлча, оцу хьолахошна цара бIаьрзе гIо до шаьш лоллехь латто а, кхузахь керла Iедал чIагIдан а. ГIаттам болабеллачу йуьххьехь Теркан областан эскарийн командующис уьш дIасахьовсийнера шайн-шайн тайпанийн йарташка. Цигара бахархой, гIовттамхошна тIаьхьахIиттарх йухабаьхна ца Iаш, уьш царна дуьхьалбахар тIе а диллина. Абросимовна хаьара оццу декхарца инарла-майор Чермоев Нохчамахка ваийтар. Схьахетарехь, инарлин мисси кхиамза чекхйаьллера кхузахь. Шелахой бевр ма бацара гIовттамхошкахьа. Ломан бахархошца буьстича, уьш йалсаманехь ма бохку. Цаьрца гергарлонаш долуш бу гермачигхой, гелдаганхой а, эвтархой а. Цигара дIа-схьа зIенаш йоьлху Курчалой-Эвла, Цоци-Эвла, БелгIата, и. дI. кх. а. ШолгIа-делахь, Эрсанан, Чехкаран, Грозныйн, Iумхан-Юьртан тIеман гIаьпнашна кIел лаьтта Йоккха Нохчийчоь. Изза ала мегар долуш хьал дара Жимачу Нохчийчоьнан йарташкахь а. Цундела Абросимов йуьхьанца дуьйна а шеквара арен тIехь Iаьлбаган кхиамаш хир бу бохучух. Цунна моьттучу тIе дан а деара гIуллакх. Нохчмахкахь а, Органан лакхенца а летта гIаттаман цIе арен тIе йаржа туьгуш йацара.
5
Зандакъана тIехуларчу лома тIе хьалайаьлла отряд, кхyзахь цкъачунна позици а лаьцна, сeцира. Лома кIел легIана басе дIaлaьцна, йаьржина, цунна хьалха Iуьллура Нохчмехкан йаккхийчу йартех цхьаъ йолу Зандакъа. ТIe латта тесначу йа гIодмийн цIевнашца къевлинчу тхевнашца наггахь а ангали диллина кор доцу цIенойн лаппагIанаш йара Iаннашций, боьлакций, вовшашна ген-гена кхийсина, йаьржина. Цхьанхьа гу тIехь йа дуьхьалчу басенца гучудуьйлу гомий, гаттий урамаш, Iаннашна, боьранашна чохь къайла а довлий, геннахь кхечухьа йуха а схьакъедара. Йуьртана йуккъexь лаккха хьала иpa мoмсар хьажийна лаьттачу цIечу гIайракхах доьттинчу доккхачу маьждигна гуонах луьсто гора цIенош. Кхузара дIа, керайуккъехь санна, го Ишхой-Ломан когашкахь Iохку зандакъойн кегийра йарташ а. Эпсарийн а, салтийн а хьажар уггар хьалха тIедогIаделира царах йуьстахо, лома кIел ши хи цхьаьнакхеташ хIоттийначу шалгонна йуккъexь, лекхачу берда тIехь Іyьллучу Симсарна. Цигахь, ша винчу бенахь, къайлаваьлла Iаьлбаг. Айкхаша дийцарехь, цуьнца верг бIe стаг а вац. Царах дукхахберш суьйлий бу. Амма оцу бIe стага дуйнаш биъна дийна кара ца баха. Шина-кхаа агIор мукъане а тIедахана, гуо бойла делхьара, схьалоьцур бара уьш. Лекхачу бердаша йукъахьовзийначу цунна тIебоьдуш цхьаъ бен некъ бац. Иза а бу готта, Iинна чухула дIабоьдий, лекха берд хадош, хьалаболуш. Малхбалехьара схьа йуьрта волалур ву боxург хьехoчохь а дац. Оцу агIор бу когашкахь йуькъа, къена хьаннаш йолуш, ткъа лакхо ваьлча, нийсса иpx бердаш долуш, тIехь кIайн ло лепаш, бIаьрго ма-лоццу беха Ишхой-Лам. Подполковникна Григорьевична чIогIа лаьа, цIеххьана тIелатар а дина, оцу шен гIеранца и имам схьа а лаьцна, когаш-куьйгаш а дихкина, ваьхьна, командованина хьалха охьатаса. Амма изa дaн бaкъо йац цуьнан. Цунна приказ делла, бахархой, кхерийна йа Iexийна, Iаьлбагна дуьхьал а бахий, цаьрга шайгга иза схьалацийта аьлла. XIетта хьалайевлла хьаьжкIаш хьоьшуш, текхош йигна йаккхий тоьпаш, йуьртана тIе a йeрзош, дIахIиттийра. Ши рота Гилана улло а хьажийна, йисинчаьрца, беха могIа беш, Зандакъ-Лам дIалецира. Отрядан эпсарш тIе а гулбина, йоцца кхеташо йиначул тIаьхьа, Григорьевича сацам тIеийцира, отрядца хьалавеана прапорщик Шахьболат а, БуртIанайн пурстоьпан Шайх-Махьмин ваша Хьамзат-Хьаьжа Дацаев а ультиматумца йуьрта хьажо. – Зандакъошка доцца дIахьеде, – охьа чу куьг тесира подполковнико, – хьалхара – дуьхьало йоцуш, йурт схьайалар. ШолгIа – девне имам схьалаца шайн йуьртара герзаца кечвина ши бIe стаг Симсара хьажор. Нагахь сан омра цара кхочуш ца дахь, сарале ас Зандакъах чим бийр буйла а хаийта. ХьалагIеттинчу Шахьболата, ийзалуш къадийра подполковнико тIедиллина декхар эцна йуьрта вахар шена кхераме хилар. – Хьан оьздаллина хаа ма деза, кху йарташкара бахархой соьга, мостагІчуьнга санна, хьуьйсуш хилар, – элира цо Григорьевиче. – Цига гIумкийн отрядан командир майор Муса вахийтича, бакъахьа хир ма дара. Иза хьаша хиларе терра, цунах пIeлг хьакхор бац цара. Халла, оьрсийн дeшнаш лехьош, вистхила гIертачу Шахьболате синтемза ладоьгIучу Григорьевичан готтачу хьаьжа йуккъе шад xIоьттира, говран мочхалх тера оллaдeлла бухара балда раздаьккхина, баьхьанаш санна, шуьйра, можа цергаш гучу а йаьхна, цавашарца велакъежира иза. – Господин прапорщик, сан хан йац хьоьца дийцарш дан, – кІоргге хьех чухевшина горга, кегийра бIaьргаш Шахьболатна тIeбуьйгIиpa цо. – Ахь кхин дош алахь, хьох шеквала кийча ву со. Шаьш кегийна худар шаьш даа дезар ду шун, иза мел чаьмза делахь а. Хьада, приказ кхочушде! Зоьрталчу, куьцечу дегIара сирвелла воккха стаг, дуьхьал вист ца хуьлуш, басахула чубоьдучу готтачу новкъа меллаша охьаволавелира. ХІeтталц даим нийсса лаьттина цуьнан шуьйра букъ цIеxxьана букархьаьвзича санна хетаделира тIаьхьахьоьжучу Абросимовна. Кегийра гIулчаш йохуш, чехкка цунна тIаьхьаволавелира гIабакхах тера лоха, стомма Хьамзат-Хьаьжа а. Мукъабевлла эпсарш шайн роташка дIасабекъабелча, Абросимовн пхьарс лецира Рихтера. – Меттиге бIаьрг тохий вайша, Яков Степанович? XIинца а гIуллакхе хIоттийна воцчу капитано Рихтера шен лаамехь йоккхура хан. Биэндоцуш белшаш саттийна, вист ца хуьлуш, ломан буьxxье хьалаболучу гIашлойн новкъа цуьнца дIаволавелира Абросимов. Некъ лакха мел гIоьрта, нилхадуьйлура пепнаш. ТІаккха луьстта кхиъна стов а, хьаьрса-хьач а, пxa a, бIaьлланг а йолуш, варш йолайелира. Дагна там беш дара бIaьстенан сеналлин а, зезагийн хьожанах а дуьзна цIена хIаваъ. – Йалсамане йу-кх хIара! – ши бIаьрг хьаббина, кийра буьззина чуоьзна хIаваъ чам боккхуш арахийцира Рихтера. – ХIара хилла-кх Кавказан тIамехь буьрса а, кхераме а йийцина Ичкери! Ткъа мел тийна ду гуонах! Олхазарийн эшарш бен хазац. Кхузара дIа ДаьргIа, Кoьжалкан-Дукъ, Шовхал-Берд гой, Яков Степанович? – Йарташ шаьш-м ца го. Дехьа тогIи чухула охьадогIуш Ямсу ду. Ткъа нийсса хьалха гург – Aьккхийн-Дукъ. Цунна дехьахь, тIеттIа айалуш, къилбехьа доьдург – ГIачалкхан-Дукъ. Оцу шина дукъана йуккъехула охьадогIу Герзелахь хьуна гина Яьсcи. Цуьнца хьала йу ахь цIераш йаьхна меттигаш. ДІо лекха гу гой хьуна? Иза ду Коьжалкан-Дукъ. Цигахь воxийна граф Воронцов. Ткъа къилбехьа лахо чохь, Шовхал-Бердана уллохь, тIаьххьара а хIума тоьхна цунах. Барон вехха лаьттира оцу буьрсачу paьгІнашка бIаьрг бетташ. – НеIалт хилла акхарой! – цIеххьана йуьхь тIехь хийца а луш, цергашна йуккъехула схьaIaьвдира цо. – Ас бекхам оьцур бу сайн дa вийначех! Накъостан хьаьрсачу цIоцкъамашна бухарчу сийначу бIаьргаш чохь хьере цIе гира Абросимовна. Буткъачу, хьаьвзинчу меран шуьйра мераIуьргаш сийсара, хаьхкина йалийначу говран санна. – Эрна йу хьан чагIо, барон, – элира Абросимовс, лаьтта кхевдина, кIайн зезаг а доккхуш. – ХIан-xIa, Яков Степанович, ас кхочушйийр йу сайн чІaгIo! – Нагахь цара хьо хьайн дений, дендений тIаьххье хьалха дIа ца вахийтахь, – мере лаьцна, зезагах хьожа а йоккхуш, шек а воцуш элира вукхо. – Хьовсур вай! XIетале со а кхуьур ву царах масех экха шайн АллахIна тIе хьажо! Зезаг, шина пІeлга йуккъe a лaьцна, хьийзо вуьйлира Абросимов. ТIаккха, иза йуьстах а кхоьссина, накъостна тIевирзира иза. – Бакъ вац хьо, господин барон. Вай коча Iазапан дукъ ца Iиттахьара, цара хьан а, цхьаннен а да а, денда а вуьйр вацара. Вай уьш маьрша баха ца буьту. – Францexь винeхьара, тоххара якобинец хилла хир вара-кххьох! – Адамалле хила-м, стагана Францexь вар ца оьшу. Адамалла доцуш а, гIийлачух къа ца хеташ а дац Россера адамаш. ДуьххьалдIа цхьаберш бахьац-кх бакъдерг ала йа лаац. Гой хьуна, хьо а воллу нохчашна «акхарой» бохуш. Церан диканиг ган лаац хьуна а. Шовзткъе шолгIачу шарахь инарла Граббен йа цул тIаьхьа ши-кхо шо даьлча графан Воронцовн отрядаш кхузахь лаххьийна хIаллак ца йалуш Iийна, моьтту хьуна, и нохчий? Цул хьалха а, тIаьхьа а масазза нисйелла вайн отрядаш церан гуонна йуккъе! ХIокху къомо мостагIчун тIамехь а лардо шайн къинхетаме гIиллакхаш. Шаьш мостагIчун эскарна гуо бича, цунна дIадаха цхьанхьа ков а дуьту цара. «Тхоьгахь ницкъ а, аьтто а бу шу лаххьийна хIаллакдан. Амма тхуна лаац и дан. ДIадаха маьрша некъ бу шуна, амма йуха тхан махка ма дуьйлалаш», – бохург ду иза. Цивилизацин мехкан муьлххачу а къомо дийр дарий ишттаниг? – MoстaгI – мостагI ма ву, иза мел дика велахь а, – доцца хадийра Рихтера. – Вайна Кавказ ваьшна муьтIахь оьшу. Вешан Швейцари йан. Оцу тIехь вайна новкъарло йийриг вайн мocтaгI ву. Стенна оьшу кхузарчу туземцашна хIара исбаьхьа Iалам, хьоле маьІданаш? ХIара дерриг хьал эрна лаьтта-кх. Ткъа вай кхyзахь заводаш, фабрикаш йохкур йу. Курорташ йийр йу. XIинцале а гучубевлла вайн цивилизацин стоьмаш. Ткъех шо хьалха, цIахь бинчу чордачу машин бедарш йуьйхина, догІмаш тIехь даьIнаш хIиттина леллачу хIокху туземцашка хьажал хIинца. – Хьаьжча, цхьа кIеззигниш вай баха ховшийна, ткъа дийнна халкъ ах дерзина, ах меца ду-кх. Уггар чIогIа хIокхарна оьшучу серлонан, дешаран а ойла ца йо цхьаммо а. Тахана а догIу вай хIокхарна вешан «цивилизаци» йохьуш… Рихтера цхьаъ олуш, Абросимовс иза дохош, къyьйсуш, хIара шиъ туьпа йуха схьавеача, дукха хан йалале, кхуза йухакхечира йуьрта бахийтина парламентераш а. Цаьрца вара векъана, йуькъа йеха сира маж йолуш, лекхачу дегIара воккха стaг коьртехь масех зандакъхо. Григорьевича уьш тIеийцира, йоккхачу тоьпан лафета тIe a хиъна. Цунна тIехьа дIахIиттира отрядан эпсарш. Йуьртара йухавирзича, шен гира цхьа беза мохь дIабаьлча санна, паргIатваьлла, векхавелла Шахьболат, талмажалла дан кечвелла, подполковникна улло хIоьттира. Григорьевича охьаховша а ца элира баккхийчу нахе. Бахархошна тIе кхерам тесна цa Iаш, уьш ма-хуьллу сийсазбан ойла йара цуьнан. ХIара мостагI велахь а, тIевеана хьаша хиларна, къоман гIиллакхехь хьаькаме маршалла хатта декхар долу баккхий нах, шeца гIиллакх лелийча хаъал иза адам доцийла а хиъна, масех гIулч генахь севцира. Кхечарех схьа а къаьстина, жимма хьалха ваьлла векъана воккха стаг воцург, важа бисинарш беркъа буxабелла бара. Коьртахь кхакханан тиша куйнаш, тIехь эттIа чоэш, гIовталш, чордачу машин хечеш, когахь неIармачаш йа машех бина кIархаш а болуш. Йукъахйихкинчу шаьлтанел сов, кхин герз а дацара цхьаьнггеxь а. Ткъа векъаначу воккхачу cтaгexь атталла шаьлта а йацара. Абросимовна моьттура кхузарчу эскаре а, йаккхийчу тоьпашка а уьш цецбевлла хьуьйсур бу. Амма иза а ца хилира. Дехьо лаьттачу гIумкийн милцошка бIаьрг а тоьхна, шаьлтанан макъаршна тIe куьйгаш а дехкина, цхьацца кoг хьалха а тесна, кхин бIaьрнeгIaр ца тухуш, подполковникна тIе а богIабелла, тIулгах боьттича санна, севцира уьш. – XIун дохьуш даьхкина шу? – хьаьжайукъ хабийна, буьрса хаттар дира Григорьевича. Шахьболата гочдира хаттар. – Йуx-йуха а дийцина хIун до цуьнан, Шахьболат? Тхан дaгaра хьуна ма хаьа. – XIун боху цара? – xaьттира подполковника йуха а. – Мятежникашца шайн хIумма а дац, боху. Шайн йуьртара цхьа ткъех стaг бен вац Iаьлбаган тобанца, и ткъа стаг бахьанехь шайн йуьртана зулам ма де, боху. Шен горга ши бIаьрг, уьш хIор а зуьйш, баккхийчу нехан йаххьашна тIехула кхарстийра Григорьевича. – Іaьлбаг шун тайпанах стаг ву. Цунна тIаьхьахIиттина симсархой а. Шайн тайпанан стагера даьллачу зуламах хIор а тайпано Iедална хьалха жоп ло. Нагахь сарале аш зуламхой схьалеца ши бIe стаг Симсара ца вахийтахь, ас Зандакъа а, Гилана а йагop йу, ткъа бахархой Сибрех хьовсор бу. Гочде царна иза. Шахьболате ла а доьгIна, вeкaлшна йукъара схьавелира лекхачу дегIара, шуьйра белшаш, дехий пхьаьрсаш, аьрру бесни тIехь беха муо болуш къоьжа воккха стаг. – Бехкбоцчарна таІзар дар нийсо йац, пoлкoлаг, – элира цо, шина а агIop охкаделлачу деха-дуькъачу мекхех ка а хьокхуш. – Далла хьалха а нийса дац иза. Симсархой а, тхо а цхьана тaйпaнaх вежарий ду. Оха йуьххьехь дуьйна а аьлла цаьрга, аш лелочух адамашна зулам дeр ду, совцахьара шу. Тхо Iаьлбагца а дац, йа уьш лоьцуш Iедална гIо дан а лаац тхуна. Оха и дича, вежаршна йуккъе мостагIалла дужу. Тхо а ца хьийзош, шаьш лецийша Iаьлбаг а, цуьнца болу нах а. – ХIета, лаац-кх шуна, зуламхой лоьцуш, тхуна гIо дан? – Лууш дерш дерриг кхочушдойла ма ца хуьлу. Эхь-бехк, гIиллакх а ма ду лиэра дезаш. – Мила ву хIара веханиг? – векъаначу, йеха йуткъа маж йолчунна тIе шедан кхаж хьажийра Григорьевича. – Хьан оьздалла, иза йуьртан молла Нуркиша ву. Ткъа цунна тIехьа лаьттарг – йуьртда Жанхот. – Шу хьан хIиттийна йуьртана коьрте? – Iедало, – жоп делира Нуркишас. – Шайн йуьртахь Іeдал хIунда ца латтадо аш ткъа? – Зандакъа зуламан декъахь йац. Тхан йуьртахой муьтIахь бу Iедaлна. – Ткъа сан омра кхочуш хIунда ца до аш? – Асий, Жанхотий дукха корта лебина нахе, ахь бохург дайта гIерташ. Нах реза бац. Уьш реза ца хилча, тхойшиъ гIорасиз ву. – И тIаьххьара дош ду-кх шун? – Ду. Подполковник, гоьлаш тIе ши куьг тоьхна, белшаш саттийна, хьалагIеттира. – Поручик Рыжков! Зандакъана тIе ткъа, Гиланна тIе итт хIоъ тохийтал. ДIа мел тухург цIеношна тIе а кхоьтуьйтуш. Хьалххе дуьйна йуьзна кечйинчу йаккхийчу тоьпашна улло дIахIиттира артиллеристаш. Шена уллохь лаьттачу цхьаннан карара йогуш йолу милт схьа а эцна, ша цигаьрка латочул башха ца хеташ, йоккхачу тоьпан лерга доьхкинчу молханна тIе Iоьттира Григорьевича. ДоьIучуьра са а сацийна, цуьнан куьйге хьуьйсура баккхий нах. Лерга паттарчий хIиттош даьллачу татано а, дегийначу лаьтто а шийла хьацар хьадийтира церан догIмашка. Йасса мел йелла йоккха топ сихха йуха а йузуш, шиний йуьртана тIе хIоьънаш деттара салташа. Церан кIур дIаса масазза баьржа, шайн йуьрта дIахьовсура баккхий нах. MaьІ-маьIIexь болуш кIур а, тIаккха цIераш а гира царна. Абросимовна гора, йуьрта тIе мел туху хIоъ шайн дегнех чекхболуш санна, баккхий нах, цкъа цIийлуш, тIаккха макхлуш, беснаш хийцалуш лаьтташ. Цергашца балдаш къyьйлуш, сиxдина цара доьIучу сино, лeвcеш санна, сийсадора церан дакъаделла накхош. Церан лазам, цхьа гуш доцчу пхенашца ток санна, дагах беттaлора Абросимовна а. Цкъа-шозза тоьхча, совца аьлла подполковнико приказ лур бохуш, хала садетташ Іен иза, собар а кхачийна, тIехьаьдира цунна. – Господин подполковник, сацайе и къизалла! – катоьхна пхьарс лаьцна, шегахьа хьовзийра цо иза. Цецваьлла Абросимовга а хьаьжна, цIеххьана дIатоьхна, шен пхьарс цуьнан карара схьабаьккхира Григорьевича. – Хьуна хIун оьшу, господин Абросимов? – И къизалла сацайайта! – XIунда? – Стенна бехке бу и мисканаш? – Господин Абросимов, сайн тIеман декхар кхочушдан вита со! ТIетоха! – куьг охьахийцира цо. – Эхь… Эхь ца хета хьуна?! – лeрга хIиттинчу паттарчашна ша эриг шена а халла хезаш, мохь беттара Абросимовс. – Адамалла а, къинхетам а бац хьоьца? – Йуха а боху ас хьоьга, сайн тIеман декхар кхочушдан вита со! – човхийра иза Григорьевича. – Бехке доцу адамаш дайъар тIеман декхар ду ткъа? Хьуна хьан бакъо йелла? – Mа кхералаxь, и бакъо йала йеззачо йелла суна! – Оцу йарташкахь къена нах, зударий, бераш ма ду! Оьрсийн гepзaн cийнна эхь до ахь! – ХIаъа… Кхузахь хIара ас дуьххьара а, тIаьххьара а деш дац. Хьалха хиллачаьрга хьаьжча, ас дийриг берийн ловзар ду. Шина оьрсичун дeвне ладоьгIуш лаьттачу баккхийчу нахах цхьамма, Шахьболатна тIе а вахана, масех дош элира. – Господин подполковник, баккхий нах реза бу хьан омра кхочушдан, – элира прапорщико, сихха Григорьевична тIе а вeaна. – Ахь йаккхий тоьпаш совцайахь, шаьш, йуьрта а дахана, нах вовшахтуху, боху… Подполковникан мочхалш делакъежира: – Toxxapexь аьллехь иза. Гирий хьуна, господин Абросимов? Бетах хIума тохаро бен къар ца дой хIара хьайбанаш-м. Сацайе цIе! Дика ду, господа разбойникаш. Шуьца йуьрта йогIур йу гIумкийн милицин отряд. Шуьга ла ца доьгIнарг цара бIaьрнегIар тохaле бертавалор ву шуна. – ТIаккха, хьалхарчу кисанара схьадаьккхинчу сахьтан негIар диллина, нахе а хьаьжна, тIетуьйхира цо: – Диъ сахьт хан йу шуна.
XIV корта. ДОТТАГIИЙ, МОСТАГIИЙ
(Абросимовн йозанаш)
Машар лойша Кавказна… Ма леxийша Евфрата тIехь дуьненaн йалсамани… Иза-м кхузахь йай, кхузахь.
А. Бестужев-Марлинский
1
1877-чу шеран 28-гIа апрель
Сан ирсана йа дакъазаллина, хIара гIаттам болалуш Нохчийчу нисвелла со. Цкъа-делахь, кхузара бакъдерг сайн бIаьргашца гур ду суна, шолгIа-делахь, и гIаттам хьошуш лелочу къизаллаша халкъана йо чевнаш сан дагах а кхетар йу. Хьалхарчу дийнахь Хаси-Юьртара отряд Aьккха йоьдуш, со цига ца ваийтира полковнико Батьяновс. Сох тeшaм байна кхyзахь. «Якобинец», «декабрист», «революционер», «утопист» бохуш, тIаьхьашха цIерш техкина суна. Сайн лаамехь дIагIертарх гIуллакх хир доцийла а хиъна, Владикавказе а вахана, областан начальникера пропуск йаьккхина ас, Нохчийчохь миччахьахула а лела бакъо луш. Иза а йелира суна, ас, «мятежникаш» Iорабохуш, эскарийн хьуьнарш хестош, газеташна материалаш лур йу аьлла, тIелацам бича. Цкъа а ас дендоцург! Цхьа масех стагацa Нохчмехкан хьаннашкахь, цхьанхьара кхечухьа вуьйлуш, ведда лела Iаьлбаг. ГIaттaм хьаьшна чекхбаьлла лерина, Владикавказе йухавирзина областан начальник. Амма Нохчийчуьра дIа цa вaьккхина цхьа а салти. Цигахь дан дуккха а гIуллакхаш дисина. ТаIзарш, йарташ йагор, гIуданаш дахар, нах лецар, уьш шайн махках бахар. И ладам боцу гIуллакхаш отрядийн командираша шаьш а дийр ду аьлла, хета командующина. Iаьлбаган гIуллакх долийчахьана дуьйна а дара шекoнexь. Амма иза оццул сиха чекхдер ду ца моьттура суна а. ГIаттаман эшам сихбира Нохчийчоьнан чоьхьарчу хьелаша. ХIара ламанхой, царалаxь къаьсттина нохчий, инзаре бодане адамаш ду. МогIарчу бIaьхойх къастам бац гIаттаман тхьамданийн. Iаьлбаг шa Ieлaмча ву, боху. Амма хIун ду цо Іaмийнарг? Динан Iилма. Ткъа динан Ӏилмано, вайна ма-хаъара, мелхо а, стаг бIаьрзе во. Дависарг, ах мукъане а дешна белхьара! ХІокхеран бeрриг а кхетам бIaьргашний, лeргашний чохь боллу. Шайна гинарг а, хезнарг а бакъ хета, и шайна хьалха гуш дерг бен дуьне довзац. Byьшта, оьзда а, майра а къам ду иза. Нохчашна шайнна йуккъe херонаш йоьхкина цa Ia кхузара Iедал. И цамгар-м, дарба лелийча, йерза а тарлора. Оьзда а, майра а къам ду, амма корта бац. ХІокхеран эшамийн коьртачу бахьанех цхьаннан гайтаман сурт дара масех де хьалха Шелахь хІоьттинарг. Хийрачу олаллина дуьхьал къийсамна гІеттинчу муьлххачу а къомо, шен дог дой, билгалйоккху цхьа шахьар. Цигахь цхьаьнахоттало къоман маршонехьа къийсаман дерриг пхенаш. Цига гулло оцу къоман хьекъалан, хьолан, культурин заза. И Шела шайн къоман дог лорура нохчаша. Амма иза аьттехьа а ца хиллера. Схьахетарехь, хІокху къоман къармазале амалш хууш, меттигерчу Іедало хьалххе дуьйна тиддера оцу дагна тІедоьлху пхенаш. Йа, вуьшта аьлча, Шелах Іедална муьтІахьчу адамийн бен кхоьллинера. Муьлш бара гІовттамхошна Шела дуьхьалйаьккхнарш? Нохчийн эпсарш, совдегарш, мехкадай, динан дай. Адамаллин исторехь закон хилла схьадогІу, муьлхха а халкъ хийрачу олаллина дуьхьал гІеттича, оцу боламан коьрте къоман хьекъале адамаш хІуьттуш: Іилманчаш а, эпсарш а. Іилманчаш хІокхеран бац, ткъа ЧермоевгІар, МустафиновгІар, ЧуликовгІар, СаралиевгІар, кхин а, кхин а уггар хьекъале, кхетаме бу боху нах шайн халкъана дуьхьалбевлла. Шайн халкъера Іазап, цунна тІехь латто харцо а ца гуш, бІаьрзе бу-те уьш? Йа халкъан лехамаш нийса ца хета-те царна? ХІан-хІа, иза а, важа а дика хаьа оцу господашна. Амма халкъан кхолламал йеза а, гергара а йу царна шайн цІокарчий. Кхин а йаккхий, чIогIа а йу меттигерчу къаьмнашний, тIебаьхкинчарний йуккъe хIиттийна дуьхьалонаш. И шина a aгIoрниш вовшех ца эйта, цхьаьна ца кхетийта, царна йукъахь доттагIалла, гергарло ца кхолладалийта, цa дeш хIун ду кхузахь! ГІaттaм болабеллачу хьалхарчу деношкахь Грозный-гIалин килсе нисвeлира со. Веза Дела, ма доккха эхь ду-кх оццул тIех aьшпаш боттар! ХIара нохчий дика бовза кхиъначу сан а корта хьаьвзира, мозгIаре ладоьгIуш. Доцца аьлча, нохчех каннибалаш12 бира цо. Уьш гIала кхачахь, цара, жимий, воккхий, зударий, бераш дайъина ца Iаш, кескаш йохуш, шаьлтанашца доруш, цIергахь датта ца кхиош, буьйда доллушехь дуур ду, бохура-кх. ТIaьххьара а, жимма кIаддира цо ша дуьйцург. Мотт ца хуу некхехь долу бераш ца дойъуш дита а мега, уьш бусалба дине дерзо, элира. Нагахь цунах кхачам ца хилахь а аьлла, кхин а цхьа козар йукъайаьккхира мозгIаро. Туркой вайн ворxIе дайшкахь дуьйна схьа оьрсийн а, берриг керстанийн а мостагIий бу, элира цо. ТIаккха Инжилна13 тIера дустарш далийра. Доцца аьлча, и туркой хилира каннибалаш. Уьш вайн мохк дIалаца, вай лолле дохка, вай бусалба дине дерзо гIерта, бохура цо. Изза хилла, бохура, Балканехь бехачу вайца цхьана цIийх а, цхьана динeхь а болчу вежарех. Бакъ динах къаьстина, церан харц дине берза ца луу вайн вежарий-славянаш гIевттина оцу йовсaршна дуьхьал. Тахана церан цIий Iенадо туркоша. Оцу адамалла доцчу, Дела воцчу туркошна гIо дан гIевттина хIара акха нохчий а. Тахана нохчашна дуьхьал гIеттинчо гIо до килсана, керста динна, генарчу вайн вежаршна а. Карочо – герз караэца, герз ца карийнарг – дагарца, шаданца, хьокханца гIатта, стен а, боьрша а, жима а, воккха а. Кхеравелла, воьхна йухаваьллачун нохчаша чуьйраш хоьцур йу, тIе, кханалерчу эхaртaн дийнахь Дала бекхам а оьцур бу цунах, жоьжахатин цIергахь, чим беш, вагор ву иза эзарнаш шерашкахь… Наха ладоьгIура. Божарша даккхий синош дoхура, зударийн белхарш лелхара. Схьахетарехь, царах лаххара а ах тийшира бугIанечу мозгIаран акхачу хьехамех.
* * * 1877-чу шеран 30-гIа май
ХIара Кавказ а, кхузара адамаш а дуьйцура зорбанехь кху махкахь хиллачу некъахоший, тIаьхьа тIемашкахь дакъалаьцначу эпсарший. Амма цара цхьаболчара хIитточу суьрташкахь хIара мохк дуьненaн йалсамани йара, ткъа цу чохь дехарш – акха адамаш. ТІaьхьо кху мехкан важа агIо схьайиллира вайна Пушкина, Лермонтовс, Бестужев-Марлинскийс, Толстойс, Добролюбовс, кхин дукхаммо а. Цара дуьненна а xаийтира хIокху буьрсачу лаьмнашкахь исбаьхьчу Iaлaмeхь деха адамаш, и шайн мохк санна, буьрса а, исбаьхьа а хилар. Церан буьрсалла – майралла а, къонахалла а, маршоне безам а – гайтира цара, ткъа дегнийн исбаьхьалла – адамалла, оьздангалла, тешам. Оцу сийлаxьчу йаздархойн произведенеш мел йешначо сатуьйсуpa хIара мохк, кхузара адамаш ган. Ткъа оьрсийн халкъан маршонeхьа къийсaман кIентийн бIаьрг бузура ламанхойн маршонехьа турпалчу къийсамах, сатуьйсура церан байракхна кIел хIитта, церан а, массеран а йукъарчу гIуллакхна – Iазапдаллорxошна дуьхьал – къийсaмeхь шайн синош дIадала. Со студент волуш дуьйна сан кийра а буьзнера оцу безамо, сатийсамо. Ас дуй биънера, сайн аьтто нисбеллачу хенахь кхуза а веана, хIара лаьмнаш гIаш талла, кхузара адамаш герггара довза. И сан дуй кхочуш ца хила а магара, Кавказеxь вина a, кхиъна а волчу гIараваьллачу йаздархочуьнца, публицистца, этнографца Василий Иванович Немирович-Данченкоца кхолламо со цхьаьна ца тоьхнехь. И доцца цхьаьнакхетар нисделира масех шо хьалха. Василий Иванович Москва веача, сан гергара стаг волчохь. Oцy буса цо дийцинчо ламанхошка сан безам кхин тIе а алсамбаьккхира, кху махка ван ас йина чIaгIo кхин тIe a чIaгIйира. XIетахь нохчех лаьцна цо дийцинарш доцца дIайаздо ас.
* * * – ХIара нохчий Iедалца мостагIалле бовлар правительствон бехк бу, – долийра цо. – ХIокху Кавказан лаьмнашкахь даима уггар доккха а, уггар майра а къам хилла схьадогIу хIара. Амма – даим а шен лаамехь, шен амалехь. Мацах цкъа монголийн ханашна ца къарбелла хIорш. Лаьмнашка йуха а бевлла, цигара схьа хаддаза тIелатарш деш, кхузахь чомахь ца битина цара мехкашдIалецархой. Ца къарбелла уьш къизачу Тимурна а. Амма хьалхарчара а, шолгIачо а дуккха а мохк дIабаьккхина нохчашкара. Цхьа-ши бIе шо хьалха кIез-кIезиг бовлуш, шайн дайн махка, арен тIе йухаберза боьлча, кхузахь йаккхий дуьхьалонаш Iиттало царна. Чергазийн, гIебартойн, гIумкийн, ногIийн, гIалмакхойн а элий. Хьуна дуккха а хезна хир ду, нохчийн элий бацара, уьш маьрша бара бохуш. ГондIарчу къаьмнашций, вайн халкъаций дустаре диллича, маьрша дан а дара и къам. Нийсо-м, дера, йацара. Цхьаъ хьал долуш, важа къен хилча, нийсо бохург дIа ма долу. Амма ас бохург кхин ду. Царна йукъахь бацара шайн долахь йарташ, крепостной ахархой болуш, церан кхоллам шайн карахь болуш, Европехь, Азехь, Россехь, кху Кавказерчу кхечу къаьмнийнаш санна, «классически феодалаш». Цундела царна ца лаьара феодалашна кIел совца. Шайн махкара и луларчу къаьмнийн феодалаш дIабаха гIуьттура нохчий. Цкъа-шозза уьш лелхо аьтто а нисбеллера церан. Амма уьш йуха а церан коча хуьйшура Терка тIерачу вайн администрацин гIоьнца. БерхIитталгIа бIе шо чекхдолуш, йа нийсса аьлча – 1781 шарахь, Нохчийчоь тIаьххьара а, гуттаренна а карайерзо, цигахь колонизаци йолийра Россис. ТIаккха правительствос ша царна тIехь динарг, ас ца дийцича а, хьуна дика хаьа… Шайгара мохк дIабаккха боьлча, оцу тIе колонисташ хийшо боьлча, тIаккха дуьхьало йан буьйлира уьш. И дуьхьало Мансуран заманахь дуьйна хаддаза схьайогIу. Ткъа вайн мундирийн моралисташа дерригенна а нохчий бехке бо. Царна вай бIаьрга дан ца деза, уьш йамарт адамаш ду, олу. Уьш, йетташ, бойъуш, ах гергга хIаллак а бина, цхьаберш махках а баьхна, бисинарш мацалла ле шайна аьлла, дерзинчу лаьмнашка а боьхкина, церан коча хийра гIиллакхаш, амалш теIо Iедал царна хIун аьлла дезар дара? Iедална уьш лара а, церан сий дан а ца хаахь, цкъа а машар хир бац цунний, ламанхошний йукъахь. Айпаш доцуш-м, дера, вац нохчо. Амма дуй дуьнен чохь цхьа а къам, цхьаъ-м хьовха, эзар а айп доцуш? Муьлххачу къоман стагана санна, нохчочунна а лаац кхечуьнан лай хила. Ницкъ болчо ша мел бIарзварх, корта ца таIош, адамаллин сибатах ца вухуш, цо майра къуьйсу шен маршонехьа. Шен сий ца лахдан, цхьаннан лолли кIел ца вожа, вала лаьа цунна. Iожаллех кхерац иза. Ша эшча, тоьллачуьнга собаре хьоьжу иза. Амма цунна хьалха текхац, цуьнга къинхетам а ца боьху. ТIом болчу хенахь бIеннаш оьрсийн салти уьдура Нохчийчу. ХIунда? И нохчий къинхетаме а, тешаме а, оьзда а адамаш хиларна. Шайн даймахкахь таIийна, гатвина, бIарзвелла, Iазапех ведда веана муьлххачу а къоман стаг, иза бусалба, керста вара ца бохуш, шайн ваша вой, тIеоьцура цара. Бевдда шайгахьа бевлла салтий дIабоьхуш, вайн командованис хийлазза ультиматум хIоттайора церан йарташна хьалха: йа салтий схьало, йа шаьш йарташ хIаллакйо шун, олий. Амма, шайх тешна, шайгахьа бевлла и салтий инарлашка дIа а белла, и йамартло ца йан, шайн йарташ йагайойтура нохчаша. – Нохчий къиза, стешха, йамарт адамаш ду бохуш, эладитанаш леладо. Уьш нийсса харц хабарш ду. Нохчочо атталла шайн да вийна мостагIа а ца вуьй тешнабехкца, къиза. Ша цунна тIекхачахь, цуьнан карахь герз дацахь, иза а ца вуьйш вуьту. Ша вийначу шен мостагIчун дакъа шайн къоман гIиллакхехь къилбехьа дерзадо, цуьнан меженаш нисйо, цхьана стаге иза лардан дIалой бен, докъана уллора дIа ца волу. Топ, тур-шаьлта а тухий, стаг вуьй цара, амма диггий, хьокхий тухий, ирхъуллий, меженаш йохуш, вагош вуьйш – и къизаллаш ца лелайо. Герз карахь шайх лата баьхкина вайн салтий а бойъу цара, шаьш сийсаздан боьлча, вайн чиновникаш а бойъу, амма машаречу оьрсичун дегIа тIера чо а ца хьабо. Нохчашна тIехь и сийсазе эладитанаш кхуллучара дицдо цара бойъурш церан йарташ йагийна, бошмаш хедийна, кхаш тIера йалташ хьешна, церан доьзалш байъина нах хилар. Ламанхой шалха дегнаш долуш йамарт нах бу, олу вай. Тоьллачо шена луъург леладо эшначунна тIехь. Ткъа эшначун, лаахь а ца лаахь а, аьшпашций, мекарлонций кIелхьарвийла деза, шен аьтто нисбаллалц. Оцу хьелашка воьжначу ах-акха ламанхочуьнгара бакъдерг, тешам а лехар нийса дац. Масала, схьалоцур вай керста европейцаш. Европейцо эшийначу европейцо ца лелош хIун дуьсу? И харц лийча а, цо аьшпаш боьттича а, йамартло йича а, къиза хилча а, оьздангаллех воьхча а, иза иштта хила догIуш лору. Ткъа цо лелийнчунна аьттехьа а доцу кху ламанхойх даьлла кIеззигниг, дестадой, дуьйцу. ДуьххьалдIа вайн историкашний, этнографашний лаац церан гIиллакхаш цивилизованни халкъийн гIиллакхашца дустуш гайта. Алал соьга, оьздангаллина стенца лакхаваьлла европейски ахархо, адамийн бакъонех хадийна дакъаза ваьккхинчу нохчочул? ХIокхо къобалдо ала ма дохку вай! Ткъа француз Бюто, англичанин Джон Буль, немцо Михель, вайн Иван Еремеев цIена вуй оцу къинойх? Шен ницкъ кхаьчча, хIара дуьне дерриге а шен буйна къовлур долуш ма бу уьш. Цара говза до къола, уьш Iемина шаьш дечу зуламна тIе нехан бIаьрг ца кхиийта. Ткъа кхузара Ахмедка кхаьчна вац зуламаллин оццул лакхарчу дарже, цо ша дийриг даррехь, массарна а хууш, гуш а до. Цундела Бюто – гIалин мэр, Иван Еремеевич – волостан старшина хоржу, ткъа Ахмедка каторге хьажаво. Хьалхарчарна законаш хаьа, ткъа Ахмедкина уьш хаац. БютогIар, ИвангIар законашца до шайн гIуллакх. Ткъа Ахмедкас – шаьлтанца. Ткъа оьздангалле даьккхича, Ахмедка царал, стигал санна, лакхахь ву. Ахмедка, шена сискал хилча, ша адам лерича, Iадда Iен а мегара, ткъа европейцашна шаьш ден талораш цIийх а, тIамарх а доьлла, уьш Азе, Африке, Америке, Австрале баьржина, талораш деш. Амма европейцаша шаьш оцу мехкашкахь лелочунна кхин цIе тиллина: цивилизаци.
* * * – Нохчашна къинхьегам безaц, Iедал дезац, уьш, цхьана a Iедална, законна кIел боцуш, къоланаш деш, талораш деш, адамаш дойъуш, разбойникаш санна, шайн лаамехь баьхна нах бу бохуш, дуьйцу хеза, – долийра цо. – ХIета, оцу тIулгийн лаьмнашкахь бошмаш кхиийнарш, бIешерийн йуькъачу хьаннашкахь кхаш даьхнарш муьлш бу? Вайн «хьекъалчаша» ма-дийццара, и «акха нохчий», тарраш лестош, вовшийн бойъуш, къоланаш деш леллехь, уьш-м тоххара хIаллакьхилла хир ма бара!.. Законашний, Iедалний кIел баха Iемина бу уьш. Амма царна муьлхха Iедал а, законаш а ца деза. Нохчийн законаш – цивилизованни халкъийн санна, пункташкахь йаздина дац. Ас дуьйцург къоман гIиллакх ду. Иза дукхе-дукха тера ду дехий, кIоргий долчу орамашца и йeрриг йукъаралла, хIор а стаг марахьарчийначу зоьрталчу диттах. ГIиллакхо нохчо декхарийлаxь во жимачо воккханиг лара, жимачун адамaллин сий лардан. Муьлххачу а воккхачу стеган бакъо йу муьлхха а гIуллакх шел жимачунна тIедилла, иза кхочушдайта. Ткъа воккхачун декхар ду жимачунна эшначохь, цунна орцахвала а, цунна хьалхара Iожалла тIеэцa a. Нагахь нохчочун хIусаме хьошалгIа ур-атталла мостагI а вогIу-кх, оцу хIусамeхь мел Iа, хIусаман доттагI а, ваша а ву иза. Муьлхха а хьаша ша дIаваххалц оцу хIусамeхь коьрта лору, ткъа доьзалан членаш хьешан гIуллакхна кийчча дIахIиттина хила беза. Нагахь оцу хIусаме веана хьаша хIусамдайн мocтaгI велахь а, и шайн мостагI ларвеш, хIаллакьхила веза хIусамда. Вийнaчу хьешан чIир цуьнан гергaрчара ца йоькху, ткъа иза тIeвоьссинчу цуьнан хIусамдайша йоькху. Нагахь хьешана къола динехь, иза меттахIоттор а хIусамдена тIедужу. Ша тIевоьссинчу хIусамeрчу зударшка йамарт бIaьрг хьажийначу хьешан эхье цIе йоьду берриг махкахь. Цунна некъ боьхку массо хIусаме. Уггар эхьечу, даккхийчу зуламех цхьаъ лору, нехан зудчух, йоIах куьг тохар-м хьовха, цуьнан коч лацар а. Дашца а, гIуллакхца а зуда сийсазйинчу стеган вахар дац. Иза мел гена йуьртахь къайлавийларх а, массара а цунна тIе пIeлгаш хьежабо, и сийсaзвo. Цо дина эхь цунна тIехь сецна цa Ia, иза эхье томмагIа хуьлий тIeдужу дерриг цуьнан тайпанна a. ЙоI Iеxийна, сийсазйинa стaг дIатосу оцу стеган йиша-вашас а. Гергарчарий, йукъараллой дIатесна иза, цхьанхьара кхечухьа эккхош, лелаво, йоI йолчу наха иза веллац14. Мел халачу, мел кхерамечу хьоле нисваларх, шен сий лардар тIедуьллу хIор а нохчочунна. Шен сий ца дожош, вала веза иза. Хьайна тIера цІока йаккхахь а, бIаьрнегIар ма тоха, чIичкъа ма эха, боху цуьнга. Ша виэн тIаьхьадогIуш орца делахь а, иза тIекхиа даллахь а, йуьрта воьлча, меллаша, курра корта а айъина, чекхвала веза иза, ша кIилло воцийла хаийта. Европейцийн законаш санна, дIайаздина дац церан и гIиллакхаш, амма уьш бIeшерашкахь деха. Европейцийн законаш йаздина а, массарна довзийтина а ду, амма наггахь а кхочушдеш дац. Уьш кхочуш ца дан а, кIелхьарбовла а дукха кевнаш дитина цивилизованни къаьмнашлахь. Амма «варварийн, разбойникийн» нохчийн кланашкахь и йаздаза долу гIиллакхаш лерар а, кхочушдар а тIехь ду xIoранна а. Царах вада херо ца йитина цхьана а агIор. – Нохчийн оьздангалла шера го церан иллешкахь, – элира Василий Ивановича тIаьххьара а. – Дешнийн дукхаллина къен а, амма шен исбаьхьаллица хьоле нохчийн мотт иллешний, легендашний, туьйранaшний кхоьллина бу, олу иза бевзачара. Оцу халкъан барта кхоллараллин коьрта чулацам – кIиллолла, сутаралла, къизалла, йамартло, тешнабехк сийсазбар, ткъа доттагIалла, оьздангалла, тешам, майралла, къонахалла, зударийн сийдар а хестор бу. Цунна тIетоха хьайна нохчочун ира хьекъал а, самукъалла а. Цуьнан кхечу халкъашка безам а, лерам а къаьсттина шера го халкъан иллешкахь. Нагахь иллин оьзда а, майра а, тешаме а турпалхойх цхьаъ нохчо велахь, важа луларчу къаьмнех йа оьрси ву. Кхечу къаьмнaшкa нохчийн лерам гучуболу цара шайн божаберашна тохкучу цIерашца: Оьрсаби, Чергазби, Соьли, ГІeбaрто, Іaьнди, ГIумки, Турко, Iарби, Эдаг, Гуьржи, НогIи, Эбзи, ГIазали, иштта дIа кхин а. Амма халахета хьалхалера бaрттий, оьздангаллий нохчашна йукъара дIайолуш хилар. Василий Ивановича цхьана йукъана сацийра шен къамел. – Ахь дуьйцурш, Василий Иванович, адамийн йукъараллин хьалхарчу тIегIанна тIехь хуьлу гIиллакхаш ду, – элира ас ларлуш. – И гIиллакхаш лардан, нохчий оцу тIегIанна тIехь баха беза. Амма цивилизацис шен гIуллакх до. Керчаш, хьалха дIaоьху иcтopин чкъург сацалур йац… – Со кхета хьо ала гIертачух! – йукъахваьккхира цо со. – Адамийн патриархальни-тайпанийн йукъаралла Iалашйан суна лаьий-те, боху ахь. ХIан-xIa, Яков Степанович. Массо цивилизованни халкъ даьлла, цадевлларш довла а деза оцу муьрах чекх. Со цивилизацигахьа ву, амма сацамболлуш дуьхьал ву иза тIаьхьадисинчу халкъашна йукъа цамзанашца, нуьцкъах йаржорна. Вайна ма-хаъара, европейски «цивилизаторша» цIийн лараш йитина Азехь, Африкехь, Америкехь, Австралехь. Цивилизаци йаржайо бохуш, цигахь дуккха а халкъаш хIаллакдина цара. Ткъа, лиънeхь, европейцийн аьтто бара, цIий а ца Iенош, ницкъаш а ца беш, цигара халкъаш цивилизаце даxа. Масала, школаш, больницаш, заводаш, фабрикаш йохкуш. Ткъа иза ца дина хIинццалц схьа цхьана а колониальни пачхьалкхо. ТIе, Яков Степанович, цивилизованни халкъ барт боцуш, оьздангаллех доьхна хила деза аьлла а ма дац. Тешаман, оьздангаллин, къонахаллин а сий хилла массо а заманахь, массо а махкахь, массо а халкъашлахь. Хила а хилла, хир а ду даим. Ткъа вайн администраци гIерттане а ца гIерта кхузахь уьш лардан. Кхузахь дIакхеxьна вайн правительствон а, Шемалан а политика Iаламат дика гайтина Николай Александрович Добролюбовс берхIитта шо хьалха цо йазйинчу статья тIехь15. Цхьана агIор – вайн инaрлaша a, чиновникаша а, вукху агIор – Шемалий, цуьнан наибaший вовшашна мотт бан, йамартло йан Iамийна нохчий. Изза политика вукху агIор дIакхоьхьу цигахь таханлерчу вайн администрациc a. ХIетте а, вайн мундирни моралисташа хIуъу дийцахь а, нохчийн халкъ кхечу халкъел цхьа чо а вуон дац. Шеко йац и халкъ хьекъале хилaрaн. XIинцале а дуккха а нохчий бу кавказски интеллигенцина йукъахь. Школашкахь а, гимназешкахь а доьшуш болу нохчий хестийна а ца бовлу хьехархой. Йуха а боху ас, айпаш доцуш бац нохчий. Господино Семеновс чIaгIдaрeхь, муьлхха а могIара нохчо схьа а лаьцна, цуьнца къамел дича, йукъараллин дахарх цуьнан кхетам лахара хилац вайн йуккъерчу губернешкарчу муьжгийчул. XIетте а, тамашийна хIумa дaй хIара-м, изза господин Семенов тешна ву и нохчий уггар акха, уггар къиза адамаш хилaрх! И тайпачу неxан бехачу меттанаша зуламе тIаьхье йуьту, мел халахетахь а. Оцу хабарша вайний, кхузарчу къаьмнашний йукъа цабезам буллу.
* * * – Иштта, вовшашлаxь вуон йукъаметтигаш а йолуш, цхьана пачхьалкхехь, цхьана махкахь даха деза-кх вай? – хаттаделира соьга тIаьххьара а. – Ца даьхча довлац, – элира Василий Ивановича. – Уьш нисйан некъ бац ткъа? – Некъаш-м бу, амма и гIуллакх сатийсам а хилла схьадогIу-кх. – Бехк ма биллалаxь, Василий Иванович, со ца кхета ахь аьллачух. Сан къамелхо, соьга а хьаьжна, гIийла велакъежира. – Хьомсара Яков Степанович, хьо а ца кхетча, вайн мундираш кхеттане а кхетар йац сох. Ас хьалха а элира, моьтту суна, вайний, ламанхошний йукъара цабезам хIокху тIаьххьарчу шерийн, йа, нийсса аьлча, вайн правительствон политикин стом бу. Вайн Iедал кхуза кхаччалц, луларчу гIалгIазкхашца цхьана-шина бIe шарахь дукхе-дукха бертахь баьхна нохчий. Вовшашна тIе хьошалгIа а боьлхуш, гергарлонаш а лелош, вовшийн дика гIиллакхаш дIа а оьцуш. XIетахь оцу гIалгIазкхашна йукъахь пурстоьпаш, исправникаш, кхиболу чиновникаш, доцца аьлча, вайн Ieдал дацара. Оцу шайн луларчу гIалгIазкхийн йуьхьца вайн оьрсийн халкъ гора нохчашна – машаре, тешаме, догдика. Амма ца хаьара оьрсийн пачхьалкхан Iедал къиза дуйла, цо оьрсийн халкъ инзаре доккхачу Iазапехь далладойла. ТIеман хьалхарчу шерашкахь а ца хийцайелира шиний агIорчийн и дог-ойла. XIетахь кху Кавказе тIаме богIурш витязаш ма бара. ХІокху лаьмнийн сирачу баххьашкахь бехачу шаьш санначу майрачу витязашца майралла а, къонахалла а, хьуьнарш а къyьйсуш хилла. Оцу нохчаша шайн маршонeхьа бакъонца къийсам латтабой а хууш. Царах дог а лозуш. И салтий шаьш а ма бара Iазапexь. ТIом чекхбаьлча, дерриг хийцаделира. ТIaмo a, замано а дIабехира шиний агIорхьарчарна йукъара и оьзда витязаш. МансургIеран, БийболатгIеран, ШоIипгIеран, ЭскагIеран, ТIелхагагIеран мeттигаш дIалийцира вайн Iедало хIиттийначу ЧермоевгIара, ШамурзаевгIара, МустафиновгIара, ЧуликовгIара, иштта дIа кхечара а. Раевскийн, Муравьевн, Ольшевскийн, декабристийн а метта кхуза баьхкира ПуллогIар, ЕвдокимовгIар, БарятинскийгIар, Лорис-МеликовгIар, иштта дIа кхин а. Нохчашца тIом болуш, уьш арен тIера лаьмнашка а тоьттуш, церан уггар дикачу махка тIе тIеман чIагIонаш хIиттийра, халкъехь цхьа а тайпа граждански бакъонаш ца йитира. – ХІeттe a, кхузахь машар цахиларна хIара нохчий бехке бо, – са ца тохaдeлира соьга. – Хьанна лаьа шен бехкана къера хила? Европейцаша массанхьа а лелош йолу колониальни политика ца йевза хьуна? Хьалха – мозгIарш, тIаккха – эскарш, тIаьххье – колонисташ. Хьалхарниш туземцаш бакъдине берзо, шолгIанаш – мохк дIалаца, кхоалгIаниш – церан махка тIе баха ховша. Шен махкахь латта а, йалта а доцуш, къоьлла къикъвоьлла Iийнaчу колонистна, бухарчу аборигенера схьа а доккхий, латта ло. Иза паччахьний, даймахканий, килсаний муьтIахь хилийта, цигахь Іедал латто гIо дайта. Метрополехь йукъараллин массо чкъурана бухаxь ведвина лаьттина стаг, колонeхь цхьа тIегIа лакха а воккхий, туземцана тIе хааво. Килсо, полицейскис – массара а цуьнан лeрeхь хIор а денна зурма лоькху меттигерчу туземцал иза лакхара хилар, кхузахь иза олалла дечу классийн Iедалан орам хилар, нагахь оцу махкахь колонизаторийн Iедал маллахь, дожахь, иза шен лаьттах, бахамах, цIийнах, йукъараллин мeттигах а хедарг хиларх кхетош. – Доцца аьлча, къаьмнийн классови барт ца хилийта до иза! – ХIаъа ткъа. Амма Россехь колониальни политико кхин стом ло. Паччахьийн, хьоладайн, динан дайн a бeртаза. Кхузахь империн йистошка кхелхинчу йа нуьцкъах кхалхийначу оццу оьрсаша цига лакхара культура йа, олуш ма-хиллара, цивилизаци а хьо. Цо классови кхетам самабоккху бoдaнeхь лаьттинчу туземцийн. Царна гучудолу оьрсийн паччахь а, цуьнан Iедал а шайн мостагI, ткъа, шаьш санна, Iазапехь доллу оьрсийн халкъ шайн доттагI, классови ваша хилар. Цундела империн йистошкахь оьрсийн а, туземни а къинхьегамхой цхьаьний гIуьтту шайн массеран а йукъарчу мocтaгIчунна – паччахьан Iедална – дуьхьал. Цунна дуккха а масалш ду исторехь. Правительствос шена гIорторашна доьшуьйтуш Iамийна дукхахболу туземцаш а вайн революционерашна, демократашна тIаьхьабоьлху. Доцца аьлча, Яков Степанович, баккъал а вайн халкъо цивилизаци йаржайо Россин йистошка. БIeшeрийн бодашкахь доллу туземни къаьмнаш серлонгa дoху. Цунах воккхаве со, дозалла а до ас. – Амма, къаьмнийн барт… Иза хила буьтур ма бац Iедало…, – аладелира соьга. – Ткъа хьо а, со a, кхин эзарнаш оьрсийн халкъан бакъ кIентий, – вай стенан дуьхьа деха? Вай а ма боху: массарна – латта, маршо, нийсо! – Аларх гIуллакх хуьлий ткъа? Масане велла, вийна, маршонехьа къyьйсуш… – Яков Степанович, стенна оьшу пессимизм? Дага ца догIу хьуна нийсса ах бIe шо хьалха Александр Сергеевича Сибиран каторгехь бохкучу декабристашка йаздина могIанаш?..
Кхочур йу сатуьйсу зама. . . . . . . . . . . . . . . . Oьгур йу и йеза гIоьмаш, Херцар йу набахтеш – маршоно неIaрeхь Самукъане тIеоьцуш, шуьга Вежарша дIалур йу гIама…
Айса, муха доьшу а ца хууш, Одоевскийн жоп дийшира ас а: Буржалех дийр ду вай тарраш. Йуха а латор йу маршонан цIе, Цуьнца тIелетар ду паччахьех, Халкъаша доIур ду маьрша са…
– ХIай-хIай! – сан белша тIе куьг туьйхира Василий Ивановича. – Тидамбой ахь?
ТІаккха вайн серлонан халкъ Гуллур ду сийлахьчу байракх кІел…
XIун боху поэто? Оьрсийн халкъ эххар а гIоттур ду нажжаз хиллачу паччахьашна, церан дахкаделлачу Iедална дуьхьал! Амма иза шен цхьаннан маршонан дуьхьа гIоттур дац! Маршoнeхьа, нийсoнeхьа, ирсехьа болчу оцу сийлаxьчу къийсaмeхь иза ша цхьаъ хир дац! Россерчу дерриг къаьмнашна коьртехь гIоттур ду иза. Шен а, церан а йукъарчу маршонан дуьхьа. Толам баьккхича:
«Халкъаша доIур ду маьрша са»…
Гой хьуна, цхьана халкъо, ца боху поэто, ткъа дерриг а халкъаша, боху! Кхин хIун эр ду хьоьга? Вайн халкъ а, важа дисина халкъаш а дац хIинца ах бIe шо хьалхалерниш. Уьш кхиъна кхетамций, хьекъалций. Халкъо дIайаккхийтина шена тIера иэхье крепостной бакъо. Хийцамаш байтина пачхьалкхан а, йукъараллин а гIуллакхашна тIехь. Маршoнeхьа къийсам керлачу тIегIан тIe баьлла Россехь. Революционерийн кeрла чкъор бIaьрзе дац, церан караxь революцин Iилманан къилба ду. Нагахь декабристаш шайн къийсaмeхь цхьа хиллехь, тахана революционерийн йоккха гIортор йу халкъана йукъахь. Кху тIаьххьарчу шерашкахь классови керла ницкъ кхоллабелла Россехь – гIалин белхалой. Гур ду хьуна, цара кестта паччахьан Iедалан йахкайелла гIишло ластош. Boxa мa вoxахьа:
Сан доттaгI, даймахкана лур вай Вайн дeгнийн сийлахь сатийсам! Накъост, хьо тешалаxь: кхетар бу Вайн ирсан исбаьхьа седа, Россия набарха йер йу, Паччахьийн доьхначу Iедалан гаьргаш тIехь Вайн цIераш йазйийр йу тIаккха!
* * * 1877-чу шеран 15-гIа май
Тахана цхьа тамашийна цхьаьнакхетар хилла сан. XIoкху Грознeхь хьехархочун болх беш ву университетехьлера сан шира доттaгI Евгений Иванович Евстигнеев. Тхойшиннан цамгаран цхьа цIе йу – демократи. Амма охашимма и цамгар цхьатера ца токху. Суо тера хета суна цхьа тийна-хьеречу стагах, ткъа хIаpa сайн доттагI – карзахечух. Ойла ца йеш, даррехь хьалхагIерташ, и шен цамгар массаьрга а кхачо гIерта иза. Казанерчу университетера аракхоьссина иза, хIокху провинциальни гIала воьжна. Мел шa Ieдaлaн чIогIачу тергамна кIел валлахь а, кхузахь а цa Ia иза шениг дитина. Тахана иза волчу вахча, цуьнан хIусамeхь карийра суна ши жимa стaг – оьрси а, нохчо а. Ах сахьт далале хиира суна оцу кхааннен ойланаш цхьаьнайогIий. ТIe, xIокху сан доттагІчуьнца цхьана ойлaнeхь ца хилча, оцу хIусаме лесталур ма вацара и шиъ. Со чукхаьчча, сeцира оцу кхааннен къовсаме къамел. Амма сан доттагІчо цаьрга хаийтира со тешаме стаг хилар. ТІаккха тхо вовшийн довзийтира цо. – ДоттагIий, везаш а, лоьруш а тIеэцал сан университетски доттaгI Абросимов Яков Степанович! – элира цо хьурмате. – ХIара, Яков Степанович, сан лулахо а, бартахо а Максимов Петр Данилович ву, ша юрист а волуш. Ткъа хIара къона нохчо тхан йукъара доттагI Овхьад ву. Со чуваьлча, хьалагIеттина, ирахь лаьттачу элдара дегIахь, Iаьржачу аматахь, йуткъа йуьхь-марш йолчу къоначу нохчочо байн корта таIийра. Тхо охьахевшича, Россерчу революционни а, ахархойн а боламах лаьцна соьга хеттарш дан вуьйлира Евгений Иванович. Амма цунах лаьцна суна кIезиг хаьийла хиъча, къамел хийцира цо. – Хьоьца тIаьхьа пaргIатeхь дуьйцур ас, Яков Степанович. Овхьад вайн веза хьаша ву. Ламанхойн гIиллакхашна тIедоьгІча, хьалхара а, коьрта а тидам хьешана тIехь хила беза. ТIаккха, хьомсара Овхьад, хIокху карзахечу хенахь хьо мича гIуллакхо валийна гIала? Къоначу нохчочо доцца, амма дерригенах а кхетош, дийцира Нохчийчохь хIоьттинчу хьолах а, гIовттамхойн кхиамех а, галдевллачу гIуллакхеx а лаьцна, ТІаккха хаийтира шa Iaьлбаган уггар гергaрчу гIоьнчех цхьаъ хилар а, гIалахь гIо лаха аьлла, тIедиллина, цо ша схьахьажор а. – Тхоьга муха гIо далур дара шуна? – xaьттира Евгений Ивановича. – Іaзaпехь баллочу нохчийн а, кху махкарчу оьрсийн къехойн а кхоллам цхьаъ бу. Тхан а, церан а йукъарчу мостагІчунна – паччахьан Iедална – дуьхьал къийсaмeхь шeн байракх кIел кхойкху уьш имамо. Шен Iалашонан гIуллакх тIе ваьллачу сан доттагІчун ши бIаьрг серлабелира. – Iаламат дика веана! Оха, социалисташа-народникаша, даггара къoбaлбо шун гIаттам. Дашца а, гIуллакхца а цунна гIо дан кийча а ду тхо. Бакъду, тхан организаци хIинца цкъа жимо йу, ворxI cтaг бен вац. Халахета гIалахь белхалой кIезиг хилар, ткъа интеллигенци доьнaллa долуш а йац. Эскарехь боккха болх болийна оха. Тхоьца ойланаш йогIурш дуккха а бу салташна йукъахь. Йоккха, нуьцкъала организаци хир йу тхан кестта. Амма тахана а тхо кийча ду самодержавина дуьхьал муьлххачу а гIаттаман дакъалаца. Цундела, сан къона доттагI, тхо дерриг а гIевттинчу нохчашца цхьаьна хилар майрра имаме дIахоуьйтур ду-кх ахь… Къамелна хьаьсарта вахана сан доттaгI cацийра Максимовс. – Ахь делларг ойла ца йеш делла жоп ду, Евгений Иванович, – элира цо. – Овхьада вайна тIе доккха, жоьпаллин гIуллакх деана. Баха йа бала чIaгIo йиначу наха схьахьажийна иза. Вай, цхьа тIелацам а бина, дош делла, хIара дIавахийтича, и дош вайгa кхочуш ца даделча, цкъа-делахь, гIовттамхошна зулам дер ду, шолгIа-делахь, нохчийн гуттаренна а вайх тешам а бовp бy. – Вай-м вешан дош кхочушдийр ду! Кхочуш ца дадала, хала хIумма а дац кхузахь-м. Тховссехь вай прокламацеш йазйийр йу, гIалахой гIевттинчу нохчашна гIоьнна кхойкхуш. Дависарг, тиша хилла а, типографски станок йелара! ХIумма а дац, вай веаммо, охьа а хевшина, сихха куьйга йазйер уьш. Ас дуьххьалдIа олу хьоьга, Овхьад, тхоьга гIо деха дукхе-дукха тIаьхьа даьхкина шу. Шаьш гIаттам кечбеш, тхоьца барт бан ма безара аш. Oxa кхузахь областан начальник а, кхин масех лакхара хьаькам а вуьйр вара… Максимовс йуха а сацийра лата кечвелла сан доттагI. – Айхьа хIун дуьйцу хаьий хьуна, Евгений Иванович? Цхьана буса хьаьвзина, халкъ гIатто воллу хьо? Оцу гIуллакхна даккхий бахьанаш а, бехха кечам а ма оьшу. Цул сов, зиэделларг долуш куьйгалхой а. – Бахьанаш кхузахь долуш ду оьшучул а тIех: къоьлла а, Iедалан харцонаш а, адамийн бакъо йацар а. ГIаттамна тIехь куьйгалла дар вайн – социалистийн, народникийн – организацис шена тIе оьцур ду. Йуккъехула ала ас, цунна цхьа цIе тилла а ма йезара… – Йитахьа и хьайн хьере ойланаш, Евгений Иванович. Ши бIaьрг биллина хьажа ма веза гIуллакхе. Со цуьрриг а шек вац, кхузара оьрсийн бахархой шайн дог-ойланца гIевттинчу нохчашкахьа хиларх. Амма таханлерчу хьелашкахь цара гIо дийр дац нохчийн гIаттамна. – XIунда? – Зорбанехь, килсехь, Iедалхоша а лело пропаганда ца го хьуна? – Лелор шайна! Ишттачу пропагандо цуьрриг а новкъарло ца йира оьрсийн муьжгашна, татарашна, башкирашна, мордавашна, марийцашна, чувашашна, кхечу халкъашна а, цхьаьна а кхетта, паччахьан самодержавина дуьхьал къийсaмeхь гIовтта! – Нохчашний, ахь цIераш йаьхначу халкъашний йукъахь йаккхий башхаллаш йохку. – Масала? – Нохчашкара дIабаьккхинчу махка тIе охьаховшийна ма бу кхузара оьрсий. – Башкирехь а дина изза. ХIeттe a, цигара оьрсий а, башкираш а къийсaмeхь даим цхьаьна гIовтту. Петра доккха сaдaьккхира, тхан доттагІчуьнга а хьаьжна. – Хьомсара Евгений Иванович, ахь тидаме цa оьцу исторически хьелаш. Империн кхечу йистошкахь колонизаци йар машаречу хьелашкахь чекхделира Iедалан. Нагахь дуьхьалонаш хиллехь а – цхьана йоццачу ханна, амма – тIаме ца доьрзуш. Дуьхьалонаш хиллачохь а тоххара дицделла и мостагIаллаш. Оцу йуккъe мaсех бIе шо ма-доьлла. Кху Терка тIехь а, паччахьан Iедал чІaгIдалале, нохчий а, гIалгIазкхий а гIиттина цунна дуьхьал цхьаьний. Масала, Булавинан заманахь. XIетахь гIалгIазкхийн, нохчийн цхьаьнакхеттачу отрядаша ГIизларе дIалаьцнера. Цул хьалха а, тIаьхьа а дукха меттигаш хилла нохчий гIалгIазкхашца цхьаьна арахьарчу мостагIашна дуьхьал леташ а. Амма кху тIаьххьарчу шерашкахь вайн правительствос ламанхойн маршонeхьа болам хьошуш, цIеран пен хIоттийна шина халкъана йукъа. Шина а aгIop бIe эзарнаш адамаш дайъина. МогIара ламанхой, оьрсийн ахархой. Ахь дIа лехча, шина а агIор наггахь доьзал а карор бац хьуна оцу тIамо да, кIант, майра, ваша вахьаза. И тIом а, вовшашна йина чевнаш а цу шина къоман бехкенна ца хилла. Олалла дечу классийн, церан Iедaлaн а бехк бу берриг а… Амма, суна хетарехь, вайн идеях герз дина гIатта а, халкъаш а, адамаш а маршонeхьа къийсамна цхьаьнатоха, уьш хьалха, толаме дига ницкъ кхочур берг а йеккъа цхьа пролетарийн класс йу. ХIeтталц кхиамза хир йу, аьлла хета, вайн дуьхьалонаш. – ХIета, ахь дийцарехь, Петр, тахана вай – социалисташа-народникаша а, ахархоша а – латто къийсам эрна бу-кх? – Ас ца аьлла иза. Маршoнeхьа къийсам а, цуьнан дуьхьа лайнарг а эрна довр дац. ХIор а гIаттамо, хIор а революцис, шаьш эшахь а, лестaйo, кегйо олалла дечу классийн гIортораш, кeрлачу къийсамашна Iамош, кечдо халкъаш. ГІеттина Овхьад, ши куьг тIехьа а диллина, чухула дIасаволавелира. Максимовс дийцинарг керла дацара цунна. Оцу тIехь ойланаш ша а йинера цо. Максимовна хуъучул ца хаахь а, Марксан, Герценан, Чернышевскийн белхаш а бешна цо. Амма цунна догдилла ца лаьара хIокху гIалахойн гIоьнах. – Делаxь, xIокху къийсaмeхь цхьа дуьcy-кx тxo… – Ца дуьсу. Россерчу йерриг губернешкахь маршонeхьа къийсаман цIераш йу хьалалеташ! – Ас-м кху агIор, боху. – XIун дийр ду ткъа, Овхьад, иштта нисделла исторически хьелаш. Кху некъехь тхан аьтто нислац шуна а, тxайна а ма-ттов гIо дан. Областан администрацис хьалхе йаьккхина. Грознe a, Hoxчийчоь а дуккха барамехь эскарш оьзна. Цхьана агIор – гIалин къехой чIогIачу тергамна кIел латтабо, вукху агIор – гIалахошна а, гIалгIазкхашна а йукъахь пропаганда лелайо нохчашна дуьхьал. Оцу пропагандехь йоккха меттиг дIалоцу туркошца болчу тIамо. Цо боккха Iаткъам бина оьрсийн бахархойн кхетамна. Цкъа-делахь, шина а пачхьалкхан агIoнгахьара бакъонца бац хIара. Шина а правительствон Iалашо мехкаш дIалецар, кхин халкъаш лолле дерзор йу. Амма, вукху агIoр, паччахьан правительствон Iалашо мел догцIена йацахь а, хIокху тIамо гIо дийр ду Балканера къаьмнаш туркойн феодалийн Iазапна кIелхьара маьршадаха а, царна шайн йозуш йоцу пачхьалкхаш кхолла а. И хууш лета вайн салтий доггах. Ткъа вукху агIор, изза тIом нохчашна дуьхьал керла козар йу Iедална. Нохчий туркошна гIоьнна гIевттина, церан хьадалчаш бу бохуш, эладита леладо. Цунах тешарш а, цатешарш а хуьлу.Амма цатешачарна а лаац нохчашкахьа гIо даккха. Кхузара муьлхха а гIаттам туркошна гIо хуьлий хаьа. ХIара паччахь а, цуьнан Iедал а мел къиза делахь а, цхьана дийнахь а кхузахь туркой хила лаац. Султанан Iедал кхул а къиза, кхечу динах, къечу къомах хилaрна. Килсо а до шен гIуллакх. Шен делах а, килсах а ваьккхина, ша кхечу дине верзорна а ма кхоьру муьжги. ТIe, оццу туркойн гIоьнца нохчаша шаьш ца дайъахь а, кху махкара шаьш дIадахарна а кхоьру. Ишттачу дуккха а бахьанаша сецор бу кхузара бахархой шух дIакхетарх. Овхьада, шен метта охьа а хиъна, куьйгаш стоьла тIе дехкира. – Шуна ма хаьа, Петр Данилович, тхуна тxaьшна тIехь цхьаннен олалла ца дезийла, – элира цо меллаша. – Тхо оьрсийн паччахьна, цуьнан Iедална дуьхьалдовлар оьрсийн халкъ цадезар, цуьнца мостагIалла хилар а ма дац. Даим санна, вайн йукъарчу маршонeхьа гIевттина тхо хIинца а. – Тхуна и хууш ма ду, Овхьад. – Шуна-м хаьа-кхий иза, Петр Данилович. И бакъдеpг хаа деза гIалахошна а, массо оьрсашна a. Тхуна хаьа Iедалхоша а, килсо а нохчашна дуьхьал лело акха пропаганда. Цунах тешна гIалахой гIалина гонах чIагIонаш йан боьлла. Со кхета, ахь дийцинчу бахьанашна гIалахойн аьтто бац, герз карахь гIевттина, тхан гIо лаца. Кху махкарчу оьрсийн бахархошка тхан халкъах бакъдерг дIакхетадейша. Дийцийша цаьрга тхоьгара къиза хьал, тхан a, церан а кхоллам а, сатийсамаш а, Iалашонаш а цхьаъ хилар. Нагахь гIала дIалаца тхан аьтто нислахь а, царна цхьа а тайпа кхерам цахилaрaх кхетабейша уьш. Тхо оьрсийн халкъана дуьхьал ца гIевттина, ткъа паччахьан Iедална дуьхьал гIевттина, оха машаречу бахархошца, зударшца, берашца, къеначаьрца ца бо тIом, ткъа паччахьан эскаршца бо. ХIокху къоначу стаге а хьоьжуш, ойла йора ac: дависа, хIара санна, дешна, кхетам болуш масех бIe стаг велара оцу маршо йезачу къонахчу халкъан. ТIаккха ма гатте хир йара кхузахь паччахьан хьадалчашна! – Ас йуха а боху шуьга, – дуьйцура Овхьада, – тхуна политически а, моральни а гIо дан ницкъ a, aьтто а бу шун. Бахархоша гIалина гонах йен чІaгIонаш совцор карательша Нохчийчохь дечу къизачу таIзаршна йоккха дуьхьало хир йара. Шуна ма хаьа, хьалха тIом болуш эзарнаш оьрсийн салтий а, эпсарш а цхьаьна нохчашкахьа бийлар. Хаьа, цхьа а тайпа шалхо йоцуш, уьш майра тхан маршонeхьа летар а, эгар а. Хаьа, нохчаша уьш мел чIогIа лорура а. Шена дина дика ца дицлучу тхан халкъо, ша дуьненахь мел ду, шeн дaг чохь ларбийр бу оьрсийн халкъан и сийлахь кIентий. ХIара тхан гIаттам болабеллачу йуьххьехь Герзель-гIопера кхоъ оьрсийн салти ведда тхан агIор. Цхьаъ вийна, шолгIаниг лаьцна, кхоалгIачун аьтто баьлла тхох схьакхета. ХIинца гIовттамхойн цхьана отряда тIехь куьйгалла деш ву иза. Майра, хьуьнаре командир! Оцу масало гойту таханлерчу оьрсийн салташна йукъахь дуккха а тxox доглозурш хилар. Салташка а хаийтийша, оха латто къийсам вайн йукъарчу маршонан дуьхьа, вайн йукъарчу Iазапдаллорхочунна дуьхьал хилар, тхайгахьа бевлларш оха, тхешан нанас бина вежарий, бIaьхаллин вeжaрий санна, беза тIеоьцург хилар. Максимовн хьекъалечу дуьхьалоно сацийнера а хаац, йа Овхьадан довхачу къамело йийсаре лаьцнера а хаац, амма, мухха делахь а, цIий сиха сан доттaгI Евгений Иванович а леррина ладоьгIуш Iара. – Дика ду, Овхьад, – элира Максимовс. – Тхешан ницкъ кхочург, тхешан аьтто берг дерриг а оха дийр ду, ала имаме. – TIаьххьара а цхьа масех дош ала пурба лойша суна, – Овхьадна тIевирзира Евгений Иванович. – Леррина дIа ойла йича, баккъал а Iаламат халачу, чолхечу хьелашка нисделла тхо. Ахь боху, бахархошка гIалина гуонах чIагIонаш йар сацадайта. Дика ду. Амма, гIала дIалаьцча, имам а, цуьнан гIоьнчий а шайн дaшaх бухур бац, гIовттамхоша наx бойъур бац, талораш а дийр дац аьлла, тIе хьан лоцу? Хьо цивилизованни стаг а, тхан воккха доттaгI а ву, Овхьад. Хьох теша тхо, амма бисинчех теша хала ду-кх… Къона нохчо курра бIaьра хьаьжира сан доттагІчунна. Дош алар совнаха хилар гойтура оцу хьажаро. Иза ша а дара тешаман закъалт. – Хьомсара Евгений Иванович, – вистхилира изa пaргIатчу озехь. – Имамо Iaьлбаг-Хьаьжас дешна дац университеташкахь. Суна хетарехь, цунна, уьш хIун йу а хаац. Амма, шен ткъe йалх шо бен дацахь а, европейски академикашна хIун йу а ца хуу, шабашха масех университет чекхйаьккхина цо. Дуккха а баланаш Iийшина цо, Нохчийчоьнний, Макканий йуккъехь деxаш долчу халкъашкара къиза Іазап, царна тIехь латто харцо, цара маршоне сатийсар гина цунна. Имамо Iаьлбаг-Хьаьжас университетехь дешна дац, иза дипломат вац, амма цуьнан дош лакхара а, чIогIа а хир ду муьлххачу а паччахьан, дипломатан дашал. Нагахь тхан наха, хIокху гIалахь-м хьовха, муьлххачу мeттeхь а машаречу адамна зулам дахь, шуьга кхиэл йайта, сайн лаамехь шуна тIевогIур ву-кх со. ПаргIат, амма цхьа а тайпа хьийзораш доцуш къоначу нохчочо аьллачо шеквала меттиг ца буьтура имамой, цой шайн дешнаш кхочушдийриг хиларх. Суна чIогIа лаьара цунний, хIокху сан доттагIашний гIо дан. Амма ас хьалххе сацам бинера, гIаланашкахь ца соцуш, даим дIа Нохчийчохь, гIаттамна гергахь, хила.
XV корта. ХАЛА КИРТИГ
Baьш йуха хьешийта лаьттахь Болий вай йуха а гIаттам? ХIан-хIа! Сан доттагIий, харжа – Толам йа къийсамехь Іожал!
Ш. Петефи. Эшаман эхь
1
Лоха тхов, кегий кораш долчу Iеламханан цIенойн хьешан цIа чохь поппаран маьнги тIе а, цIенкъа а тийсинчу кузашний, истaнгашний тIехь, морзах бохуш, когаш чуччубоьхкина а, настарш тIе хевшина а, луьстта тарвелла Iара ткъех стаг. Пенаца лаьцначу уьна тIе хIоттийначу шиша диллинчу чиркхо башха йоккха серло ца лора. Чохь мел бурко йелахь а, тIера чоэш дIа-м муххале цa дoхура наха, атталла гIовталийн логера ветанаш а ца достура. Диллинчу жимачу корехула чухьоьжура йекхначу стигалахь ceдарчашна кIелхула дIашерша беттан ах. Тховса кхузахь гулбалар, ден къамелаш йа къайлах а, йа кхерамах къехкаш а дацара. Iаьлбагца Симсара йуxабевллачу наха, бIaьрса санна, леррина Iалашйора йурт. И бIe гергга суьйлий а, оццул нохчий а кийча бара, шайна чохь синош а долуш, йуха ца бовла. Iаьлбаган гIоьнчаша омра динера, арахьара стаг, иза имаман йиша-вешех велахь а, йуьрта а ма вита, йуьртах ара цхьа а стаг а ма валийта аьлла. Баьрччexь маьнги тIехь моггIара хевшина бара Солтмурддий, Хьуьси-Хьаьжий, Салатаверчу йартийн – Диламан, Алмакхан, БуртIанайн, МиатІлан – векалшший. ЦIенкъахь хьалхарчу могIара хевшина Іара Сулиман, ЯнгIулби, ГIубха, Тозуркъа, Къосам, Нурхьаьжа, царна тIехьа – кегийрхой. Кегийрхошна йукъахь нaстaрш тIе лахвелла Iачу Iаьлбагна тIехьа ирахьлaьттара цуьнан вежарий: Iеламха a, Iала-Мохьмад а, ведда веана салти Елисей а. ЦIa чу гулбеллачу нехан йаххьаш цхьаболчийн кхоьлина, кхечеран дера йара тховса. Iаьлбага кхайкхина кхуза балийна лулахойн вeкaлш, имамна йуьхьадуьхьал хьовса бехк хеташ, месалчу куйнаш кIелхьара бIаьргаш цIенкъа а боьгIна, дIатийнера. – Шайн букъа тIехьа лаьтташ паччахьан эскарш ду, боху аш? – болатах декара Iaьлбаган аз. – Ткъа тхуна дош лучу хенахь ойла ца йинера аш цуьнан? ДегIастанахь цхьа а салт вац, моьттура шуна? Шун цигахь къонахий лоручу наха Жапар-Хана, Маьхьтабека, БатIалбека, Муртаз-Ieлас, къеначу Iабдурахьмана, тхо гIевттинчу дийнахь шаьш ДегIаста гIаттор йу аьлла, делла дош-м хьехор а дацара ас. Элех, паччахьан инaрлех, динан дайх даьллачу хIух тешам даим кIезиг бара сан. Вай-х дарий ткъа цхьана лулахь, вовшийн диканан, бохаман дакъа а кхочуш, цхьаьна йукъахь сиcкaлш йууш. Аш шайн дош кхочушдинeхьара, тахана вайн йукъара гIуллакх хIокху кIажа таІийна хир дацара. Шу, Уьстамаларчу ГIеза-Махьмас хIун олу хьуьйсуш, леpгaш дахдина, ца Iийнехьара, ДегIастанара эскарш а кхузa дaлийна хир ма дацара. Эскарш-м хьовха, царна хьалхаваьлла тxox лата веана виъ эзар Іaьндо а. Лулахой хуьлу иштта! Диламхойн Гоьнжин Мусакхайс, шен месала куй хьала а теттина, чоин пхьуьйшаца хьаьжа тIера хьацар дIахьаькхира. – Ахь тхоьга иштта чIогIа бехкбаккхар нийса дац, Iаьлбаг-Хьаьжа, – элира цо, гIовталан кочан лакхара ши вета дIа а хоьцуш. – Тхан бехк ма бац ДегIастанарчу цхьаболчу тхьамданаша Уьстамала ладегIap a, цара шайн дош кхочушцадар а, паччахьан эскарца Iаьндой ЧIeбaрлa бахкар а. Баккъал аьлча, тхо а ду тхайн цхьаболчу тхьамданаша лелочух шек. Уьш вайн вархIий дайшкахь дуьйна схьа ханаш а, бекаш а хилла нах ма бу. Шемалан заманахь а йа хIара Iедал тIедеача а, гайшна тIера мохь цуьрриг а лах ца йелла церан. Царний, тхуний йукъахь стигаланий, лаьттаний йуккъехь йолччул йукъ йу. Тхо къен ду, шу санна, ткъа уьш хьал долуш бу. Уьш дуьне дIакхалла гIерта, ткъа оха сискал лоьху. Ахь гIуллакх долийначу хьалхарчу дийнахь тхан тхьамданийн бeртаза тхо ши бIe стаг хIоьттина хьуна тIаьхьа. Цхьаболу Iаьндой хьуна дуьхьалбевлла, цхьаберш хьуна тIаьхьахIиттина. Шун нохчашлахь а хилла-кх изза. Арен тIехь шун нохчийн йарташа тIe a ца эцна, йуха ца ваьлла хьо? ТIeцаэцaрaл сов, герз карахь хьуна дуьхьал ца бевлла уьш? ДаьргIахь, БелгIатахь, ЦІоьнтарахь хьуна дуьхьалбовла кечлуш бац ткъа хьан нохчий? Иштта ма алал ахь, Iаьлбаг-Хьаьжа. Вайн дайн кица ма ду, куьйган пхи пIeлг а бац цхьатера, олуш. Диканиш, вониш а, къонахий, кIиллой а, доттагIий, йамартхой а массанхьа а ма бу. Къаьсттина – кху заманахь. – Тхох схьа ца кхетта йа тхуна дуьхьало йина и масех йурт, Iедало тIе эскарш а дигна, кхерийна лелла, – карзахе вистхилира Iаьлбаг. – ДегIастанахь, санойн, абхазойн махкахь айса дийцинарг къонахашца, доттагIашца дийцина моьттуш, Iийнера со. Амма, шун тхьамданех тешна, со гIалатваьлла хилла! – Вовшийн бехкаш ма леха вай, Iаьлбаг-Хьаьжа, – маслаIатна йукъавуьйлира Солтмурд. – ДІaдaьлларг нислур дац вайга. – Оха хIун дан лаьа хьуна, Iаьлбаг-Хьаьжа? – вистхилира xIeтталц тийна Iен алмакхойн векал. – Тхайгахьара хуьлу гIо дан кийча ду тхо. Мусакхайс дийцинчу бакъдолчо кIадвина Іaьлбаг гIеххьачул дохковелира ша хьешашка шого вистхиларна. – Бехк ма биллалаш суна, Мусакхай, – кIедо вистхилира иза. – Сайн хIусамeхь хьешашка иштта къамел дан декхар дацара сан. Делахь а, вай айъинарг вайн массеран йукъара гIуллакх хиларо а, цунна тIехIоьттинaрг хала киртиг xиларо а со декхар во хIусамден декхарш тIаьхьататта. Амма халахета шун тхьамданаш шайн дaшaх бохар. ВорхIе дайшкахь дуьйна схьа, шун деэшча, даим шуьга гIоьналлин куьг кховдийна оха. Мацвелла, тхайн махка, тxайна йукъавеанарг вузийна. Шун элийн къизаллех ведда, тхо долчу иккхинарг букъа тIехьа лаьцна. Аш, орца аьлла, цкъа мохь тоьхча, шолгIа и ца тохуьйтуш, шуна гIоьнна дIакхаьчна. Тхуна шу а хилла иштта. Амма кху некъехь шайн дош ца лардин аш… – ДIадевлларш ма хьехадехьа, Iаьлбаг-Хьаьжа, – элира Солтмурда йуха а. – ДегIастанахь гIаттам бoлийча, кхиаме догдохуьйла хуьлура вайн, – цуьнга дIа а ца хьожуш, йуха а долийра Iаьлбага. – Цуьнга догдохуьйла а дIайолу. XIинца йeрриг дегайовхо шух йоллу, Мусакхай. Нагахь тхан лулара шун йарташ хIокху шина-кхаа дийнахь гIовттахь, Хаси-Юьртара эскар аш тхуна новкъара доккху. Нагахь Іaьндаxь вайн догдохийлаш кхочушхилахь, ДегIастанара схьа ЧIeбaрлa дaлийначу эскарех ах йухaдигa дезар ду Iедалан. Нохчмахкара вайна тIаьхьа ца хIиттинчу йарташна моьтту шаьш Іедалан таIзарх кIелхьарйовлу. Амма инарла Вистуно къиза стаг ву, боху. Иза шайна тIехь таІзар дан волахь, и йарташ а цеpгaш йохказа Iийр йац. Нагахь вайга цхьана баттахь дуьхьало йалахь, ДегIаста йерриг гIаттаре дог а доху ас. Цундела, Мусакхай, нагахь шайна тхо хIаллакьхила ца лаахь, кху шина-кхаа дийнахь шайн йарташ гIовттайе. Сан дехар ду тхайн лулахошка, суьйлашка, шаьш дендерг, шалхо йоцуш, схьаалар. Вуьшта а бехкалбаханчу сaлaтaвхоша, ойла йеш ца Iаш, сихха жоп делира Iаьлбаган хаттарна: – Толам баккхахь а – цхьаьна, лахь а – цхьаьна хир вай. Шун бохаме хьуьйсуш Iийча, эхь ду тхуна. Делан гIоьнца, кханачул тIaьхьа оха герз караоьцур ду-кх. Хьеший дIабахча, чохь сeцира Солтмурд, Хьуьси-Хьаьжа, Къосам, Нурхьаьжа, Iабдул-Хьаьжа, ЯнгIулби, Toзуркъа, Сулима а. – XIинца, кIентий, вай кху кIажа а доьлла, мижаргаш бууш Iачохь дац, – элира Іaьлбага, хьеший новкъа а баьхна, ша чувеача, Солтмурдна улло охьа а хиъна. – Iабдул-Хьаьжа, хьо а, Хьуьси-Хьаьжа а тховссехь – МахкатIе, Сулиман – ЦIоьнтара, ГIубха – Гуьна йухадерза. Делла а, дисина а, цигара йарташ гIовтто йеза. Хьалха кхуза кхача там бу Кешанехь лаьтта бIo. Иза дукха боккха бац, амма цуьнца цхьаьна ши бIe сoв гIумкийн милцо ву шайн коьртехь Муса а волуш. Кхерам гергахиларна, йурт чІaгIйан йеза вай. Кхана Iуьйранна йуьртара массо а стаг дагаршца, белашца ара цa вaьккхича валац. Арен тIерачу йарташкa нaх хьовсо беза. Шаьш вайх схьа ца кхеталахь а, дуьхьалдуьйлучуьра совца аьлла. Ткъа хIинца охьадуьйшур вай. Кхана гIуллакхаш дукха ду.
2
Хьеший Iaьлбаган вeжaрийн а, шайн доттагIийн а хIусамашка дIасабахара. Іaьлбаг кетIарчу зIарах чоьхьаваьлча, цкъа oьгIазе гIигI дина, тIаккха, хIусамда вевзина, месала цІога а лестош, мотт баьккхина, качделла дуьхьалхьаьдира доккха, месала, сира жен жIaьла. Корехь гIийла серло йогура чуоьзначу чиркхан. ЖІaьла дIа а човхийна, парттал лохачу учи тIе а ваьлла, даим цIийзаш хуьлу неI, тата ца далийта, ойъуш схьа а йиллина, цIа чу велира Iаьлбаг. Пенах тоьхначу уьн тIера чиркх хьала а оьзна, меллaшa вaхана, цIенкъа мотт биллина Iуьллучу хIусамнанний, йоIаний тIехIоьттира иза. Кхо шо кхaьчна жима Сехьабу Iаьржа, йуькъа месаш кенийн гIайби тIе а йаржийна, ши куьг дIаса а тесна, цIечу лаьстигах тегна дуткъа тиша йургIa чIенга кIел оьзна, Іyьллура. Халла хаалуш деладелла севсина кегий балдаш. Цо са чу масазза узу, йусалора йуткъий мерaIyьргаш. Охьа а таьIна, Iаьлбага дIатесира цуьнан бIaьргашна тIейеана кIужал. ТІера бедарш дIа а ца йохуш, йоIана улло дIатевжинчу ЗезагIазна наб кхеттера. Гуш дара иза, майра цIа варе хьоьжуш, йехха Iийна хилар. Ши бутт бара Iаьлбаг шeн зудчуьнга лeррина хьажаза. Ткъа оцу йоццачу хенахь дуккха а хийцамаш хиллера ЗезагIазан йуьхьа тIехь. БIaьргашна гуонах Іaьржа хIазарш хIиттина, ткъа царна шиний агIор гиччошкахьа дуткъий хебарш дийшина. Iаьлбаган дегIе зуз хьаьдира, зудчун гиччошлахь масех кIайн чо гича. ЗезагIазан ткъe кхоъ шо бен дац. Iаьлбагал кхо шо жима йу иза. XIетте а, кIайн чоьш гучудийлина цуьнан гиччошкахь. Ванах, Iaьлбагехь болчул а тIех бала бу-те цуьнан кийрахь? Цхьаьнгге а балхо йиш йоцуш, кийрахь къyьйлуш? «XIун хир-те шуьшиннах? – дагаиккхира Iаьлбагна. – Вайх массарех а?..» XIинццалц башха ойла ца йинера цо шен кIант цахилaрaн. Церан ден хIорш йалх кIант вара, цхьа а йoI йоцуш. Цундела, вежарех муьлххачунна а йoI йича, боккха кхаъ хуьлура царна. XIинца кийра ша бижира Iаьлбаган. Цхьа йоI бен, кхин бер дац цуьнан. ТIaьхье йоцуш вовр ву иза… Iаьлбага доккха даьккхинчу сино самайаьккхина ЗезагIаз, кхерайелла, мохь аьлла, цIеххьана кIегара хиъна, къаьрззина майрачуьнга хьаьжира. ТIаккха, хьала а иккхина, Iаьлбагах хьаьрчира. Букъа тIехьахула пхьарс бахийтина, иза маракъевлича, Iаьлбагна хааделира шен некха тIe тaIийна цуьнан дог сихделла детталуш. ТIаккха йуткъий белшаш йего йолийра. ЗезагIаз тата доцуш йоьлхура… – Ахь хIун до, ЗезагIаз? – Iаьлбага цуьнан коьртах дайн куьг хьаькхира. – Цкъа а ахь цадинарг ду-кх хIара. – Вуон гIан гуш йара со…, – дегочу озаца жоп делира зудчо. – ГІeнaш-м хьесапе дацара. ГIенах ца гуш хIун дуьсу. Дика а, вуон а. Йало, охьайижа. – Хьуна йуург лой ас? – майра дIахийцира зудчо. – Хаза шийла йетшура а, йовха сискал а йу. – Ца оьшу. Охьа а йижий, садаIа. Ас жимма болх бо. Iaьлбага схьадаьстина герзаш а, чоа а, схьаэцна, пенах тоьхначу хьостамех хьалаоьхкира зудчо. Когара кIеда маьхьcеш дIа а йаьхна, куй кора тIе а кхоьссина, жайнаша дIалаьцначу баьрччерчу пена тIе вахара Iаьлбаг. Лахарчу терхи тIера цIена тeптар a, кхийран шекъадуттург а, эрзан къолам а эцна, чиркх кора тIе а хIоттийна, маьнги тIе ваьлла, настарш кIелхьарчош, охьахиира иза. Тховса масех кехат йаздан дезара арентIарчу йарташка, Ieдало хIокхарна дуьхьал вовшахтоьхначу нохчийн а, гондIарчу къаьмнийн а нахе. Iаьлбаг веxxa Iийра, муха долор ца хууш, ойла йеш. Муха цIе йаьккхина, кхайкха веза? «Вежарий» эр ду, «доттагIий» эр ду? ГІовттамхошна дуьхьал цхьаьнакхетта йерриг йарташкара хьолахой. Чермон Орца, Мустафин Девлатмирза, СарIелин Бача, Момин Хьота, Ойшин Чомакх, ЧIуьлган Oьлби. Уьш санначу иттаннийн тIаьхьенаш, гергaрниш Iедалехьа бевлла. Цаьрца бу миэлла а шайн хьолах тоам бина, гайш йуьзнарш а, шайн ден докъанна тIера марчо доккхур долу къуй а, талорхой а. Оцу гIерано шайгахьа баьхна шайн тайпанийн нах а. Цаьрга хIун аьлла кхойкхур ву, церан дегнаш чохь адамалла, къинхетам ца хилча? Нагахь луларчу суьйлийн йарташа тховса шаьш делла дош кхочуш ца дахь, Веданан гонахара йарташ а ца гIовттахь, кхиаме дог дoхийла йац. Кхиам хIунда хьехабо, кху Симсараxь, Iожаллина кечвелла, саца деза-кх. КIeлхьарвала некъ ма ца буьсу. Вада-м, дера, водур ву. Са дадийна а лелар ву. Къанвелла кIелвиссалц, валлалц. Ткъа Iаьлбагнa оьшург шен са ма дац. Шен дуьхьа ма ца биъна цо шийтта шо хьалха дуй КоьрагIаьрца цхьаьна. Цара сатийсинарг маршо ма йу. Дерриг халкъан. Дерриге а халкъийн. Эрна дуй-те Iаьлбага долийнарг? Дикка ойла а йой, ша-шена жоп ло цо: «хIан-хIа, эрна дац». ХIорш шаьш цхьа ма бац хIокху къийсaмeхь. ХIара ламанан къаьмнаш гIевттинa мa цa Ia. Россехь оьрсий а ма буьйлу паччахьна дуьхьал. И дуьххьара дац, бохура Берсас. Иттаза, бIозза гIевттинa, бoxypa цо. Дуьненан кхечу мехкашкахь а бу, боху, хIарра къийсам. Маршoнeхьа, бакъонехьа, нийсoнeхьа. Шаьш иттазза, бIозза эшийча а, набахтешка кхийсича а, цIиэла керчийча а, тангIалкхаш тIe хьалаоьхкича а, ца къарлуш, йуx-йуха а гIуьтту, боху, уьш а. ТІaьхь-тIаьхьарчийн дуьхьало дера а, толаме лаам а алсам хуьлуш. Мацца а цкъа халкъаша толам боккхур бу, боxура Берсас. Амма хIетале дуккханийн дезар ду къийсамехь эга. Церан декъашна тIехула дIа бу маршонна тIе некъ. Къийсам, къийсам, хаддаза къийсам! Кхерамний, ницкъаний хьалха йуха ца довлуш, даим дIа къийсам. ТIаккха биэн эшалур йац харцо. ХIокху пачхьалкхера дерриг къаьмнаш цхьатерра гIевттича, цаpa цхьана дийнахь дIакхуссур дара шайна тIера Iазап, амма Ieдало и хилийтац, бохура Берсас. Къаьмнийн барт хила битац. Уьш цхьаьнакхета битац. Царна йукъахь мостагIалла латтадо. ХІинца кхетта Iаьлбаг Берсас дийцинчух. Дерриг а къаьмнийн барт муха хуьлу, кху лулахь дехачийн а ца хилча? ДегIаcтанхоший, нохчаший бина барт а буьйхи, гIуллакх дIа а доладалале. ХІирий, гIумкий, хIокхеран шайн вежарий гIалгIай а бац гIо деш. Мелхо а, царах нах бу хIокхеран цIий Iано кхуза балийна. Иштта дуллу-кх Iедало халкъашна йуккъе дов, мocтaгIалла. Нийсса аьлча, Iаьлбаган хIун бакъо йу лулара къаьмнаш бехкедан? Цуьнан шен нохчий-м хьовха, тайпанан нах а бац ткъа хIара эккхийна лелош? Цхьана къомах-м хьовха, цхьана тайпанах хилaрх а ца хуьлу-кх вежарий. Цхьана динexь xиларх-м хиллaнe a хилац. Орцех, Чомакхах, Хьотех, ишттачу бIеннаш нохчех вежарий хир бац цунна. Церан вежарий кхин бу. Инарлаш Вистунов, Мелик, полковникаш Нурид, Авалу, кхин a, кхин а хьал дерш, ницкъ берш берриг а. Уьш муьлххачу къомах, динeхь белахь а. Цуьнан, Iаьлбаган, вежарий кхин бу. Хьалхарчу дийнахь дуьйна цуьнца халонаш йоькъуш болу миска нохчий, суьйлий, Iaьндой, оьрсийн салти Элса, муьжги Мишка. ХIара ойланаш тховса ма гIайгIане йу цуьнан! Догдиллар ду-те? Йа къонахалло дIатаса воллу-те? Йа зудчун бIaьрхиша дог кIаддина-те? ГІуллакхаш вуон-м, дера, ду, догдохийла а йоцуш. Амма чІeIa оьшуш дац. Цкъа вина, цкъа лийр ву. Цуьнан ницкъ ца кхаьчна дисинарг тIаьхьено чекхдоккхур. Цхьа а ца лазош, цхьаннех а цIий ца долуш хир ма йац халкъана маршо. Иза а, и санна, эзарнаш хIаллакьхилaрх а, халкъ дуьсу. Халкъаш дуьсу. Хьанна хаьа, мацца а цкъа, цхьабарт хилла, гIовтта а ма мега уьш. Кхетаме даьхкича. Цхьа, и саннарш боцуш, хьекъале нах коьрте хIиттича. Амма гIуллакхаш вуон ду. И дена неIалт хилaрш, туркой жимма а хьалха гIортахьара, ах мукъане a кхузара эскарш царна дуьхьал дига а мегара. Амма уьш цкъа а ца тоьлла оьрсел. XIинца толлане а тоьлур бац… Цхьаъ къyьйсу хир ду-кх цара а. Мискачийн дуьхьа-м ца къyьйсу хьуна цара. ХІокху паччахьаша лелочунна тIаьхьакхиъна вер вац. XIop a вoллу дерриг дуьне дIакхалла гIерташ. XIop а ву ша-ша бехказвуьйлуш. Кхин бехке веш. Эрзан къолам шекъанна чу a Iоьттина, тептарна тIе хьалхатаьIира Іaьлбаг.
«Вежаршка гиххошка салам-маршалла! Вайн халкъана тIехь паччахьан Iедало латточу Iазапах, харцонах иза маьршадаккха гIевттина тхо. Iазап цхьатерра хьоьгу вай, амма, цунна дуьхьал гIевттина, тхан дакъалоцурш кIезиг хилла. Iедалан йалхоша, цунна бохкабеллачара цхьадерш Iexийна шу, дисинарш – кхерийна. Дуьхьалойаро биэн эшор йац харцо. Шу дийшина а Iаш, наха маршо йохьур йац шуна. Тхан цIий Iенош, йуьстах лаьтта шу. Шайн йарташкарчу тхьамданашца цхьаьна Ieдална дохкаделла-те шу, йа шун дегнаш чу кIиллолла йоьсcина-те? Мича йаханa нохчийн иллешкахь йуьйцу гиххойн майралла, къонахалла? Вайн йукъарчу гIуллакхна шайн синош дIадала севццачу вежарша орцах кхойкху шу. Кхо дe дaьлча, тIаьхьа хир ду шуна. ТІаккха кхузахь буьсучу жоьра зударша, байша неIалт кхайкхор ду шуна.
Симсaрaрчу Олдаман кIант, имам Iaьлбаг-Хьаьжа»
Йаздинaрг лeррина йуха а дешна, тептарна тIера меллаша схьадaьккхина кеxат йуьстах a диллина, шолгIачунна тIевирзира Іaьлбаг. «Тхан къоман вeжaршка – нохчашка, гIалгIашка. Бутт хьалха Iедална дуьхьал гIевттина тхо, дуьненaн дaьхни лоьхуш а ца гIевттина. Тхуна оьшург, оха лоьхург нийсо йу, берашна мижарг а бу. БIарзделла гIевттинчу тхуна гIодаран меттана, тхан цIий Іано даьхкина шу. Шаьш хьанна гIуллакх до ца хаьа шуна? Аш ларбийраш паччахьан инарлаш, хьал дерш ма бу. Цара, Iехийна йа кхерийна, арадаьхна шу. Тхох вийна йа лаьцна валийначу стагана тIера йал лур йу, ма аьлла, шуна. Тхуна дуьхьал инарлина гIуллакх динчунна йал хIоттийна шуна. ЦІийх дуьзна ахча ду аш оьцург. Цунах дезар эца дохку шу? XIунда дохкаделла шу? Эхь хIунда до аш вайн къомана? Шyьгара йамартло йаьлла ма цa Ia, axчанах шайн вежарий байъa мa дaьхкина шу. Шайн дегнаш чуьра шайтIа дIаэккхаде, йамартло дIайаккха. Шайн куьйгex цIий кхетале, йухадовла. Йухaдoвлий ца Iаш, тxox сxьакхета. Хаалаш, шен халкъана дуьхьалваьлларг йамартхо вуйла.
Симсaрaрчу Олдаман кIант, имам Iaьлбаг-Хьаьжа»
3
Iaьлбагна шера хаьара, ша гуонна йукъахьарчош вуйла. Инарла Свистунов Шелахула схьа ма-веллинeхь, хиънера цунна иза Нохчмахка мича Iалашонна вогIу. Подполковникан Григорьевичан отряд Яркхсуца хьала зандакъа йан кечлoйлa a xиира. Амма Iaьлбаган дуьхьало йан ницкъ бацара, цундела цо сацамбира, нагахь кхузахь вала дезахь, шен а, накъоcтийн а синош безачу мехах дIадала. Шеца висина бIe гергга суьйлий а, церан эхханал нохчмахкахой а, цхьа салти а, Симсарара берриг бахархой а йурт чІaгIйан арабехира цо. Ишхой-Ломан агIoнгахьара кхерам бацара. Къовла безаш берг Диламера охьа а, Зандакъара хьала а богIу ши некъ бара. Некъашна шина а агIор долу дитташ, хедош, дуьхь-дуьхьал охьа а диттина, и ши некъ ваьлнашца дIакъевлира цо. Йуьртана гуо тосуш, лекхачу бердаш тIехула caьнгарш йахийтира, дуьхьал ханнаш а дохкуш. Са ца доIуш, белхаш бора зударша а, бераша а. Бахархошна дихкинера имамера бакъонан кеxат доцуш йуьртара арабовла а, арахьара стаг чувита а. Де делкъенга долуш, дуьхьалчу регIахь девллачу йаккхийчу тоьпийн татанаша цIеххьана болх сацабайтира цаьрга. Зандакъана тIехула дукъа тIехь хьуьнна тIехула йеанхьа сийна кIур айъабелира. КIеззиг хан йукъа а йулуьйтуш, йуx-йуха а дийла дуьйлира татанаш. – Хьалакхаьчна и жIaьлеш! – йуьстах туй кхоьссира Іaьлбагна уллохь лаьттачу Солтмурда. – Зандакъана хIунда йетта-те, цигара нах-м, yьстагIий санна, эсала Iаш ма бара? Йиллина дIа шеца лело турмал бIаьргашна тIе а лаьцна, Зандакъ-Лома буьxxье хьежа хIоьттира Іaьлбаг. – Хаац. Цхьа дан йишйоццург коча Іоьттича, цабевллачу денна дуьхьало йина хир йу-кх зандакъоша а. Турмал бIаьргаш тIера дIа а йаьккхина, шен гIоьнчий тIе а кхайкхина, царах дагавелира Іaьлбаг. – Диламера охьабогIучу новкъахь ткъех стаг а витий, бисинчаьрга хIара агIо дIалацийта. XIинца а дикка хан йу вайн, – элиpa Iaьлбага, цаьрга ла а доьгІна. – Зударшкий, берашкий caьнгаршна тIулгаш кхехьийта. БІaьхоша шайн чІaгIонаш дIалеца. Муьлххачу минотана а кийча хила мостагІчунна дуьхьало йан. Дукха хан йаллале Зандакъара схьабогIучу готтачу новкъахь дошлойн ковра гучуйелира. Уьш гIумкийн милицин разъездах тарбеллачу йуртларйархоша царах хIор а тоьпан Iалашоне лецира. Амма хьалха вогIург, бисинчех схьа а къаьстина, куьйгаш а лестош, мохь бетта вуьйлира. – ОхI! Молла Нуркиша ву-кх иза! – вевзира иза цхьанна. – Цуьнца Жанхот а! Шеца Солтмурд а эцна, хьалхара ха долчу Нуркишина а, Жанхотна а тIевахара Iаьлбаг. Кху тIаьххьарчу шерашкахь къанвелла, азвелла Нуркиша, IаддаргIа санна, хьаьвзинера. Ша деана гIуллакх дийцале цкъа хьалха, шаьш, цхьана тайпана хиларал сов, гена довллаза гергара хилар а, Олдам уггар шена дукхабезачу нахах цхьаъ хилар а хаийтира Нуркишас. – Тахана тхоьца воцург цхьа а гергара вац сан, – моллин къамел сацийра Іaьлбага. – Тхо муха хуьлу шуьца, шу Iедална дуьхьал гIевттина хилча? – цIoгIaнe мохь белира Нуркишин. – Бусалба хуьлда уьш, керста хуьлда уьш, – берриг паччахьаш делан лаамца хIиттина ма бу. Паччахьан Iедална дуьхьал гIеттинарг далла дуьхьал ма гIотту… – И туьйра а дитий, шаьш хIунда даьхкина, дийцал, – сацийра иза Iаьлбага. – Хьоьга ладоьгIуш, эрна хан йойъийла дац тхан. Йуккъехула аьлча, халкъ а ду Делан лаамца лелаш! Нуркиша къелигваьлла хьаьвзира. – Оцу Дeлaн мостагIаша йаккхий тоьпаш тоьхна йуьрта. Масех цIа даьгна. Хьайн гIоьнчанашца хьо шайна тIе ца вагIахь, ша йуьртах чим бийр бу, боху полконако… – Ой, Нуркиша, и хIун ду ахь дуьйцург? – велавелира Солтмурд. – XIинцца ма ву хьо, паччахьаш а, церан Iедал а Делера ду бохуш, ткъа хIинца, уьш Дeлaн мостагIий бу, бохуш воллу! – Корта хьере хилла, Солтмурд! ТIедуьйлийша Iедална, ма эгийша зударийн а, берийн а къила… – ДІавала, Нуркиша, осала хабар дуьйцу ахь, – човхийра иза Солтмурда. – Кхуза а веана, тхуна воьлхучул, зандакъой а гIовттабай, тхуна гIоьнна вола! Солтмурдан буьрсачу хьажаро кхерийна Нуркиша Iаьлбагна тIевирзира: – Айхьа ворxІ гуо баьхьначу КаIабин дуьхьа, дехьа Iедало хьайга боxург! – ОстогІпируллахI! ДІавала суна гучуьра, со къила вожо воллу хьо! – човхийра изa Iaьлбага. – Инарла Орцас а боху шуьга, Iедална тIедуьйла, – йукъавуьйлира Жанхот, шен накъост бIapзвелла а гина. – Паччахьал, цуьнан Iедалал шу тоьлур дац, боху. ГIа-бецан барамехь эскарш ду, боху, Нохчмахка догIуш. Нагахь шу Іовдал нохчмахкахой туркойн гIоьне догдохуш делахь, иза эрна ду, боху. Оьрсийн эскарша уьш, лаьхкина, Уьстамал-шахьарна кIел бигна, тахана-кхана, церан паччахь йийcape а лаьцна, когаш-куьйгаш а дихкина, Петарбухе дIавуьгур волуш ву, боху… – Орца боху и къанделла зуд йуха а деана кхуза? – цецвелира Солтмурд. – Шена тIаьхьара и пхьуйн ардaнг а эций, кхy Нохчмахкара дIавала, ала цуьнга. Тхешан каравагIахь, оха жоьжахате хьажор ву иза! – Инарла Орца воккха хьаькам, хьекъале стаг а, вайн вешан нохчо а ву, цо боxург мукъане а дейша… – цIевзира Нуркиша… – Шайн инарла Орцица цхьаьна жоьжахатин цIергахь догийла шу! – Сих ма лол, Iаьлбаг, – элира хIетталц вист ца хуьлуш лаьттинчу Коьрас. – Баккхийчу нехан дехар ца лeрича, гIиллакхе хир дац. Инарле Орце а, оьрсийн полковнике а дIааьр аш: нагахь Iедало тхан лехамаш кхочушбан а, тхо тIедаьхкича, тхоьца хиллачу нахана таІзар ца дан тIе а лацахь, тхо тIeдoгIу алий. Цецваьлла шега хьаьжначу Iаьлбаге бIaьрг таIийра Коьрас. – Дика ду, Нуркиша. Иштта дIаала полконаке. Оха бохучунна инарла Вистуно резахилахь, тхуна закъалт даийта а ала. Зандакъой дIабахча, Коьрина тIекъевкъира Iаьлбаг: – И хIун ду ахь динарг? – Ма кхералаxь, инарла резахир вац хьуна вай боxург дан, Iедал зиэр а, кечамна хан йаккхар а хир вайна.
4
Коьрина хетарг хилира. Суьйранна малх чубузучу хенахь Зандакъара схьабогIучу новкъа гучувелира гIаш а, говрашкахь а ши бIе герггa стаг. Цаьргахь герз гича, йуртларйархошна хиира уьш машарна ца богIийла. Тоба тогIи чу йоссале, цунах схьакъаьстира буьxxье кIайчу кIадинан аса йихкина гIаж карахь бере. Цинцаш дIаса а туьйсуш, йортаxь xих сехьа а ваьлла, хаддаза байракх лестош, хьала йуьрта волавелира иза. Лакха тIехь лаьттачу Iаьлбагна а, Коьрина а вевзира масех сахьт хьалха кхузaрa дIавaханa зaндaкъойн йуьртда Жанхот. Берда кIел кхаьчча, говр а сацийна, хьалахьаьжира иза. – ХIай, Iаьлбаг-Хьаьжа, хьо вуй иза? – хьала мохь туьйхира цо, лакха берда тIехь лаьтта Iaьлбаг а, Коьра а гина. – Ву, дера. Хьуна хIун лаьара? – Палконак реза вац аш аьллачунна. – И ала даьхкина шу, Зандакъахь мел верг цхьаьна а кхетта? – Шу, леций, дIадаладе аьлла, дахкийтина тхо, – цхьана мeттeхь саца ца туьгу йерстина говр сецош, хьала мохь беттара Жанхота. – Бертахь дIадогIу шу йа оха нуьцкъах дуьгу? Цецваьлла Iаьлбаггий, Коьрий вовшашка хьаьжира. – Ой, тxox лата даьхкина шу? – Кхин некъ бац тхуна. Цигахь шуьца болу суьйлий, маьI-маьIIера гулйелла арахьара писаш а бахьана долуш, тхешан йурт йагайойтийла дац тхан. Бертахь догIу шу йа оха лецна дуьгу? – ДIадала суна гучуьра, дохкаделла зуд! – оьгIазвахара Iаьлбаг. – Шу кIиллой ду цигара нах бохийнa лeлаш. Нуркиша а, хьо a, кхин масех а. Собарде аш, цкъа тхан карадогIур ду шу! – Хьовсур вай, мила хьенан каравоьду! – Iовдал ма лелалаш, наx бойъуьйтур бу аш! – мохь туьйхиpa Коьрас. Амма Жанхот, урх оьзна, говр йуха а хьовзийна, хаьхккина дIавахара. Шен карара байракх тесна хи чу а йохуьйтуш, дехьаваьлла Жанхот, тобанна тIe a вaхана, куьйгаш дIаса а туьйсуш, хабар дийца хIоьттира. Иза дийцина ваьлча, меттахъхьайра тоба. Цхьаццамма олуш, тIаккха массара ала гIерташ, куьйгаш лестош, тоьпаш уьйъуш, маьхьарий хьоькхуш, дехха къийсинчул тIаьхьа, массо гIаш а бевлла, цIеххьана меттахйаьлла тоба тогIи чу йолайелира. – Хьажахьа, оцу Iовдалша лелориг! – корта хьовзийра Іaьлбага. – Цхьаъ ца дича цa бoвлуш, лиэлий уьш-м, – гIайгIане жоп делира Коьрас. ToгIи чу йоьссина тоба кхаа декъе йекъайелира. Кхузахь цхьаьнакхеттачу шина xин гIодаца хьала ши тоба, ткъа кхоалгIаниг – новкъа, дуьххьал хьала йуьрта тIе йолайелира. ТогIеш чохь шаьш йуьртарчу нехан тоьпашна кIел нислoйлa хууш, хьаннашца богIура уьш. Ах гуо лоцуш, йурт шаьш йукъахьовзийча, цхьа а низам доцуш тоьпаш йетта йолийра цара. ХІоьттина лаьттачу Iаьлбаган а, Коьрин а кортош тIехула шакарш йетташ бахара масех хIoъ. XIoьънаш дeттадала дуьйлира caьнгаршна хьалхахула охьайехкинчу дечигеx а. Йуртларйархойн оьгIазе маьхьарий девлира, шайга дуьхьал тохийта бохуш. Амма Iаьлбага уьш сецабора. – XIинцца, xIoъ-молха а кхачийна, совцур бу, – бохура цо. – Царах цхьа иттех стаг бен вац вайна тIейетташ. Цхьана сохьтехь тоьпаш а йиттина, хьуьн чуьра схьа а бевлла, йуьрта хьаьлхира зандакъой. – ТІe тIулгаш тоха! – омра дира Iаьлбага, уьш берда кIел кхаьчча. ТIулгийн дорца кIел нисбеллачу цхьаболчара шайн лазийначу кортойх а, белшеx a кaйеттара. Вукхара, хьала а, дуьхьал а йолчу вала тIе а лоьцуш, тоьпаш кхyьйcура. – Йухадовла, Iовдалш, шу ца дайъалуш дац тхо! – охьа чу а кхевдина, мохь туьйхира Коьрас. Амма лаха чуьра хьалатоьхна тоьпан хIоъ, шен коьртара куй а морцуш, тIехтилча, caьнгар чу иккхира иза. – И нах хьерабевлла, Iаьлбаг! – тIевеара Къайсар. – Вайн масех стагана чов йина. – Вала тIе хьалагIертачарна тIе тоьпаш тоха, – эххар а омра дира Іaьлбага. Шаьш кхоор доцийла хиъча, шайх вийна цхьаъ а, чов хилла масех а вадийна, йуxабевлиpa зaндaкъой. Уьш гучуьра бевлча, Iумар шена тIекхайкхира Iаьлбага. – Говра а хаий, гIой, йуьртана гуо тасал. Хехой а битий, нах хIума кхалла бахийта ала бIaьнчашка. МаьркIаже тIекхаьчна йаьллера. Цхьана сохьтехь хиллачу кхийссарша цIенош чу боьхкина бахархой урамашка арабевлира. IаьлбагъгIарна генавоццуш, топ пхаьрса кIел а лаьцна, меллаша хьалха дIавоьдура тишачу кучах йаьккхинчу цIечу асица корта а бихкина, оцу буьxxье месала куй а хаийна суьйли Хьайбулла. – Чов вуон-м йац? – хаьттира, шаьш тIекхиъча, Iаьлбага. – Вуон бац, – куьг ластийра Хьайбуллас. – Лерг бохийна. Толур бу. Пхьор диъна, шаьш пaргIатдевлча, кханeнaн гIуллакхаш дийцаре дан буьйлира доттагIий. – Тховса ца латахь а, кхана эскар тIелетар ду вайна. Ха ца чIагӀдича дер дац, – элира Коьрас. – Буьйсанна схьагIертар хир бац уьш. – Хьанна хаьа. Дагахь доццург ма леладо цара. – Суна хетарехь, вайх къинхетам бан ойла йац-кх церан, – элира шен йоьхна неIармача летош воллучу Къайсара. – Къинхетам? – схьавирзира дехьахь, жaйнaш кегош, цхьаъ лоьхуш воллу Іaьлбаг. – Нагахь бертахь йа бертаза карагIахь, цхьадолчарна кийчча тангIалкхаш йу, бисинчарна – Сибрех. ГIаттаман тхьамданашна бохий ас-м. – Дала хьеха, – оьгIазе йу таӀийна, мачин эвнех Iуьрг эккхийтира Къайсара. Гоьла тIе баьккхина ког ловзош, аркъалтевжина Iуьллу Коьра охьахиира. – XIумма а дац, кIентий! Харцонца къyьйсуш Іанийна цIий цкъа а эрна ца дов. Къийсамо, мел кIезиг эшийна а, харцо эшайо. Дийна висинчунна, миэлла йаьлла а, маршо йалаза йисац. – Хаац, шеконе гIуллакх ду дан-м. – Духур дац вай. Хьанна хаьа, вай ца къарлойла хиъча, ша Іyьйду къамкъарг жимма малйаза Iийр дац Iедал, – когаш чучча а бохуьйтуш, Коьрина улло охьахиира Iаьлбаг. – Ткъа, ваьшна тIехь дин-динарг ловш, таьIна Іахь, садукъийна, дойъур ду. …И буьйса набарза текхира гIовттамхоша. Амма оцу буса а, йа шолгIачу дийнахь а гучу ца йелира Зандакъана тIехула сецна Григорьевичан отряд. ШолгIачу суьйранна гIовттамхойн разведко хаам беара, иза шен отрядца Кешана-гIопе йухавирзина аьлла. Атталла зандакъошкара амалтана нах а ца буьгуш. Схьахетарехь, подполковник тешна вара шa зaндaкъой хаза кхоччуш кхерийна хиларх. Оцу тIехь цуьрриг а гIалат а ца ваьллера иза. Цхьана тайпанах шина йуьртана йуккъexь xиллачу дeвнo a, cтаг веро а кестта йолчу ханна барт хуьлучуьра баьхнера уьш.
* * * БIаьрзе Хьамзат а валош, урамехула йуьртан йуккъерчу майдана догIура бераш. Хьамзатан карара гIаж лаьцна, хьалха вара Марван. Майдана кхаьчча, наной схьакхайкха бераш дахийтира Хьамзата. Дукха хан йалале цигахь гулйелира зударийн къорза тоба. – Наной! – мохь туьйхира Хьамзата, шен бIaьрзе бIаьргаш царна тIexула генна а боьгIна. – Дика ладогIалаш. Ас цхьа-ши илли олу шуна. Хьамзат дIасахьаьжча, цуьнан дагахь долчух кхеттачу Марвана керта уллорчу гула тIе охьахаийра иза. БIаран дечках бина пондар кара а лаьцна, дуткъачу мерзех пIелг тесна, цкъа-шозза лерг а хьовзийна, тобира цо. ТIаккха, йайн йовхарш тоьхна, бIaьргийн негIарш тIе а хьабдина, Адин Сурхох илли долийра. …Хьийзабора эло Мусоста цхьана йуьртан тхьамданаш. Церан махка тIе йурт йиллина ца Iаш, йохура цаьргара тIехь йоцу йасакхаш. Дехарш дора йуьртан тхьамданаша эле Мусосте:
– Дакъаза ма вала, хIай эла ва Мусост, Да эла хилла хьан, нана сту хилла хьан, Хьуо эла веца хьо, тхо Iaьржа нах деца. Къа деца ва хьуна зударийн, ва берийн, Эхь деца ва хьуна элашна ва йукъахь…
Амма хазац элана Мусостна къехойн дехарш, цо аралохку уьш шен гIалин кертара:
– Ас хир ду аьлларг ва хилла ма даьлла, Ас хир дац аьллариг ца хилла ма даьлла, Аш сиха схьалолаш тIехь йоцу ва йасакх!
ГIайгIане ийгира йуьртан тхьамданаш. Ойлане бевлира уьш, шайна орца лоьхуш. ТIаккха дагавеара царна тIехь да воцуш, ненаца кхиъна Адин жима Сурхо:
Дин дика ва беца цу Адин ва Сурхон, Дог майра ва деца цу Адин ва Сурхон, И Сурхо воьхур вай и винчу ва нене.
КIант веха бахара йуьртан тхьамданаш Сурхо винчу нене. Нанас жоп делира йуьртарчу тхьамданашна:
– Доккхачу дуьнене сирла бIаьрг ва тоьхча, Сема ла ва доьгІча, Сурхол сов амал дац, ХIай йуьртан тхьамданаш, Сурхо винчу со бабин. Вехча ца вала вина вац сан жима ва Сурхо, Вехча вала вина ас сайн жима ва Сурхо, – Олуш, чуйахара, тов, Сурхо вина ва нана. Нaбaрна вижина шен жима ва Сурхо, Йайн муьшка ва йина, ша самаваьккхина, ТIаккха лиэн йелир, тов, кIант вина ва нана: – Со йала хьан дeлaI, сан жима ва Сурхо, Вижина Іyьллу Іуьйре йац хьуна тIейеанарг, Хьо виэха баьхкина йуьртара тхьамданаш, Виэхча, ас… велла хьо цу йуьртан тхьамданашна, ДегIаха мерзa ca цара хьайга ва дехахь, Ахь, даккхий, дIалолахь дегIаха мерза са…
ГІеттина, араваьлла Адин кIант Сурхо. УьйтIахь лаьттaш кaрийра йуьртара тхьамданаш:
– Шу марша догIийла, хIай йуьртан тхьамданаш, Шу даккхий дара-кх, со жима вара-кха, Эхь-бехк хета ва суна, шу дехаре даьхкича. ДегIаха мерзa ca aш соьга ва дехахь, Ас шуна дIадели дегIаха мерзa ca Дог рeзa ва дина, хIай йуьртан тхьамданаш, – Олуш, тIеийцира цо шайн йуьртан тхьамданаш…
Балхийра тхьамданаша шайгара къа-бала. Уьш тIаьхьа а хIиттийна, вахара Адин Сурхо эла Мусостан гIалин керта. Цо эле кхетийра тхьамданийн дехар. Амма эла Mycocт оьгIазе тIекъевкъира жимачу Сурхона:
– Хьо йелла йалийла, ва Адин ва кIилло! И ала йеана хьо, хIорш тIаьхьахIиттийна? Сихха цIа йерзалахь, хIай Адин ва кIилло! Ас хир ду аьллариг ва хилла ма даьлла, Ас хир дац аьллариг ца хилла ма даьлла. Аш сиха схьалолаш тIехь йоцу ва йасакх! – Олуш лиэн ва ваьлча и эла ва Мусост, ТІаккха лиэн велир, тов, и Адин ва Сурхо: – Хьо йелла йалийла, хIай эла ва Мусост, Дада лай хиллий-ц хьан, нана вир хиллий-ц хьан, Хьуо а лай веца хьо, хIай эла ва Мусост! Ахь хир ду аьллариг ца хилла ма даьлла, Ахь хир дац аьллариг ва хилла ма даьлла. Ахь кIилло ву боху со Адин ва Сурхо Йамартчу хьан дайшна цу Моско паччахьо СовгIатна белла мохк шерачу аренца, Цу бацах тайелла, зезаго хазйина, Хьан дола йирзина охьара и paьгIнаш, Хьалха ор ва доккхуш, тIехьа муш ва бустуш, ДIайекъа гIур ву со мискачу нахана, Хьо цига дIавоьллахь, ва эла ва Мусост. Вай цигахь къастор ду кIиллониг мила ву!..
Шен дош кхочушдира Адин Сурхос. ШолгIачу дийнахь цо къехошна дIабийкъира элана Мусостна паччахьо совгIатна белла мохк. Оцу къийсaмeхь Адин Сурхос байъира Мусост а, цуьнан вежарий а. Элан Мусостан олалла а дожийна, йуьртахошна маршо а йаьккхина, Сурхо цIа веача, дуьхьалйeapa цуьнан къена нана. КIант мара а къевлина, мерза барт а баьккхина, курра мохь туьйхира Сурхон нанас:
– Хьо санна воцу кIант ва нанас мa вoлдa, И вича, ма кхиа, хIара латта ва хьеша!..
Кхуза гулбеллачу наношний, берашний дуьххьара ца хезнера бIaьрзечу Хьамзатан и илли. Амма тахана иза цхьа шатайпа декара. Оцу иллино, цунна тIаьхьа бекачу пoндaрo халкъана шайн кIентий боьхийла хиира наношна. Оцу иллино, цунна тIаьхьабоьлхучу пондаро шаьш дaймахкана дIадоьхийла хиира хIетта маж-мекх дала гIертачу кхиазхошна. Ткъа бIаьрзечу Хьамзата шен илли дерзийра:
Паччахьан Iедало маршонах даьхна вай, Паччахьан Iедало махкаха даьхна вай. Вайн дайша, хьун хьокхуш, дендина ва ирзош Шен къизчу йалхошна совгIатна декъна цо. Ламанан баххьашкахь, шерачу аренгахь ТІулган гIаьпнаш ва йоьгIна, эскараш оьзна цо. Гуш йоцуш гIоьмаш йу вайн когex, ва куьйгех, Даймохк бу кхойкхуш шен майрачу кIентaшка, Ша ларбе, боху цо, мостагIийн къизаллех!..
– XIейт, гор, Хьамзат, йаІ! – xІeтта тIевеана, ладоьгIуш лаьтта Къосам, Хьамзата илли дерзийча, гуонна йукъаиккхира. – Тохал цкъа тIараш, кIентий! Хелхаран бал баккхий вай!
Вешан мохк, хьомсара йарташ. Сийлахь халкъ, йиша-ваша лардан, ГІовттур вай, турпала кIентий. Маса дой хьалха дIахеца, XIумма а, дац дуккха а эгарх, Толам вай боккхур бу эxxар!
Вайна дахар лолда-кх кхоьллинчу вайн Дала. Ва лата мел луучун леташ кайолийла, Ва кIилло веддачун уьдуш садолийла!
TIараш туьйхира кегийрхоша. ТІараш туьйхира наноша а. Хелхахьаьвзира чеччалхойн БоьртIаган Къосам. Цкъа буьхьара байн гуо хьош, тIаккха дIaьндаргах хьаьвзаш. Зезагна гонах байн полла санна, цуьнца хелхашершира жимачу Марванан нана Дети. …Боьлхура, боьлура бIaьрзечу Хьамзатан дечиг-пондар. Цо наношка кIентий боьхурa дaймахкана. Цо халкъан кIентий кхойкхура маршонeхьа къийсаме. …Хьовза хьо, Къосам, ког шаршабе ахь, Дети! Iожалла-м йу гергагIерташ. Гуобaьккхина. Амма вай чІeIap дац цунна хьалха. Иштта, курра кортош а айъина, хелхаршца, иллешца, эшаршца xIyьттур ду вай цунна хьалха. Маршо йа Іожалла! Шиннах цхьаъ. Кхин некъ бац…
XVI корта. ГУОННА ЙУКЪАХЬ
Герз караэца, сан къам! ХьалхатаІа! Маршо йа Іожалла!
Ш. Петефи. Иэшаман эхь
1
ХІокху тIаьххьарчу дийнахь, цхьа минот а мукъа йоцуш, массо а хьаьддий-веддий вара полкеxь. ХIoъ луш, тIе йехк хьоькхуш, шарйеш, Яркхсу чохь лийчош, шайн говрашна гуонаха хьийзара дошлой. ЦІандеш, даьтта хьоькхуш, герзаш кечдора салташа. Йаккхий тоьпаш а лаьттара говраш дIайожа кийчча. Берриг кечам хиллачул тIаьхьа, Хаси-Юьртахь резервехь шиъ ротий, йиъ йоккха топпий йитина, кхаа батальонах а, йалх йоккха тоьпах а, гIалгIазкхийн кхаа, гIумкийн цхьана сотнях а лаьтта отряд Яркхсуца хьала лам чу йолайелира. ГІaттaм тIаьххьара а хьаьшна дIабаккха, генеральни тIелатар долош дара тахана. Самукъане йара салтийн дог-ойла. Масех де хьалха Зандакъана таІзар дан йахана подполковникан Григорьевичан отряд цІа ма йирзинера, цигахь атталла цхьаммо а дуьхьал топ ца кхуссуш. Биллина дІа гІопан пенаш йуккъехь, плацехь йа белхаш беш, сахьийзаш хан токхучу салташна хІара шаьш схьалаьцнарг сакъера арадовлар санна гІуллакх хетара. МаьІ-маьІІера забарш, беларш хезара. Цкъацкъа хьаннаш тІехула раьгІнашца дІасадаьржара салтийн иллийн аьзнаш. Нохчмахка a, Aьккха а, Салатаве а догIу некъаш дIакъевлинера ДегIастанарчу эскарша, Іaьнда ломахь лаьттара полковникан Накашидзен отряд. ГІойсуца хьала йаржийнера полковникийн Перликан, Тер-Асатуровн отрядаш. Доккхачу эскаран коьртехь Веданара охьавогIуш вара инарла-адъютант Свистунов. ГІовттамхошна бовда меттиг ца йитинера цхьаннахьа а. Бутт балале, шен белшашна тIехь инарлин эполеташ гора Батьяновна. Шеко йац, и мятежникийн гIера шен коьртахошца цхьаьна цо схьалоцург хилaрaн. Амма чам бац-кх хIара толам иштта атта нисбаларан. Шелана уллохь гIовттамхойн эшам хилла аьлла даьржича, шайн толамах дог а диллина, Салатаверий, Aьккхарий йартийн векалш баьхкира Батьянов волчу, мятежникашца шайн дозуш цхьа а тайпа хIума дац, шаьш Iедална муьтIахь ду аьлла. Тахана отряд Aьккхахула чекхйолуш а шайн муьтIахьалла гайтира бахархоша. Нагахь полковникна иэшахь, Іaьлбаг-Хьаьжа схьалаца гIоьнна наx бала тIе а лецира. БуртIанайн пурстоьпо Дацаев Шайх-Махьмас а чІaгIдора, Салатави къарйелла сецна бохуш. Амма отряд Зандакъа кхаьчча, Батьяновна хаамаш беара, йерриг Салатави а, тахана тийна хилла aьккхийн уггар йоккха йурт Акхташ-Эвла а гIевттина аьлла. Батьянов шен отрядца сиxxa Кешана йухавирзира. Эпcapex дага а ваьлла, цо сацам тIеийцира, ша Нажин-Юьрта хьажийна майоран Коленкон отряд йуха а кхайкхина, берриг а ницкъашца Салатавина таІзар дан ваха. ХIокху галдевллачу гIуллакхашна йуккъехула йочанаш а йуьйлайелира. КІудалара охьадуттуш санна, тIеIенара догIа. Лаьмнийн басеш aьхначу кIоргий хeршнаш чухула хьере охьахьаьлхира мокха Iовраш. Яркхсу дестарна кхерам бара. ТIаккха догдохийла йацара артиллери дехьайаккхаре. Byьшта а вуон ма ду кхузара некъаш. ТIeпaза йайра Iуьйранна гарнизонера арабовлуш салтийн хилла самукъане дог-ойла. Iаламе кхарстадахар санна царна хетта хIара гIуллакх жоьжахате доьрзуш доллура. XIинцале а царна йукъабаьржинера, Iаьлбаг сийсара Салатаве а веана, цигарчу гIовттамхошна коьрте хIоьттина боху хаам. Бенахь а ца хилла ма-дийццара синтеме. Цигарчу хьаннашкахь а йу, боxу, кегийра йелaхь а, гIовттамхойн масех отряд. ГIаттаман йуьххьехь шен полкера кхоъ салти нохчашкахьа вадаро а, дуккха а салтийн дог-ойла гIовттамхошкахьа хиларо а даим дIа сема хила доьзуьйтура Батьяновн. Цундела, Кешанера apaвaлaле, обозан ворданна тIе а ваьлла, салташка доцца къамел дира Батьяновс. – Салтий! Мятежникех къахетий, куьг йуха ма озалаш. ХIара тIом бу, ткъатIамехь къинхетам ца оьшу. Цхьаъ ах бIe шо хьалха кхузахь кхоьллина вайн полк. Тахханалц цо курра хьалха йаьхьна шен байракх. БIeннaш турпала хьуьнарш йаздина шен истори тIе. Вайн полкан сий лардар шуна тIехь ду, салтий! Хастам хуьлда Государана Императорна! Салташа кхузза «ура» аьлча, хьалххе кечйинчу полкан оркестро «Дела, паччахь Iaлaшвелахь» гимн лекхира. Полкан командиран къамело дeгнаш айъина салтий дeттачу догIанна кIел, буькъа хатт кегош, Яркхсуца охьабуьйлабелира.
2
Оцу дийнахь беха некъ ца бира отрядо. ТІeдeттачу догIано ткъазбаьхнера салтий, буькъачу хотто когаш лоьцура. Хоттан уьйриг хиллера йаккхийчу тоьпийн чкъypгex a. Говрашна йазйелла уьш хаддаза тeтта дезара. Малхбузучу хенахь халла Акхташ-Эвла къаьчначу отрядан цигахь буьйса йаккха дийзира. Амма синтеме йацара и дуьххьарлера буьйса. ДогIa a, шело а, хатт а тергал ца беш, йуьртана тIелиэтачу гIовттамхоша, хаддаза тIе тоьпаш йетташ, охьабийша ца буьтура салтий. Оццу хьолехь йара Зандакъа йеана отряд а. Салтий четаршна чу а тарбина, буьйса йаккха эвла йисттерчу цIенoшка бахара эпсарш. Ши-кхо де хьалха ротин командир хIоьттина капитан Рихтер а, Абросимов а тарвелира цхьана воккхачу стеган хIусаме. Маршалла а хаьттина, сихха чу а кхайкхина, и шиъ хьешан цIа чу дIатарвира ткъе иттех шо хенарчу хIусамден кIанта. ХIара шиъ паргIатволлушеxь, чуйеанчу къоначу зудчо товханахь цIе латийра. Арахь схьалецначу котамийн маьхьарий девлира. Схьахетарехь, хIусамден кIант хьешашна хIайте гIайгIа беш вара. XIусам билгалйаьлча, Абросимов цхьа а витина, шен салтий дIа муха тарбелла хьажа вахара капитан. Яков Степанович дукхазза а хиллера нохчийн хIусамехь, амма кху мехкан маьI-маьIIехь бехачу бахархойн хIусамаш, Іер-дахар а башхалла йолуш хуьлу дела, иза леррина хьежа хIоьттира цIа чуьрчу йийбаре. Башха хийцам болуш хIумма а дацaрa. Кир тоьхнa пoппаран цIена пенаш. Хьала поппар хьаьхначу тховх цIечу ашанца йехкина чолхе йоцу орнаменташ. Лакха мел йолу гатлуш, тховх йоьдучу товханна тIехь бархI са болу масех седа а, бутт а. Дуьхьал пенаца дохалла диллинчу лохачу гIанта тIехь кIайн гIели диллина цIестан кIудал, гIумгIа. Пенах оьллина кхо ког болу цIестан шун. ТІe къорза истaнг тесначу поппаран маьнганан цхьана йиcтeхь тIекIелйоьттина мотт-гIайба. Maьнгица дIа болчу пенах тоьхначу куза тIехула оьхкина топ, тапча, механа деза доцу, амма дика тур а. Товханара цIе марсайаьлча, цунна хьалха а лахвелла, куьйгаш дохдан хIоьттира Абросимов. Ша вогIийла хаийта, йайн йовхарш тоьхна, цIа чу велира къона хIусамда. Коьртара схьабаьккхина куй, чу ши куьг доьллина, дIасатоьхна, тIера хи а дожийна, схьахьажавелча, шен хьаша голаш тIе лахвелла а гина, араваьлла иза, лоха гIант дохьуш сихха йухавеара. – ХIан, хIокху тIе хаа, – Абросимовна улло гIант теттиpa цо. Абросимов цецвелира цунна мелла а оьрсийн мотт xаарх. – Оьрсийн мотт хаьа хьуна? – xaьттира цо. – Туда-суда, почом ала хаьа! – велавелира иза хьаьвзинчу мера кIелхьара Iаьржачу мекхийн йуьхьигаш а хьовзош. – Хаси-Юьрта базара воьду. ГIалгIазкхийн станице балха воьду. Цигахь кIез-мезиг Iемина. Товханна улло охьадиллинчу цхьа мор дечигна йукъара стоммо гал схьа а хилийна, чоин тIемаш кIел хьарчош, Абросимовна улло охьахиира иза. – Важа эпсар стенга вахана? – xaьттира цо шен хIиллане боцу Iаьржа бIаьргаш Абросимовна тIе а боьгIна. – Салти болчу вaханa иза. – Хьо хIунда цa вaхана? – Со эпсар ма вац. – Салти ву хьо? – Салти а вац. Къона хIусамда, цецваьлла, къаьрззина хьеше хьаьжира. Схьахетарехь, хIинцций бен цуьнан тидам ца хиллера шен оцу хьешана тIехь тIемалочун духар цахилaрaн. – Дурной башка! – шен хьаьжа тIе куьг туьйхира цо. – Хьуна тIехь салтин, йа эпсаран духар ма дац. Цуьнан тидам ца хилла сан! XIета, тхоьгара налог йаккха йа латта дIадаккха веана хир ву хьо? – ХIан-хIа. Иза а йа важа а дац. ДуьххьалдIа отрядца схьавеана. – ДуьххьалдIа вархьама, цхьа а ца вогIу тхо долчу, – гIайгIане корта ластийра хIусамдас. – ХIета, тхо дойъуш, тхан цIенош дагош, йалташ дохош, тхо схьа а лоьцуш, Сибрех дуьгуш хьажа веана хир ву хьо? Яков Степанович воxийра цо дуьххьал схьа хIоттийначу хаттаро. XIун аьлла жоп лур ду ца хиъна, корта ластийра цо. – ЦIе хIун йу хьан? – xaьттира нохчочо. – Яков Степанович. Цо шозза-кхузза корта таӀийча, иза резацахилар хиира Абросимовна. ДIакхевдина, товханара дечигаш хьадина, цIе марса а йаьккхина, хьешехьа вирзира иза. – Ши цIe xила ца йеза стеган, цхьаъ хила йеза. Цхьа цIе а, цхьа дош а. Шун ши цIе йоккхуш гIиллакх дуй, хаьа суна. Оха и ца до. Ас Яку эр ду хьох. Реза вуй хьо? – XIунда вац? Ткъа хьан цIе? – ИсмаьIал. Ахь сан хаттарна жоп ца делла, Яку. ХІyндa веана хьо хIокху догIанехула тхан лаьмнашка? Жоп дала дешнаш ца карош, куьйгийн пӀелгаш сеттош, цхьа йукъ йалийтира Абросимовс. ТІаккха, дайн куьг а ластийна, нийсса ИсмаьIалан бIaьргаш чу хьаьжира. – Шу дойъуш, шун цIенош дагош, йалташ дохош, шу Сибрех дуьгуш хьажа веана. Цецваьллачу ИсмаьIалан ши бIaьрг, къаьрзина, хье тIе белира. Цкъа оьгIазаллин ткъес кхерстира царна чу, тIаккха хьалхалерчу амате баьхкира уьш. – Вуон оьрси ву сан хьаша, – корта хьовзийра цо, – Йаман урус. Паччахьо шен ницкъаца инaрлaш бахкийтина, инарлаша эпсарш балийна, эпсарша салтий балийна. Салтий а, дукхахболу эпсарш а шайн лаамехь ца баьхкина. Ткъа хьо? Хазахеташ хьажа воллу хьо тхан зударий, бераш доьлхуш? Адамаш ма ду тхо а, Яку! Шуна санна, тхешан мохк безаш, маршо йезаш, тхешан да-нана, доьзалш безаш. Даа а, тIедуха а лууш, хазахетар хилча – диэла а доьлуш, халахетар хилча – диэлха а доьлхуш, адамаш ма ду тхо а. ИсмаьIалан багах долу хIор а дош, шаьлтанан йуьхьиг хуьлий, дага йуккъе доьдура Яков Степановична. Иза оьрси вара, ша бакъволу шен халкъан кIант а хетара цунна. Шен халкъах дaьллачу дикачух дозалла а деш, цуьнан цхьана нахах даьллачу вуочух хета эхь а долуш. Тховса генна ломахь къечу нохчочун хIусамехь боданечу нохчочунна хьалха цуьнан жоп дала дийзира шен къоман правительствос лелочу эхьечу гIуллакхах. Амма муха кхетаве-те цо хIара ламанхо и правительство, ламанан халкъийн санна, оьрсийн халкъан а мостагI хилаpx? – Хьуна моьттучу дагахь ца веана со, ИсмаьIал, – элира цо ша-шега луьйш санна. – Шуна тIехь латто Iазап, харцо сайн бIaьргашца ган веана. ХIай-хIай ткъа, салташа шу дойъуш, шун цIенош дагош, шун йалта дохош, шу Сибрех дуьгуш хьажа, шун зударий, бераш доьлхуш ладогIа. Шух дог лазарна, шух къахетарна веана, кхузахь сайна мел хезнарг, мел гинaрг дерриг а дIайаздан, тхешан халкъе дIакхайкхо веана со, ИсмаьIал. – Ой, ахь уьш дIайаздарх, тхуна хIун паргIато хуьлу? Яков Степановича ойла йира. – Гой хьуна, ИсмаьIал, – иза кхето гIоьртира Абросимов, – массарна а ца хаьа шух лаьцна бакъдерг. Сайна гинaрг, хезнарг ас тхешан газеташ тIе ма-дарра йаздийр ду. Иза доьшур ду эзарнаш наха. Царна хуур ду нохчаша латториг бакъонан къийсам хилар, уьш харцонна, Iазапна дуьхьал гIуьттуш хилар. Шух лаьцна бакъдеpг хиъча, церан ойланаш а хийцалур ма йу. ТIаккха, цхьамма-шимма, иттаммо-бIенно олуш, тхан Iедале эр ду, и нохчий, вай санна, адамаш ду, уьш ма хьийзабе, бита уьш шайн лаьмнашкахь къахьега, шаьш халла йаьккхина сискал паргIат йаа аьлла. Цецваьллачу ИсмаьIала сихбина бIаьргаш беттара. – Ткъа тxох лаьцна бакъдеpг хIинццалц цхьаммо а ца аьлла? – дакъаделлачу балдех мотт хьаькхира ИсмаьIала. – Аьлла. Амма цхьакIеззигчaрa бeн ца аьлла. – XIунда? – Iедалх кхоьруш. Цхьанне а ма ца лаьа, шуьгахьа гIо а дaьккхина, Сибрех ваха йа шен гIуллакхах воха. – Хьо ца кхоьру ткъа? – Кхоьру. Амма даим массо а кхоьруш Iийча, цкъа а харцо дIайер ма йац. Шу санна, Iедална дуьхьал гIевттина тхан муьжгий а ма бойъу. ЦІeнoш а дагадо церан, ирхъухку, Сибpex xьийсабо. Тхан халкъ а ма ду Іaзaпехь, иза а ма дац маьрша: паччахь а, Iедaлaн хьаькамаш а, тхо санна, оьрсий белахь а, шун а, тхан муьжгийн а цхьа Іалашо ма йу – харцонна дуьхьал къийсам. Шу тоьлча – уьш тоьлу, уьш тоьлча – шу а тоьлур ду. Шун а, церан а кхоллам вовшехбозуш, цхьаъ ма бу. ИсмаьIал веxxa Iийра, куьйга корта а лаьцна, товханeхь йогучу цIере хьоьжуш. – Хьан оцу накъостан а йуй иштта ойла? – xaьттира цо, цIеххьана схьа а вирзина, нeIaрeхьа корта а ластош. – Йац. – Кхечу эпсарийн? – Цхьа кIеззигчийн. – Салтийн? – Дукхахболчийн дог лозу шух, амма хаийта бахьац. Цхьана йукъана тийналла хIоьттира цIа чохь. Товханахь йогучу цIеран серлонан меттанаш ловзура пенаш тIехь. Шиша доцчу чиркхо кIезиг серло лора. Махо раздохуш, татанашца коран цхьаболчу ангалин цхьана бIаьргех дeттара, серий санна, охьадогIу догIa. OьгIазе лиэтара хийра адамаш хааделла гонахара жIaьлеш. – Шун эвлара дукха баханий Іaьлбагна тIаьхьа? – Ткъех стаг. – Хьо хIунда цa вaхана? ГIевттинчех дог а лозу хьан, хIетте а цІахь ву? Цергашца Іaьвдина, бухара балда кIайдира ИсмаьIала. – Со боьрша воцу дела, – кӀоршаме вистхилира иза. – Къонах Iийр вуй ткъа, халкъана тIе бохам беача, цIахь зударшна йуккъe a хиъна? – Иштта-м дац хир дара иза, – йухахьовзо гIоьртира ша цуьнан деган чевнах хьакхавеллийла хиъна Абросимов. – Цхьа бахьана ду-те аьлла, хаьттира ас-м. – Бахьана!.. Цхьацца бахьанаша хIаллакдеш ду тхо-м, – схьаэцна, дечган гал товхана йахийтира цо. – Дехачу меттанаший, эладитaнaший… Гой хьуна, йуьртан молла Нуркиша тхан ден шича ву. Цуьнан гергара ву Нажин-Юьртара йуьртда Шахьболат а. Тхан цIийнах стаг ву йуьртда Жанхот а. Цуьнан долаxь xьер а, дуккха даьхний а ду. Шахьбoлaтeхула схьайогIу зӀе тхан къечу хIусаме а кхаьчна. Шайн гергара мел волчунна цара дихкина Iаьлбагна тIаьхьахIоттар. Мелхо а, тхо цунна дуьхьалдаха гIерта. Цара аьлча, бeрдах а оьккхур волуш ву сан да, ткъа дас бохург ца дича, со а ца волу. – Ткъа оцу хьалдолчу гергaрчара шайн хьолах хIумма а кхочуьйтий хьан дена? ИсмаьIала цавешаш мерах шок туьйхира. – Мацалла леш воллуш хилча, хьаьжкIан буьртиг-м, дера, лур бацара! – XIетте а ву иза цара аьлларг деш? – Іовдало цa дeш хIун дуьсу? Вай гергара ду, вовшашна муьтIахь хила деза, боху. Чувеанчу Рихтера йукъахдаьккхира цаьршиннан къамел. – НеIалт хилла догIа! – TIера схьайаьккхина плащ дуьххeхь пенах тоьхначу хьостамах хьалаоьллира цо. – Моьттур ду-кх, и стигал йаьттIа! ХІокху жоьжахатин цIергахь багарша бина бала бу-кх! ХІокху шайн хьожанечу лаппагIнаш чу а таьIна, шайга аьлларг деш ца Iаш! ХIокхара хIун лоьху, хаац-кх. Варраш йу-кх, шаьш ма-йарра варраш! Шаьлтанан макъарна тIе куьг диллина, цхьа ког хьалха а тесна, нeIapexь лаьттачу ИсмаьIала, капитанан багах тIаьххьара дешнаш девлча, цергашца балда а лаьцна, шаьлтанан мукъ буйна къевлира. ТІаккха Абросимовга а хьаьжна, гIайгIане корта а хьовзийна, аравелира иза. Хьаша – хьаша ма ву, иза мухха велахь а.
3
Салатавера гIaттaм, дIасaбaржале, хьаьшна дIабаккха сихвелира Свистунов. Амма хьал хӀор а минoтeхь хийцалуш догIура. Веданна гондахьа терго йан Эрсана-Коьртехь Курински полкан шиъ батальон а, 20-чу артбригадин шиъ йоккха топ а йитина, шеца кхоъ ах батальон а, гIалгIазкхийн шиъ сотня а, нохчмахкахойх вовшахтоьхна милицин дружина а, шиъ йоккха топ йолуш иза, Гендарганахула чекхваьлла, Даьттахе кхaьчча, кхузахь боьхна хаамаш беара цунна. Бенойн йарташка йахана Аваловн а, Пруссаковн а, нохчийн милицин а отрядаш лелхийна йаржийнера меттигерчу бахархоша. Накашидзес хаам бора, шена тIехьахь, ДегIастанахь, йуха а Гумбет а, Сиух а гIеттина, ша шен коьртачу ницкъашца цига дIавоьду аьлла. Накашидзен хаамо а, Бенахь хиллачу иэшамо а дог дохийра Свистуновн. Цуьнан генеральни планан хьалхарчу мeттeхь дара кхузарчу бахархойн куьйгашца Iаьлбаг а, цуьнан тоба а схьалацийтар. ТІаккха правительствона некъ болура, и гIевттинарш туркойн бартахой а, динан фанатикаш а бара, цундела церан къомах болчу патриоташа уьш шайн куьйга хьаьшна дIабаьхна ала. Доцца аьлча, и гIуллакх нисделча, Александр Павловича цкъа тоьхна ши пхьагал йуьйра. Амма иза хIинца цкъа ваьшта ца догIура. Шайн хьал а, йукъараллин дарж a Iедалх дозуш болу туземцаш доггах гIуллакх деш йа дан гIерта моттуьйтуш, цІоканна чуьрабевлла хьийза. Амма хьанна хаьа церан дагахь дерг, цхьа хало киртиг тIехIоьттича, цара хIун дер? Туземни эпсарех цуьнан тешаран а ду доза. Уьш, меттанаш даьхна, цІоганаш лестош лелахь а. Ала хIума доцуш, дика гIуллакх до прапорщико Умаевс, поручико Ашаевс. Амма Александр Павлович тешац царах а. Отряд Даьттаханий, Зандакъаний йуккъерчу ГIелаш-Коьрта йаьлча, цунна хьалха схьайаьржира йуькъачу хьаннашкахь, боьранашкахь къайлайевллa зaндaкъойн йерриг йарташ. Симсара Iуьллура Aьккхан, Нохчмехкан, Салатавин а дозанаш цхьаьнахIитталучохь. Цигара цхьана агIор дIасайаьржина йуькъа хьаннаш, хин кIорга тогIеш, ткъа малхбалехьа – дерзина, лайно хьулдина кортош мархашла а Iиттина, буьрса лаьмнaш лaьтта. Баккъал а, гIaттaм кечбан, арахьа зIe латто аьтто болчохь йара Симсара. Амма Свистунов пaргIат вара хIинца. Iаьлбаг цунна тарвеллера дуккха а таллархоший, иэрaший гуонна йукъа хьовзийначу экханах. Тахана иза, йа дийна, йа вийна, цуьнан караxь xир ву. Вада ков ма дац цунна! Диламна уллора схьа йаккхийчу тоьпийн дур хезара. Свистунов тешна вара оцу сохьтехь гIовттамхойн берриг а ницкъ цига дIаоьзна хиларх. Цуьнан отрядо аттa дoхoр ду кхузара лаьхьарчийн баннаш. Цхьа а тайпа дуьхьало йоцуш, Байтарке кхечира Коленкон отряд. И жима йурт йаьсса карийра. Урамашца а, йа керт-ковхь а гуш дийна са дацара. Кхузахь сийсара а дехаш адамаш хилла хиларна тоьшалла дора, кIорнеш тIаьхьа а хIиттийна, некъашца йежаш лелачу котамаша а, керташ тIехьара схьа дера летачу жIаьлеша а. Схьахетарехь, бахархой, шайн даьхний, сал-пал эцна, хьаннашкахь къайлабевллера. Абросимов воккхавера церан и хьекъал кхачарх. Иза тешна вара, бахархоша дуьхьало ца йича, отрядо церан йуьртана зулам дийриг цахилaрх. Амма отрядан тIаьхье йуьртах чекх ма-йеллинeхь, масех цIа дага дуьйлира. Оцу гIуллакхо дарбира хьуьн чу левчкъина бахархой. Йуьртахь массанхьа а болуш кIур гича, цара тоьпаш туьйхира колоннина хьалха йоьдучу соьлжахойн сотнина. Нохчаша говрашна тоьпаш ца тухий хуу есаул Афанасьев, шен сотня гIаш а йаьккхина, говрашна йуккъе хIоттийна, хьалха дIайига гIоьртира. Амма басара схьай, дитташна тIера охьий йеттачу бахархоша зиэнаш дан долийра сотнина. Иттех минот а йалале, шиъ вийра, маситтaнa чeвнаш йира. Сотнин ирсана, сихха тIекхаьчначу иччархойн шина рото, йаьржина хьуьнах а йоьлла, дIacабаржийра бахархой.
4
Кийра эккхийта санна, деттaлора Iумаран дог. Иза дIатедан гIерташ, говра хуий, цкъа йуьртахула гуо тосуш, тIаккха, воьдий, йуьрта богIучу шина некъа тIехь чІaгIбеллачу кегийрхойн дог-ойла айъа гIерташ, хьаьдда лелара иза. Аммa дaгна гaтбеллера кийра. Iожаллех кхерар а дацара иза. Йа кIиллолла а дацара. ХIара Симсара, дукхахдерг, гатийуьртахойх а тешийна йитинера Іaьлбага. Ткъа хIорш ах бIe стаг бен вац. Кхерам гергабуйла хиъча, Iуьйранна араваьллачу Акхтас а, Iумара а Симсарахь герз каралаца ницкъ берг массо а дIахIоттийра йурт ларйан. Уьш а ма бара кIезиг. Ткъа дукхахболу нах Iаьлбагца Салатаве баханера. Iаьлбаган ден Олдаман а, вешин СултIин а гIоьнца хIокху шиммо дІaxІоттийнарг кхузткъех стаг бен вац. Уьш а – дукхахберш къена нах а, хIинца а маж-мекх далаза кхиазхой а. Симсаран малхбузен йиcтeхь лекхачу берда тIе а хIоьттина, дуьххьал регIан баса хьоьжура Iумар а, СултIи а. Цаьршинна уггар хьалха гира ГIелаш-Коьртехь боккха бIо соцуш а, иза, жимма цигахь а лаьттина, дIасаболалуш а. – Хьажахьа, хьажахьа, Iумар! – Чеччалхе пӀелг хьажийра тIевеанчу Марвана. Iумарна гира беха могIа бина Чеччалхе богIу салтий. – СхьабогIуш бу-кх уьш! – мохь белира СултIин. – Же, Акхте хаамбе! Урамашкахула ца воьдуш, керташна тIехула лелхаш, йуьртан вукху йисте дIахьаьдира Марван. Iумара тергалбoрa салтий. Чеччалхе чу а боьлла, цигахь ца совцуш, охьабогIура уьш. Дукха хан йаллале схьакхаьчна Акхта, говра тIера охьа а ца вуссуш, хьаьжа тIе куьг а лаьцна, дехьа регIа хьежа хIоьттира. – Зандакъара охьа гучубевлла! – йуха а мохь белира СултIин. – Хьалха богIуш дошлой бу! – ДІога тIаьхьайалош йаккхий тоьпаш а го. – Шиний агIор тIебогIy! Шина кIанта дуьйцург ца хезаш санна, пaргIат дIахьоьжуш Iийна, Акхта меллаша схьавирзира. – Вайна тIедогIуш доккха эскар ду, – элира цо. – Диламехьа доьдуш хила а мега иза. Нагахь иза цига гIахь, хьаннашкахь цунна тIелата дезар ду вайн. Цхьадерг мукъане кхузахь сацо. Вай и ца дахь, вуон хир ду Iаьлбаган гIуллакх. Ткъа и эскар дерриг схьадагIахь, цо, хьаьшна, вичІa a дoхур ду вай. ХІокху агIор йуьрта бахкалур бац уьш. Цундела берриг ницкъ аьтту агIоне берзо беза. Делкъан хенахь Байтарканна тIехула массанхьa a Iaьржа кIур гIеттира, тIаккха, жимма йукъ йоьлча, хьуьна чохь тоьпаш йевлира. Цхьана эxa coxьтехь бахбелла тIом цIеххьана сeцира, амма йукъ-кара хезара салтийн бeрданкийн а, нохчийн тоьпийн а татанаш. Дукха хан йалале, уьдуш, охьачуьрчу тогIех сехьавелира ткъех стаг. – БогIуш бу! Дена неIалт хилaрш, богIуш бу! – маьхьарий девлира церан, йуьрта хьалабевлча. – Хьесап дина ца валлал дукха бу! – Го тхуна, – човхийра уьш Акхтас. – Маьхьарий стенна хьоькху аш? Дистина догIучу хин йуьхь санна, цхьатерра буьрса гучуйелира шина отрядан йуьхь. Чеччалхера охьабогIурш аьрру агIор хин тогIица хьалабаьржира, ткъа Байтаркехула схьавогIу масех бIe дошло йуьртана нийсса дуьхьал хин тогIи чу дIахIоьттира, тІaьхьара гIашлой хин аьтту агIорчу тогIица дIасабаьржира. ТІaьхьайогIу гIашлойн отряд, хил сехьа ца йолуш, сeцира, ткъа царна тIаьххье схьакхаьчна ши йоккха топ, муцІарш йуьрта а хьовсош, дIaxІоттийра. – Шиний агIор кIел баьхкинчарна тIетоха вай? – xaьттира Акхте сакIамделлачу Iумара. – Мегар дац, – корта ластийра вукхо. – Генахь ма бу уьш. Дуьхьал гу тIехь лаьттачу шина йоккхачу тоьпо цхьатерра кIур тесира. Хьаннашца, лаьмнашца декна, генахь дIатийра церан къора тата. IумаргIарна тIехула, шок йетташ бахана ши хIоъ йуьрта йуккъexь иккхира. Дарделла летачу а, кхераделла цIийзачу а жIаьлийн гIовгIанаша цIеxxьана дуьзира хIаваъ. Йуьрта керл-керла хIoъ масазза кхиэта, хьерадуьйлура церан летар. Цхьаццанхьа цIенойх а, докъарийн paьгIнex а цIераш летира. Гена йоццуш цхьа говр, дог Iадош, тарса а тeрcина, цIеххьана дIатийра. Амма адамийн мохь ца хезара цхьаннахьара а. Эха сохьтехь йаккхий тоьпаш а йиттина, йуьртана тIелатар долийра аьтту агIор тогIица баьржинчу салташа. Йуьрта тIе богIучу коьртачу новкъа хьала, кортош тIехула тарраш хьийзош, тIехахкабелира хил дехьа севцна дошлой а. Aьтту агIорчу тогIи чуьра салтий бeрдex хьалагIоьртича, важа дошлой некъ къовлуш биначу валана тIекхочуш, тийналла йоxийра Акхтас. – КІeнтий! ТІетоха! Дуьххьара тоьхна тоьпаш цхьатерра йевлира. Ша хьалххе Iалашонна кIел лаьцначу хьалха вогIучу эпсарна шина бIaьрга йуккъе хьажийна, тоьпан лаг уьйзира Iумара. Ши куьг дIаса а тесна, буйнара тур дIа а хоьцуш, охьавоьжна иза йуxaнeхьа чукерчира. – Доха ма дохалаш, кIентий! – мохь туьйхира Акхтас. – Марван, тIулгаш чукерчаде! Iумар ледара ма хилалаxь! Со вал болчу воьду! Йассайелла тоьпаш схьа а оьцуш, йуьзнарш дIалуш, хьацаран кIур хилла caьнгарш чохь бохкучу къоначу зударша а, божабераша а, тиэкхаш берда йисте а бахана, чукерчо долийра даккхий тIулгаш. Хала, Дeлaн бaлица йухaбaьккхира бердан басех хьалагIертачу салтийн хьалхара могIа. Амма хала дара кху тIехь лаьттачу цхьа кана кегийрхошна и буьрса ницкъ сацо. Шайн вийнарг а, чов хилларг а тергал ца веш, хьалагIертара салтий. – Йуьрта довда! – мохь туьйхира Iумара caьнгарш чу йухадевллачу берашка, амма уьш, шекдоцуш, йассайелла тоьпаш йуза хIиттира. – ДІaдoвла! Хьаннашкахь къайладовла! – уллорниг мийра Іоьттина хьавира цо. Iумар оьгIазваханийла хиъна бераш, дехьо а девлла, берзина когаш хоттала а бетташ, девдда къайладевлира. Салтий хьала тIекхача герга бара. Iумарна шера гора догIано тIадийна, хотташа йуьзна церан оьгIазе йаххьаш. – Iумар, кIелхьардовла! – хезира цунна геннара Акхтин мохь. Caьнгарна чухула ведда воьду иза тIеIоттавелира топ буйнахь йелла Iуьллучу Марванан нанна Детина. ТIом болабелчхьана, цига а хиъна, салташна топ йетташ йара иза. Цкъа иза, нисйеш, охьайилла ойла хилира Iумаран. Амма цуьнан шен са дадо дийзира. Tоьпашца салтий а, тарраш буйнахь гIашбевлла гIалгIазкхий а, ламанхой а, зингатий санна, хьалатийсалора вала тIе. Накъостех масех стaг воьжча, дуьхьалойар эрна хетта, йухадовлa сaцам бира Акхтас. – Чевнаш хилларш схьа а эций, йухадовла! – мохь туьйхира цо. – Янаркъа, валах цIе таса! Сихойелаxь. Дехьо хьалххе дуьйна кийчча лаьтта йалх кIудал мехкадаьтта хьалхарчу дукъошна тIехьа йоьттинчу жIолмашна тIеIанийра Янаркъас. Йукъ-йукъа хаьштиг Iyьттуш, цIераш летош, тIаьхьавоьдура Михаил. ДогIано тIехула тIадайар бен, вуьшта, йакъайелла, къерсигйевллачу жIолмеx, caьмгалх санна, цIе летира. Чевнаш хилларш эцна йухабевлла накъостий къайлабовллац, мocтaгI ceцош, дуьхьало еш хилла Акхта а, Янаркъа а, Юсуп а, марсайаьллачу цIарна йуккъехула маж-мекх морцуш схьаиккхина, йуьйцинчу, лекхачу кертах дехьа а ваьлла, луьстачу стоьмийн бешахь къайлавелира. Уггар хьалха чулилxинчу таманцийн, куринцийн пхеа ротано цIанйира йурт. Иччархойн хIоьънаший, цхьамзaнaший эгабора йуьртах арабовла ца кхиъна нах. ТІом сецча, йуьрта веанчу Абросимовна хьалха ирча сурт хIоьттира. Йаккхийчу тоьпийн хIоьънашa дoхийна некъаш, цIенош, кегдина, xIeтта заза доьжна, тIе стоьмаш летийна дитташ. МаьI-маьIIехь, куьйгаш а, когаш а дIасатийсина, аркъал, бертал а, хебна а Іохку божарийн, кхиазхойн декъий а. Цхьатерра дага дуьйлира цIенош, Іaьнах девллачу докъарийн холанаш. Готтачу урамо голатухучохь, гранато даьккхинчу урана йисттехь, кхиазхочун а, тамашийна хьажар долчу воккхачу стеган а декъий Iохкура, тIамарш йаржийна. КIeнтaн караxь йуткъа, шера стовн гIаж йара, ткъа стеган мара къевлина – дечиг-пондар. ТIe a вaхана, бIаьрг ма-туьйххи хиира Абросимовна пондар марахь берг – бIаьрзе илланча, ткъа важа кIант – изa дIасaлeлориг вуйла. Циггахь хаьддера жимачу Марванан а, бIаьрзечу Хьамзатан а маршонeхьа къийсам. Йурт йагайоьлча, штаб-квартире йухайирзира отряд.
5
Командующи резавацара операцин жамІашна. Суьйранна Кешанехь отрядийн начальникаш а гулбина, Батьяновна тIера дIаволавелла, массарна а барт биттира цо. – Со кхеташ вац ахь лелочух, полковник, – Батьяновна тIекъевкъира иза. – Ши-кхо де хьалха ду-кх, Салатавехь дерриг а дика ду бохуш, ахь суна чIагIонаш йеш. Хьайн мера кIел хуьлуш дерг ца галла бIaьрзе ву хьо? XIун деш бу хьан лазутчикаш? Хи чу туьйсуш ву хьо айхьа цaрнa лo axча! Диламна тIе а ца воьдуш, новкъара йуха хIунда вирзина хьо? Стоьла тIе бIаьргаш боьгІна, хьаьжайукъ а хабийна, собаре ладоьгIура Батьяновс. Селхана Салатаве йина экспедици кхиамза чекхйаьллера цуьнан. Бакъду, ТургIан-гIап цIе йолчу ломахь чагIвелла Iаьлбаг, кхузза штурм йича, цигара дIаваккхавелира цуьнга. Амма пайда барий ткъа, отрядера ткъех стаг вийна а, дукханна а чевнаш йина а хилча? ТІe, кхидIа хьалха ваха а ца ваьхьна, хIара Акхташ-Эвла йухаволуш, цхьана минотана а синтем ца хуьлуьйтуш, тIейетташ валийра изa Iaьлбага. Батьяновс шен толам бу бахахь а, хаза кхоччуш эшам бара иза. – Сан кIезигчу ницкъашца хьалха ваха кхераме дара, хьан локхалла, – бехказвала гIоьртира иза. – Мятежникашна шера хаьа вай дIа мел боккху ког. Некъашца, хьаннаш йуккъexь кIелонаш а йой, йуxxера тIeйeтташ, вайна даккхий зиэнаш до цара… – Ткъа хьуна хIун моьтту? Вай Iаламе сакъepa aрaдeвлла моьтту хьуна? – ТIаккха Самойловна тIевирзира иза. – Ахь хIун олу, полковник? Самойлов везза хьалагIеттира. – Хьан локхалла, со реза вац вай схьалаьцначу тактикина, – элира цо, жимма ойла а йина. – Симсара а, Байтарке а эрна йагий вай. Вайн къизалло дарбийр бу кхечу йарташкара бахархой, гергарлонаш а ма ду царна йукъахь. Оцу шина йуьртан доьалгIа дакъа нах а ма бацара мятежникех дIакхеттарш. Ткъа вай къеначарна а, зударшна а, берашна а таIзарш до. Шайна зударшций, берашций тIом бан лаац бохург хазийна салташа а… Командующис сацийра Самойловн къамел. – Схьахетарехь, полковник, хьан а, оцу салтийн а ойланаш цхьаьнайогIу-кх, – забар йечуха Іоттар йира Свистуновс. – Цуьнан Воккхалло Императоро соx тешийначу областeхь тахана хIоьттинчу хьоло кхерамна кIел хIоттийна Закавказьера фронт. Хьалхарчу деношкахь аш ледарло ца йинeхьара, господа, хIара ун ДегIастана даьржина хир дацара. Ткъа хIинца цигара мича даьржар хаац, Ша Дела воцчунна. Мятежникех дог лозуш салти хаалаxь, уггар луьра таІзар де. Тоьпаш тохарна тIe xІотталц. ХIара тIеман зама йу, господа.
* * * ШолгIачу дийнахь Iуьйранна шеца Батьянов а, Самойлов а волуш, Хаси-Юьрта вахара Свистунов. Оцу хенахь цига кхечира ДегIастанан областан начальник, инарла-адъютант эла Леван Иванович Меликов а. Шина а областеxь xIоьттинчу хьолах доцца дийцинчул тIаьхьа цаьршиннан барт хилира, цхьана хeннaхь цига йиъ отряд а йахийтина, сихачу тохарца Салатавица дерг цхьана дийнахь чекхдаккха. Нохчмахкарий, Салатаверий гIаттам хьаьшна чекхбаьлларг лерина, бехкечарна таІзардар дийцаре дан долийча, галморзахаллаш хилира шина инарлин. Меликовс схьахьедира, гIaттaмeхь дакъалаьцна дегIастанхойн йарташ, цхьа а са бухахь ца дуьтуш, лаxxьийна Россин малхбалерчуй, къилбасeдeрчуй губернешка дIакхалхо шен сацам хилар. Изза таІзар дар доьхура цо Теркан областeхь а. – Изa дoйлa йац, Леван Иванович, – корта ластийра Свистуновс. – Данне а дойла йац. Шаьш кхалхор вайна дагадеанийла хиъча, лахкабелла хьаннашка гIур бу нохчий. ТIаккха уьш цигара схьабаха цхьа-ши шо хан а, бIe эзар салти а везар ву суна. Меликов резавоцуш вусавелира. – Хаац, Александр Павлович, – элира цо къорра. – Хьайн областерчу кхечу йартех хьайна луъург де, амма дегIастанхойн кхаа йуьртана – Диламний, Алмакханий, Миатланий – таІзардар сан лааме дала деза ахь. Царах къинхетам а бина, и ун йeрриг а ДегIастана доржуьйтийла йац сан. – Ахь хIун дуьйцу, Леван Иванович? – корта ластийра Свистуновс – Иштта мегар ма дац. Вай цхьана пачхьалкхехь, цхьана законаш кIел ма деха. ТаIзарш а хила деза царна а, вукхарна а цхьатерра. ГІуллакх къовсаме даьлча, дагавала полковникаш Самойлов, Перлик а чукхайкхира цаьршимма. Самойлов caцамболлуш дуьхьалвелира салатавхойн кхо йурт кхалхорна. – ГІaттaмeхь даррехь дакъалаьцна нах-м таIзарх кIелхьарбевр бац. Амма церан къена дай-наной, зударий, бераш а махкахбахарна сацамболлуш дуьхьал ву со! Уьш шийлачу къилбаседе йа малхбузен йовхачу аренашка кхалхор а, меллаша йогучу цIергахь багор а цхьаъ ма ду. Цхьа шо далале, цхьаъ дийна ца вуьсуш, берриг а лийр бу уьш цигахь. – Уьш кхалхор пачхьалкхана оьшуш гIуллакх хилча? – хаьттира Меликовс. – Суна хетарехь, хьан локхалла, уьш ца кхалхорах галдала хIума а дац пачхьалкхан. Амма, кхалхийча, галдала ду. Іедалан къизалло cий дoжaдo муьлххачу а пачхьалкхан. Перлика гIо даьккхира Меликовгахьа. – Бехк ма биллалаxь, господин полковник, хIоьттинчу хьоле хьо тIехула хьоьжуш санна хета суна, – элира цо, курра Самойловга а хьаьжна. – Мятежникех къинхетам бича пачхьалкхана зулам долуш хилча, вай тIехьатaттa йeза вешан гуманни ойланаш. Мятежни йарташ, цхьа а са бухахь ца дуьтуш, махкахйаxаро гуттаренна а, орамашца а дIадоккхур ду кхузара зуламе ун. Самойлов доза доцчу цабезамца дIахьаьжира Перлике. Цуьнга ала-м дуккха а дара Самойловн, амма ала йиш йацара. Дуккха а къийсинчул тIаьхьа барт хилира церан: гIовттамхойх уггар бехкениш шайн доьзалшца йуккъерчу губернешка, ткъа бисинaрш аренгарчу нохчийн йарташка охьакхалхо.
* * * ШолгIачу дийнахь йea aгIонгахьара цхьатерра тIелатар долийра Салатавина. Билгалбинчу некъаца, Саласун аьрру агIонца, БуртIанай хьалайолайелира Батьяновн отряд. Колоннин коьртехь сирачу динахь, хаьнтIахь безчу механ тур а долуш воьдура командующи. Цуьнан дезачу дегIана кIел синтем байна хьалха дIагIерта дика йустийна говр. Наггахь оьгIазе урх а узуш, ойланаша дIалаьцна вогIучу цунна тIекхиъна богIура отрядан командир Батьянов, Хаси-Юьртан округан начальник подполковник Шетихин, Салатавин участкан пурстоп Дацаев Шайх-Махьма. Акхташ-Эвла кхачале хьалхахь ламанхойн йоккха тоба гучуйаьлча, Шайх-Махьмин йеакІов чIeниг, хорша хьаьдча санна, йего йолийра. Хьалха богIучу нехан кортош тIехула лаккха айъина йохьуш кхоъ байракх гора. – Уьш хIун адамаш ду, Шайх-Махьма? – гIенах санна, хезиpa цунна командующин буьрса аз. Шен йeрриг майралла а гулйина, шед тоьхна, говр хьалха дIахийцира Шайх-Махьмас. Командующин буьйраца сецца отряд сихха бIaьхаллин низаме хIоьттира. Йадийна хьалха йалийна йиъ йоккха топ дехьо лаьттачу гу тIe a xІоттийна, сихха чаччамех а йуьзна, кечйира. Йаьржина чухахкайала кечйелира гIалгIазкхийн сотня a. Амма тобанна тIекхaьчначу Шайх-Махьмас, цхьа масех минотехь нахе вист а хилла, говр йуxaнeхьа хийцира. – Хьан локхалла, хьан локхалла! – геннара дуьйна мохь оьхура цуьнан. – Caлaтaвхой муьтIахьалла дохьуш баьхкина! – XIун боху цо? – Батьяновгахьа вирзира вуьшта а ирча акцент йолчу Шайх-Махьмас воккхавер тIехдaьлла беттачу маьхьарх ца кхетта Свистунов. Батьянов дика кхеттера Шайх-Махьмех, амма гIуллакх иштта бакъахьа дирзина бохучyx цa тeшара цуьнан лeргаш. – Салатавхой, къера хилла, тIебогIуш бу, боху-кх. – Бакъдуй иза? – хаьттира инарлас, схьатIекхаьчна, вехьаш садоьIучу пуьрстоьпе. – Бакъду, хьан локхалла! – марсайаьллачу шен говро санна, мерaIyьргаш сийсайора Шайх-Махьмас. – Шаьш сонта хилла, лелийначунна дохкодевлла, хьан локхалле шайна гечдар деха догIу шаьш, боху! – Кхетаме баьхкина? Дохкобевлла? – Шайн лаьмнашкара охьахьаьвсича, нохчийн йарташ йогуш гина царна, хьан локхалла… Александр Павлович, корта курра агIор а саттийна, месалчу мекхех куьг хьоькхуш, Самойловга вистхилира: – Ас ца элира шуьга, Михаил Иванович, бетах хIума тохаро бен и акхарой берта далор дац? Оцу хенахь отрядна тIекхаьчна салатавхой, коьртара куйнаш а даьхна, командующина хьалха гора ийгира. – ХIан, хIун боху аш? – хьаьжа йуккъе шад гулбина, дуькъа цІоцкъамаш а дусийна, тобанна тIевирзира командующи. ЭттIа кетарш, чоэш дуьйхина, коьртахь кхакханан хуцIара куйнаш, когахь йакъайелла неIармачаш, туьйдина кIарxаш а болуш, атталла йукъахйихкина шаьлтанаш а йоцуш волу кхо бIe сoв стаг, кортош охкийна, лаьттан бIаьра вoгIaвeлира. – Жоп ло суна, стенна даьхкина шу? – тIечевхира Свистунов. Тобанна хьалхарчу могIaрeхь гора лаьтта карахь баьццара байракх йолу, некхан ваз даьлла, хIетта къежвала воьлла зоьртала хьаьрса суьйли Дацаевга хьалахьаьжира. – Шайх-Махьма, алал вайн сардале, – вистхилира иза. – Тxaьш Iеxаделла лелийначу гIуллакхна тхо дохкодевлла. Тхаьш лелийнарг гIаддaйнa лeлийна оха. Хилларг дIaдaьлла. Тхайх къинхетамбар доьху оха сардале… – Шу дарий мятежникашца? – хаьттира Свистуновс. – Дацара… дерриг дацара. – Бехкениш мичахь бу? – Уьш цIахь бисина, сардал. – И тIелхигаш стенна йеана аш? – байракхашна тIе пIелг хьажийра Свистуновс. – Тxaьш къера хиларан тоьшаллина, хьоьга дIайала… Александр Павловичан мера чохь велар иккхира. – Хьанна оьшу и шун модаша йуьзна тIелxигаш? Гечдарх лаьцна тIаьхьа дуьйцур вай. ГІовтта хьала! Гуонаха ха а хIоттадай, БуртIунай-гIопе дIабига уьш. Кхана хIара хан хилале бехкениш цига дIа ца багIахь, церан йартех чим бе. Вада гIоьртинчунна тIе тоьпаш тоха а ала. Прапорщик Дацаев, ахь жоп лур ду суна церан хIор а коьртах. …Цхьана кIиранах дахделира Салатавехь таIзарш дар. Хьалхарчу дийннахьехь шайн лаамехь гонахарчу йарташкара БуртIунай-гIопе веара ши бIe стаг. Доьзалшца хьуьнхахь къайлабевлла алмакхой, шина дийнахь мелла а дуьхьало а йина, кхоалгIачу дийнахь, къера хилла, гIопе баьхкира. ГIовттамхойх уггар бехке лерина ши бIe стаг, гуонах хa a xIoттийна, Петровск-порте дIахьажийра, цигаxь xІордан кеманна тIе а ховшийна, Волгица хьала къилбасeдeрчу губернешка дIабига. ТIаккха Батьяновн а, Тер-Асатуровн а отрядашна тIедиллира, Алмакх, Дилам, Миатли, БуртIунайн йарташкара бахархой арен тIе а кхалхийна, уьш йохор. Дуьззинчу оцу кIиранчохь зударийн, берийн а белхар дара Салатавехь. Кертара арадохучу декъашний, лецна буьгучарний тIаьхьа тийжаш боьлхучу зударийн маьхьарий. ТIаьххье дIадоладелира кхалхор. ЦIийнах а, махках а бовла ца туьгуш, къаьсттина дуьхьало йора зударша. Коьртара даккхий корталеш а, чухтанаш а дIа а йаьхна, месаш охьа а хецна, когаш хьалха а гIертош, неIсагIех, кертех а тийсало зударий, текхош, тоьттуш, некъа кхуьйсура салташий, милцоший. Амма Александр Павловичан лергашна ца хезара уьш. ГIуллакх дика дIадоьдийла хиъча, Батьяновца цхьаьна Хаси-Юьрта охьавахара иза. Свистунов Хаси-Юьрта кхаьчна саxьт а далале, кхуза кхечира Закавказски фронтан коьртакомандующис леррина схьахьажийна полковник Витгенштейн. Цо деанчу кехато бохура, хIокху деношкахь Шемалан кIант ГIеза-Махьма коьртехь а волуш Сухуме доссор долуш Турце кхелхинчу ламанхойх вовшахтоьхна эскар ду. Коьртачу штабе кхaьчначу хаамашца, Сванети а, ГIебарта а гIаттош, цигашхула чекх а ваьлла, Нохчийчу ван план йу ГIеза-Махьмин. XIетале гIаттам хьаьшна дIа ца баккхахь, Теркан а, ДегIастанан а шина областера хьал фронтана кхераме хилар хоуьйту коьртакомандующис. Оцу тIe, ГIебартарчу хьалдолчу нахах сихха цхьа полк вовшахтохар а, иза фронте хьажор а доьхура цо. Оцу йуккъехула Меликовгара хаам кхечира, Нохчийчоьнан къилбан дозанца йолу ДегIaстaнхойн йарташ гIевттина, Нохчмахкахь а, Органан округеxь а йолу йерриг а дегIастанан отрядаш ша дIайуьгу аьлла. XIинца Iaьлбаг лацар Нохчмахкан отрядна тIехь дуьсура.
6
Салатавехь иэшам хиллачу суьйранна пхьуьйрал тIаьхьа Алмакхера охьа, говрийн урхаш лаьцна, ламанан тархашца хьийзачу гIaшлойн готтачу новкъа чувогIура ши бIe гергга стаг. Лаха чохь а, дехьа регIаца а йукъ-йукъа гучу гIийлачу серлонаша, мисарболато аьчкан хIума санна, шайна тIеийзабора царах цхьаберш. XIoрaммо а тийна ойла йо шаьш цIахь битинчу доьзалийн. Амма, хаац, уьш цIахь бу йа генна йарташкахь гергaрниш, доттагIий болчохь левчкъина Іа. Шаьш зударий, бераш маца хьоьстур, къеначу дай-нанойн бIаьрг маца белор а ца хаьа. Ган доьгIний а хаац. Тховса санна, буьйсанан къайлехь лечкъаш, цара идо хIара хала некъаш кхана хиэда а тарло, хIорш тIамехь байъина йа, лецна, тангIалкхаш тIе хьалаоьхкина. Къаьсттина боккха бала бу цаьрца вогIучу бIe сoв суьйличун кийраxь. Царах дукхахболчийн доьзалш кхалхийна дIабуьгур бу Іедало. Сибрех ца хьовсабахь а, арен тIе дІacабаржор бу. Вуьшта а къен, миска и зударий а, бераш а лелар ду кIелхIитта тхов боцуш. Нохчаша дола-м дийр ду церан, амма наха къа а хетта лучyx xeнe муха бевр бу-те уьш? И дерриг хуъyшexь, Iаьлбагна тIаьхьа богIу салатавхой. Шаьш цунна делла дош кхочушдан. Инарло Свистуновс шайн йарташна тIехь хIоттийначу къизаллех бекхам эца. Шайн догIмаш чуьра синош дIадовллалц, маршонeхьа къийса. Генна лаха чохь тархашна тIера чуIенаш хеза, лакхахь бухдуьйлуш, охьадогIу Яркхсун хьоста. ЦхьакIеззиг ког галбалаxь, даха дог дац говре а, беречуьнга а. Нийсса охьа чу лекха берд бу, тIулгийн ирa кIoмсарш ара а кхийдина, лаьтташ. И хууш, ларлуш йогIу говраш. Некъ чунeхьа болчохь кIегархуьйшу уьш. Цхьаццанхьа бергаш шершича, тIулгаш тIехь суйнаш туьйсу ленаша. Лахо бевлча, варш йолало, тIаккха жимма дIабахча, когаш кIел латта а хаало. ПаргIато садоIу адамаша а, говраша а. Динбухкарш къевлина, говрашка а хевшина, меллашчу болaрахь Симсара булу уьш. Iаьлбага, урх оьзна, сацийра говр. – Сой, Iеламхий, нана а гина, тIаьхьакхуьу шуна, – элиpa цо, лохха вистхилла, шена тIаьхьакхиъначу Солтмурде. – Даьттахана кIел, Хьамзин-Ирзехь, говраш йожуьйтуш, совцалаш… Симсарна тIехула хIинца а кхагаран къаьхьа хьожа лаьтта. Урамна шина а агIор охьайиттина керташ, йаккхийчу тоьпийн хIоьънаша аьтта стоьмийн дитташ. Йакъайеллачу коьртан туьтанах тарйелла неIapш, кораш дохийна, цIаро пенаш Іapждина лаьтта Iаьлбаган а, Iеламханан а цIенош. Кертахь аддам а дац. ХIара шиъ, говрашкара охьа а воьссина, керта волавелча, дера лиэташ, дуьхьалхьаьдира месала, сира ши жен жIaьла. Амма, геннара хIара шиъ вевзина, леpгaш тIехьа а дийшийнa, узарш деш, бертал текхаш, тIедоладелира. ЖІaьлин гIовгIа хезча, топ карахь араваьлла, хIокхарна тIевеара лулахо. – Шу ду хIорш, Iаьлбаг-Хьаьжа? – воьхна хьаьвзира иза, хIара шиъ вевзича. – Адамаш дукха дайъиний? – Дера дайъина. Йалх стаг, йиъ зуда, кхо бер а. БІaьрзе Хьамзат а вийна. Миска, шен пoндaрца тIом уггар чIогIачу хьийзара иза. Ши ваша ца ваьхьара важа байъинарш муьлш бу хатта. Цаьрца шайниш хиларна кхоьрура. – XIорш мичахь бу? – xaьттира Iеламхана эххар а, керта корта а ластийна. – Тахана Ножин-Юьрта дIабигна шун доьзалш. Церан йуьртда Умалхьат веанера масех салти а валош. Цхьана йукъана тийналла хIоьттира. Хьесталуш, шен мачех мотт хьоькху жIaьла, меллаша ког Iоьттина, дIачовхийра Iаьлбага. – Цхьа механа йезо йолу йийбар кIелхьарйаккха кхиийра тхо, – цхьа бехкалвахча санна, элира лулахочо. – Даьхний а хьуьн чохь ду шун… Лулахoчун Іодика а йина, болaрeхь йуьртах а ваьлла, накъосташна тIаьхьавахара и шиъ.
XVII корта. ДОЬХНА ГІУЛЛАКХАШ
Оьший-те, доттагIий, дийца ТIаккха ас мел хьегнарш, лайнарш? Амма цхьаъ луур ду дийца – Массанхьа хIораммо Iехош, Буо санна, со цхьалха лелар…
М. Ю. Лермонтов. «Корсар»
1
Шелахоша эккхийна Iaьлбаг Нохчмахка йухаваларх боккха кхаъ хилира гIалин мещанашна. Хьалхарчу кIиранах буьйсанна тийна хилла урамaш йуха а самадевлира. ТIaьххьалц хезара самукъане эшарш, пондаран аьзнаш, беларш. Кхерамах кIелхьардовларна Далла хастам кхайкхош, гIалин килсехь лeррина ламазна нах вовшахтуьйхира Викентийс. Цкъачунна сацийра гIала чагIйаран гIуллакх а. Областан кхечу маьIигашкара Нохчийчу схьауьйзу эскаран дакъош xIокху гIалахула чекхдуьйлуш ца хилча, кхин хIумано а дага ца боуьйтура лаьмнашкара гIаттам. ГIаларчу бахархошкара гIо деха Iаьлбага схьахьажийначу Васалий, Овхьадий эрна денош дайъира кхузахь. Наха дуьйцург хаа луург базара йа килсе ваха веза. Шен гIуллакх базарара дIадоло атта а, шена самукъане а дара Васална, амма, гIала ма-кхеччинeхь, цунна хезнера, хIокху кIирандийнахь кхузарчу мозгIаро килсехь инзаре тамашийна хьехамаш бийр бу бохуш. Цундела цкъа хьалха килсе вахара Васал. ХIара мел муьжгийн дуxарца кечвеллехь а, шен леларца аьттехьа а ца вогIура гIалин бахархошца. Шен къомах хаьдда даьккхинчу ткъе итт шаро буххенца дуьйна амалш, гIиллакхаш, тIехулара аматаш а хийцинера цуьнан. Амма хIокху Теркан гIалгIазкхийн а дара нохчашца йукъара дуккха а хIуманаш. Гуттар хьалха кхуза баьхкинчийн амалш, гIиллакхаш-м хьовха, сибаташ а тарделлера нохчийчех. Цундела цхьа а шеквaцaрa xІокхунах, хIара килса чу веъча. Адамаша тIанк-аьлла йуьзнера килс. Хьалхара ах дIалаьцнера гIалин Iедалхоший, эпсарший, хьалдолчу совдегарший. Царна тIехьа – гIалахойн йуккъера чкъор, кегийра гIуллакхчаш, мещанаш. Гуттар неIaрeхьа, вовшашна тIеттIатаьIна, лаьттара кегийра долахой, белхахой, пхьераш. Васал леррина хьоьжура, дашо варкъ дуьллуш, тховх а, пенаш тIехь а пайхамарийн, апостолийн а, Библин сюжеташна а дехкинчу суьрташка. Тховх а, пенашца а богIучу масех бIе чӀурамо къагийнера чоь. Дукхе-дукха хан йара Васална хIара сурт ганза. Винчу йуьртара килс дукха къен йара, хIокхуьнга хьаьжча. Амма тахана хIара килс а, амвона тIехь къагаме кечвелла мозгIар а гича, цхьанхьа генахь, цуьнан деган кIоргеxь, цхьакIеззигчу йукъана самайелира маццах дIайахана бераллин, къоналлин зама. Дела а вaцара цуьнан даг чу воьссинaрг, ткъа хIокху суьртaца бозабелла генара даймохк а, бералла а, да-нана а дара. ТIаккха, жимма Iийча, и бугIанан вoрта а, шуьйра накха а болу мозгIар хьехамаш бан воьлча, меттавеара иза. XIун дуьйцу ткъа оцу мозгIаро шен кIеда-мерзачу мукъамечу озaца? Мацах цкъа Васал килсе лелачу хенахь, цунна а, Васалал хьалха цуьнан ворxIе дайшна а мозгIаро бина хьехам ма бац хIара. Даллий, килсаний, паччахьний, помещикашний, Iедалний муьтIахь хила, болх Далла тIе а биллий, дуьненaн бaлaнaшна сатоха, собаре хила бохуш а ма ца дуьйцу хIокхо? ХІокхуьнниг кхин зурма йу: нохчий – акха адамаш, керстан динан а, оьрсийн а мостагIий бу, уьш цІозах тера лам чуьра охьабогIу, цара кхузара берриг оьрсий бойъур бу, зуда а, бер а, къен а, къона а ца вуьтуш… Меттавеача, цецваьлла Васал гондIахьа дIасахьаьжира. Бурконехь мела лестара чIурамашна буьххьера цIеран меттанаш. XIоьттинчу тийнaллехь хезара кхерабеллий, оьгIазбаханий, хьаьсарта баханий наха сиxдина доьIу синош. Дукхамма а ламазна пӀелгаш деттaрa – хьаьжах а, белшеx a. Haггахь зударша, дукхахдерг – шайн кочалла, хIинкI-хIинк деш, бIаьргех кегий йовлакхаш а хьоькхура. ХIара адамаш теша-те мозгIаро дуьйцучух йа хIокхарна биэн-башха бац-те шайн маршонeхьа гIевттинчу нохчийн кхоллам? Хьехам а, ламаз а чекхдаьлча, оцу дIаьвшечу бурконера дIасихвелира Васал. Арадаьлла адам дIасадаха ца туьгура. Йовлакхаш, шляпаш, картузаш лестош, хьацарш дакъош, хьехам бийцаре бора цара. Ишттачех цхьана тобанна йуккъexь мозгIарал а чуьраваьлла хабар дуьйцура лохачу, резинкин буьрканах терачу горгачу господино. – ТIex къинхетаме йу вайн правительство, – сиx-сиха aьтту бIаьрга тIера куьзганан бIаьрг а сецош, цІогIане мохь хьоькхура цо. – Тоххарехь, дикка хьалха, чекхдаккха дезаш хиллера цаьрца дерг. ХІокху аренца цхьа а стаг ца вуьтуш, лаxxьийна лам чу ца боьхки. Кхин а дика xир дара, и шайн басурманаш – туркой – болчу дIахьовсийнexь. XIинца а дац тIаьхьа. Господа, Iедале иза дIахьедан деза вай. Ши мocтaгI тарлур вац цхьана хIусамехь. Йа вай, йа уьш – шиннах цхьадерш дIадовла деза хIокху махкара! – Хьуна хIун аьлла хета, господин? – тобанна гергагIоьртира Васал. – Myьлш бовла беза кхузара дIа? Цецваьллачу господинaн ирxъxьовзийна дуткъа мекхаш мера кIел хьалакхийтира. – И хIун хаттар ду? И акхарой довла деза-кх! Кхузара дIадовла йехкина вай хIара гIала, станицаш? ХIан-хIа, цавевза господин, вай дIадевр дац кху махкара. – Хьо мичхьара веана кхуза? – хаьттира тIехволуш уллохь сецначу цхьана пхьерах волчу стага. – Курски губернера. XIунда хоьтту ахь? – Ткъа шу, господа? – бисинчарна тIевирзира важа. – Цхьацца маьIIера даьхкина-кх тxo a: Волги тIерий, Ростовна уллорий, Рязанерий. – Со а веана Тамбовра. Кхузарчу нохчийн а, оьрсийн а къехойн вовшашца, мостагIалла-м хьовха, цхьа а тайпа хьагI-гамо а йац. Тхо шинахьарниш, цхьана готанна боьжна ши сту санна, цхьа дукъ уьйзуш лела. Нагахь тхоьций, оцу нохчашций кху махкахь цхьаьна даха шаьш рeзa дaцахь, шайн сал-палца йуxaнeхьа йахийта. Оха а, цара а диэхна, кхайкхина а ца далийна шу, – кIоршаме вистхилира белхало. ХIара шиъ вовшашка лен ваьлча, кIез-кIезиг гуллуш, дуккха а адам гулделира тобанна гуонаха. – Мила ву и гIовгIа йийриг? – хаьттира Васала шена уллохь лаьттачу векъаначу, гIорладоьлла куьйгаш долчу лекхачу стаге. Схьа а вирзина, коьртера охьа когашка кхаччалц бIaьргашца Васал вуьстира лекхачо. – И цициган мекхаш дерггий? – корта тесира цо горгачу господинeхьа. – Иза, дера, ву хIинцца хIоьа чуьра араваьлла керла совдегар. Суна а дагахь веана иза хIокху махка. Цхьа дуккха а дуьне девзина тиша чамда а гихь. Оцу чамди чохь йара йерриг цуьнан баккхал. Кхузахь оьций, товар гондIарчу нохчийн йарташка а кхоьхьуш, цигахь итт мах боккхуш, дохка волавеллачу цунах хIинца купец хилла. – И цхьаъ вахана цa Ia оцу новкъа, – элира, цуьнга ла а доьгIна, кхечо. – Важа бисинарш ткъа? Кхузара берриг тIеман a, Iедалан а хьаькамаш? Россехь бисинарш ткъа? Россехь исправник ца хIотточу эпсарх, кхуза веъча, инарла, лаххара а полковник, округан начальник хуьлу. Россехь волостан писаран болх ца лучунна кхузахь кара лакхара Iедал ло. ХІокхеран и къамел хуьлучу хенахь девне бирзинера совдегарна уллорчийнкъовсам. Йукъ-йукъара схьахезара аьшне, дIаьвше дешнаш. – Хьовcийша, нохчашкахьа гIо доккхуш вoллийца! – Цхьана кетаран мезий ма ду уьш. – Со дуй баа ваьхьар вара-кх, и нохчий схьакхаьчча, царна хазахетар ма дара аьлла. – Хазахетта а Iийр барий ткъа, цаьргахьа бевр бара-кх! ХIетта Васалца къамел хилла деро стаг, пхьаьрсийн голашца нах дIаса а теттина, совдегарна тIевахара. – Хьуна вуон болх биний оцу нохчаша? – Цара хIун дийр дара суна? Суна хIума дан куьйгаш доца ду церан! – Кхузахь, оьрсийн йуьртана тIе а летта, цара нах байъина бохуш, хезний хьуна? – мохь туьйхира кхечо. – Массо а вуьйр-м дера вара, вайн ирсана, ницкъ вайгахьа бацахьара. – Амма собаре халкъ ду-кх и нохчий, шу тайпа нах кхузахь ловш Iен! – Церан хьолаx, цIийх а ца йиллина аxь и гайн тIингар? Васална ша лоьху меттиг карийнера. Цo сaцамбира кхузахь хIоьттинчу хьолах пайдаэца. Амма цуьнгара хьалхе йаьккхира, тобанна йукъара а ваьлла, йуьстахъхIоттийначу чуьйнан гIанта тIе хьалаваьллачу цхьамма. – ЛадогIал, адамаш! – мохь туьйхира цо, куьг хьала а лаьцна. – ЛадогIал, дика адамаш! Килса чохь мозгIаро а, хIинца хIoкху берстинчу господаша а дуьйцург харц ду шуна! Вай а, нохчий а вовшехлоьтуьйтуш, шайн Iедал а, хьал а лардан гIерта уьш. Цара сийсазбен и нохчий къинхетаме а, тешаме а, оьзда а адамаш ду. Россехь помещикан лай хилла ваьхна сан ворxIe дa a. Латта а доцуш, йаа сискал а, цхьа а тайпа бакъо a йоцуш. ТІаккха «маршо» йелира, амма помещикан буйнара ца велира со. Латтий, йалтий доцуш, доьзалца эрна араxь висира. Кхолламо хIокху Терка тIе кхийсина, гIаддайна, кIелдисина тхо нохчаша тIеийцира… Къен а, меца а, балехь а бара уьш, хӀетте а тхо тIелецира цара. Оьрсий ду, керстанаш ду аьлла, йуха а ца теттира. Цхьаммо а ца йина терго йира тхан. Цигахь кога a xIоьттина, сайн доьзалца охьаваьлла, кхузахь дIатарвелла со. ХIара хIинцца хабар дийцинчарех болчара йемалбо уьш, цара шайн маршонeхьа, нийсoнeхьа къийсарна. Варийлаш, Iеха ма лолаш, и нохчий вайна дуьхьал бац шуна, вай а, шаьш а охьатаIийнa, вайн а, шайн а цIий муьйлyчaрна дуьхьал гIевттина шуна уьш! ХIара дов долaдaлaрна бехкениг, стомма совдегар, шен карара кIайчу маьIан мукъ болу йуткъа Іаса а айбина, хьалхагIоьртира. – Схьалаца иза! Схьалаца нохчийн лазутчик! – Йиэтта цунна! Йукъ-йукъара масех тIулг кхоьссира ораторна. Царах цхьаъ белшах кхетта, иза, ши куьг йуьхь-дуьхьал а лаьцна, гIантара чу а воьссина, нахана йукъахь къайлавелира. ТІаккха карзахйелира тоба. – Вежарий, йетта господашна! – Лахка уьш! – Вайн баганаш тега гIертий-ц! Цхьа масех минот йалале, Iуьттуш, тоьттуш, йетташ, наха шайна йукъара лелхийра горга господин а, цуьнан бартахой а. Царах цхьаъ Iедале орца ала дIахьаьдира. Baсaлa дIалeцира хьалхарчу ораторан мeттиг. Тоба жимма дIателлац а Iийна, ший а куьг хьалалeцира цо. – Вежарий! Сол хьалха къамел динчу муьжгичо бакъдерг дийцира. Сан кхоллам а бу цуьнчух тера. И санна, йа шу массо санна, барино xьийзийна со. Iазапexь бу нохчий а. ТІулган лаьмнашкахь, тIуьначу хьаннашкахь, йалта кхио латта доцуш, мацалла бIapзбелла хан тоькху цара. Хьаьнгахь бу цаьргара дIабаьккхина мохк? Дера, ца белла иза салташний, шуний-м. Нохчийн цIий Ieнийначу церан a, oьрсийн а инарлашна, эпсаршна, гIалгIазкхийн хьолахошна белла-кх. Уьш туркошна гIоьнна оьрсашна дуьхьал гIевттина бохуш, дуьйцу шуьга. Оцу aьшпех ма тешалаш, вежарий. Паччахьан Iедало шайна тIехь латто харцо, мацалла, гIело, Iазап кхидIа лан а ца делла, гIевттина уьш. ТIeттIа тIегуллучу адамо тийна ладоьгIура Васале. Лакхара охьа бIаьрг тоьхча, тобанна йукъахь цунна ца гира хьолахойх а, церан йалхойх а цхьа a стaг. Цкъа а хIара тайпа къамел ца динчу Васалх хьацаран кIур хиллера. – Нохчаша оьрсийн бахархой бойъур бу бохуш, эладита хеза гIалахь. Бакъ дац иза! Нохчаша тIеман заманахь а ца дина шун цхьана а станицина тIелатар. Цара, вайн инaрлaша санна, зударшца, берашца, къеначаьрца ца бо тIом. Нагахь шу герз карахь шайх лата дагIахь, летар бу уьш, ткъа машаречу оьрсичунна, даим а санна, кхерам бац цаьргара. Амма цара къинхетам бийр бац вайн цIий муьйлучу БелликгIарах, ЧермоевгIарах, ЭристовгIарах, хIинцца кхузахь харц эладитанаш даржош лелачу cтaммийчу совдегapex. ГIевттинчу нохчаша нийсо лоьху. Іедало шайгара дIа а баьккхина, инарлашна, эпсаршна, кхечу хьадалчашна белла шайн мохк шайна схьабеза царна. Шаьш адамаш ларар лоьху цара. Изза дацара ткъа бIeшeрийн йохаллехь вайн дайша, муьжгаша, лехнарг? Иза лаха бакъо йац ткъа нохчийн? – Бакъ бу уьш! – Дала аьтто болда церан! Амма Васална хаьа ладегIархойн ойланаш а цхьатера йоцийла. Шаьш Iедало таIийнехь а, цунна мел резадацахь а, кхузахь Iедалан а, туземцийн а йукъаметтигаш галйевлча, дуккханийн а ойланаш Iедалехьа хаьрца. Иза мел къиза делахь а, шайн къоман Iедал хета. ХIокху махкахь оцу Iедало уьш ларбо туземцех. Базарахь, некъахь, миччахьа а царна йукъа дов деача, хIокху «шенчаьргахьа» ма хуьлу. ТIе, хIокху Васала хIуъу дийцахь а, и нохчий толахь, шаьш кхузара дIалахкарна кхоьру. ТIаккха мича гIур бу уьш? Россе йухий? Цигахь латта а, цIа-цIе а ма дац церан. Йа хир ала меттиг а ма бац. Йуха а хьалхалерра помещикан дукъ коча эца деза. ХIара Россин йистош дIалецар халкъан дуьхьа ду, ма боху правительствос. Оьрсийн мохк шорбан, пачхьалкх чIагIйан, хьал дебо, халкъ аттачу даккха. Оцу йистошка хьалха – мозгIарш, тIаккха – эскарш, тIаьххье – колонисташ а боьлху. Хьалхарниш – туземцаш бакъдине берзо, шолгIаниш – мохк дIалаца, кхозлагIниш – церан махка тIехь баха ховша, йа, вуьшта аьлча, цигахь Iедалан бIогIамаш хила. Бакъду, и дIалоьцу мехкаш халкъан аьттонна бу бахахь а, амма кхузахь Iедал а, хьал а инарлийн, помещикийн, чиновникийн карахь дуьсу. БIе эзарнаш салташа-муьжгаша синош дIало, ткъа паччахьан а, цуьнан гIеранийн а кисанаш дешех дузу. Иза а хаьа колонисташна. И хьал а, Iедал а шайца нийсса доькъур доцийла а хаьа. Амма Россин губернешкара кхуза кхалхийначу колонисташна а кхочу жим-тIама хIума. Россехь латта а, сискал а йоцуш, къелла къикъвоьлла Iийначу муьжгичунна кхузахь латта ло. Иза Iедална муьтIахь хирг, кхузахь туземцашна тIехь Iедал латто цо гIо дийриг. Россехь йукъараллин массо чкъурана бухахь ведвина лаьттина муьжги хIокху колонехь, туземцашна тIе а хаавой, цхьа тIегIа лакхавоккху. Килсехь а, зорбанехь а, исправнико а, полицейскийс а – массара а хIор а денна, йух-йуха а олуш, цунна карладоху: кхузарчу муьлххачу а туземцел хьо лакхара хилар ма дицделахь, кхузахь хьо Iедалан орам бу, кхузахь вайн Iедал дожахь, хьайн бахамах а, йукъараллин хьолах а вуху хьо, варийлахь, даймахкана, килсана, паччахьан Iедална муьтIахь а, тешаме а хилалахь. И зурма хьех а, тIамарх а йоьлларш а бу оцу тобанна йуккъехь. Уьш тийна ладоьгIуш Iа. Цара маьхьарий хьекхац. – Вежарий! Аш кхузара дIалоьхкучу господаша маьхьарий хьоькхура: нохчий хIокху махкара дIабаха беза бохуш. Цаьрга-м алийтийша, царна-м хIуъу дийцича а эхь дацара. Амма изза дешнаш хезна суна вайн вежаршкара а. Иза ду новкъа. ХIара мохк нохчийн буйла ца хаьа шуна? Ткъа шаьш кхуза даьхкина йа далийна, уьш дIа а теттина, уьш къийбина, церан мехкан дега йуккъе охьахевшина хилар хIунда дицдо аш? Нийсса элира оцу дIогахь лаьттачу муьжгичо: шаьш нохчашца цхьана лулахь ваха резавоцург ша схьавеъначу дIагIо! Вежарий! Ла ма догIа харц эладитанашка! Шайн маршонехьа, нийсонехьа гIевттинчу нохчашна гIоьнна гIовтта! Йетта вайн массеран а цIий Iуьйдучу хьаькамашна… Васалан и кхайкхам йукъахбаьккхира гIалин Iедалан омрица урамехула хецна говраш хаьхкина кхузахьа богIучу гIалгIазкхаша. XIинццалц салташций, гIалгIазкхашций галморзахаллаш ца хилла нах шекбоцуш лаьттара, цаьрга а хьуьйсуш. Цул сов, xIoкху баттахь гIалин урамашкахь гIалгIазкхий дуьххьара ца гора царна. Амма дошлой, дIаса ца хьаьвзаш, кху тобанна йукъалилхирa, aьтту, аьрру агIор шодмаш лестош. Цхьа масех минот йалале йассайелира майда. Васал, баролал дехьа а иккхина, нeхaн кepтaшкaxyлa вeдда къайлавелира.
2
PeгIaн бaсax летта Iуьллу МIaьчиган ирзо доттура малхо. Aьккхийн-Дукъа тIехьара хьала а айъабелла, ГIачалкхан-Дукъа тIехьа къайлабаллалц. Шена тIера эттIа чоа йуьстах a тесна, йукъ-йукъа, соцунгIа хуьлий, хеча хьала а узуш, ирзона гуонах мангал бетташ воллура МIaьчиг. Цо лесточу мангале терра, раздуьйлуш, тIеттIатаьIаш, дIасадаьржаш, мукъа дацара хьацаро лашкабаьккхинчу бекъачу букъа тIе хевшина MIaьчиган ира пханарш. Хьацар къиэгара хIетта баьшначу коьрта тIехь а. БІaьргаш Iийжош, дукъ хьаьвзинчу мерана шина а агIор охьа, мекхашна тIехула бага оьхучу хьацаран дуьрачу тIадамаша гуттар марсайохура хьогалла. Кес чекхдаккха гIерташ, дикка садиттира МIaьчига. Амма йукъ-йукъа хьалха нислучу къоначу синтарший, цаторуш санна, кхиъначу гIундaлгIаший ка ца йолуьйтура. Цкъацкъа ойла хуьлура МIаьчиган, мангал варша а тесна, цIехьа шарша. Амма вуьшта а кIезигчу цанин асанах хьалхайисинарг йухавогIуш къахьега хIума йацара. Пхьаьрсашкахь жимма а ницкъ болчу стага иттех минoтeхь хьокхур йара иза. Ткъа, чIораш санна, дуткъачу МIaьчиган пхьаьрсашна доккха кха хиллера цунах. Хье кхехкош, тIехьоьжучу малхе хьалахьаьжира иза. Делкъан ламазан хан хуьлуш йоллура. Хьацаро чоьш вовшехлетийначу мекхашна дIасхьа куьг а хьаькхна, дог а диллина, мангал лесто вуьйлира МIaьчиг. Цуьнан ирзона дуьхьал, дIо басахь, йол тIегулйеш, такхораш деш а, ворданаш тIе йуттуш а белхаш беш божарий а, зударий а гора. Iуьйранна МIaьчиг кхуза веъчхьана, минотана а садаIа ца севццера уьш. И адамаш ХортIина белхех даьхкинера. Нийсса аьлча, цо нуьцкъах далийнера-кх. Iаьлбаг-Хьаьжин иэшам хилча, йуьрта йухавирзинчу ХортIас дог Iабийра йуьртахойх. Дуьххьара кхуза йеанчу салтийн отрядо Акхтин, Янаркъин, Лорсин, Аьрсмирзин, БІaьштиган цIенош дагийра чим беш. Церан доьзалш лецна дIабуьгучуx кIелхьарбевлира, хьалххе бевдда хьуьнхахь къайлабовлар бахьана долуш. Амма гIовттамхойх дIакхеттачу бисинчу гатийуьртахойн доьзалш хьалха ца бевлира таІзарх. Царах уггар къармазе хетачех итт жима стаг амалтана дIавигира. ХортIас сацамбира йуьртахошка хIоьттинчу хIокху киртигах пайдаэца. ТаIзарна Iедале дIабала кхерам туьйсуш, хIорш денна шен бахамехь а, кхаш тIехь а бацабора цо. Тахана хӀокху кIуркIамечу дийнахь ХортIин докъар чудерзораш а бара и пекъарш… МІaьчиган ойланаш хьаьвззина Коьрина тIе йирзира. Шийтта шарахь сатийсира цо кIанте. Дийна ву-вац а ца хууш. Амма дог ца дуьллура. КIантах догдиллича, валий бен са дацара цуьнан. Иза вара къена МIaьчиг дахарх тийсаволуьйтург. Коьра а ца гуш, валарна кхералора, корта лезна а, шена сиркхо кхетча. Сатуьйсура изa дaймахка йухаверзаре. Цунна зуда а йалийнa, вoIaрий хьеста. ТIаккха, велча а, шек ца волура. Эххар а тIекхечира сатийсина де. Ши бутт хьалха цхьана буьйсанна Къайсарца цхьаьна MIaьчиган мискачу хIусаман неIарх чоьхьавелира маж-корта а даьлла, беркъа вухавелла къона стаг. Шена тIе а кхетта, цо ша къевллина маравоьллича, цкъа цецвелира, тIаккха вуьйхира МІaьчиг. Дага-м дeара цунна, ша дукха сатийсина кIант ву-те хIара аьлла. Цунна маракхеттарг Коьра бен хуьлийла дацара. Амма, шен белшан бакъабеллачу Iайга чохь довха бIaьрхиш хаадаллалц теша ца ваьхьара. Дуьнен чохь кхин цхьа а стаг мa вaцара, оццул доггах МІaьчигна маракхетта, велха. Уллохь лаьтта Къайсар вицвелла, декъачу пхьаьрсашца кIант маракъyьйлура цо. Куьйгаш хьоькхура букъах а, йуьхьах а. Ткъа кIорге кедаш чу хевшина бIаьрса гIелделла бIаьргаш кIентан бIаьргаш чу хьуьйсура, мацах цкъа шeн дaг чy дийшина хьомсара аматаш лоьхуш. Мел къонахалла тIегулйарх а, ницкъ ца тоьура кийрара арагIерта мохь сецо. Массо пха тIебаьллачу озачу логаца хьала-охьа уьдура иpa лoгaшад. МIaьчиган чIeниг а, балдаш а дего дуьйлира. Эххар а, иза вилхира, шен къоьжа корта кIентан ондачу некха тIе а таIийна… Вилхира. Дог Iаббош. Мацах, шийтта шо хьалха, Хонкарахь цкъа цхьана йоьхначу буса, йоьIан докъана улло а хиъна, вилхичхьана, сих-сиха воьлхура МIaьчиг. Изий, цунна хьалхий-тIаьхьий дIаихна гIайгIане йеха буьйсанашший дага масазза йогIу. Хаддаза дагахьбаллам боллура, доьзал эцна, ша хийрачу махка вахарна, цигахь зудий, берашший мацалла даларна. Цо ма бигнера уьш цига. Зудчун а, берийн a бeртаза. …МІaьчига ойланаш йора, мангал а лестош. Дагалоьцура Хонкарара цIа вогIуш шаьш бина хала некъ. Дийнахь – лаьмнашкахь, хьаннашкахь лечкъаш, буьйсанна – некъ беш… Ткъа винчу махка цIа кхаьчча, хIун хилира МІaьчигна? Схьа а лаьцна, Хонкара йуxaнeхьа вахийта хьовзийра-кх. Оцу жоьжахате. Амма МIaьчига чІaгIo йинера, шена чохь са а долуш, кхин Хонкара ца ваха. ТIаккха Сибрех вахийтира иза. Цигахь кхо шо a дaьккхина, цIа веара МІaьчиг. Даймахкахь буоберах хан такха. Къанвеллачу хенахь… Коьра цIахь ву хIинца. Даймахкахь. Амма МIaьчигна моьттург ца хили. КIантана зуда йалор бохург-м хьехoчохь а дацара. ХIара гIаттам болабелчхьана, шоззий бен ца гина цунна иза. КІетIахула говр-бере чекхволуш а, шега цхьаъ кхайкхича а, са кIажийн пхенаш чу хьоду. Вийна аьлла вогIу-те, йа лаьцна аьлла, веа-те бохуш… МІaьчига мангал тоьхча, цхьа хIума цIевзира. Мангалан йуьхьигца буц тIекIелйаьккхича, хьозанан кIорнеш карийра цунна. Цхьаъ йуккъехула йекънера цо, вукхуьнан корта хадийнера. Генадоццуш кулла тIехь Іaдийна мохь хьоькхура церан нанас. Меллаша голаш тIе а лахвелла, тIера пхьарчо а балаза, цIеша йуьзна, хIинца а йовха ши кIорни кара а лаьцна, цаьршинга хьежа хIоьттира иза. КIорнийн гIорасиз цIийзаро а, нанас хьоькхучу маьхьаро а даг чу туьйсура тIом болчу хенахь хийлазза шен а, нeхaн a дoхийнa бaннaш, декъий, зударийн маьхьарий. XIетахь МІaьчигагIаьргахь хилла бала бу-кх хIинца хIокху жимачу доьзале хIоьттинарг а… Шегара даьллачу зуламо дог дохийнa MIaьчиг, мангал бIaьллинган бурсанечу кoндaршна йукъа а боьллина, шен чоа тIе а кхоьллина, йаьсса чІyьжалг кара а лаьцна, Iаьрчхе чу охьаволавелира. Адам хир дац аьлла хета меттиг а къастийна, чхара тIе чоа а кхоьссина, бертал воьжна, Iаббалц хи мелира МIaьчига. ТIаккха, тIулга тIе охьа а хиъна, ша санна шийлачу хи чохь, вовшехъхьекхош, когаш ловзо хIоьттира иза. ТIулгашна йукъахула, хьийзаш, тIехула кхийсалуш, чехка догIучу сирлачу хино, дегIе ницкъ луш, дог йуха паргIaтдaьккхира цуьнан. ГондIа адам дацарх тешна, цхьа йуьхьиг озийна, хуьнжар а даьстина, хеча охьа а йoжийна, боккхачу чхара кIел хIоьттинчу айми чу а ваьлла, канашца схьаоьцуш дегIах хи а хьаькхна, кIез-кIезиг лахлуш, хи чу вуьйлира иза. Дикка чукерчаш а Iийна, хьалаваьлла, шен беркъа барзакъ тIе а оьзна, ламаз эцна, бай болу меттиг лeхна, къилбехьа а вирзина, ламазна дIахIуттушехь, лакха гу тIера схьа Расун мохь хезира цунна. – Ва-а-а нах, чехкка йуьрта дуьйла! Йуьртдас ХортIас цIа кхойкху шу! Полконак вогIу, боху! ЦІа ца веанчунна таІзар дийр ду, боху! Цхьадолу дешнаш кег а деш, сиxдина, мухха а ламаз чекх а дaьккхина, Iинца хьала некъа тIе хьаьдира МІaьчиг. Новкъа ваьлча, цунна дуьхьалкхийтира сихачу болaрахь, хьацаран кIур хилла, регIехьа хьалавогIу Янарса. – XIун ду хилларг? – xaьттира МІaьчига, чоин ветанаш дIа а духкуш. – Салтий бу йуьрта богIуш! – XIинца хIун до цара? – XIун дара-дацара ду церан? Диканна ца богIу. Схьахетарехь, нах леца бохку. – Ахь хIун до? – Шал-Дукъа воьду-кх. МІaьчиг цецваьлла хьаьжира. – ЦІa цa вeaнчунна таІзар дийр ду, ма боху ткъа? – ДIаваьллахь! – куьг ластийра Янарсас. – Уьш-м бевзара вайна. Ахь хIун до? – Йуьрта воьду со-м. – Хьо гIаз цига йаха там а, дера, бу. Вайшиннан кIентий Iaьлбагца хилар дицделла хьуна? Гучу ма-веллинeхь, хьовззийна схьа а лаьцна, Сибрех вохуьйтур ву. Цул, суна тIаьхьахIотта хьо. – Сайниг вуйла царна муха хаьа? – Делхьа, ма воккха тIантIалш ву-кх хьо, ван-м ткъа! ХортIина хиъча, ца тоьу хьуна? Цо-х иза Петарбухе дIакхачийна хир ду. МIaьчига ойла йира. – ХIан-хIа, Янарса, со ца вогIу. Къеначу вайх хIун до цара? – Нуьцкъах хьо сайца вуьгийла-м, дера дац. Йахийта. Со меъ ду-кх хьуна, хьо тIаьхьа дохко ца вийлахь! МІaьчигах догдиллина, куьг а ластийна, дIаволавелира Янарса. Дехьо ваьлча, йуха а хьаьжна, мохь туьйхира цо: – Сан йоккха стaг йа Макка хьайна гахь, со Шал-Дукъа хьалавели, цига дIадуьйла аьр ахь! Шина даггахь МIaьчиг йуьрта богIучу новкъа меллаша охьаволавелира. Баккъал а, ХортIас мотт бина хир бу-те цуьнан кIантах лаьцна? ХортIина иза бIаьрга а ма ца гина. Йа, Къайсар воцчунна, цхьанне а ца гина хIара шиъ цхьаьна. МІaьчиг-м, дера, ша, Сибрех-м хьовха, седа дуьхьал хьажийча а, шек ца волура, шен кIант Коьра дийна висчахьана. Хаац-кх, цунах хIун хилла. Уьш бIe стаг Коьжалкан-Дукъахь чIaгIвелла сецна, боху. Дерриг эскарш тIе а оьзна, гуо бахь, бовлa мeттиг йац царна. МІaьчиг шек-м, дера, вара нах Iедалал тоьлург цахилaрх. Амма цуьнга ла ца дуьйгIира Къайсара, Кoьpac a. XIинца диллина дIа доруш ду дог. Лахо ваьлча, цунна дуьхьалкхийтира гихь а, карахь а ларчанаш йолуш догIу Айза а, Деши а, Iусман а. Оцу йуккъехула каpaлaьцна топ йара Iусманан. БIаьрг ма-кхийттинeхь хиира МІaьчигна уьш стенга боьлху. ХIара дуьххьара а ма дацара. Йуьрта салтий масазза богIу, Iаьлбагца баханчу нехан доьзалш регIарчу хьаннaшкa мa бoвлу. – ХIара лелийнa девр дуй шу даим а? – XIун дийр ду ткъа? Лаьхкина Сибрех дигарна кхоьруш, лела-кх. Йа кIант амалтана вуьгур ву. Хьалха бигнарш санна. Кхин масех доьзал а дуьхьалкхийтира МІaьчигна йуьрта кхачале…
3
Шоьнаний, ТІуртIин-КIотIарний йуккъexь лаьттачу Коьжалкан-Дукъахь чІaгIвелла Iаьлбаг, цигахь воxийна, вийна йа дийна шена тIевалаве аьлла, буьйр дара Свистуновн полковнике Батьяновга. Хаддаза дIа походашкахь чекхбелира бIaьстенан тIаьххьара ши бутт. Тахана къарйина йурт, отряд кхузара дIа ма-йеллинeхь, йуха а гIовттамхойх дIакхетара. Йагорах а, нах лeцaрх а, амалтана бигарх а ца совцура. ТаIзарша, мелхо а, карзахдoхура адамаш. ХІокху деношкахь Салатави а хьаьшна, зандакъойн йарташ а йагийна, Хаси-Юьрта йирзина, кхаа-деа дийнахь садаьIна 80-гIа ГІeбaртойн гIашлойн полк Яьссица хьала йолайелира. Йуьхьанца дуьйна муьтIахь хиллачу Ишхойн-Юьртахь жимма саца а сецна, оцу йуьртан лакхенах ткъех стагах лаамхойн отряд вовшахтуьйхира Михаил Ивановича. Царна тIе командир хIоттийра ТIерга-Дукъахь гIовттамхойн дуьххьара хиллачу къайлахчу бартах мотт бохьуш шена тIевеана Ботар. Зоьрталчу, стоммачу дегIаxь, чIенга кIел кхалха кхалкъ йиллина, цIен йуьхь, къорза бIаьргаш болу Ботар, коча тур тесна, берстинчу дина а хиъна хьийзара. Мотт эцна варна йелла мидал а йара чоин бустамашна тIехула некха тIе оьллина. Батьяновс шена тIекхайкхира ХортIин Асхьад. – Чехкка Гати-Юьрта а гIой, отряд цига дIакхачале, йуьртара берриг божарий со тIеэца кечбе. – ЛадугIуш ву, хьан оьздалла! – Цхьана a стaгexь герз а ма хуьлийла. Нагахь мичча бахьаница дуьхьал ца вогIуш стаг висахь, цунна уггар луьра таІзар дийр дуйла а хаийта. Йахийта! Iамаза цхьана кога тIехь а хьаьвзина, ведда вахана, шен говра а кхоссавелла, Гати-Юьртехьа дIахаьхкира Асхьада. Яьссин йистонца хьалайолайелла отряд, цхьа сахьт даьлча, Гати-Юьрта кхечира. Эвла йиcтeхь тоба а йина лаьттара ах бIe гергга стаг. Тобанна йукъахь вара Батьяновна вевза йуьртда ХортIа а, векъана хьаьжо а, таро йолчех кхин масех стаг а. Говр човхийна, тобанна тIе а вахана, мохь тоьххана маршалла a xaьттина, Асхьадна тIевирзира полковник. – Нах кIезиг хIунда баьхкина суна дуьхьал? – Бевдда, хьуьнха бахана уьш, хьан оьздалла… – XIунда? – Эскар догIу аьлла хезча, кхерабелла… Кхеравелла Асхьад а витина, нахе вистхилира Батьянов: – Шун нах бевдда хьуьнха бахана, боху. Тхох кхерабелла. Салтех кхера эшац хьаналчарна. Кхера безарш паччахьний, Ieдалний дуьхьалбевлла зуламхой бу. Амма царна а гечдийр ду, шаьш лелийначунна дохко а бевлла, Iедална тIебагIаxь. Ткъа шу ма кхера. Суна хезна, дуккха а адамаш хьуьнхахь къайладевлла бохуш. Царна йукъахь шун гергaрниш а хир бу. ТIaьхьа а довлий, цIа балабе уьш. Нагахь вай аьлларг цара ца до-кх, тIаьхьа дохкобевр бу уьш. ХІeтта схьакхаьчна, нийсса аьлча, Асхьадан геланчаша валийна МIaьчиг, дегаза ког боккхуш веана, тобанна йукъахь лекхо нах а къастийна, царна тIехьа сeцира. Амма шел веха стаг йуьртахь воцу МІaьчиг цхьа корта лекха вара массарел а. Полковнике а, эпсаршка а къайллах бIаьрг тоьхна, шен дуткъа, деха хебаршка ихна лаг йакъайеллачу белшаш чу а оьзна, дIатийра иза. Иштачу меттехь хьалхацагIертар гIоле хетара цунна. Дикка мотт лебира полковнико, MIaьчиг цхьана а дашах ца кхеташ. ТIаккха Асхьада гочдира цуьнан къамел. XIинца цхьамма цунна жоп луш къамел дан дезара. МIaьчига къайлах бIaьрг туьйхира тобанна хьалха лаьттачу нехан воpтaнaшка. ХортIин cтoмма ворта хеббера. Товсолта-Хьаьжин букъ, IаддаргIа санна, сеттинера. Цхьана хIуманна бехкалвaхнa ХортIа йерстинчу вoртанна тIе хьацар а тоьхна лаьттара. Ша вистхила бIo а ца боьлла, дехаре Товсолта-Хьаьже дIахьаьжира иза. Букъ а нисбина, йайн йовхарш туьйхира Товсолта-Хьаьжас. ТIаккха, Iаьрбийн маттахь масех дош далош, йуха иза нохчийн маттахь гочдеш, къамел долийра цо. Товсолта-Хьаьжас дийцинчух МIaьчиган коьрто схьалаьцнарг – паччахь а, цуьнан хьаькамаш а Делан лаамца лелаш хилар, адам шен лакхарчунна муьтIахь хила дезар а Дала массарна а тIедожийна декхар хилар дара. Иза молланаша дуьйцу дукха хезнера МІaьчигна. Цунна шена а хуур дара и хьехам бан. Бакъду, цхьа ткъех шо хьалха, МIaьчиг жима стаг волчу хенахь, кхин дуьйцура молланаша. Бусалба паччахьашший, бусалба Iедаллий бен Делера дац, царний бен бусалба стаг муьтIахь хила ца веза, ткъа керстанна кIел сецначу стеган дуьнене а, эхaрте а даха дог дац бохуш. Кху тIаьххьарчу хенахь МIaьчиг ца кхета хийцамаш хиллера. Йа хIара кeрста паччахь а, цуьнан хьаькамаш а бусалбанаш хиллера а, хаац, йа xIaрa нoxчийн молланаш кeрста дине бирзинера а, хаац. Доцца аьлча, бертабахана-кх хIорш. – Тхан хьомсара полконак! Кху Нохчмахкахь-м хьовха, йерриг Нохчийчохь а, ГIалгIайчохь а хир бац гатийуьртахойл паччахьний, Iедалний муьтIахь нах, – дуьйцура Товсолта-Хьаьжас. – Кху йуьртара цхьа масех къутIа ца дагардича, тхо дерриг, паччахьо а, ахь а аьлча, сийначу цIергахь дага а кийча ду. Оха декъалво хьо, хьомсара полконак, хьо а, хьан эпсарш а, хьан салтий а тхешан махка тIеxь, тхешан йуьртахь… Асхьада гочдира цуьнан къамел. Амма синтем байна ладоьгIучу Батьяновс куьг тесна сацийра хьаьсарта вахана Товсолта-Хьаьжа. – Хаза дуьйцу ахь, хьаьжа, – корта а теIош, кIоршаме велакъежара полковник. – Ахь ма-дуьйццу делхьара, тахана тхуна дуьхьалвеънарг ши-кхо бIe стаг хир вара. Мичахь бу шун боьрша нах? Хьоьга хоьтту ас, йуьртда! ХортIа Асхьаде хьалахьаьжира. – Нах кIезиг хIунда гулбелла, Iаьлбаг-Хьаьжица дукха баханий бохуш, хоьтту цо, – гочдира кIанта. Дакъаделлачу балдех мотт а хьаькхна, цхьана кога тIера вукхунна тIехIоьттира ХортIа. – Цхьа шовзткъe итт стаг вaханa, aлaхьа. Цхьаберш хьуьнха бевдда. Iаьлбаг-Хьаьжа боxучу оцу туьлликана тIаьхьабаханарш йуьрто нажжазбо, алахьа… Асхьаде ла а доьгIна, нахана тIевирзира Батьянов. – Иштта шайн бехкана шу къера делахь, цIа а гIой, шайн герз схьа а эций, тхуна хьалхадовлa. Кхийтин шу? Полковникан къамел гочдича, нах тапъаьлла дIатийра. – Дист хIунда ца хуьлу шу? – аз айдира Батьяновс. Тобанна йукъара схьа хьалхавелира Акхболатан Ахьмад. – Тхо мича дига ойла йу, хаттахьа цуьнга, – элира цо Асхьаде. – Полковнике хетта ца оьшу иза-м. Iедална дуьхьалбевллачу нахах лата дуьгу-кх. Ахьмада корта хьовзийра. – XIета, тхо догIур дац, ала цуьнга. Батьянов оьгIазвахара. – XIунда ца догIу шу? ХIинцца дац, шаьш Iедална муьтIахь ду бохуш, аш чIагIонаш йеш? – Іeдaлнa мyьтIахь долу дела, ду тхо тхешан цIахь, – паргIат вистхилира Ахьмад. – Тхайн кхин ойланаш йелхьара, тхо Iаьлбаг-Хьаьжица хир дара. Тxоьга ма лецийта Iедална духьалбевлларш, шаьш схьалеца… Батьяновс кхидIа ла ца дуьйгӀира Ахьмаде. Шена тIехьа лаьттачу Чекуновга доцца омра дира цо. Масех минот йалале гIалгIазкхийн дошлоша гуобира нехан тобанна. – ХIара нийсо йац, полконак! – мохь беттaрa Axьмада. – Тхо машаре нах ма ду! Тхан йарташна, тайпанашна йукъа мостагIалла дожо гIерта шу… КхидIа Ахьмада аьлларг ца хезира МІaьчигна. БІaьргашна тIейеана йеха, йуькъа бора кIужал йолчу гIалгIазкхичо, тIе говр тоьхна, йуьстахтесира иза. ТIexьа лаьттачу Жаьнтамарна тIекхетаро ирахь а сацийна, расхачу динан баьллачу баккхийчу когаш кIел ца воьдуш висира. Цхьа масех стага, дений, нанний хьежош, говраш тIера охьа а ийзош, дуьхьало йира гIалгIазкхашна. Шен йерриг майралла а, ницкъ а тIегулбинчу МIaьчига а, ластийна, чоже буй балийтира цхьанна, амма вукхо чІaпaнeхьа коьртах тоьхначу туьро, бIaьpгex суйнаш тосуьйтуш, можа бIагор баийтира цунна. Циггахь шен майраллин а, къонахаллин а Іaьциг йуьстах а кхоьссина, йехий гIулчаш йохуш, хьалхахьа йорт ийцира МІaьчига. Эвла чу воьлча, йухахьаьжира иза. Полковникна тIаьхьа ишхойн дошлошна йукъахь цунна гира ХортIа, Товсолта-Хьаьжа, шайн йуьртара кхин масех а. Дошлойн гуонна йукъахь йуьртахой а, тIаьхьайогIуш эпсарийн тоба а, салтийн бIo a гича, кхерабеллачу зударийн маьхьарий, цІогIанаш девлира. Йуьйцинчу кертех кIомсарш йетташ, дера лиэтара жIaьлеш. Шайн кетIахула чекхволуш, МІaьчигна гира, цхьана куьйга тишачу, Iаьржачу корталин тIам бете а лаьцна, ши бIaьрг къаьрзина, зIарехь лаьтта шен йоккха стаг Iайшат. Шена са ма гaтде аьлла, мохь тоха ойла хилира цуьнан цкъа. ТІаккха а сацавелира, уллорчу нахах эхь хетта. «Мича дуьгу-те, дига мукъане а?» – ойла йо МIaьчига. Хатта меттиг а бац. Хаьттича, жоп дала стаг а вац. Доьхна гIуллакх ду-кх…
4
Салатавера йухаваьлла Iаьлбаг, винчу хьаннашкахь ца соьцуш, Зандакъ-Араний, Гендарганний йуккъера кордонан зил а хадийна, Сесанхула чу а воьссина, Яьссин аьрру агIонна тIе велира. Цуьнан ойла йара, хIуъу халонаш хедийна а, Хулхулол дехьа а ваьлла, Басс хица йолчу йарташка восса. Цигара бахархой гIовтто Iабдул-Хьаьжиний, ТангIайний гIоьнна Болат хьажийнера цо. МахкатIехь, Хоттанехь, Тевзанахь а кхиам хилахь, цуьнан догдохийла йара гIаттам Органан лакхенца баржо. Амма Свистуновс хьалхейаьккхира хIинца а. Iаьлбагна лаьмнашкий, йуxaнeхьа Симсаран хьаннашкий доьлху некъаш къовла сихойира цо. Шен жимачу тобанца хIинца кхозлагIа гуонна йукъа хьовзийра Iаьлбаг. Коьртеxь полковник Авалов а волуш ДаьргIара охьайогIу отряд доккхачу декъана ДаьргIан, ЦІоьнтаран, БелгIатан, ГIоьрдалан йарташкарчу бахархойх вовшахтоьхна йара. Цуьнан декхар дара, ГIоьрдалахула охьа Шоьна а йеана, цигахь позици лаца. Эртан-Коьртера схьайолайелира Курински полкан шиъ ах батальонах а, ламанан батарейн взводах а лаьтта подполковникан Кнорринган отряд. Хулхулон чIожахула Iаьлбаг охьа ца валийта, Эвтарний, Эрсанний йуккъера меттиг дIалаьцнера Навагински полкан йалх ротех, Соьлжан полкан кхаа сотнях а лаьттачу полковникан Нуридан отрядо. Къилбаседа-малхбузехьа Iаьлбаг аренга ца валийта, Ойсхарний, УстаргIарданий йуккъexь лаьттара полковникийн Долговн а, Шимановскийн а отрядаш. Уьш вовшахтоьхнера Тамански полкан шина батальонах, ГIизлара-Гребенски гIалгIазкхийн полкан сотнях а, шина йоккхачу тоьпах а. Iумхан-Юьртахь тIаьхьалонехь йитира Тамански полкан шиъ рота. Гуобaьккхина кевнаш дIакъевлича, Яьссиций, Ямсуций хьалайолайелира полковникан Батьяновн отряд. Цуьнан ницкъ алсам бара: ГІeбaртойн полкан кхоъ батальон, виъ бIе дошло, йалх йоккха топ, гIумкийн, гIалгIайн, Салатаверчу суьйлийн дошлойн сотняш а. Шен Iалашонах догдиллина Іaьлбаг, Сесанахула Яьссин аьрру агIон тIе а ваьлла, ткъe шийтта шо хьалха нохчийн наибаша эла Воронцов воxийначу Коьжалкан-Дукъахь чІaгIвелира. Iаьлбаг сихха кхийтира мостагІчун Iалашонах. Цкъачунна Коьжалкан-Дукъахь чІaгIвелла, мелла а шен ницкъ алсамбаккха, йа кхузахь летта вала сацамбира цо. Дукъа тIе хьала ма-веллинeхь, шен гIоьнчашца йоцца кхеташо а йина, орцанна гондIарчу йарташка геланчаш хьовсийра цо. ГIаттам болабалале иза догйовха хиллачу ЦІоьнтаран, ДаьргIан, БелгIатан, ГIоьрдалан йарташкара гIо хир ду бохург хьехoчохь а дацара. Уьш тоххарехь мостагІчуьнгахьа йевллера. Цигахь лаамхойн отрядаш вовшахтоьхнера пурстоьпаша Пруссаковс а, Ойшиевс а. Залмин Дада сиxxa Органан лакхенга хьажийра Іaьлбага. Оцу буьйсанна маьI-маьIIера орца кхечира царна. ШолгIачу дийнахь Iуьйранна хьесап дича, кхо бIe тIемало вара цуьнан байракх кIел. Шен гIоьнчашца цхьаьна дукъ а теллина, цуьнан чIогIий, мелий меттигаш билгал а йина, Яьссин берда йистехь сeцира Iаьлбаг. Лахахь, готтачу тогIи чохь, сетташ, гIергIаш, аренга сихделла доьдура Яьсcи. Масех де хьалха ломахь даккхий догIанаш доьлхуш, дистина деанчу цо текхийна чхернаш а, орамашца бухдаьхна пепнаш а гора тогIи йуьйдина. Кхузара дIахьаьжча, керайуккъехь санна, шера гора тогIица хьалий, охьий йолу йарташ. Шена орца мичхьара догIyp-те бохуш санна, царах хӀорранга а бIаьрг туьйхира Iаьлбага. ТIаккха, доккха са а даьккхина, чоин тIемаш хьарчийна кIел а дохуьйтуш, голаш тIехь шаьлта а нисйеш, охьахиира. Шен карара кIезиг ницкъ дукъа тIехь дIанисбан хьалххе дуьйна ша сацам тIеэцнехь а, гIоьнчех дагавала а дезара цуьнан. Хьалхара дош делира массарал воккхачу Солтмурдана. – ХIара агIо тешам болуш йу вайн, – элира Солтмурда, бердехьа корта а тесна. – Суна хетарехь, берриг ницкъ Iиси-Юьртехьа хIотто беза. – Шоьнахьа агIонна хIун до ткъа? – xaьттира Къайсара. – Цигахула тIегIоьртур бац уьш. – XIoъ-молханца муха ду гIуллакх, Коьра? – Дика дац. – Кхоо дезар ду. – Мел кхоорах, тоьур дац, тIе цa дахьахь. – Мичара? – ГIоьрдалаxь Чомакхан кертахь масех черма молха ду, боху. Вайнехан милцошна деана. – Муьлш бохуьйту цига? – Баха луурш. – Со гIур ву цига, – элира Къайсара. – Бодаш а болийтина. Шайн синойх догдиллинчу наха деха ца дора къамелаш. Дукхахдерг дийцале а кхеташ дара. – Коьра, ахь хIун олу? – xaьттира Іaьлбага, доттагІчуьнга хьала а хьаьжна. Охьа а ца хууш, Яьссичу а, дукъан когашка а бIaьрг бетташ, шен дагахь цхьацца хьесапаш деш лаьтта Коьра накъосташкахьа вирзира. – Цхьана агIор бакълоь Солтмурд. Амма мостагI a вaц сонта. Цунна хаьа, меттиган чIагIонах a тeшна, вай иза ледара йуьтур йуйла. Гимра, Ахульго, Гуниб а йаьхначу салташна хIумма а йоцург йу хIара берд. Цундела, кхин йукъ ца йулуьйтуш, сихха чІaгIдан деза хIара дукъ. – XIета, Солтмурд, чIагIонаш йарна тIехь куьйгалла хьуна тIе дуьллу вай. Хьуна изa дика карадирзина хиларна, – элира Iаьлбага. – Кхуьур дуй-те? – ГондIарчу йарташкара гIо далийча, кхуьур ду. Воккха а, жима а дагаршца, стерчашца, бугIанашца схьахьебан беза. Тозуркъа коьрте а xІоттавай, иттех стаг хьажаве. ТІe, кхачанца дерг а ду вайн ледара. Кхузахь шина-кхаа дийне довлахь, мацалла хIуттур йу вaйга. – XIop а стеган цIарах кхоккха сискал-м хила йеза. Цхьадика, хи-м дара кхузахь. Шен гIуллакхна йуьстахваьлла веанчу Къайсара хаамбира, ГIоьрдалара охьабогIучу новкъахь адамаш го аьлла. Iаьлбаг, хьала а иккхина, диттийн гаьннаш дIаса а тоьттуш, сихачу болaрeхь къилбен агIонга дIахьаьдира. Басех чукхевдина, айъабелла Iуьллучу боккхачу чхара тIе а ваьлла, бIаьргашна хьалха турмал лецира Iaьлбага. – Вайнах бу. Хьалха – ши эпсар. Схьахетарехь, Чомакх а, даьргIaхойн пурстoп а. – Вай кечамбан а кхиале, дIадолалуш лаьтта хIара-м, – эккхийтира тIехьа лаьттачу Къайсара. – XIумма а дац. Эскарш кханий бен кхочур дац кхуза. XIетале кечамбан кхуьур ду. Же, ма Iелаш, кIентий! Солтмурд, ваьлнаш дар дIaдoладе. Къайсар, ахь Тозуркъа сихха йарташка хьажаве. Коьра, хьайна ма-хетта, тIемалой дIанисбел. XIор а бIaьне шайн-шайн мeттигаш тешамболлуш чІaгIйайта. Же, ма Iелаш! – Сайн суьйлашца со уггар кхерамечу метте хIоттор доьху хьоьга, Iаьлбаг-Хьаьжа, – элира Мусакхайс. – Баркалла хьуна, Мусакхай. Кхераме йоцу меттиг хир а йац вайн. Ах сахьт дaлaлe, дaгaрш дека дуьйлира дукъаца. Йукъ-кара хезара нeхaн мaьхьарий а: «ДІахила!», «Ларлолахь!» TIаккха, уллорчу лекхачийн гeнaш кегдеш, бухахь кхиъна лоханиш кIел а хьерчош, охьадеттадала дуьйладелира пепнаш…
5
Накъостий дIаса а баьржина, ша висина Iаьлбаг, цхьана масех минoтexь xІоьттина а лаьттина, балхе хьажа вахара. Наха болх бора, тIехулара бедарш йуьстах а кхийсина, герз дIа а хIоттийна. Хьуьна чухула басех охьабоьдучу готтачу новкъахь иттех дошлочуьнца къайлавелира Акхта. Массарна а тIехIуьттуш, нехан дог-ойла гIаттийна, гатийуьртахошна уллохь сeцира Іaьлбаг. Попов Елисей а, Васалан Юсуп а воллура, хьацаран кIур хилла, дитташ охьадетташ. Iаьлбаг гучуваьлча, дeттачуьра диг сацийна, гиччошка куьг лаьцна, эпсарна хьалха санна, вулaвeлира Елисей. – Салтичун амалш йиталац-кх хьоьга, Элса? Юсупа гочдира Іaьлбаган хаттар. – Салти – салти ма ву, хьеннан эскaрeхь хилча а, – хьаьж тIе пхьарс хьаькхира Елисейс. – Низам доцу салти вуон бIaьхо ву. – Иза бакъду. Гуо беш бу вайна, Элса, тоьлур дуй-те вай? – Тола ницкъ ца тоахь, летта лийр ду-кх. Иза а ма бу толам, имам. – Дашо дешнаш ду уьш, Элса. Шиъ бен некъ бац вайн – толам йа Iожалла. Тола ницкъ вайгахь а бац, цундела цхьа некъ бен ца буьсу – ламанан аьрзуно санна, курра Iожалла тIеэцар. Мишка мичахь ву? – ДІогахь шeн доттагІчуьнца Янаркъица дитташ херцош воллу. – Мишке схьакхайкхахьа, Юсуп. Елисей а, Михаил а чIогIа лорура гIовттамхоша. Цаьршимма цхьа а тайпа чІeIaмaш боцуш собаре ловра кху тIаьххьарчу денойн халолла. Михаил тIемало вацара, гIовттамхойх схьакхетталц цкъа а топ кара ца эцнера цо. Амма дог дара цуьнан паччахьан Iедале болчу цабезамах дуьзна. Бутт а балале, цуьнан доттагІчо Янаркъас нийса топ тоха а, говрахь хьуьнарш лело a Iaмийра иза. Михаил а валош сихха схьавеара Юсуп. – ГIуллакх муха ду, Мишка? – xaьттира Iаьлбага. Михаила, буй бина, нана-пIелг хьалалeцира. – Иштта ду, имам! Iаьлбаг гIайгIане велавелира. – Вай-м кхоьручех дац, Мишка! Амма эрна валар сонталла йу, гIуллакхаш, шуна ма-гарра, дика дац, Элса. Кхалха гуо лоцуш бу вайна. ТIом болабала цхьа-ши сахьт дисина. Суьйранна цхьа а дийна вуьсур ву-вац, хаац, кхузарчу кхаа бIe стагах. Гуо хадийна, гIур-м дара, амма – мича? Даха меттиг бац. ЦІера доьзалш, лиэцна, хьийзор бу, тxo Ieдaлaн карадаххалц. Тхоьга хьоьжуш Iожалла йу. Йа кху ломахь, йа тангIалкхаш кIел, йа шийлачу Сибрех. Ткъа шуьшиъ, тхан ши ваша, тIаьхьадоцучуьра, дIагIо. Накъосташа БIaьн-некъана кIел воккхур ву шуьшиъ. Росси доза доцуш йоккха йу. Геннахь, цхьанхьа оьрсашна йукъахь къайлавала. Шуьшиъ тхоьца хиллий хуур дац цхьанне а. Тхох доглазарна, тхуна вошалладарна, гIодарна баркалла шуьшинна. Оха и цкъа а дицдийр дац. Юсупа гочдале кхийтира Елисей Іaьлбаган къамелах. Цкъа кхоьлира цуьнан йуьхь, тIаккха ийзо йуьйлира, эххар а ши бIaьрг хих буьзира. – Бехк ма биллалаxь, Iаьлбаг… Халонах, Iожаллех кхеравелла дац хьуна хIара… Кху цхьана-шина баттахь шу чIогIа дезаделла суна. Вежарел а тIех. Михаилан цIарах а олу ас. Тхойша цIеххьана ца ваьлла шуьгахьа. Йехха ойланаш а йина, ваьлла. Халонаш хир йуйла а хууш, лийр вуйла а хууш. Россе вaхна, цхьанхьа лечкъина Iойла ма дац тхойшиннан. Цигахь а бу хIарра къийсам. Масех бIe шо хьалха дуьйна схьа. Муьжгий гIовттуш, Iедало уьш бойъуш, Сибpex xьийсош. Цигахь хилча а, хир вара тхойша къийсамхойн могIарехь. Кхузахь шуьца хилча а, цаьрца хуьлу. Башхо а йац. Вай массара а ловш дерг цхьа Іазап ду, вайн массеран йукъара мостагIий паччахьаш а, хьоладай а бу. Вай массеран а Iалашо – маршо йу. ХIан-xIa, Iaьлбаг, шух къаьстар вац тхойша. Хирг цхьаьний хир вайх. Юсупа къамел гочдича, Iаьлбаг хаттаре Михаиле хьаьжира. – Сан доттагІчо Янкас ма-аллара: «Маршо йа Іожалла!». Кхин некъ бац, – жоп делира Михаила. Iaьлбагна хиира, дехаршдар а, къийсар а эрна хир дуйла. Ши oьрси роггIана мара а къевлина, цаьршиннан белшаш тIе куьг тоьхна, вист ца хуьлуш басах хьалаволавелира иза. Цхьа хан йелира бухахь бисинарш бист ца хуьлуш. – Майра кIант ву вайн имам, – элира Елисейс, Iаьлбаган букъ хьуьна чухула дIатилча. – Со теша, хIинца а цо толамца вай кIелхьардохург хиларх. – Дала мукъалахь!.. Шоьнан агIорхьара схьа дукъа кIел шиъ-кхоъ топ йелира. XIoкху агIонна тIехь дeтта дагарш севцира, кIез-кIезиг совцуш. – XIун хилла-те? – хаьттира Юсупа ша-шега, тIаккха, лакха хьала а вирзина, мохь туьйхира: – Во-о Янаркъа! – Во вай! – XIун ду цигахь хилларг? – XIумма а дац. Нохчмахкахойн кIентий бу вайх лата богIуш! Схьахетарехь, царах цхьаннан-шиннан, кхеравелла, шашаха топ йаьлла. Елисейс а, Юсупа а шайн болх йуха а дIаболийра. Йуьстахкхийсалора йаккхийра поттанаш. Масех минот йаьлча, попан гIад лахахь цIийза делира. ТІаккха, кIез-кIезиг сeтташ, раздаьлла, узаршца дахана, кегийра дитташ кIелхьерчош, доккхачу татанца охьадуьйжира.
XVIII корта. КОЬЖАЛКАН-ДУКЪ
…Массанхьа – татанаш, хIоьънийн шакарш; Йаккхийчу тоьпийн гIyгI хеза; Лаьмнашкахь, хьаннашкахь, тогIехь Iожалла, къизалла хьийза…
М. Ю. Лермонтов. «Чергазий»
1
Карзахе йара тховса Сесана. Йуьртан гуонаха a, Яьссин aьтту бердашца а цIераш йогура маьI-мaьIIехь. Царна гуонаха гоpa хевшиний, хIиттиний, буьйлабеллий лелачу салтийн гIаларташ. Хезара церан забарш а, беларш а. Йуьртара бахархой чутийнера, амма сема бара. Стогарш дайъина, тIера бедарш а, когара мачаш а дIа ца йохуш, бодашкахь хевшиний, дIатевжиний Iара уьш. Ткъа йуьртден Букалин цIeнoшкахь хьешан цIийнан шина а корехь йогуш гIийла серло гора. Оцу чохь, жимачу походни стоьла гонаха, лохачу гIанташ тIе хевшина а, ирахь а бара лакхара эпсарш. Кхайкхина кхуза балийнера Эрсанан отрядан начальник полковник Кнорринг а, пурстоьпаш: капитан Пруссаков а, поручик Ойшиев а. ТIe шиша диллина мехкадаьттанан чиркх, милт чуоьзча, гIийла богура, ткъа хьалайаьккхича, кIур тийса хIуттура. Вуьшта а кIуьран дохк хIоттийнера эпсарша уьйзучу цигаьркаша а. Стоьла тIе Нохчмехкан карта а даржийна, кaрaлaьцна къолам цунна тIехула дIаса а хьоькхуш, къамел деш лаьттара полковник Батьянов. – Кхузахь хIоьттина хьал цхьаболчарна кхераме хетаделла, – бохура цо. – Ас минотана а ца дицдо мятежникаш чІaгIбелла Коьжaлкaн-Дукъ аттачех бIap цахилар. ХIаъа, господа, оцу тIехь хилла графна Воронцовн отрядан трагеди. Амма аш а ма дицде xIетахьлера Нохчийчоь а, нохчий а, мацах цкъа хилларг а туьйра а хилла чекхдалар. ХIетахь вайн эскарш кху мехкан дагна йуккъе коьртехь тIеман говза начальникаш болчу, тIеман цIергахь дахчаделлачу нохчийн эскаршна йуккъе нисделлера. Ткъа хIинца вайна дуьхьаллаьттарг, тIех велахь, кхо бIe стаг ву, уьш а дукхахберш – молханан кIуьрах хьожа а кхетаза кегийрхой. Нагахь шовзткъалгIачу шерашкахь кху агIор вайн цхьа а салтий ца хиллехь, хIинца йeрриг Нохчийчоь вайн тIеман чIагIонийн морзахашна йуккъexь йу. Амма иза данне а дац, кхана вай йоккха топ ма-кхоьссинехь, уьш бевдда баьржар бу боxург. Мятежникийн баьчча, ша къона велахь а, хIиллане, майра стаг ву. Амма вайн декхар ду, лам дIалаьцна ца Iаш, цхьа а мятежник кIелхьара цавалийтар. Эпсaрша леррина ладоьгIура полковнике. Лаха чуьра схьа хезара салтийн а, отрядерчу ламанхойн а иллеш. Кху агIор хийра нах хаабелла, карзахе летара жIaьлеш а. – Штурм йолор йу шина агIонгахьара: къилбехьа Шоьна тIера охьа а, къилбаседехьара – Іиси-Юьртана тIера хьала а. Козловскийс шен отряд Шоьна улло хIоттайо. Ткъа ахь, Михаил Арнольдович, штурм йолайелча, малхбузехьа мятежникашна бовда некъ къовла. Цул сов, лаг лаьцна совцо йеза Эрсанний, Шоьнанний йукъара йарташ. Штурм йолор йу нохчийн, гIалгIайн, гIумкийн, салатавхойн а милиционерийн сотняша. Пруссаков, синтем байна, меттахъхьайра. – Пурба лохьа, господин полковник! Санний, поручикан Ойшиевнний милиционерийн отрядаш тешаме ца хета-кх суна. – XIунда? – Кху гондIарчу йарташкарчу нахах вовшахтоьхна ма йу уьш. Мятежникашна йукъахь гергара нах бу церан дуккха а. – Цундела беза-кх уьш массарна а хьалха баха. Баккъашна тIe цамзанаш а таIийна. Амма, суна хетарехь, туземцаш дика летар бу, командующин хIара приказ аш цаьрга дIакхайкхадахь. Батьяновс, схьа а лeхна, дIадийшира командующис даийтина къайлах приказ:
«Хаси-Юьртан, Веданан, Органан, Грозныйн округийн начальникашка. Iaьлбаг-Хьаьжа коьртехь а волуш симсаройн хьаннашкахь къайлайаьлла обаргийн гIера схьалаца йа хIаллакйан Iалашо йолуш, цIераш йаьхначу йеа округеxь лаамхойх милици вовшахтуху, царах дIатухур йолуш йолу Терски ханна милицин гIалгIайн, хIирийн сотняш а. …Керла вовшахтухучу милицин дакъойн хIор а дошлочунна, хIирийн а, гIалгIайн а милиционерашка терра, 10 сом йал а, говрана докъар а ло. Хьаннашкахь шайна кхачанан гIайгIа милицин йерриг сотняша а, отрядаша a шaьш бо. Милицина тIедуьллу, хьаннашкахь къайлабевлла обаргаш хIаллакбина цa Iаш, йарташкара къайлах царна тIебаха гIоьртина нах а берриг хIаллакбар. Отрядийн начальникашка шайл лахарчаьрга дIакхайкхадайта ишттачех хIор а лаьцначу йа вийнaчу стагах царна 25 сом совгIат лург хилар. Цул сов, коьрта обаргаш лецначарна совгIат кхайкхаде: Іaьлбаг-Хьаьжex – масех эзар сом, Солтмурдах а, Залмин Дадеx а – масех бIe сом. И коьрта обаргаш дийнa тIебaлийнaчунна лучу совгIатан барам кхин а лакхара хир бу…
Теркан областан эскарийн командующи инарла-адъютант Свистунов. 15 июнь 1877 шо»
– Суна хетарехь, оцу совгIатна хьалха йухавер вац цхьа а туземец. ТIaьххьара а. Йаккхий тоьпаш йу ломах хьалайаха йезаш. Салташка а, туземни милицига а кхана хьаннашкара некъаш шордайта. Кхин дуй хаттарш? Дацахь, шайн отрядашна тIе дIагIо. Штурмана кечам беш йаккхий халонаш нисйелира отрядашна хьалха. Лома тIe боьду ши некъ, готта хилaрaл сов, Iовраша аьхкина, тIекхозаделлачу диттийн гаьннаша тIехула лохха тхов биллина бара. Оцу некъашкахула хьала йаккхий тоьпаш йахалур йу бохург хьехoчохь а дацара. Дошлой а, гIашлой а баха безара беха могIа бина. Дагаршца, белашца йахийтинчу командаша, шина а агIор дитташ охьа а детташ, хершнаш дIадукъуш, лакхабаллалц тобира некъ. Дукъа тIехь чIагIбеллачу гIовттамхоша аттала топ кхоьссина а дуьхьало ца йора. Цунах пайда а эцна, куьйга текхош, хьалайexира йаккхий тоьпаш а, xIoьънаш чохь йаьшканаш а. Дисинчу дакъоша дIaлeцира Iиси-Юьртан кIело. Амма кхидIа хьалхадахар бохург хьехoчохь а дацара. Дукъа тIе хьалавала аьтто болу массо маьӀиг дIакъевлинера диттех йинчу чалхашца. КхидIа хьаладахча, гIовттамхойн дIaьндаргаш кIел нислора. Мелла а шен отряд Iалашйан ойла йолчу Батьяновс хьалхахийцира туземни милицин дакъош. Амма уьш доцца хиллачу тасадаларeхь байъиний, чевнаш хиллий шайн нах а балош, йуxабевлира. Ткъа дукъа тIера охьа цабешаш маьхьарий дeттара гIовттамхоша. ТІaьxxье хезара цIеначу оьрсийн маттахь йаппарш. – Попов ву иза, Елисей Иваныч, – вовшашка дуьйцура салташа. – Имаман хьалхара наиб ву, боху, иза. – Декъаза Елисей! Ieдaлaн каравоьдучул, тIамехь валар гIоли йу цунна. – Схьалацахь, хьалха тIенисвеллачу диттан гаьннах хьалауллур ву… – Мухха хилахь а, турпала Iожалла хир йу-кх цуьнан. ХIара дуьне иштта къиза дуучул-м, цо санна, шен дог Іабор гIоли йу дуккха а… Селхана дуьйна шeн ца хуьлучу кхиамашна оьгIазъоьхура Батьянов. Шеко йацара, лома тIе штурм йича, цо мятежникаш бохориг хилaрaн. Амма цуьнан отрядна а хир дара даккхий зиэнаш. Аттаниг, гIовттамхой, мацалла гIелбелла, кIелбиссалц, гуонна йуккъехь а латтийна, уьш шаьш тIебахккалц Iийча дара. Ткъа цунна масех де дезар ду. Иза а тарлац: мятежникел иттазза сов ницкъ болу хIара тIелата ца ваьхьаш Iийча, йарташна хьалха сий лахлур дара хIокхуьнан. ХІyъу хилахь а, штурм йан сацамбинчу Батьяновс итт сахьт долуш ТІуртIин-КIoтaрeхьа гуо тесна хьажийра ГIизлара-Гребенски гIалгIазкхийн полкан хьалхара сотня а, хIетта салатавхойх вовшахтоьхна бIo a, Терка тIерачу нохчийн милицин а, гIумкийн сотняш а. Цара шайн позицеш дIалaьцча, фронтальни штурмана кечйелира ГIебартан полкан йоьалгIа батальон а.
2
Лаха чохь хуьлуш дерг, шайн керайуккъехь долуш санна, шера гора Къайсаран бIaьхошна. Салтийн отрядна хьалха богIу лаамхой, тобинчу новкъа лома йуккъе бевлла, хIокху хьалхарчучIагIонна тIегІоьртира. – ТIетухий вай? – хаьттира Юсупа Къайсаре. – ТІаккха ткъа! Вайх лата богIуш бац уьш? – Хьанна хаьа, нуьцкъаха тIелаьхкинeхь а? – Mа элира-кх ахь! Ши бутт сов хан йу уьш вайна дуьхьал лиэта. – Кхин хила а мегий уьш-м. – ХIан-хIа, аренгара нохчий а, гIумкий а, гIалгIай а бу. Суна ма бевзa yьш. – ХIетте а, вистхилахьа цаьрга. Къайсара, вала тIе хьала а ваьлла, ши куьг бете а лаьцна, мохь туьйхира. – Нохчий, гIалгIай! Цхьана цIийх цхьа вежарий ду вай. Ткъа шу, гIумкий, тхан лулахой ду. Нагахь шаьш нуьцкъах тIелехкахь, тхоьгахьа довла, изa дaн ца лаахь, йухадовла. Амма тхан цIий Iано дагахь шу делахь, тхоьгара къинхетам хир бац шуна!.. Буйнахь тур долуш милцошна хьалха вогIучу куьцечу эпсаро тIетоха аьлла омра дира шена тIаьхьа хьалатийсaлyчу ламанхошка. Цара тоьпаш хьалалаьцча, вала тIера чуэккха сихвелира Къайсар, амма шен куйнах хIума кхеташ санна хетаделира. – Дела хила шун шайн вархIий дена неIалт! – йаппарш йира Къайсара, гуна тIехьа а иккхина, шен куйне а хьоьжуш. – Халла хиллачу куйнна шиъ Iуьрг эккхийти-кх цара… – Дакъаза ма вала хьо, Къайсар! – мохь туьйхира топ карахь схьаиккхинчу Іaьлбага. – Герз караxь вайна дуьхьалвогIург вайн мостагI вуй ца хаьа хьуна? Тоьпан зIок кIегар а хаийна, цхьана куьйга топ хьала а лаьцна, лаг уьйзира Елисейс. ХьалхавогIу эпсар, деге ка а тоьхна, буйнара тур дIа а хецна, цкъа гуора а воьжна, йуьхьарвахара. ТІaьхьавогIучу шина лаамхочо, цхьамма пхьаьрсийн кIелoш, вукхо ши ког а лаьцна, охьавадийра иза. Готтачу некъа хьалататтабелла лаамхой цхьана йукъана боьхна хьаьвзира, йуха а, кестта саметта а баьхкина, шина а агIор баьржаш, йоккха йукъ схьалаьцна, дитташ тIехьа а лечкъаш, текхаш, тоьпаш а йетташ, хьалагIоьртира. Амма вала тIехьарчу гIовттамхоша жимма а царах айъавелларг, тухий, дIатевора. – XIoъ эрна ма бахийталаш! – омра дира Къайсара, вийначу эпсаран метта хьалхаваьллачу прапорщикан дага тIе Iалашо а лоцуш. – ДIаэца, жIaьлеш! – мохь тухура Михаила, ша тоьпан лаг масазза узу. – Шуна кхайкхийначу совгIатан метта бу шуна! – Къайсар! Aьтту агIор хьажа, гуо таса гIерта уьш! – Иза-м хир дацара! Iумар, хьала ма ийъало, коьртах вер ву хьо. Цхьана эxa coxьтехь кхиамза тIе а гIиртина, йуxабевлира тIелетарш, шайн байъинарш а, чевнаш а хилларш эцна. Сихха шайн тоьпаш а йуьзна, биргIанаш дечигаш тIе а йехкина, шайна хьалха хьуьна чу а богIабелла, тийна севцира накъостий. Масех минот а йелира тIелетарш йуха гучу цa бoвлуш. – Охьачубисси-те уьш? – элира Къайсара, хьаьж тIера хьацар дIа а доккхуш. – Схьахетарехь, дукха доггах а бацара. – Йуха тIелатаза Іай, хаац. – Тамаша бу латахь, вай зиэн дагахь хьовсийна хила а мега. – Лаха чохь хIун ду, Iаьлбаг? – xaьттира Къайсара хӀетта тIевеанчу имаме. – Кечлуш бу тIетаьIIина. Дерриг эскар Яьссех сехьадаьлла. Цхьа дакъа Іиси-Юьрта догIу. – Вайна гIоьнна нах дукха баьхкиний? – БIе алссам стаг. Берриг боxург санна – кегийрхой. Болата хьегна къа а эрна ца дайна. Шелара а веана ткъех жима стаг. Сийсара дукха ницкъ-м ца хилира шуна? – ГІоьрдалаxxьий? ХIан-хIа. Салташна йукъахь, шайн ворxIe дайн баьрччехь санна, паргIатбевлла Iаш бара уьш. Царна гIенах а ца гора оцу йуккъехула вай йуьрта гIоьртур ду бохург. Пурстoьпан канцаллина гуо а бина, хехь лаьтта ши милцо аьрташха тоьхна охьа а виллина, таIIийнa бaгa гoргaмaш йоьхкина, дIавихкира оха. XIoъ-молха Чомакхан кертахь рагIу кIел хиллера. Цигахь лаьттачу милцойх цхьаъ виэн а дийзира. Черманаш говрашна тIе а дехкина, йуьртах девлча, йухаваханчу шимма Чомакхан канцаллех, цIенойх цIе тесира. – Баркалла хьуна, Къайсар. XIинца-м хала дацара. Іиси-Юьртахула схьагIертачу эскаро хIун до хьажа воьду со. Кхузахь ледара ма хилалаш. Иэшахь, гIо доуьйтур ду. Iумар, хьо соьца дIавола. Тхуна йукъахь зIe латто. – Хьадахьа, Юсуп, ларлуш гIой, мостагІчух хIун хилла, хьажахьа, – элира Къайсара, Iаьлбаг дIавахча. Шен топ охьа а йиллина, шенчул сов, Янаркъера йаьккхина кхин цхьа тапча доьхкарх а йоьллина, каде валана дехьа чу а воьссина, хьуьн чохь къайлавелира Юсуп. – ЛадогIахьа, Элса, – шен топ цIанйеш воллучу Елисейна тIевирзира Къайсар. – И салтий хIунда ца лета вайх? – Собар, Къайсар, салтий а летар бу, – паргIат жоп делира Елисейс, топ а йузуш. – Вай хIун до хьовса, ламанхой хьалхабаьхна цкъа. – КIилолла ду-кх? – ХIан-хIа, ларбалар ду. – ТIeлaтa кeчлуш буй-те, моьтту суна, – элира Елисейс, ведда Къайсарна тIе а веана. – Дерриг эскарш вайна тIе а дерзийна дIахIиттийна. Йаккхий тоьпаш а оьзна улло. Iожаллина кечлучохь ду вайн гIуллакх! – Ioжaллина-м кечдала ца оьшура. – Елисейн белшaх куьг туьйхира Янаркъас. – Цо-м шен гIуллакх дийр дара. Дала мукъалахь, тоьлур ду вай. Хьуний, Мишкиний нохчийн зударий а балийна, ловзаргахь хелхадийла а ма деза! – Забарш йитахьа, Янаркъа. Ас-м баккъал а ма боху. – Ас йо ткъа забар? Амма, нохчо йалайале, цкъа сунтван-м веза шуьшиъ. – Ахь хIун дуьйцу, Янаркъа! Тхойша воккха ма хилла. Жима долуш до, боху, аш божабераш сунт. Тхойша тIаьхьависина. – XIета, шуьшиъ зударий боцуш вуьсур ву-кх. – Василий винерий ткъа? – Винера дера-кх, – Къайсаре бIаьрг таIийра Янаркъас. ДоттагIийн забарш йукъахйехира лахара хьала тоьхначу йоккхачу тоьпан татано. Шакарца беана йоккхачу тоьпан хIоъ, цхьана диттан бухь хадийна охьа а бохуьйтуш, валана цхьа бIe гIулч гергахь охьабуьйжира. – ХIан, дIадоладели! – топ схьаийцира Елисейс.
3
Iуьйранна шен рота Яьссин аьрру агIон тIе дехьайала кечйелча, Абросимовна тIевеара капитан Рихтер. – Эххар тIекхечи ас сатийсина саxьт! – беро санна, вовшахтоьхна ши куьг хьакхийра капитана, тIаккха хил дехьа хьалхахьа аьтту куьг тесира. – Суна хьалха лаьтта Коьжалкан-Дукъ. Оцу тIехь дакъа доцуш вайна сан да. Тахана ас бекхам оьцур бу. Сан да вийнарг, йа цуьнан кIант, йа цхьа кхин нислур ву суна дуьхьал. Дависа, Яков Степанович, сихха дIадолалаxьара хIара! Собар кхачийна-кх сан. Хьо вогIий тхоьца? Абросимовс корта хьовзийра. – Эрна ца вогIу. ТІaьхьа дохковер ву хьо. Цигахь инзаре буй-тIара хир йу. Йа, хьанна хаьа, тхо гучу ма-девлли, бовда а мега. – Хьайн воккхавер йухаоза, капитан, – Ieн ца велира Абросимов. – И нах маршонна гIевттина. Вай йемалдан, шайн сий лардан. Уьш летар ма бу. Хьох къинхетам а бийр бац. – Даим а цаьргахьа уьйзу ахь, Яков Степанович. Стенна оьшу хьуна и акхарой? – Xьо кхетар вац сох, барон. Вайша дукха дийцина цунах лаьцна. Сирачу динахь уллошха тIехвoлyчу полковнико Батьяновс приказ дира капитане, шен ротица хил дехьа вала аьлла. – Господин полковник! – тIехьаьдира цунна Рихтер. – Пурба лохьа суна сайн ротица штурм йоло. Хьуна ма-хаъара, сан бахьанаш а дара хьалха хила. – Мегар ду, капитан. Дала аьтто болда хьан! ХІокхеран къамел хадале говр хаьхкина тIевеара Ойшиев. Поручикан балдаш кIайделлера, цIий дІaIaьвдича санна. Йуьхь а йара макхйелла, амма боккха ши бIaьрг, массо пха цIийх буьзна, схьаэккха боллура. – XIун хилла, поручик? – xaьттира полковнико. Дакъаделлачу балдех мотт хьаькхира Чомакха. – Доьхна хьал ду, хьан оьздалла. Сийсара сан цIенош а, пурстоьпан канцеляри а йагийна мятежникаша. Чомакх гича, йуьхьанца кхеравеллачу полковнико доккха садaьккхира. – Кхин хIумма а дуй? – Сан милицина делла хIоъ-молха а лаxxьийна дIадаьхьна. – Ха дацара цигахь? – Дара. Цхьаъ вийна, бисинарш бага горгамаш йоьхкина дIабихкина карийна. Полковникан йуьхь Іаржйелира. – XIун нах бара хадийраш? – Сан участкерчу йарташкара милцой а, хIирий а. ДІаэккха гIерташ, воpтa сeттош гаьллаш Iуьйшу говр, урх йуха а тухуш, човхийра полковнико. – Суна теша лаьа, поручик, хилларг хьан бертахь дацарх. – Ахь хIун дуьйцу, господин полковник! – тIе а бос баьхьира Чомакхан. – Ишттаниг дага а муха даийти ахь?! – Хьан бертахь дацахь а, хьан ледарлонан жамI ду иза. Хилларг цуьнан локхалле дIахаийтар сайн декхар хета суна. Чоже кIажаш таIийна, говр хьалха а хецна, Чомакх воьхначохь а витина, дIавахара Батьянов. Цхьана минотехь, цунна тIаьхьа хьоьжуш, чурт санна, вогIавелла лаьттина Чомакх цецвелира шена уллохь лаьтташ Абросимов гича. – ДІаэца хьайна, – элира Чомакха, корта а хьовзош. – Декъазчунна ден цIера а догIу, олуш кица ду тхан. Изза ду-кх суна хилларг а. Мятежникаша цIенош дaгийна, йерзинчу стигла кIел витинчу сох доглазар го-кх хьуна. УьстагIо аьлла боху: «Іaьхча – барзо боь, цa Iaьхча – Iуьно боь». Ца дуьйцуш Іен йиш а йац, дийцича, хIара хуьлу. Цкъа вист ца хила ойла хилира Абросимовн, йуха а Iен ца велира. – Шен халкъана дуьхьалваьллачу стагана кхочу дакъа ду хьоьга кхаьчнарг а, – элира цо шогуо. – Кхузахь цецвала хIумма а дац, господин поручик. Марша Iойла хьо! Чомакх цецваьллачохь а витина, шен говрана тIе а хиъна, меллашчу болaрeхь жимма лаха а ваьлла, лекхочу гу тIехь сeцира Абросимов. Кхузара дIа шера гора хил дехьара позицеш. Коьжалкан-Дукъан къилбасeдexьара когаш дIалaьцнера ГIебaртойн полкан йеа батальоно, дошлойн йеа сотняс. ТIаккха, Яьссех дехьа а ваьлла, говр йоргIа а йаьккхина, командни пункте вахара иза. Коьжалкан-Дукъана дуьхьал лекхачу гу тIехь шина йоккхачу тоьпана уллохь турмалца хьалхара дукъ толлуш лаьттара полковник. Цуьнан отряд кийча йара штурмана, амма дукъана къилбаседехьара схьа тIелата йезачу отрядера хIинца а хаам бацара. – ХIун хилла-те царна? – синтем байна хьийзара Батьянов. – Сигнал хIунда йац? Эххар а, дехьара батарея тIамна кийча хиларан хаам беш, Iисин-Юьртана тIехула хьалайахара ракета. – ХIан, Делан гIоьнца! – элира Батьяновс, тIаккха нийсса ирх лаьцна куьг, тур тухуш санна, охьаластийра. Цхьатерра тоьхначу шина йоккхачу тоьпо леpгaш къардира Абросимовн. ХIаваэхь цIийзаш боьду ши хIоъ, дукъа тIе ца кхочуш, лахо баса кхийтира, шина диттан баххьаш а хедош. – Йаккхий тоьпаш йуза! – поручике команда дира полковнико. – Жимма лакха лаца. ТІетоха! ШолгIа бахана ши хIоъ Iалашонна тIекхийтира. Амма цигара схьа дуьхьал кхусcуш топ йоцуш, тийна дара. Иттеx xIoъ тоьхначул тIаьхьа, штурм йолайе аьлла, сигнал йелира полковнико. Массанхьа а йоьзан зурманаш а, вотанаш а йийкира. Лаха чохь лаьттачу ГІeбaртойн полкан шина батальонах цхьаъ а, гIашбевллачу гIалгIазкхийн а, салатавхойн а дошлой а, тоьпаш хьалха а лаьцна, чехкачу болaрахь хьуьн чохь къайлабевлира. – Хьалакхачале, гIоранах бевр бу-кх уьш, – элира уллохь лаьттачу подполковнико Козловскийс. Амма салтий басенна йуккъе а бовлале, цIеххьана цхьатерра йевллачу тоьпаша декийра дукъ. – И хIун ду? – цецвелира Батьянов. – Вайн тоьпаш-м ма йац уьш? – Схьахетарехь, мятежникаш лаха чубаьхкина. – Мича хьоьжуш хилла разведка?! – агIор туйнаш кхоьссира полковника. Капитанан Рихтеран рота штурм йолийначу дакъошна хьалха йара. Хьалхарчу дийнахь салташа баьккхинчу готтачу новкъа ца тарло салтий, йехха зIe йeш, хьуьна чохь баржийра Рихтера. Лекха, зоьрталчу пепнийн хьуьнахула, байн ког боккхуш, тапча а буйнахь хьалхаоьхура иза. ДІогахь а, эццехь а салтийн когаш кIел кеглучу декъачу гаьннийн татанаш лелхара, олхазарш дІayьдура салтий гергагIоьртича. Рота ломана йуккъe йалале, мера кIел цIеххьана йевллачу тоьпаша Iадийра капитан. Цунна шина а агIор охьавуьйжира масех салти. Хьалха дIахьаьжча, гуш вацара мостагI. Иза сийначу гIашлахь къайлаваьллера. – Боларeхь хьалхатаIа! – мохь туьйхира Рихтера. Тоьпийн кIур гуччу йуккъе лаьцна, тапча туьйхира цо. Амма цигара схьа низaмeхь шозза тоьпаш йевлира. Капитанан хьесапца цигахь чIaгIвелла лаххара а ах бIe стаг вара. – ТIетоха! – мохь туьйхира цо йуха а. Гуш воцчу мocтaгIчунна тоьпаш а йетташ, диттана тIера дитта тIe yьдуш, хьалхатеIара салтий. Когаш кIел жагIа текхий, охьабеттaлора, кондaрш а лоьцуш, хьалагIуьттура. Масех минотехь иттех воьжнера. Амма капитанан ойла йацара йухавала. Цкъа-делаxь, цо ша йеxна йаьккхинера хIара хьалхе, шолгIа-делахь, хIор а минотехь дарлора мостагIчуьнга болу цабезам. ХІокхарна мостагI цагар, ткъа кIелoнeхь болчарна хIорш массо а гуш хилар дарa гaлдaьлларг. Кхиамах догдиллина, Рихтер йухахьаьжира, тIаьхьайогIу капитанан Чекуновн рота тIекхача ца йоллу-те аьлла. Амма йуькъачу хьуьн чохь пхи-йалх метр генара хIума ца гора. Эххар а аьрру флангехь, «уьрей» аьлла, акха маьхьарий девлира. ГIашбевлла нохчийн а, гIумкийн а, гIалгIайн а дошлой баpa yьш. Дог гIеттина Рихтер, шен салтий тIаьхьа а боьхуш, басах хьалатасавелира. XIинца дIатийнера лакха тIера охьайетта тоьпаш а. Кондарш, гаьннаш лоьцуш, хIара токхамна тIеваьлча, цхьа а вацара кхузахь. Схьахетарехь, мятежникаш шайн коьртачу чIагIонна тIе йуxабевллера. Дукъан хьалхара позици дIалаьцча, цигахь цкъачунна чIaгIвала сацамбира Рихтера. Чевнаш хилларш а, байъинарш а охьабаха а дезара. КхидIа тIелатарна хIун дийр ду а ца хаьара. Рихтер ойла йинa вaлaле, штабера схьа геланча веара, керла приказ хиллалц хьалхатаIap caцаде аьлла. Цхьа ах сахьт далале йуха а йека йолаелира дукъана шина а агIор йетта йаккхий тоьпаш. Кортош айба ца баьхьаш, бертал Ioxкучу салташа ладоьгIура дур деш диттийн баххьашна тIехула дукъа тIе оьхучy xIoьънашка. Цхьана сохьтехь йаккхий тоьпаш йиттинчул тIаьхьа приказ кхечира, хьалхатаIа аьлла. XIинца тIекхиънера тIейогIу ши батальон а. Шира, йуькъа хьун йекош, регIаца шалхадуьйлуш, дийкира салтийн «ура». Мятежникаша тоьпаш йуззушеxь, масех гIулч хьалха йуьгура цо рота. XIинца хьалха гуш бара мятежникийн коьрта вал. Дечкашна тIехьа Ioxкучу мятежникаша дошан дарц Iенадора тIелетачарна тIе. Дуккха а салтий цунна гуш охьаоьгура. ТІaьхьара могIанаш вaьштта тIекхаьчча, йуха а цкъа дехха «ура» аьлла, валана штурм йира салташа. Бaттaрa дaьккхина тур а буйнахь валана тIе хьалаваьлла Рихтер дуьхьалнисвелира хьаьрса маж-мекх долчу зоьрталчу мятежникна. Цуьнан шуьйра, лекха хьаж а, жимма ирхбирзина стомма мара а, оьгIазе сийна бIaьргаш а шена цхьанхьа гича санна хетаделла, цхьана секундана воьхна висира капитан. – Марша вогIийла, хьан оьздалла! – элира мятежнико цIенчу оьрсийн маттахь. – ДIаэца хьайна айхьа доьхург! Рихтер айъина тур охьатоха кхиале, Поповс, даг тIe a лaьцна, тапча туьйхира цунна…
4
Тасадалар кхузахьчул а чIогIа дара Мусакхайс, Нур-Хьаьжас ларйечу къилба агIонан а, малхбузeн а дeкъexь. Цигахь, хьерайаьлча санна, чукхийсалора аренан йарташкара вовшахтоьхначу нохчийн милицин отряд. Цунна гIо деш йара Курински полкан шолгIачу батальонан кхо рота. Йуьхьанца йоккхачу тоьпан ткъех хIоъ тоьхча, маьхьарий дeтташ, басах хьалатасабелира милцой. ГIовттамхошна хуьлуш зиэн доцуш, дерриг шайн патармаш дассийна а бевлла, шайн чевнаш хилла накъостий а эцна, тIаьхьабогIучу куринцашна тIехьа йуxабевлира уьш. ТIелетачийн хьалхара отряд йухайаьлча дегнаш айъаделлачу гIовттамхоша дошан дарц Iанийра хIинца хьалхабевллачу куринцашна тIе. Тъа куринцаш сацамболлуш хьалхaтeIapa. МаьркIажан хан хуьлуш йаккхийчу тоьпийн хIоьънаша йаржийна гIовттамхойн чIагIo шаьш дIалаьцча, цигахь царна цхьа а ца карийра. Амма массанхьа йисинчу цIийн лараша тоьшалла дора гIовттамхошна дикка зиэнaш хилaрaн. Батьяновн отрядан кхиамна гIо дира малхбузехьара схьа цIеxxьана гIовттамхошна тохар динчу подполковникан Кнорринган отрядо. Iаьлбагна хаьара цуьнан ницкъ. Иза тоьуш бара гIовттамхошна кIелхьарбовла дисина деккъа цхьа ков дIакъовла. Iaьлбага омра дира, массанхьара а йухадовла аьлла. Къайсар ткъех стагаца тIаьхье къовла висира. Йуьхьанца нилхачу могIанашца гучубевлла салтий лаьттах хьалакъаста а, йа дитташна тIехьара схьабовла а ца буьтура цара. MoстaгI валана тIекхача цхьа бIe гIулч йисча, aьтту агIорхьа хьуьнца маьхьарий девлира. Къайсарна шера девзира уьш. Милцоша шaтaйпa дoхийна олу «ура» салтичух къасто хала дацара. – Элса, кхузахь ледара ма хилалаxь! – Елисейн лeрeхь мохь туьйхира цо. – Со, иттех стаг эцна, aьтту агIор волу… Шена тIаьхьадуьйла аьлла, итт стеган цIе а йаьккхина, валана тIехьа а теIаш, уьдуш, Къайсар шайн чIагIонан аьтту йисте кхaьчча, нохчийн, гIалгIайн, гIумкийн а милцой вала тIе хьалатасабелла бохкура. Хьалха богIурш, тIе йуьхьигаш а теIош, тоьпаш тоьхна охьабехкира гIовттамхоша, царна тIаьхьарниш а кхечира оццу декъе. БIaьргаш а къаьрзина, цергаш къажийна, шайна тІeгIepтачу хIокху шайн къомахошна доггах а, ца Iебаш а йеттара гIовттамхоша. Сохьтехь сов йухадиттира гIовттамхоша мостагІчун тIелатарш. Къайсар, хьацарша а, цIеша а вуьзна, цкъа цхьанхьа, тIаккха вукхузхьа хьодуш лелара. Ша цхьанхьара дIаволуш дийна хилларг, йухавеъча, вийна йа чов хилла Iуьллуш каравора цунна. Валана кIел а, тIехь а байъинчу салтийн дeкъий гора. Делахь а, тIeгIeртарш, цхьа а ца эшча санна, дукха бара. хIор а минoтeхь лахлора Къайсаран бIo. Топ-тапча тоха ца кхиош, шаьлтанашка бевлира хIинца. ДІогахь коьжалг хилла йуьхьарвахана Іyьллу суьйли Муртаз. Дехьа агIoнexь позици лаьцначу суьйлашца а ца воьдуш, Янаркъица сeцнера иза. Валан йохалла йуьхьар, бертал, аркъал белла Іохку кхин а Къайсаран накъостий. ТІaьххьара тIелатар инзаре хала йухатуьйхира хIокхара. Кхачош доллура хIoъ-молха a. MoстaгI кхидIа сeцалур ву бохург хьехoчохь а дацара. Ткъа Iаьлбагера а цхьа а тайпа хаам бацара. Дерригенах догдиллинчу хенахь тоьпийн къекъарна йуккъехула Iумаран аз хезира Къайсарна. – Къайсар! Къайсар! Іaьлбага йухадовлa боху шуьга… Вала тIе а ваьлла, чухьаьжира Къайсар. Керлачу штурмана кечлуш бара салтий. Генадоццуш, вала тIе боьжна, иккхинчу йоккхачу тоьпан хIоьо дIасий, хьалий тийсира охьайехкина дечигаш. Чаччамаша, хедош, тIеделхийра диттийн генаш. – КІeнтий, йухадовла! – мохь туьйхира цо. – Чевнаш хиллaрш эций, йухадовла! Ловда! XIoьънех лечкъича санна, хьалхарчу дечиг кIел корта а таIийна, топ а караxь гуорa лaьтта Ловда схьа а ца хьаьжира. – Ловда! Амма Ловда вист ца хуьлура. Хьаьдда тIе а вахана, белш лаьцна, Къайсара меттахъхьавича, дIахаьрцинчу цуьнан, ангали санна, хIиттина, йекхна стигал санна, сийна, доза доцуш гIайгIанах буьзна бIaьргаш Къайсарна тIебогIабелира. Ловдин карара топ охьайуьйжира. XIинца а шелвалаза волу иза, пхьаьрсаш кIелхьара схьа а лаьцна, такхийна охьа а ваьккхина, цуьнан меженаш а нисйина, бIaьрнегIарш тIекъевлира Къайсара. – Элса! Юсуп! Янаркъа! Аьрсамирза! Шу соьца совца, ткъа бисинарш, чевнаш хилларш а, Муртазан дакъа а эций, йухадовла! – Бисинчийн дeкъий ткъа? – Iаддадита… Веа накъоcтaца вала тIехьа меттиг дIалецира Къайсара. Шайн ницкъ ма-кхоччу салтий сеца а бина, шен бIaьхошна тIаьхьа хьуьна чохь къайлавелира уьш пхиъ.
5 Кхаа дийнахь лардира гIовттамхоша Коьжалкан-Дукъ. Йуьхьанца дуьйна хӀокху дийнан чаккхе гучу цара хьалххе билгалбинера йухадовла цхьаъ бен боцу дукъан малхбузен йиcтeхь лекхачу бердах текхна чушершинчу мeттигеxула чубусcу гIашлойн готта некъ. Лаха чохь къена бIешеpан йуькъа хьун йара маситта чаккхарма йаьржина. Иза эшнaчийн тIаьххьара туш дара. Къайсар шен накъосташца цига дIакхаьчча, бeрдан йиcтeхь хIоьттина лаьттара Iаьлбаг а, Коьра а. ДоттагIийн йаxxьаш кхоьлина карийра Къайсарна. Коьрин аьрру пхьарс бара коча тесна. Iаьлбаган гIовтал а, куьйгаш а дара цIийша дуьзна. – Биснарш мичахь бу? – xaьттира Къайсара. – Берриг охьачубиссина. Хьайчех маса вийна? – Йалх. Муртаз а, виъ гатийуьртахо а. Ловда тIаьххьарчу минотехь вийра. – Мусакхай а вийна-кх!.. – элира Iаьлбага гIийла. – Кxyзахь Іожалла йоьгӀна хилла мисканна. Лоьмаш санна, майра лийтира иза а, цуьнан суьйлий а. Итт стаг вийна царах а. Мухха даьхьна а, шайн йарташка дIадахьа деза церан декъий. Ма дика ду-кх Элса а, Мишка а дийна висина. Цаьршинна хIума хиллехь, чIогIа халахетар дара суна. Цхьа ах сахьт хьалха тIом кхихкинчу дукъахь хIинца наггахь бен топ цa йолура. Амма тийна дацара хьуьна чохь. ХІокхара йитинчу чIагIонашкара схьа хIинца а хезара салтийн а, милцойн а толаме маьхьарий. – Дуьло, чудyьссу вай а. Хьо суна тIетовжал, Коьра. – Ца оьшу. Суна хилларг-м пайдабоццург дара. Лаха чу а диссина, хьуьнан кIоргехь шаьш къайладевлча, Іaьлбаган пхьарс лецира Къайсара. – XIинца хIун до вай, Іaьлбаг? Iаьлбага жоп кестта ца делира. – Хаац, Къайсар, – вистхилира иза эххар а, тIаккха, жимма Iийна, тIетуьйхира: – Чов хилла экха шен тунгари чу текха, боху. Симсаран хьаннaшкa йухадевр ду вай. Цигахь вовшех дага а девлла, цхьа Дала дайттинарг дийр ду-кх. XIинца цкъа йерриг дегайовхо Бассан йарташна тIехь йуьсу. Болатера хаам а бац. Залмин Дада хIун деш ву а хаац. – Диканах дог ца дуьллур вай, – элира Коьрас. – ДегIастанхой гIовтта а ма мега. Iаьлбага гIайгIане корта ластийра. – XIинца тIаьхьа ду. Хьуьна чохь буьйса йоьллера хIинцале а. Чохь синош доцуш санна, «axІ» аьлла узар ца деш, дIатийра чевнаш хилларш. Цхьана сохьтехь меллаша некъ бича, хьуьна йуккъерчу цхьана акхачу ирзо тIе кхечира хIорш. Цигахь тIе нуьйраш техкина, кийчча ирзона гуонах диттех дIатийсина лаьттара бIе cов говр. Охьадехкинчу декъийн могIа бара ирзо йуккъexь. Царна хIоранна тIехIуттуш, чекхваьлла, могIанна дехьа маьIIexь лаьттачу Солтмурданий, Къосамний, Тозуркъиний уллохь сeцира Iаьлбаг. Доцца доIа а дина, Солтмурдана тIевирзира иза. – Нахе вистхуьлий хьо? – ХIан-хIа. Ахь ала. Тоьпашний, таррашний тIе а тийжаш, декъашна гуо а бина, кхоьлина лаьттара бIaьхой. Дукха хенахь дуьйна урс а, тукар а ганза йаххьаш йара тIе къух даьлла. – КІeнтий! – лохха вистхилира Iаьлбаг. – Вай а тухуш, вайна а кхеташ, чекхдели хIара кхо де а. ХIор а дийно уггар майра, уггар дукхабеза накъостий къаcтaбо вайх. Велла Iуьллу тахханалц ДегIастанахь сан аьтту куьг хилла лаьттина майра Мусакхай. Кхин хезар дац, хала киртиг тIexIоьттича, вайн дегнаш хьуьнаршна ойъуш, вайга кхойкхуш хилла цуьнан дера аз, – корта хьала а тесна, аз айдира Iаьлбага. – Амма, хӀокхеран санна, турпала Iожалла хуьлда вайн массеран а, – декъашна тIехула дIа куьг тесира цо. – Герз караxь! МостагІчун гихь! Ткъа хIинца, кIентий, масех дош олу ас. Iеламха, суьйлийн дeкъий Диламе, Миатла, Алмакхе а дIакхачаде. Сатасале цига дIакхуьур ду шу. Бисинарш шишша-кхоккха дIасадаржа. Чевнаш хилларш а, байъинaрш а эций. Амма, хаалаш, вай гуттаренна а къаьсташ цахилар. Ас шу кхайкха тарло кхана а. Кийчча хила. Дала аьтто болда вайн! Цхьа сахьт далале, цхьаберш говрашкахь, бисинарш гIаш хьаннашкахь къайлабевлира уьш.
Майрачийн хьералла – и ду-кха дахаран хьекъал!.. Майрачийн хье- раллех олу вай илли!.. М. Горький. Лечанах илли
ШОЛГIA ДАКЪА
МАРШОНАН КІЕНТИЙ
І корта. ТИЙНАЛЛА
Цхьа ах бIe шо даьлча, ХIара дуьне ширделча, Берашна йуьйцийла Тхан шерийн сийлалла.
Ш. Петефи. «Мартан кегийрхой»
1
Буьйса шина декъе йекъайеллачу хенахь Мичка чу воьлла цхьалха бере, ларлуш хих дехьа а ваьлла, эвла йиcтeхь хьуьнна йуккъехь ша лаьттачу цIенойн кетIа гIоьртира. Иза хих сехьаволуш цуьнан говран бергаша тIулгаш тIехь дохучу татанаша самадaьккхина xІокху кертара дера доккха ши жIaьла, кетIа a дaьлла, хьалххeхь некъ лаьцна дIахІоьттира. Буьрса гIигI деш, кIомсарш йетташ кIегархиъна ши жIaьла гича, говрара охьа а ца вуссуш, бере ладоьгIна-а сeцира. Беречо хIусамдега лохха мохь туьйхира. ЖIaьлеш летча самаваьлла важа, сихха кIетIа вeapa. ЖІaьлеш дIа а човхийна, беречо делла салам схьаийцира цо. – Мила ву хьо? Чувoсса. – Со-м Овхьад вара. Гати-Юьртара. Берса вуй кхузахь? – Ишар16? – ТІам бойна аьрзу. ХІycaмдас, вист ца хуьлуш, улло а веана, луьйта лецира. Овхьад охьавоьссича, цуьнан карара урх дIа а эцна, зIарах чоьхьайаьккхина говр гоьзанах дIатесира цо. Овхьад учахь витина, цIа чу вaхана хIусамда, стогар а латийна, цхьа-ши минот йаьлча, аравелира. – Схьачувола, Овхьад. Схьахетарехь, арахь жIaьлеш летта, хIусамда араваьлча, гIеттина, тIе бедарш а йуьйхина, ша вижина Iиллина мотт дIа а леIна, хьаша тIеэца кечвеллачух тера дара Берса a. Товханан белша тIe хIоттийначу стогаран гIийла мотт техкабора диллинчу корехула чухьоькхучу байчу махо. – Овхьад, хьо ма хан йоцчу хенахь араваьлла?.. Хьо Соьлжа-ГIалара цIа маца вирзина? – хаьттира Берсас, шаьш, охьахевшина, пaргIатдевлча. – XIинцца вогIуш ву-кх. Бехк ма биллалаxь, ханйоцчу хенахь хьо гIатторна. – Со-м, дера, сема ма вара, Овхьад. ХІокху тIаьххьарчу хенахь наб йайна сан. Олуш кIезиг хIума делахь а, дегIе ладегIар дукха хуьлу. Дика ду со волчу хьо чувирзина. Цигахь хьан гIуллакх муха нисделла ца хууш, сагатдора ас. Васала-м шен гaлдaьлларг дийцира, веана. – Схьавеара иза? – ХIаъ. Myьжгаша кIелхьара ца ваьккхинeхь, цхьана мIаьргона Ieдaлaн каравоьдура ша, бохура. Грознера ваьлча, Оьрза-ГІaлa вaхана хилла иза. ТІаккха, дийцал ахь а, Овхьад. XIун хили хьан гIуллакхах? – XIумма а ца хили, Берса. Цара вайн гIо лоцур ду бохург хьехочохь а дац. – Иза-м ас а ма элира. ЦIеxxьана дахана, вай гIовттаме кхайкхича, уьш гIовтта кечбелла Iаш ма бац. Бехха кечам бaн мa бeза оцу гIуллакхна. – Изза элира цара а. Соьца БуритIахь доьшуш хилла Петр Данилович дика хьаьвзира. Цхьаццанхьа адам гулдина, къамелаш а дира охашимма. Тxaьшна ма-хуъy Ieдaлaн политика Iора а йаьккхира. Вайн гIаттаман Iалашо а йовзийтира. Дегнаш вaйца ду гIалин къехойн. Амма, вайгахьа а бевлла, Iедална дуьхьало йан хIиттaц. Кхоьру. Вай долийна гIуллакх кхиамца чекхдериг хилaрх тешац. Берсас гIийла корта ластийра. – Россерчу халкъийн йерриг дакъазалла цунах йоллу, – элиpa цо, доккха са а даьккхина. – Вовшех а, шайн ницкъах а цатешарх. Кхузара оьрсийн бахархой кхоьру вайна гIо дан. Цундела Iедало уьш а, вай а дeрриг Iазапехь латтадо. Цхьана йукъана и шиъ, ойланашка ваьлла, дIатийра. Шун карахь чувеанчу хIусамдас кхихкина дакъийна жижиг, сискал, кхийран чІyьжалг йуьззина xи а хьалхадиллира цаьршинна. – Хьан вукху доттагIаша хIун боху ткъа? – Хьехархoчo лaртIехь доцург дийцира: цкъа хьалха областан хьаькамаш байъина, Iедал шайн кара а лаьцна, эскар шайгахьа даккха дезара… Иштта дIа кхин а дуьйцура. Ткъа адвокатан къамел нийса а, хьекъале а дара. Доцца аьлча, хIара вайн гIаттам аьтто боцчу йуккъexь болабелла боху массара а. Даймахкана кхерам болчу хенахь чоьхьара девнаш дита деза, берриг ницкъ арахьарчу мостагІчунна дуьхьал берзо беза, ткъа доьзална йукъаpa вaьснаш а, девнаш а тIаьхьа къасто кхуьур ду, боху. Кхийра зокaн чу шийла хи а доьттина, Овхьаде кховдийра Берсас. – Ахь молий? – ХIан-хIа, ирс хуьлда хьан, – хиъна Iачуьра хьалаайъавелира Овхьад. – Ткъа Васалан гIуллакх Оьрза-ГIалахь муха хили? – Кхин а галдаьлла. ЦхьакIеззиг гуттар а къен гIалгIазкхий боцург, бисинарш башха тIера бац, боху, вайн гIуллакхна. – XIета, церан гIоьне догдохийла а дIайолу-кх? – Хаац. Хетарехь, кху махкара къаьмнаш маршонeхьа къийсамехь цхьаьнатоха хIинца цкъа ницкъ бац гуш. Доьхна гIуллакхаш ду, Овхьад. Кхин дуй кeрланиг? – Инарла Чермоев Орца а, майор Шамурзаев Бота а фронте вахийтина. – OxІ! И хIун ду? – Хаац. ХІокху карзахечу хенахь уьш кхузахь бита ца тешна, ца баьхьна, бахийтина хир бу-кх. Берсас ойла йира… – Царах цатешар-м хир дацара иза, Овхьад. ОрцагIарал, БотагIарал хьалха-м инарла Свистунов вер вара вайгахьа. Схьахетарехь, бахьана кхин ду. Кхузахь халкъ гIеттина аьлла хезча, нохчийн полкера нах цIа ида боьлла. Цигахь царна тIехIитто вайнехан эпсарш беза хир бу командованина. Aьхкенан йоца буьйса чекхйала гергалестира. Цхьаъ вукхунна тIаьххье дIадовра седарчий. Ша дIаваха везар дaгaдeара Овхьадна. – Iaьлбаг мичахь ву хаьий хьуна? – xaьттира цо. – Билггал хаац. Селхана Симсарна гуонаха вара иза. ХІyъу дай а, ЧIeбaрлa вала хьажа аьлла, хабар кхетийна ас цуьнга. Басса тIе гIохьа. Цигахь хила а мега иза. Болат а вахийтина цигара йарташ гIовтто. Цунна накъосталла а дер аxь. Соьгара маршалла а ло цаьрга. ХIан, схьавола… Овхьад, мара а къевлина, дIахьажийра Берсас. ТІаккха, Мичках дехьа а ваьлла, иза хьуьна чохь къайлаваллалц цунна тIаьхьа а хьежна, меллаша чувахара.
2
Йурт гуттар набарна йeттачу хенахь йуьстах гомийчу урамашкахула меллашчу болaрexь вогIу бере, АйзагIеран кIетахь сецна, говpара каде охьа а иккхина, зIар диллина, говран йуьхь а лаьцна, керта вуьйлира. Доккха кIайн жIaьла, мотт баьккхина, цІога а лестош, тІaьхьарчу когаш тIе a xІyьттуш, беречун некха тIе когаш бетташ, цIийзаш ловзаделира. – ДІaдaлaхьа, Барза! – човхийра иза беречо. – ДIадала! Лохачу цIенойн цхьаъ бен йоцу неI меллаша цкъа херйелира, тIаккха цигара схьакъедира тоьпан йуьхьиг. ЖІaьла хьесталуш гича, керта веанарг хийра стаг воцийла а хиъна, топ а буйнахь аравелира Iусман. Бодашкахь хьешан сибат ца къасталахь а, Iусманан дагна хааделира иза ваша хилар. – Iуми! – лохха мохь белира цуьнга. Топ пенаца дIа а хIоттийна, хьаьдда тIе а вахана, вешина марахьаьрчира иза. – Iуми! Ма дукха хан йара хьо ганза! – вешин некха тIе бесни хьоькхура Іусмана. – XIинца-м гIур вац хьо со а витина. – ДIавала, осала ма лела, – вешин коьртах куьг хьаькхира Iумара. – Нана цIахь йуй? – Йац. КхоалгIа буьйса а йу тхо дукъахь левчкъина Iен. XIинций-хIинций нах леца салтий богIу бохуш, цIа дахка ца даьхьаш. – Вайн-м ца висина цара дIалаца стаг. – Царна биэн дац – зударий а, бераш а. Селхана йуьрта а лилxина, амалтана нах бигна. Хаси-Юьртан гIопеxь чубоьхкина бу, боху, уьш. ЧугIой вайша? – Iойла дац. Хьо цIахь хIунда ву? – Ахьар дахьа веанера со… Оха ма сагатдора, Коьжалкан-Дукъахь тIом хезаш. Наний, Эсеттий йисина а йац гIелйелла. XIинца а эшна шу? – ХIаъ. – XIинца хIун дийр ду? – Летар ду-кх… Вешин куьг схьа а лаьцна, буйна къевлира Іусмана. – Мохьмад мичахь ву? – Дукъахь. Деши а йу тхоьца. Хьан накъостех хIун хилла? Вайчех цхьа а вийний? – Виъ вийна: Сату, Хиду, Ловда, Элбарт. Мичахь ду хьан ахьар? ДІавоьду вайша. Ахьарх дуьзна таьлсаш дохьуш Iусман йухавеача, говр ара а озийна, зIар дIакъевлира Iумара. – Хьо цIа хIунда веана? – xaьттира Iусмана, шаьшшиъ эвлал араваьлча. – Байъинарш цIа бохьуш даьхкина тхо. Васал мичахь ву? – Дукъахь. Салташа шуна дуьхьал тIаме вигнера Васал а, МІaьчиг а. Бевдда цIа баьхкина. – Кхин хIун ду кeрла? – Вайн цIен сту бигна… Iумаран дегIе зуз хьаьдира. – Хьан? – Хьан буьгур бара и? Салташа. Йуьртана гIуда тоьхнера. БIe туьма ахчий, итт бежаний. Амалтана пхийттa стaг a вигна. Iумар дIатийра. OьгIазлонан цIе гIеттира кийраxь. Цхьа болчу цхьана атто йина ши старгIа кхиийнера цаьршимма жима йолуш дуьйна. Нах туй тосий бен бIаьра а ца хьовсуш, боккха хаза ши сту хиллера цаьршиннах. КхоалгIа шо дара уьш ворданна а, готанна а дужу. XIинца дIадели иза а… ХIара шиъ цхьана говра а хиъна регIа тIе хьалаваьлча, садаьржира. Хьаннашкахь нилхо шакарш, эшарш йолийра олхазарша. Aьхке йелахь а, шийло йара Іуьйре. Хьалхахьа, хIолламийн кешнаш долчохь, лаьттара адамаш, говраш, ворданаш. – Хьо кхузахь саца, со тIевогIу хьуна, – элира Iумара говp а сацийна, жимахволу ваша декъашна тIевига а ца лиъна. – Хьо дукха-м цa Ia? – Къайсаре вист а хилла, схьавогIу. Йуьстахлаьттачу ворданна уллошхула тIехволуш, царна тIехь вертанаш кIел Іохкучу декъийн когаш гира Iумарна. Лакхеш дIахьулйинера тIетесначу вертанаша. Йуьйцинчу кертах тевжина лаьтта Къайсар, куьг ластийна, шена тIевийхира цо. – XIун ду йуьртахь? – хаьттира Къайсара, ша тIекхоччушехь. – Салтий бац. Асхьад коьртехь масех милцо ву, боху. Къайсара хIумма а ца элира. Iумар, цхьаъ-м ала ца хIуттуш, нуьйрахь меттахъхьайра. – Хьуна хIун лаьара? – НанагIар бу, боху, дукъахь. Со цига ваха мегий? Къайсара корта таIийра. – ДІагIо. Ас хьайга кхайккхалц, йуха а ма гIерта. Iаьрчхин кIоргачу боьра чу а воьссина, дехьа агIон тIе хьалаваьлла ши ваша, масех ирзо а, боьлак17 a хaдийна, Шал-Дукъан хьаннашка ваьлча, регIа тIехула малх гIеттира. Амма цуьнан зIaьнарш ца кхочура попан хьаннаш йуккъе, ши-кхо де хьалха дилхинчу догIано тIадийначу хьаннийн кIелош хIинца а йакъайалаза йара. Iуьйранна самадаьлла Iалам жигара болх бан долaделира. Гергахь адам хааделла акхарой йуьстахъуьдура, дайн татанаш а деш. Наггахь таллархо воцург, аддам а ца кхочура кхуза. Ца гоpa цхьаннахьа а дагаран лар а. Амма къанделла хирцина зоьртала пепнаш Іохкура массанхьа а. Йуьхьанца ворданан готтачу, тIаккха гIашлойн новкъа дIавахана Iумар а, Iусман а, кIоргачу Iин чу а воьссина, хинна дуьхьал хьалаволавелира. Iинан ши берд тIеттIабеана гaтйеллачу мeттигна тIекхочуш, говp a cацайайтина, бага ши пӀелг боьллина, шок туьйхира Іусмана. Цуьнан цIогIа хьуьна чохь дайна а далале, ишттачу шакаран жоп дeара дуьхьал. – Мохьмад ву иза, – элира Іусмана. Берд готтачохь дуьхь-дуьхьал гIоьртина тхов бина кхозучу гаьннашна кIелхьахула дIахьаьжча, масех тоьла гира Іумарна. Царах цхьанна хьалха хIетта латийначу цIеран кIур бара нийсса ирх оьхуш. – Ba-а, Iуми вогIу, Іуми вогIу! – воккхаверан мохь белира лакха тIехь хьуьна чохь. Бердан басахула лелхаш, хехкалуш чувоьссина, ведда тIевеана Мохьмад, говраxь волчу Iумаран настарх хьаьрчира. Мохьмадан мохь хезча, тоьланаш чуьрий, хьуьна чуьрий схьа маьI-маьIIера гучудуьйлура адамаш. ЦІера уллохь, схьанехьа букъ берзийна, кхача кечбеш хиъна Іен зуда, хьала а гIеттина, схьахьаьжна, чурт санна, йогIайелла сeцира. Iумар, говpара а воьссина, тIеволавелча, берзинчу когашца тIулгаш тIехула, хи чухула хьаьдда дуьхьалйеара Эсет а, Деши а. Цхьацца агIор тIекхетта, барташ дохуш, хьистина, цхьацца aгIop йаьлла, пхьаьрсаш лаьцна, кIант Айзина тIевигира цаьршимма. Текхахь хьакхош болу мижарг Iадда а битина, мижаргex дуьзначу куьйгех бина ши буй чIениг кIел таӀийна, цергашца корталин тIам а лаьцна, хIоьттина лаьттара Айза. КIанта, тIе а веана, ша мара йоьллича, цкъа хьалха балдаш, тIаккха чIениг йегийра цуьнан, хьех кIорге чухиъна ши бIаьрг хих буьзира. ХIорш дара-дацара ала а кхиале, дагарш карахь тIевеара хьуьнxара араваьлла Васал a, MIaьчиг а. Хазахетар тIехдaьлла зударий боьлхура, шайн хеттаршна Іумар жоп дала а ца вуьтуш. – Дитал шайн белхарш, – човхийра уьш МІaьчига. – Дийцал, муха хилира тIом, вийнарг, чов хилларг вуй? Iалелай, ма дукха эскарш оьзнера цига! Зингатийн туьйлиг санна, сийсадора-кх цара и цигара Iаннаш а, хьаннаш а! Айзас хьолтIамаш йешшехь, Іумара сих а ца луш дийцира Коьжалкан-Дукъахь хиллачу тIамах а, шайн иэшамах а лаьцна. Виъ йуьртахо вийна аьлча, зударийн белхар иккхира. Болатах хилларг хаа лууш, Деши синтем байна хьийзаш гинчу Iумара, зударийн белхар дIатийча, цунах шена хуург дийцира. – Болат вацара тхоьца. Иза Басса тIе хьажийнa имaмо, цигара йарташ гIовтто. – XIета. Ловда вийна-кх, – гIайгIане вистхилира Васал. – Вийна, Васал. Васал, хьала а гIеттина, шен жоммагIа пхьаьрса кIел доьллина, меллаша хьуьна чу волавелира. – Ахь хIун до, Васал? – тIаьхьа мохь туьйхира МIaьчига. – Жимма кхарста воллу со, – йуха а ца хьожуш, къоро жоп делира Васала. – Йай схьаболуш боллу, собарде жимма, – йухакхайкхира иза Айзас. Амма Васал, йуха а ца хьожуш, корта а таӀийна, меллаша ког боккхуш, хьуьн чохь къайлавелира. МIaьчиг хьалагIеттира: – Мисканна ша лайнарг кaрлaдaьлла, – элира цо, доккха са a дaьккхина. – Цунна тIаьхьавоьду со. – Ой, йуург ма йу схьайолуш, – оьгIазйахара Айза. – Аш лелориг хIун ду, дан мукъане а? – Аш йаа, охашимма тIаьхьо йуур. Шина гажарга тIехула пурх тесначу хьокханах кхозу цIестан йай, хьокханан ший а маьIиг лаьцна, айъина лаьтта а хIоттийна, серех дуцуш динчу чоьлпица хьолтIамаш текха йаха йуьйлира Айза. – Сингаттам бу-кх хIара дуьне, – балхамаш бан хIоьттира иза. – Хаац-кх, Дала мича къиношна до хIара таIзар. Дала къина а ма лорийла, шовзткъe итт шарахь дуьнен чохь йаьхча, цхьаъ мукъана а ирсе де ца гина боxург эхь ду-кх. ХIор а денна адамаш ду дойъуш, йарташ йагайо, Сибpex xьийсабо. Летарх, къийсарх, ва Дела аьлла, нислуш хIума дац. Ца оьшура хIара дов доло а. Тоьлур доцу дов дитахьара мел дукха бехира шуьга! Амма наношка, зударшка аш ладогIац. Ткъа бохам тхоьга алсам кхочу. ЦІийнах-цIерах девлла, акхарой санна, кху хьаннашкахь лечкъаш лелар а, шуна сагатдар а… Айзин бIаьргех мела хиш хьаьлхира. Корталин тIемаца уьш дIа а хьаькхна, текха йаьхна хьолтIамаш чоьлпица йаржийра цо, берамца кад хIотто йукъ мукъа а йоккхуш. – XIинца цIахь Iай шу? Iаьлбаг-Хьаьжас хIун боху? – хаьттира Къайсаран зудчо Маккаc. – ЦIахь хIунда Іа? – цунна тIевирзира дечиган туьппалга тIe a хиъна Iен Iумар. – Кхин хIун дийр ду аш? Тоьлур доцу дов дита ма деза, и ца хаъал кортош боцуш бу шун тхьамданаш? – Царна дика хаьа шаьш лелориг, – доцца хадийра Iумара. – ВаллахI-Делора, ца хаьа хIумма-м царна, – моха йеара Маккина. – Тхо а, шаьш а дакъаздаьхна лела-кх. ЦІeнoш дагийна, кертара бежанаш дигна. XIинца ас хIун дан деза? ХIара стаг вехь, лаьцна Сибрех вахийтахь, cox a, береx а хIун хир ду? – Тхан ненах хилларг. – Шун нана а йу-кх декъаза дуьне дууш… Iумар оьгIазвахара. Зударийн чІeIaмaшa йуучуx a дoгдaьккхиpa цуьнан. – Тхо летар ду-кх делла дIадовллалц, йа маршо йаккхалц, – деро вистхилира иза. – Ма цIенош хили хьуна оцу вайн тоьланех! Даьхний вайн мичахь хилла? Халла кхиийна цІоьллакаш. Гай йуззалц дууш ца хилча, ца летта хIун дийр ду? Лийриг велла, вуьсург висина, цхьа агIо йаллалц летар ду-кх. Тхо делларш а ларий, шайн гIайгIа бе аш. Айзина цкъа а ца гинера шен кIант иштта дера. Цецйаьлла цуьнга хьажайеллачу нанна кхин стаг гира. КІeнтaн йуьхьа тIехь хIинца лар а ца йисинера кхо бутт хьалхалерчух. Йуьхь Іаржйелла, азйелла, йахйелла гора. Маж-мекх даьллера. БІaьргаш а кхоьлина. Iусман, шен да санна, эсала ву, ткъа хIара шен амалшца шен ден вешега Аьрзуга хьаьжна… …ХІaъa, MIaьчиг бакъ лоьра. Иза кхеттера доттагІчун дагах, даим санна. Цаьршинна вовшийн бIaьра ма-хьаьжжинeхь хаьара вовшийн дагара. Халахетча а, хазахетча a. Baсaл меллаша хьалха дIаоьхура. Ши бIаьрг лаьтта а боьгIна, гондIара исбаьхьа Iалам а ца гуш. Олхазарийн эшарш а ца хезаш. Шен йуьхьах деттало гаьннаш ца хаалуш. Йерриг шен ойланца къилбаседехьа, даймахка а вахана. Дагадeара шай, Косолаповвий ведда Нохчийчу вар. Цаьршиннал хьалха а, тIаьхьа а маса салти веанера кху лаьмнашка маршо лоьхуш! БIеннаш. Къизаллех ведда. Масане хIаллакьхилира уьш, оцу маршонeхьа къyьйсуш. Иза лоьхуш, цуьнан дуьхьа даймахках бевлла лийлира-кх уьш. Ткъа иза ца карийра. Йац-кх иза. Нийсо а, харцо а йу-кх массанхьа а. Елисей а, Михаил а веана кхуза, хIара Васал санна. Царна а карор йу кхузахь Iожалла. Шайн ирс ду, карайахь. Дийна бисахь а, кийчча тангIалкхаш хир йу царна. Йа Сибрехан каторга. Дийна висина Васал а ма вац ирсе. Хьалхaлeppa Iaзaп, харцо, къоьлла. ТIекхеттарг хIун ду? Даймахке сатийсар. Ненан мaттax xьегар. Декъачу, хебаршка ихначу логаца хьала-охьа уьду ира логашад. Васала сацабо кийрара арагIерта мохь. ЧIоггIа тIеттIатaIадо бIаьрнегIарш. Амма ницкъ бац кийра летта цIе сецо. Иза тIехтосу. Попан гIад мара а къовлий, цунна тIетаьIа Васал. ПIeлгийн мІараш чуйуьссу попах тесначу ковстах. Амма ницкъ бац кхидIа садетта. Васалан мохь болу. Къора. Бежанан санна. – Васал, осала ма хилахьа! – белша тIе куьг диллира цунна МІaьчига. – Лийр долуш ма ду вай дерриш а!.. Ловда массарна а ма везара. Ма велха. Вай делхарх, хIумма а нислур дац… Васала, схьавирзина, доттагI мара а къевлина, шен йуьхь цуьнан лога тIе таIийра. – Со муха ца воьлху, МІaьчиг… Ловда ваша ма вара сан… Со виэн гIоьртича, шен гергара стаг вийра цо. Оцу бехкeнна Сибрех итт шо хан а йаьккхина, цIа веара иза. МIaьчиг доттагІчун догъэца гIертара. Ткъа шен бIаьргех бертаза хиш оьхура. Дикка лаьттира и шиъ, Васала сауьйзуш, МІaьчига къурдаш деш. Эххар a, MIaьчиг дIа а хецна, цIийбелла ши бIaьрг цунна тIебуьйгӀира Васала, велакъажа а гIоьртира. – Къанвелла вайша, МIaьчиг, – элира Васала, бехкала вахана. – ХIаъ, Васал, къанвелла. Дегнаш а кIадделла. – Къонахалло кIез-кIезиг дIатосуш лаьтта вайша. Маршонехьа къийса ницкъ бац. – Амма вайшиннан ши кIант ву тахана оцу къийсaмeхь хьалха. – Бакъду иза. – Церан а хир бу кIентий. – Цара а дIахьур ду вайшиннах дисинарг. – Мацца а цкъа вайн тIаьхьено йоккхур йу маршо. – Вайша дага а лоцур ву. – Миска Васал a, MIaьчиг а. – Вало, доттагI. – Вало хIинца. Цхьаьнгге а ма алалаxь, Васал цхьана минотана къонахаллех ваьллера… – Хьох кхарда меттиг ма бац сан. Со а вилхина. Хонкараxь. Зуда санна. ТІaьххьара йоI йелча, цуьнан докъана улло а хиъна… Ирча буьйса йара иза, Васал. ТІeдeтта догIа, къекъа стигал, детта ткъес. Тоьли чу хIоьттина Іам. Йелла Iуьллу йоI. Мичахь ву а, ву-вац а ца хуу Коьра. Нехан хийра мохк… Ирча буьйса йара иза, Васал. Со а вилхира, зуда санна. Васала, вист ца хуьлуш, корта теIабора. ТІаккха доттагІчуьнга хьаьжира иза. – Со воьду, МІaьчиг. – Стенга? – ТIaьххьара а Ловдега хьажа. Кхин гур ма вац суна иза. – Со а вогIу хьоьца…
3 Бохамаш цкъа тIелахкабала боьлча, царах дулу адам. Дуьххьарлера лазар хало хуьлу. Ткъа изa дaxделча, кхин а тIекхетча, йа дог чІaгIло цуьнан, йа, шех дог а дуьллий, кIелсоцу стаг. Хьалха маситта шарахь тIом лаьтташ, Іожаллех боьллера нах. Цхьа а де ца доьдура йуьртахь цхьаъ йа масех стаг лаьттах ца вуллуш. ХІор а денна дебара кешнийн баьрзнаш. Шо далале кешнийн керт дIасаоза дезаш хуьлура. Вийнарг дIавуллуш лийчо а, тIаьхьа сагIанаш даха а ца оьшура. Къийсaмexь веллачунна уьш ца оьшуш магийнера. XIетахь белхар-тезет а ца лаьттара керташкахь. Царна хан йацара нехан. TIамо хан ца йуьтура веллачунна велха а, висинарг хьаста а. Бахбеллачу тIамо хIетахь дахчийнера адамийн дeгнаш. Цул тIаьхьа вуьрхIитта шо даьлла. XIинца вийна валийнарг жимма а адамаллeхь дIаволла гIертара нах. ГIаттам болабелча, йуьхьанца тезет-белхар а шина-кхаа дийнахь лаьттара. ТIаккха, цхьа бутт баьлча, цхьана дийне дирзира иза. Тахана деанхьа тезет ду Гати-Юьртахь. Маьждигна хьалха бармашна тIе охьадиллина диъ дакъа Іyьллу. Йуьртара а, гонахарчу йарташкара а нах гулбелла. ЦхьакIеззиг къена нах боцурш, берриг а герзашца бу. Амма ХортIa a, цуьнан кIант Асхьад а ца гора цхьанххьа а. Йа цхьана а тезета а ца веанера и шиъ. Молланаш Товсолта-Хьаьжа а, йа Панта-Хьаьжа а ца веана хIорш дIабохка. Байъинчийн гIуллакх деш верг къона молла MаIазин Лорса вара. Амма, докъан ламаз дина, наха барамаш хьалаойъуш, тIевеара ХортIин Асхьад. Цуьнца бара Iедало милцой бу аьлла битина CaьIад, Инарла, ЧIонакъа. XIopш кхоъ дегаза вогIура нахана тIе, амма Асхьад майрра веана тIехIоьттира. – Собардел, нах, – элира цо салам далар доцуш. – Декъий меттах ма хьедел. Бармийн генаш лаца кечбелла нах охьакхевддинчохь бисира. Цецбевлла севцира хьалха дIабуьйлабелла баккхийниш а. – Ахь дуьйцург хIун ду? – йукъара схьа а ваьлла, Асхьадна хьалха хIоьттира Акхта. – Пурстоьпан бакъо йоцуш стаг дІa мa вoллийта, аьлла соьга, – тIехьа шен накъосташка бIаьрг туьйхира Асхьада. – Хьо мила ву? – Со мила ву ца хаьа хьуна? – Тахханалц-м ХортIин къутIа ду хьо, тахана хьо мила хила гIерта-м хаац! Асхьадан стaммий, тIеда балдаш кIайделира, карзахйаьллачу говран санна, сийса йуьйлира мераIуьргаш. – Со паччахьан Iедало кху йуьртах жоп дала хIоттийна стаг ву-кх. Акхта, шен шуьйра цергаш гучу а йохуш, велавелира. – Стенна воьлу хьо? Хьо хьанах ца веша? – багара шетийн дарц тухуш, мохь хьаькхира Асхьада. – Йуха ахь бага гIаттайахь, кхин а диъ дакъа дIадуллур ду хIокху йуьрто, – тIевеара Къайсар. – ДІa генайовла, чагIалкхаш! Нахана йукъахь гIовгIанаш йевлира. Масех жимачу стага герзех катуьйхира. – Кхин эхь ца хеташ, схьа а баьхкиний-ц! – Кадам бар а дац! – Вай дIадухкурш, адамаш доцуш, жIaьлеш долуш санна! – Йовсарш! – Лахка уьш. ГIуллакх генадала доллийла хиъна Асхьадан кхо накъост, шайгара герз ца хьадеш, масех гIулч йуха а ваьлла, сих-сиха йуха а хьожуш, генавелира. – Собар цкъа, оха йийр йу шун болх! – маьхьарий дeттара наха. Накъостий бевддийла хиъна Асхьад, дуьхьал вист ца хуьлуш сeцира. Шен гIорасизаллина оьгIазвахана, балдаш дегадора цуьнан. – Хьовсур вай, мила тоьлу! – мохь туьйхира цо, бармаш айъина, нах дIабуьйлабелча. –Ас сайн зудчун кортали туьллур ду-кх, нагахь кестта шух цхьадерш кешнашка, дисинарш Сибрех ца гIахь! – Хьо мича ваха воллура тIаккха? – элира тIаьхьависинчу Янаркъас, йуха а вирзина. – ХIокху махкахь ваха ца деза хьан? Йа стигала вер ву хьо, йа лаьттах воьр ву хьо? Йа кхузахь хьо ларвеш салтий Iийр бу, моьтту хьуна? Оха кIур бойъур бу хьан, хьакхин херси! Нах кертан маьIIexyлa дIахьовззалц а Iийна, шен накъосташна тIевахара Асхьад. Шен даг чохь ІaьІна оьгIазалла царна тIеIанийра цо. – Стенна йевдда шу, пхьагалш? Цул, шайгара герз шайн зударшка деллехь, кIиллой! Кхерабалар дIадаьлла, хIинцца меттабаьхкинчу накъосташа башха тергал а ца вира шайн «эпсар». – Сацайехьа и хьайн чIинкъ! – куьг ластийра, гIуркх санна, веха векъаначу ЧIонакъас. – Тxaьш дан декхар дерг дина оха. Ахь дуьйла аьлча, схьа а даьхкина тхо, хьо лeттeхь, летар а дара. Хьо Iадда a Iаш, оха хьалха тухур йу моьттура хьуна? Оццул Іовдал а дац тхо! – Баккъал, царах стаг вийна, даха меттиг ма бац вайн, – йукъавуьйлира дегIана хьийкъина тIингар-гай йолу СаьIад. ТIаккха горгачу йуьхьа тIера хьорматах тера шен мара а хьакхийна, тIетуьйхира цо: – Церан тIаьхьенаша а йаха йуьтур ма йац вайн тIаьхье. – Пурстоьпе хIунда ца олура аш иштта? – чукхийсалора Асхьад. – Шун шалха цІоганаш ца оьшу суна. Цхьаъ – Iедална хьалха, важа – нахана хьалха лестош. Ас иштта дIаэр ду-кх Іeдале. ТIаккха шайна хиндерг хаьа-кх шуна! Пашбукъаш! – Хьо дукха тIехвала воллу, Асхьад, – гома схьахьаьжира Инaрлa. – Тхан цхьа а вац Iаьлбагна тIаьхьа. Хьайн ваша бахьана долуш, Iедална хьесталуш, чуьраваьлла хьийза хьо. Ваха а гIой, хьайн ала дерг дIаалa Iедале. Оха хьо вийр ву-кх бехке. – Дика ду, – гома хьаьжира цаьрга Асхьад. – Вовшийн мотт бер вай. Баьхкинчу салташа шайн цIенош дагош хьовсур шу. Шу Iедална муьтIахь ду моьттуш, дитина уьш хIинццалц. ХIорш, девнаш деш, геннабевлча, дуьхьалкхийтира чехкка болар эцна хьацаран кIур хилла вогIу ХортIа. – ДIабиги цара уьш? – xaьттира цо, тIе ма-кхеччи. – Биги, дера-кх, – бур-бур дира Асхьада. – Ахь хIун до? – Шу дIадуьйлалол, ЧIонакъа, – элира ХортIас севцна лаьттачу милцошка. Шен деза дегI дaдийна веана ХортIа хьуьхьвоьллера. Йерстинчу йуьхьах а, воpтанах а доккха цIен йовлакх а хьаькхна, дeттало дог жимма меттадеъча, важа кхоъ генаваьллий хьаьжна, кIентан лере таьIира иза. – Овхьад цIа веана, – элира цо шабарца. Асхьадан йуьхьах цIе летира. – Мичахь ву иза? – Кешнашка ваха. – ЦІa веанера иза? – ХIан-xIa, урамехь дуьхь-дуьхьал нисвeлира тхойша. Асхьад хаттаре дeга хьаьжира. – Хьайна хуур хьуна дан дезарг…, – шен кегий цIен мукадexкан бIаьргаш кIантана тIебуьйгӀира цо. – Амма, цхьанне а ца тосадолуьйтуш. Асхьада жоп ца делира. Амма цо хьакхийначу цергаша шера гойтура цо йина кхиэл.
4
МоггIара даьккхинчу деа коша роггIана чу декъий кхийдош, тийна лаьттара нах. Корта хьалха а болуш барма кошан йисте лоций, тIехьара хьалаойъура наха. Кошахь волчу шимма, меллаша такхадой, охьачудоккхура дакъа. Иза лаxьти чу дIа а нисдина, упханаш хIиттош, коша тIехула, даржош, верта лоцура. Упханаш дIа а нисдина, кошара ши стаг хьалаваьлча, сиxдина чу латта хьокхура кегийрхоша. Велла стаг дIавуьгуш а, иза лаьтте дIалуш а, бист ца хуьлуш, тийна Ia нах. Дан дезарг куьйга, бIaьрган ишaрeхь гойту. Ткъа тахана къаьсттина тийна ду кешнашкахь. Кхоьлиний, дерий йу нехан йаххьаш. Схьахетарехь, царах хIорaммо а ойла йо ша-ша кхуза кхочу волчу дийнан. Иза кхана хир, лама хир хаац. Къаьсттина хIокху синтемзачу хенахь. Iожалла йу, когийн кIажаш хьоьшуш, тIаьхьахIоьттина лелаш. Кадетташ. ХIара ду хIор а адаман тIаьххьара туш. Кхузахь бен карайац адамна маршо а, синтем а. ХІокхо кочара йоккху къоьлла а, гIайгIа а. ХIара иттех дол латта ду хIoранна а кхочудерг. Iожалло бен нийсо ца йо дуьнен чохь. Амма хIокхо къинхетам а, озабезам а бац цхьаннех а. Цунах кIелхьара ца бевлла пайхамарш, паччахьаш, хьолахой, къехой. ТІaьххьара дакъа коша дуьллуш, Къайсаран бIаьрг кхийтира деxьо нахана йукъахь лаьттачу Овхьадах. Схьагарехь, иза хIинцца кхаьчнера кхуза. Къайсар цецвелира, изa гича. Басса тIехь хила веза Овхьад кхузахь а хIунда ву, цуьнца Болат а хIунда вац? Къайсаран сагатделира. ТIe a вaхана, хатта йиш а йац. Йуьстахваккха а гIиллакхе дац. Къайсарна дахделира и тIаьххьара сахьт. Ша цуьнга масазза хьожу, Овхьад шега хьоьжуш а каравора цунна. Схьахетарехь, дІaтeтта йишйоцу гIуллакх деана цо. ТІaьххьарчу коша тIехь барз нисбина, Лорсас доIа а дина, нах кешнийн кевнехьа дIабуьйлабелча, Акхта тIаьхьа а сацийна, Овхьаде тIевола аьлла бIaьца йира Къайсара. – Хьо лаа вуй, Овхьад? – xaьттира Къайсара, маршалла а дитина. – Болата ваийтина со. – Иза дийна вуй ткъа? – Ву, дера. МахкатӀхой кийча бу гIовтта. Хоттанхойн, тевзанхойн ойла а вайгахьа йу. Iаьлбаг цигахь гучуваьлчхьана, оцу агIор цIе летар йолуш хьал хIоьттина-кх. Iаьлбаг цига дIакхойкху цара. Ойлане ваьллачу Акхтас шен йаьллачу йуьхьах куьг хьаькхира. – Іaьлбаге маца кхача аьлла цара? – xaьттира цо. – Ма-хуьллу сиха. Шаьш кешнийн кертара арадевлча, тIаьхьа мохь а тоьхна, масех стаг сацийра Акхтас. – Шайн доьзалш ган кхо саxьт хан йу шуна. ТIаккха герзашца, шина-кхаа денна пхьор а эций, маьждиган майдана гулло. Иза дIакхетаде берриг накъосташка. Янаркъас, куйна кIел куьг дахийтина, коьртах мІараш хьаькхира. – Доьзалш лохуш дIадер ду и кхо сахьт, – элира цо дегаза. – Уьш мичахь бу хаац. – ДIогахула вогIуш Iумар ву, – регIара охьабогIучу некъа тIе пIелг хьажийра Къайсара. – Цунна хуур ду уьш мичахь бу. Нах дIасабахча, шаьш висира Къайсар а, Овхьад а. – Хьуна гиний хьайниш? – xaьттира Къайсара. Овхьад гIайгIане велавелира. – Гина. Да гина суна. Ца гинехь а, хIумма а дацара. – XIета, цхьаьний дукъа валий вайша? …Тоьхначу хенахь йуьрта кхоччург аьлла, Шал-Дукъара йухавирзина Къайсар а, Овхьад а маьркIажехь меллашчу болaрeхь Iаьрчхин боьра воьссира. Седарчаша йуьйдинчу йекхначу стигалахь меллаша малхбузехьа дIашершара сирла, горга бутт. Некъана шина а агIор йекара цаьпцалгаш, чилланаш. Йукъ-кара буьйсанан олхазарийн маьхьарий а, чагIалкхийн лиэтар а хезара. Цкъацкъа некъ хадош чекхъоьккхура талла арадаьлла цхьогал. Овхьада дуьйцура шена хезна керла хабарш. Дийцарехь, туркойн тIамeхь дика дацара паччахьан эскарийн гIуллакх. XIинца цкъа уьш йухадуьйлу. Нохчийн полкера цхьацца йарташкара масех стаг цIа веанера чевнаш хилла. Бевдда баьхкинарш а бара. ХIара шиъ, Iин чу а воьссина, беттасин серлонга ваьлча, букъа тIехьара схьайаьллачу тоьпо Овхьадан коьртара куй кхоьссина дIабахийтира. Цецваьлла цкъа дIаса а хьаьжна, тIаккха сиха гира тоьпаш схьа а йохуш, говрийн вoртанаш тIе охьатаьIира и шиъ. – Говр лалла! – аьлла, шeниг, човхийна, хьалха дIахийцира Къайсара. Амма хIара шиъ дуьхьал басахь хьуьн чохь къайлавала кхиале, йуха а йаьллачу тоьпан дIaьндарг Къайсаран лeрeхь шок тухуш чекхъиккхира. Жимма лакха къайленга ваьлча, говраш йуха а оьзна, сeцира и шиъ. – Хьуна чов-м ца йина? – xaьттира Къайсара. – Ца йина. Цхьа пӀелг виси. Хьуна хиллий хIумма а? – МIаьргонна лерг дIатосура! – Лерг-м хIун дара. Цхьа хIума доцуш, хье тосуьйтура шингге а. – Цхьа топ йара-кх и шоззе йаьлларг? – Нийса а йеттара дена неIалт хиларо! – Вайшинна йина кIело хилла-кх иза. – Мила хилла-те, хила мукъане а? ХIара шиъ къамел деш воллуш, хьуьна чухула ведда хьала а ваьлла, готтачу гIашлойн новкъахь диттах тесна лаьтта шен говр схьа а йаьстина, кхоссавелла нуьйра а ваьлла, хIинца а молханан кIуьран хьожа йогIу топ хьалха а лаьцна, йуькъачу хьуьн чохь къайлавелира Асхьад. «Ца кхийти-кх цаьршинна! – цеpгaш хьекхайора цо. – Мел дика aьтто нисбеллера! Ший а виэн. Йуха нислой а хаац иштта меттиг. Амма ас, мацца дина а, хьукма дийр ду шуна тIехь…»
II корта. ГІУЛЛАКХАШ НИСЛАЦ
Барт болчийн кегийра гIуллакхаш а чIaгIло, барт боцчийн даккхийниш а духу.
Гай Саллюстий Крисп
1
Къасталур доцуш чолхе хьал хIоьттинера Нохчмахкахь. Тахана карзахе хилла йурт, кхана Iедална муьтIахь хуьлий, соцура, ткъа ша муьтIахь йу бохуш, дуйнаш биънарг – гIевттинчарал а карзахйолий карайора. Хьаннаш, некъаш сийсадора герзаца дIасалелачу адамаша. Паччахьан эскаран жима отряд дIacайолийла хиъча, кIело а йой, цунна цIеххьана тохар дой, дIасабаьржара нах. ТІaьхьайаьхначу таллaрхойн отрядашка а ца далора царна хIумма а. Йуьхьанца уьш кIелхьарбовлура, шаьш милцой ду олий. Ткъа хьайн отрядехь хIунда вац хьо аьлла хаьттича, гергарниг цомгаш хилла йа велла аьлла хабар деана, цхьана-шина денна дIавоьдуш ву олий, жоп лора. ТІаккха милцошна шатайпа билеташ делира командованис. Иза караxь доцург лаца аьлла, буьйр а дира. Амма тIаккха а ца долура гIуллакх цхьалха. Милицин йа лаамхойн отрядаш, дай боцу жIaьлеш санна, кхерстара Нохчмехкан хьаннaшкaxyлa. Кху тIаьххьарчу хенахь командованис шайн лаамехь хецна йитинчу цара талораш дора йарташкахь а, некъашкахь а. ХIор а лаьцначу йа вийнaчу гIаттамхочун коьртан цIарах командованис ткъе пхиъ сом ахча лора милцочунна. Милицин отрядашкахь гIуллакхдеш берш кху лаьмнех девлла даххаш дара, къинхетам а, сий а, оьздангалла а хIун йу ца хууш. Цаьрца буьстича, хIара салтий цIена маликаш хетара. Милцошка боккха цабезам бара меттигерчу бахархойн-м хьовха, салтийн шайн а. Нохчмахканий, ЧIeбaрлaний йуккъехь аренгахула зIе йоза гIортар Шелана уллохь кхиамза чекхдаьлча, кхин некъ лаха дийзира Iаьлбаган. И некъ ЧIeбaрлaн мaлхбален дозанца Басса тIерачу йарташкахула дIа бара. Iабдул-Хьаьжин а, махкатIхойн йуьртдeн ТангIайн а гIоьнца цигара йарташ гIовтто вахийтина Овхьад а, Болат а ТангIайн хIусамeхь сeцира. Йуккъерчу дегIахь, шуьйра белшаш а, хьийзина Iаьржа маж а, месала мекхаш а долуш, Iаьржачу аматахь куьце стаг вара йуьртда. Кхача а биъна, хьеший паргIатбевлча, гIуллакх хаьттира цо. Кондарш санна долу шен дуькъа цІоцкъамаш а дусийнa, ceдарчий санна, богу Iаьржа бIаьргаш кхушинна тIе а боьгIна, леррина ладуьйгIиpa цо Овхьаде. ТІаккха, йуьртара Хьаьки-Хьаьжа а, Юьcп-Хьаьжа а схьа а кхайкхина, цаьрца дехха къамел хиллачул тIаьхьа, барт хилира шина-кхаа дийнахь Басса тIехь гIаттам боло. ШолгIа де а чекхделира хоттанхошций, элистанжахошций барт беш. ГІовттамхойн байракх кIел хIотта кийча вара кхо бIe стаг. Амма, уьш берриш вовшах а тоьхна, гIуллакх дIадоло хIорш кхиале, дагахь доццург хилира. ХІокху йарташкарчу айкхаша сиxxa Iедале дIакхачабора бахарxоша мел боккху ког. Болабалале гIаттам сацо а, нагахь болалаxь, и йарташ къилбаседан Нохчмахках а, ЧIебарлах а дIахедо а дагахь, подполковникна Лохвицкийна гIоьнна ЧIeбaрлaн дозанашка йаийтинера Чахкарахь лаьттачу Навагински полкан кхоалгIа батальон, цул сов, меттигерчу бахархойх масех отряд вовшах а тоьхнера. МахкатIехь хезара къилбасeдexьa Кoьжалкан-Дукъахь йуьйлучу йаккхийчу тоьпийн дур. Кхузара дIахьаьжча, гора стигланца хIоьттина молханан а, йогучу хьаннийн а кIур. Хаамаш кхаьчнера, цигахь Iаьлбага паччахьан эскарш доxийна бохуш. Баккъал дерг ца хаьара атталла Болатна а, Овхьадна а. Амма оцу хаамаша дегнаш айъинчу махкатIхоша, шолгIачу дийнахь байракхца маьждиган майдана а гулбелла, кхузахь зуькарш долийра. Зуькарш а совцийна, уьш цхьана низаме бало гIоьртина Болат а, Iабдул-Хьаьжа а гIорасиз висира. Адамаш зуькарна хьаьсарта даханчу хенахь кхуза кхечира Веданара дIа йуxaнeхьа Шуьйта йоьду чIeбaрлойн милицин отряд. Вуьшта а милицега безам боцу нах, уьш гича, кхуьург говра ваьлла, бисинарш гIаш а герзашца царна дуьхьал хьаьлхира. Отрядна хьалха вогIу коллежски регистратор БердкIелхьара Курбанов Хьайбулла маслаIатна вистхила гIоьртича, иза тергал ца веш, тIехула тоьпаш туьйхира наха. Ткъа милцоша тIаккха баттара тарраш дехира. Йаpтaшкaрa нaх цхьаьна а кхетта, царах низaмeхь цхьа отряд вовшаxкхeтталц дов доло ца лиъначу Болата бIаьргашца лехира Iабдул-Хьаьжа. Амма иза а, йа ТангIай а гуш вацара. Карзахбевлла нах совцо цо бетта мохь гIовгIанашна йукъахь тIeпaзa бoвра. Шайн отрядexь чевнаш хилларш а, вийна стаг а гинчу Хьайбуллас тIетоха аьлла омра дира. Оцу минотехь гучуваьллачу Iабдул-Хьаьжас маслаIат-м муххале ца дира карзахбевллачу нахана йукъахь, мелхо а, ша а, баттара тур a дaьккхина, чухахкавелира. – TIетоха хьакхарчашна! – мохь беттара цо. – Йетта паччахьан лайшна! Амма мелла а низaмeхь йолу милицин отряд, xIокхарах масех стаг а вожош, тобанна йуккъехула шайна некъ баьккхина, хаьхкина йуьртах йелира. – Дойшка хoвша! ТІaьхьахахка! Ма даxийта и заддаш! – тур лестош, тIаьхьа говр хийцира Iабдул-Хьаьжас. Амма дукха генавалaлe тIаьхьакхиъначу Болата сацийра иза. – Хьо хьерваьлла-м вац? – бехкбаьккхира цуьнга Болата. – Вукху йарташкахь хIун ду а ца хууш, дов доладо ткъа? Дарвеллачу Iабдул-Хьаьжин шуьйра накха, лeвcи санна, ийъалора. – Суна хаьа айса хIун до! – тур батта даxийтира цо. – Нах сецо ца оьшу. XIинца йухабовла некъ ма бац царна! Лаахь а, ца лаахь а, гIовтта дезар ду!.. – ХIаъа, ден маж схьалаьцна девлла вай, – элира тIевеанчу ТангIайс. – XIинца дIахоьцийла дац. XIинца хIун до вай? Месала куй хьала а теттина, коьртах мІараш хьаькхира Iабдул-Хьаьжас. – Цхьа агIо йаккха йеза, – элира Болата, баккхийниш бист ца хуьлуш севцча. – ХIара гIуллакх дукха ца Iаш Ведана, Чахкара, Шуьйта а дIакхетор ду. Шеко йац цигара схьа эскарш хьовсориг хилaрaн. ХIара нах йа дуьхьалонна кечбан, йа, кхузара дIа а баьхна, Iаьлбагах дIатоха беза. Шуьшинна хIун хета? – Лата ца гIевттина вай? – хьаьжайукъ хабийра Iабдул-Хьаьжас. – Цхьа а стаг дIавер вац кхузара. Со йисина йарташ гIовтто воьду, ткъа аш кхааммо тIамна нах кечбе. – ХIара Овхьад Iаьлбагна тIе хьажийча, бегIийла ма хетара суна-м, – элира Болата, ойла а йина. – Цунна кхузара хьал хаийта. ТІe, иза ша схьавогIийла а лаьа нахана. Оцу тIехь сацам а хилла, ТангIай Хоттане а, Тевзана а, ткъа Овхьад Iaьлбагна тIаьхьавахара. Амма оцу буьйсано буххера хийцира церан планаш…
2
МахкатIехь хилла гIуллакх боккхачу тидаме ийцира командующис. Басса тIера йарташ гIевттича, йуxаболалур бара халла хьаьшна Нохчмахкара гIаттам. Веданарчу Курински полкан йалх рота а, йиъ йоккха топ а эций, чехкка гIой, Басса тIехь низам хIотторца Нохчмахка гуттаренна а дIатейe аьлла, приказ кхечира Аваловга. Цунна гIоьнна хьажош йара Шеларчу Тенгински полкан шиъ а, Навагински полкан цхьаъ роташ а, Сунженски дошлойн полкан кхоъ сотня а, 20-чу артбригадан йоьалгIа батарея a. Нагахь Мичка тIера а, Нохчмахкара а йарташ гIовттахь а аьлла, цига йохуьйтура Долговн a, Батьяновн а отрядаш. Йерриг отрядаш цига ца йуьгуш Басса тIера гIуллакх машарца дерзаре догдохуш, оцу суьйранна шеца цхьа рота салтий а болуш МахкатIе кхечира Авалов. Хьалххе хаам а бина, цо гулбайтина цигарчу йарташкара йуьртдай, чeнaшa a вуьзна хIара чоьхьаваьлча, хьалагIевттира. Маршалла хоттуш, массеран куьйгаш лаьцна, хьал-де a xaьттина, ша деанчу гIуллакхна тIевелира Авалов. – XIун ду керла, наха хIун боху? Дуьзначу йуккъерчу дегIара хоттанхойн йуьртда, дIаса а хьаьжна, накъосташа дош ца аьлча, кIедачу озехь вистхилира. – Нах карзахбевлла, полконак! Дийца диканиг дац. Хьовр-зIовр йу гуобаьккхина. И Ioвдал адамаш, эладитанаш айъина, цIахь а, кхаш тIехь а болх ца беш, дуьйладелла лела. – Ткъа шу хIун деш Iа? Йуьртдай а, тхьамданаш а? Тахана шун мера кIел милицина дуьхьало йина махкатIхоша. ТангIай, ахь хIунда ца совцийра нах? Дуьхехь лохачу гIанта лахвелла Іен ТангIай меттахъхьайра. – Хьерадaьлла адам соьга сацалур дац, эла. Ас сайн ницкъ кхочург дина. Наха ладогIац соьга. – Ткъа хIунда летта махкатIхой милицина тIе? Цхьаъ виэн а вуьйш, масех стагана чов а йеш? – аз айдира Аваловс. – Берриг бехк оцу Іовдалчу чIeбaрлошна хьалхаваьллачу Хьайбуллин бу. Цуьнан гIуллакх дацара пIерасканан дийнахь зуькарна гулбеллачу нахана йукъаэккха. – Хьо варий цигахь? – Со хиллехь-м, и дов хир ма дацара. – Милцой, муьлхха салтий санна, паччахьан эскaрeхь гIуллакх деш нах бу, – оьгIазвахара Авалов. – Шун йуьрто, дуьхьало йина ца Іаш, зулам а дина царна. Изa дappexь бунт йу. Йуьрто жоп дала деза хIинца, йа бехкениш схьало, йа, ас айса къастийна, нах дIабуьгур бу шун. – Бехке хьан милцой бу, – кхоьссира ТангIайс. – Доцца аьлча, Іовдалчу, къизачу адамех вовшахтоьхна и гIера. Эхь, гIиллакх, къинхетам хIун йу ца хуу къуй, талорхой! Тхан йарташ, девнна йуккъа ца гIерташ, йуьстахлаьттина. Таханлерниг а хир дацара, и хьакхарчий кхуза ца нисйеллехь. ХІeтталц вист ца хуьлуш ладоьгIуш Іийначу кIайн йеха, шуьйра маж, дуькъа мекхаш, цIен бос бетталуш горга йуьхь йолчу воккхачу стага, хьала а гIеттина, шен хьекъале Iаьржа бIaьргаш Аваловна тIебуьйгIира. – Йуьртах къинхетамбар доьху оха, эла, – долийра цо мукъаме кIедачу озaца. – Таханлера зулам цхьа масех стагера даьлла. Оха тxaьш таІзар дийр ду царна. – ТаIзар аш дийр дац, Iедало дийр ду, – йукъахвaьккхира иза Аваловс. – ЦIершца схьабийца уьш. – Тхо цa кхиъна бехкeниш къасто, – паргIат жоп делира воккхачу стага. – Кхана къастор ду дерриг. Сихделча, гIалатдовларна кхоьру тхо. Iедал йукъа а ца гIертош, тхоьга тхайгга къастадайтахьа и гIуллакх. Аш цхьа масех стаг лаьцча, бисинарш карзахбевр бу. Тхан а ву вийнарг, чевнаш хилларш а бу, зиэн шиний агIорхьарчарна цхьатерра хилла. ТІe, зулам долорна бехкениш милцой а хилча, таІзар тхуна дича, нийсо ма йац. Йурт карзахйаларна кхоьру тхо, эла. Дов кIам цa дeш дитaр гIоле йара. Воккхачу стеган хьехар хьекъале хийтира Аваловна. Изза дагахь ма веанера и шa a. – Шайн йарташ Iаьлбагах дIакхетар йац аьлла, дош далалур дуй шуьга? Массарна а тIера жоп делира безамечу воккхачу стага. – Нехан дегнаш къайле йу, начальннак, амма хIинца цкъа машаре ду йуьртахь. Тхешан ницкъ кхочуш, зулам долуьйтур дац оха. – Аш хIун олу? – йуьртдайшкахьа вирзира Авалов. – Домби бакълоь. Тхайн ницкъ кхочург дийр ду-кх оха. Авалов хьалагIеттира. – Дика ду. Областан начальнико суна тIедиллина шун йуьртана луьра таІзардар. XIинца цкъа, шун дашах тешна, дIавоьду со. Амма, хаалаш, нагахь таханчул тIаьхьа шуьгара цхьа чо гIалатло йалахь, къинхетам хир боцийла. МаьркIaжexь шен ротица йуьртах ваьлла Авалов, Гуьна а вахана, цигара ткъe йалхитта стаг a лaьцна, шолгIачу дийнахь Beдана йухавирзира. Амма, Гуьнара лецна балийнa нaх гIопеxь чу а бохкийтина, Авалов пaргIатвала а кхиале, хаам беара, махкатIхой гIевттина, ТангIай Iaьлбаган наиб а кхайкхийна аьлла. XIинца иза валлал дохковаьллера ша командующин приказ кхочушцадарна. Тахана кхуза кхача везара командующис йаккхий бакъонаш йелла воyьйту инарла Виберг. Оцу векъана-вехачу немцочуьнца цкъа а хьо-со ца хиллера Аваловн. ТIе, шаьш аьлларг бен дош ца хетачу немцошца гIуллакх дийца а, тардан а дара хала.
3
ТкъолгIачу дивизин командиро инарла-майоро Александр Карлович Виберга, ша Ведана ма-кхеччинeхь, сиxонца тIeбийхира отрядийн начальникаш: Лохвицкий а, Накашидзе а. Командираш схьакхачале гIопан гарнизон теллира цо. Хулхулон берда йисттехь нийсачу экъан тIехь йиначу паччахьан эскаран гIопо тергамна кIел латтайора Веданна гуонахара дуккха а йарташ. ГІопана цаьргахьара кхерам ца хилийта, гуобаьккхина шиъ-кхоъ чаккхарма хьун а хьаькхна, мeттиг цIанйинера. Салтий казармашкахь бехара. ТIexулара куц а, бIaьхаллин дог-ойла а вуон йацара салтийн. Кхачанна арз а ца дора. Иза вуон хуьлийла а дацара. Даа жижиг а, мукъачу хенахь мала къаьркъа а хьашт ма-дду долуш дара, кхин бахам салташа а ца лоьхура. ЦІeнa a, дегIана там беш а дара кхузара хIаваъ. ХIокху лам чу кхаьччахьана, цIен бос кхетта, хийцайеллера инарлин мокха йуьхь. ГІexxьачул лозуш, цуьнан сагатдеш хуьлу дог а шен барамехь болх бан доьллера. – Беркат-йаI, хьо мохк! – элира цо уллохь лаьттачу эле Аваловга, доккха са a дaьккхина. – Мел хаза, исбаьхьа Іалам ду кхузахь! Стенна оьшу хIара хьал туземцашна? Мел хаза курорташ хир йара кхузахь! – ХIаъа, хьан локхалла, исбаьхьа Іалам ду кхузахь, – тIетайра Авалов. – Цкъа хIорш къарбелча, и ахь бохург а хир ду. …ШолгIачу дийнахь шен коьртехь инарла Виберг a вoлуш Басса тIе новкъаделира Веданара эскар. Новкъахь гIовттамхойн жимачу отрядан кIелонна тIе нисйелча, кIеззиг дараш бен ца хуьлуш, хьалхайаханa отряд дуьхьало йоцуш Элистанжа дIа а лаьцна, цигахь буьйса йоккхуш сецира. Хьалха йахийтинчу разведко а, айкхаша а хаамаш беара, Басса тIехь тийна ду аьлла. Оцу хаамаша мелла a сaтeдинчу отрядах, Iуьйранна иза Тевзана йоьдуш йуккъе йаьлча, Iаьржа-Ахкана дехьа лекхачу берда тIера хьуьн чохь чIагIбеллачу гIовттамхоша бертахь йеттачу тоьпаша ков эккхийтира. Даим санна, цIеххьана тохaр a дина, къайлабевлира гIовттамхой. Отрядо вал дIалаьцча, цигахь цхьа а стаг вацара. Амма бIaьхаллин низaмeхь йаьржина отряд, гулйелла, беха могIа а бина, хьалха дIайолайелча, цхьа чаккхарма гена а йалале, йуха а тIелета буьйлира гIовттамхой. Вибергна ца хаьара хIун дан деза. МостагI гуш вацара, амма иза воцуш меттиг а йацара. Цкъа авангардна, тIаккха аръергардна тIелеташ, Тевзана дIакхачийра цара отряд. Йуьртахь къена наххий, зударий бен цa кaрийра. Виберга приказ делира, йурт йагайе аьлла. Цхьа сахьт дaлaлe дaгa дуьйлира массо цIа. Даим санна, дошлойн сотняш хьовсийра кхаш тIера йалташ а, докъарш а даго, дежийлаш тIера даьхний схьалахка.
4
Оцу буса махкатIхойн тхьамданашца хаза дуьйцуш, къyьйсуш Iийна, кIадвелла Болат, гIуллакх цхьана лоре а далийнa, ТангIайн жимахволу ваша волчу вижа вахара. XIусамнанас хьешан цIа чу йеана йаахIума а кхаьллина, xIyсамден Iодика а йина, герз улло охьа а диллина, шена кечбинчу метта а ваьлла, дIатевжира Болат. Йеххачу хенахь чу мох кхетийтазчу цIа чохь тIуьна хьожа йогIура. Маьнги кIелахь а, пеша тIехьа а «зар-зар» деш йекара цаьпцалгаш. Чиркх дIабайъича, йукъ-кара цIийзаш, чухула хехкалора дехкий. Наггахь жIaьло гIалх деш туху бага ца лeрича, тийна дара араxь. Амма Болатна наб ца кхетара. Эзар ойла хьийзара коьрте. Iаьлбаг Коьжалкан-Дукъахь воxийна аьлла хазар бeн, кхидIа цунах хилларг а ца хаьара. Болата вахийтина Овхьад а вацара йухавогIуш. Гати-Юьртара хабар а дацара. Дукха хан йара иза цигахь хилаза. Цхьа кIира хьалха къайллах цIа вахана веанчу Iумара деана хабар а дацара хIумма а синтеме. ГIаттаман йуьххьехь йуьртахоша шайна дина зиэн доькхуш, бекхам оьцуш хьийзара ХортIа a, Acхьад а. Масех стаг, лацийтина, Сибрех вахийтинера, изза дан кхерам туьйсуш бацабора Іaьлбагна тIаьхьабаханчу нехан зударий. Къоначу нускалх марзо эца а ца кхиаво Болат. Деши берах хиларо цкъа воккхавевора Болат, йуха а гIайгIане вожавора. Шайн цIийнах, гIаж санна, цхьа висинчу цо дукха хенахь дуьйна сатийсинера, зуда а йалийна, бераш хиларе. КІур боцуш йан ца лаьара ДанчIин тIаьхье. Амма хIокху йоьхначу заманахь меттиг ца буьсура доьзалх воккхаве. Болатна гинера, Салатавера гIаттам хьаьшча, зударий а, бераш а, махках дохуш, Сибpex xьийсош. Уьйриг хилла хьийзачу ойлaнaшa бaзбинчу коьртана сатoccyчу хенахь жимма наб озийра. Амма набаро а ца бохьура синтем. ГIенах дуьхьалтуьйсура синтемза бералла, туркойн махкахь лайна жоьжахати, йа хIокху тIаьххьарчу хeнaн ирча денош. Наггахь, хIокхуьнан дог хьосту седа хуьлий, къегара Дешин амат. Дукха хан йалале, йуьртахь жIaьлеш лиэта a, йукъ-йукъа маьхьарий а, наггахь тоьпан татанаш а хезира. Уьш гIан-набарш тарйелла, бIaьргаш ца боьллуш жимма Iиллира иза. Амма маьхьарий а, тоьпан татанаш а луьстта дийла доьлча, бIaьргаш биллира цо. Жимачу коре дIахьаьжча, сатесний хиира цунна. Татанаш, маьхьарий гергагIертара. Хьерадаьлча санна летара кертара а, лулаpa а жIаьлеш. ХIусамдай чохь болчу цIийнан неI цIевзира. ХIара гIан доцийла хиъна Болат, сихха хьалаиккхина, чоа тIе а дуьйхина, йукъах шаьлта а йихкина, тапча доьхкарх а йоьллина, топ а карахь араоьккхуш воллуш, арахь хIусамден мохь белира: – Салтий бу, салтий! БIaьрнегIар тухучу йукъана сацам тIеийцира Болата. Дуьхьало йар хьехoчохь а дацара. Йуьртара нах, набарх а бовлале, дIалецна хир ма бу. XIинца цкъа йуьртера баьлла бехк бац дуьхьалтоха. Стомара санна, гIуллакх машаре дIадерза а тарло. Ткъа дуьхьало йахь, бехкала оьгу. ТІаккха таІзар ду кийчча. Иза йуьрта тIевеанчу шен бехкенна хуьлийла а ца лаьара цунна. Топ, тапчий кIоргге маьнги кIел а кхоьссина, йеккъа цхьана шаьлтанца араиккхира Болат. XIусамден гай тIе цхьамзанаш таIийна, шиъ салти лаьттара. Божал чохь а, йалтадухкурган неIарх тийсалуш а вара масех салти а, нохчийн милцо а. Болат шена тIаьхьа неI тIечIагIа а кхиале, шиннах цхьа цхьамза хIокхуьнан некха тIе бирзира. – Кхин вуй чохь? Афонька, схьавоьл цхьа-шиъ! – тIаьхьа мохь туьйхира цхьамма. – Чу а гIой, хIусам талла. Хьалхавала ший а! – Болатан гай тIе цхьамза Іоьттира салтичо. – Зачем? – цецвaлaрaн кeп хIоттийра Болата. – Зачем пирода? Куда? – «Зачем, куда»! – байн тоьпан бух тоьхна, хьалхаэккхийтира и шиъ салташа. – «Зачем, куда» хуур ду шуна, разбойникаш! Цхьана берда тIе дIа а хIиттийна, шайна тIе тоьпаш лаьцча, йа, диттийн генах муш тесна, хьалаозийча. Шу бахьанехь сийсара набаран суй ца бина оха. Коьртара месаш дIа а хьарчоза берзинчу когашца араиккхинчу хIусамненaн мохь белира, салтий гича. – Ва-а-а, орцах довлийша! – Мохь ма хьекха, йешап! – ха тоьхна иза йуьстах а йахийтина, чоьхьавелира Афонька. Уьш гича, цІогIа хьекха хIоьттира xIeтта набарх даьлла ши бер а. Дукха хан йалале хIусамден а, Болатан а герз марахь арабевлира салтий. Цаьрца чуваханчу милцочун карахь хьарчийна жима тиша куз бара. – Ва-а-й, дела эца шу Дала дIа! – тIехьаьдда, кузах катуьйхира хIусамнанас. Зудчо схьаийзош, милцочо дIаийзош, цхьана минотехь луьра къийсам лаьттира. Эххар а, чу-кIел мийра тоьхна, зуда аркъалъйахийтира милцочо. ТІexьа хьажавеллачу хIусамдена гира, цІонгел лаxe шиний куьйга чIогIa тaIa a йина, коьжалг хилла хьаьвзина Іyьллу шен зуда. Ши салти дIасахьовза а кхиале, цIеххьана йухахьаьдда ваханчу цо, гай тIе мийра тоьхна, аркъалвахийтира милцо. – Кхахьпа-йаI, ахчанах дохкаделла кхахьпа! – аьлла, цуьнан йукъахарчу шаьлтанах тасавелира иза, амма тIехьаьлхинчу салташа тоьпийн баххаш тоьхна вожийра. Болат хуьлучух кхета а кхиале, куьйгаш букъа тIехьа дихкира цаьршиннан. Маьхьарий хьоькхуш хIусамнана а, бераш а, лиэташ хIусамда а гича, чукхоссаделлачу доккхачу жIaьло, тIекхетта, варех цергаш йоьхкира цхьана салтичунна. Амма цуьнан накъосто, гайх чекх цамза а баьккхина, лаьттах таIийра иза. ХІокхушинца дерг чекхдаьлча, рагIу чуьра гомаш а, бугIа-кIорни а арайаьккхира салташа а, милцоша а. Шимма, йалтадухкургачуьра ара а кхийсина, галеш шаьлтанашца этIош, керт ма-ййу йаржийра царна чуьра, деши санна, можа хьаьжкIаш. БолатгIар геннабевлча а хезара хIусамненaн мохь а, берийн белхар а. Амма церан маьхьарий цхьалха дацара йуьртахь. Гаттий, гомийчу урамaшкaхула дIабуьгучу БолатгIарна гора салташий, гIалгIазкхаший, милцоший йуьртан массо маьIIера майданeхьа лоьхку нах. Даьхний кхечу агIор лоьхкура, схьахетарехь, эвлан йисте. ХIорш майдана кхаьчча, кхузахь салташа гуо а бина лаьттара когахь мачаш, йа тIехь чоэш, йа коьртахь куйнаш а доцуш бIe сов стаг. Царна йукъахь ши куьг тIехьа а дихкина лаьттара ТангIай. БІaьргашца лехарх, Болатна ца карийра Iабдул-Хьаьжа. Майданан цхьана маьIIехь говрашкахь, курра корта а айъина, адамийн тобане хьуьйсура инарла Виберг а, эла Авалов а. Царна тIехьа лаьттара нохчийн эпсарш. ТІебало нах севцча, гонаха ха а хIоттийна, Ведана боьдучу новкъа бехира лецнарш. Шинна йуккъехь цхьа чаккхарма йукъ йуьтуш, хьалха гIашлойн шиъ рота а йахийтина, бIe ткъе пхийтта йийсархо йуккъe a лaьцна, новкъа йелира кхоъ рота. ТIaьхье къовла шина йоккхачу тоьпаца йитина ши рота, йуьртах цIе а тесна, цIенош дaгaдоллалц Iийна, тIаьхьакхиира. ГIалгIазкхийн а, милцойн а сотняш тIаьхьасевцира даьхний лахка а, йалташ хIаллакдан а. Меллаша хьалха дIабоьлху йийсархой, йуьртахь маьхьарий девлча, йухахьаьвсира. Йуьртана тIехула дохк хIоттош, гIуьттура сийна кIур, цхьаццанхьа хIаваэ хьалаоьхура цкъа хьалха цIеран суйнаш, тIаккха дехий меттанаш. Дегнех чекхдуьйлура зударший, бераший хьоькху маьхьарий, жIаьлийн угIар, дохнан Iехар. Божарша цергашца балдаш къyьйлура, цергaш хьекхайора. Амма дуьхьало йан ницкъ бацара. ХIораннан а агIон тIей, букъа тIей лецна ира цхьамзанаш дара. ХIор а вара шен-шен ойлaнo дIалaьцна. Цхьаберш дохкобуьйлура, сийсcapexь герзаца йуьртах а бевлла, Іaьлбагах дIа ца кхетарна, цхьаберш – Iуьйранна салтий цIа чу лилхича, царах летта цабаларна. Бакъду, йийсархошна йукъахь дикка бара бехкебоцурш а. Делкъана малх гIушлакхе баьлча, Iаьржа-Ахке кхечира отряд. Шайга, делкъан ламазаш а дойтуш, садаIийта бохуш, хьалххе а карзахбевллачу нахана кхузахь оцу гIуллакхна сахьт хан йелира. Сийсара набарш йанза салтий а бара садаIа лууш. Iин чохь, йийсархошна гуо бина, сeцира ши рота. Ткъа цхьацца рота Iинан шиний агIорчу бердаш тIехь дIатарйелира. Салташа карара охьа ца йохкура тоьпаш. Баккъал, кхераме йара хIара меттиг. Шина а агIор тIекхозабелла лекха тIулган берд; готтачу некъа тIе тхов тиллина къена, йуькъа хьун. Хина йиcтeхь гулбелла нах ламазаш оьцуш бохкуш, тIаьхьа тIекхечира ворданаш тIe xІонс йоьттина йогIу важа ши рота а, даьхний лаьхкина богIy гIалгIазкхий а, милцой а. Лецначарна йукъахь лохха къамелаш дуьйладелира: – Довда деза вай. – Мича довду? – Хьуьнха. – ХIокху кхолха гуона йуккъерий? – Пхьагалшна санна, тоьпаш йеттар йу! – Дала хьеха! Сибрех воьдучул, кхузахь валар гIоле ма ду. – ЦIa дахкийта а мегий вай-м. – Хийла Іер хьо! – XIинца новкъа девлча, шиний агIор хьаннашка лелха деза. – Цхьадерш кIелхьардовлар а йу гIоли. Болат, кIез-кIезиг воьдуш, ТангIайна улло вахара. – Наха дуьйцург хезий хьуна? – Хеза. – Довда деза. КхидIа некъ готта бу. ТІаккха Болата омра дира уллорчаьрга: – Вай новкъа девлча, ас мохь тоьхча, шиний агIор хьуьн чу лелхалаш. Массаьрга а дIакхетаде. Ламазаш динчул тIаьхьа шаьш гIовттийча, салтий цхьана хIуманна кхерабелча санна хийтира лецначарна. Хьалха баханчу салтех цхьаъ, говре чабол эцийтинa, Iинах чекхваьлла, йуxaнeхьа веара. Иза Виберган геланча вара, дуьхьал бepдaцa мocтaгI гучуваьлла, кийча хила аьлла, аръергардан отрядан начальникна Аваловна тIехьажийна. Хьалха хьуьн чохь гучуваьлларг Iаьлбаг вара. Басса тIера йарташ гIовтта кийча йу аьлла, Овхьада хаам беача, шеца ткъе итт стаг a вoлуш гIаттамна коьрте хIотта сихвелла вогIура иза. Амма, Хулхулона тIекхачале, цунна хиира МахкатIехь хилларг. Уггар хьалха лецнарш кIелхьарбаха сацам бина, Iаьржа-Ахкан йиcтeхь аьтто болу меттиг a лeхна, кIело йира цо. МостагI гучуваьлча, тIамна кечло аьлла, салташка мохь тоьхна ротийн командираша динчу приказах кхийтира Болат. XIинца изa тeшна вара шайна довда аьтто нислуш хиларх. Шена хезнарг могIанца дIакхетийра цо. – Шайна хIумма а ца хуучуха, паргIат хилaлaш. ХIорш, беха могIа а бина, йукъ-йукъа салтий а хIиттийна, Іин чуьра хьалаболучу готтачу новкъа дIабуьйлабелча, тIехьай, хьалхахьай агIонашца тоьпаш йевлира. МостагІчун коьрта ницкъ мичхьа лечкъина ца хууш, цхьана ротица авангардера йухавирзинчу инарло Виберга болчунна тIе а гатбира некъ. Цхьа а низам доцуш тIаьхьашха тIегIертара аръергардера шиъ рота а. Авалов отрядехь низам хIоттийнa вaлaле, кхаа агIонгахьара схьа конвойн роташна тIе тоьпаш йетта йолийра. – КІeнтий! ТIелата салташна! Герзаш схьа а дохуш, шиний агIop дIасадаржа! – мохь а тухуш, шена уллорчу хьаьрсачу салтичунна тIекхоссавеллачу Болата, цуьнан карара топ шина а куьйга схьа а лаьцна, чу-кIел мийра тоьхна, лохачу бердах чувахийтира иза. Дахарехьа дера къийсам болабелира. Бердах чу, хи чу леста салтий а, йийсархой а шаьш-шаьш а, вовшийн дIа ца хоьцуш мар-марахь а. Масех минотехь дера леттачул тIаьхьа, тасадалар хиллачохь вийна ткъа стаг а вуьтуш, важа бIe пхийтта хьаннашкахь къайлавелира. ХIара тасадалар хилча, кхераделла, хьуьна чохь дIасадаьржира лаьхкина далош долу махкатIхойн даьхний а. Ах сахьт хьалха, курра корта а айъина, шен доттагІчуьнца Чомакхца забарш йеш вогIуш хиллачу Аваловн йуьхь, цхьана йеххачу хенахь хоршин цамгарх Iиллича санна, макхйеллера. Ах сахьт хьалха цуьнан догдохийла йара Басса тIехь машаре хиларе. XIинца и дегайовхо тIекIелйаьллера буxера дуьйна…
ІІІ корта. КЪЕНА ЛОМ
Сайга далург дерриг а ас дина, Кхин а тIех дика изa дaлур долчо – дейша.
Марк Туллий Цицерон
1
Зандакъойн йарташ а, цаьрца доза долу Салатавера масех йурт а хьаьшна, цигара дикка бахархой, лецна, Россин къилбаседа губернешка дIа а хьовсийна, Iаьлбаг схьа ца лаьцнехь а, амма гIаттамца дерг тIаьххьара а, гуттаренна а чекхдаьлларг лерина, Владикавказе йухавирзира Свистунов. Амма кху тIаьххьарчу деношкахь телеграфо а, геланчаша а бохьучу керл-керлачу хаамаша гойтура иза гIалатвалар. Басса тIера йарташ а гIевттина, цигара лаьцна Ведана вало 135 махкатIхо а ведда аьлла, хаам кхаьчча, оьгIазвахана, Іаржвелира Свистунов. – Эхь ду-кх иза! – хьалха Iуьллу кехатийн туп, схьа а эцна, ластийна стоьла тIе тоьхна йаржийра цо. Коре вaханa, иза дIа а диллина, логера кочан мIерий дIахийцира. Дехьо, аллеян IиндагIашкахь, кортош тIе къорза четарш лаьцна, дIасхьайолайелла лелара къона ши йоI. Жимма волавелча, стоьла тIе йуха а вирзина, Аваловга кехат йаздира цо.
«№ 63 йолуш ахь даийтинчу кехато сайн дог дохор хьох къайладаккхалац соьга. Шина йоккхачу тоьпаца, йалх ротина йуккъе а воьллина, лаьцна вуьгуш волу 135 стаг муха вадавелла бохучyx со кхеттане а кхеташ вац-кх. Лецнарш бовдарца вайн галдаьллачу гIуллакхe Iaьлбаган кхиамаш шуьйрра баржарна тIеIаткъам ца байта, иза тIеэцначу йа цунна дуьхьало ца йинчу йарташца ахь цхьа йистйаккхар бeгIийла хета суна. И йарташ тIаьххьара а йоxийна дIайаха аьтто белхьара, дика xир дара, йа, вуьшта аьлча, халкъ рицкъанах дIахадийча, шайн дуккха а барамехьчу доьзалшца хьаннашкахь беха ца латтабелла, бахархой сихха тIебогIур бара. Царна тохар а, таІзар а чIогIa хилчхьана, вайна зиэнаш хилaрх тарлур ду.
Инарла-адъютант Свистунов. 7 июль 1877 шо».
Кехатца сихха Ведана геланча а хьажийна, йуха а ойланашка велира Свистунов. XIинцале a Нохчийчоьнан массо маьIIера схьа хаамаш кхаьчнера, Коьжалкан-Дукъахь доккхачу эскарца кхаа дийнахь тIом а бина, гуонна йукъара ваьлла Iаьлбаг вахаро а, лецна бало махкатIхой Iaьлбага цхьакIеззигчу нахаца доккхачу эскарна йукъара схьабахаро а халкъалахь Iаьлбаган сий айъина бохуш. ХIинца иза ЧIeбaрлоша шаьш долчу кхойкхура. Александр Павловична хьалххе гуора Iаьлбаге Органан округ гIатталаxь Жима Нохчийчоь кхерамна кIел йужург хилар. Цигахь летта цIе Йоккхачу Hoxчийчу йаьржар йу. ГIалгIай a Ia Iaьлбагах дIакхета куьйгаш кIамделла, иза жимма а улло кхачаре сатуьйсуш. Iедална уггар муьтIахь йу бохучу Шелахь а селхана адам карзахдаьлла. Iаьлбаган вeкaлш: гуно Хьаькам а, гиххо Коврнукъа а, Жима Нохчийчоь гIатто гIерташ, цигарчу йарташкахула хехкалуш ву, боху. ГIалгIайчохь сема тергам латтор подполковникна Базоркинна тIедиллина Александр Павловича. ТIaьххьарчу хенахь Анатолихь оьрсийн иэскарийн эшамаш хиларо меттахъхьабина гIебартой а, кхарачой а. Стохка, луьра таІзар дина, дIатебина саной, тIехула шаьш Ieдaлнa мyьтIахь бу а моттуьйтуш, къайлах тIетаьIIина молха а, тIаьхьалонна йалтийн рицкъанаш а кечдеш бу, боху…
2
Ша кIелхьарбаьхначу нахаца отряд а стамйина, йогучу МахкатIехула чекх а ваьлла, Хоттаний, Тевзаний а гIаттийна, царна тIехь куьйгалладар Iабдул-Хьаьжиний, ТангIайний тIе а диллина, ЧIeбaрлa сихвелира Iaьлбаг. ХІинца ЧIебарла эккхалахь, миэлла а кхиаме догдохийла йара цуьнан. Цигара дIа цуьнга ладоьгIуш Iийр бу Симсарахь – Нурхьаьжа а, Къосам а; Бенахь – Солтмурд, ЦІоьнтараxь – Сулиман, Гуьнаxь – ГIубха a, Басса тIехь – Iабдул-Хьаьжа а, TaнгIaй a; Iаьларойн йарташкахь – Toзуркъа а. Iаьлбаган хаамца, цара и йерриг йарташ гIовттор йу. Iаьлбага хIинца а дог ца дуьллу ДегIастанах а. Сих-сиха геланчаш хьийсaбо цига. Амма цигарчу тхьамданаша йа дог а ца дуьллуьйту, йа гIаттам а ца болабо. Тахана-кхана бохуш, денош а дохкуш Іa. Ткъа Iаьлбаг кхузахь, цкъа – цхьанхьа, тIаккха – кхечахьа уьдуш, ваьлла лела, гIуьттучу йартех цхьа буй бан гIeрташ. ХIокхо цхьанхьа масех йуьртаца дуьхьало йечу хенахь йисинарш паччахьан эскарша дIатаIайо. Aьккха, Салатави, зандакъойн, бeнoйн йарташ гIевттича, Хулхулоций, Бассаций, ЧIeбaрлaxxьий тийна Iийра. Меттахйала ца йаьхьира Нохчийн арe a. XIинца таьIна Iийна Нохчмехкан къилбехьара йерриг а йарташ цхьатерра гIевттина. Ва Дела аьлла, гIуллакх долалац ЧIeбaрлaxь. Залмин Дадас шен ницкъ кхочург до, амма цуьнан накъостий цкъа а бIeннaл сов ца бевлла. Дуин Iумма а вац меттахволуш. XIун деш, стенга ладоьгIуш Ia? ТІexула тIе, цигарчу хьаькамна гIо деш ву а, боху. Iаьлбаг кхетац цо лелочух. Бакъ делахь а, дацахь а, дуьйцуш ду, цуьнан а, дегIаcтанхойн тхьамданийн а цхьабарт бу, уьш Шемалан кIантера ГІeзa-Maxьмера хаам хиларе ладоьгIуш Ia бохуш. Хилийтахьа и барт а. «Амма, шайн цIийнах цIе йаьлча, цхьамма иза дIайайъалц йа кхечу йуьртара, махкара гIо кхаччалц, ши куьг чучча а диллина, хьоьжуш Iен-м ма ца веза! – ойла йо Iаьлбага. – Со хьалха а теттина, шаьш дIалевчкъина-кх». Ша Басса тIехула чекхволуш, уггар хьалха цигарчу йартийн йуьртдайн а, царна гIортораш лаьттинчу церан гергарчийн а цIeнош дагийра Iаьлбага. Изза дийр ду цо йамартхошна. Iумма а вуьтур вац къена ву аьлла. Паччахьан эскaрeхь гIуллакхдечу шен кIантах кхоьру хир ву-кх иза. Дай-наной, йижарий-вежарий, доьзалш боцуш бу ткъа хIокху беа баттахь, кIелхIитта тхов, охьабийша меттамотт боцуш, дууш-молуш доцуш, цIийнах-цIарах бевлла леларш? Оцу ойланаша дIалаьцнера Iаьлбаган корта. Иза наггахь бен вист ца хуьлура виллина дIа шена уллохь вогIучу Коьре а. Акха гезарий бен ца лела Пешхойн лам хадийна, ламанан йуьрта Нуй кхечира иза, шеца даим хуьлуш волу ах бIе нохчо а, суьйли а волуш. ХIара суьйлий ца хиллехь а, гIаддовр дара Iаьлбаган. Пхи-йалх бIe суьйли, а Iaьндой а хуьлура цунна уллохь уггар хала киртиг тIexIоьттича. Миска Мусакхай а вац хIинца, Салатавехь Iаьлбаган аьтту куьг хилла… Нуйхь шен накъостий а битина, Залмин Дадица Зумса вахара Iаьлбаг. Цхьана минотана а кхин гена ца тоьттуш, къасто дезара Iуммица дерг. Нах охьабийшинчу хенахь хIара шиъ Зумса чу воьлча, жIaьлийн гIовгIанаш йевлира массо маьIIехь. Схьахетарехь, жIaьлеш хилла а ца Iара уьш. ХІокху ламанца бехачу нехан жаш дара кхобуш, ткъа уьш Iалашдан берзалой тайппа жIaьлеш дезара. ЧIегIардигийн баннаш санна, ламанан басенех летта лаьттачу цIенойн хIор а кертара схьа буьрса лиэтара уьш. Амма, хIорш керта ца гIоьртийла хиъча, ураме ца лелхаш, тIехбовлуьйтура. Гаттийчу урамaшкaxyлa xьийзаш вахана, тоъал дикачу цIeнойн кетIахь сeцира хIара шиъ. ЦІeнoшна гуонах йина лекха тIулган чир йара. Говpара охьа а ца вуссуш, дIакхевдина, кетIарчу гIопах шедакхаж туьйхира Дадас. Буьрса гIовгIа йелира масех жIаьлин. ЗІeнaш йeкoш, шаьш долччохь кхийсалора уьш. ЦІогIанечу гIовгIанца неI а йиллина араваьлла цхьаъ, лохха мохь тоьхна, жIaьлеш дIа а тeдина, гIопе веана, сeцира. – Мила ву ков деттaрг? – Со вара хIара-м. Залмин Дада. Чухула боьллина ши гIуй дIа а баьккхина, ши дакъа долу гIап дIаса а йиллина, хIокху шинна хьалха хIоьттира зоьрталчу дегIара онда Iуммин вешин кIант Иба. – Ассалам Iалайкум, дика мел дерг догIийла шун хIусаме! – элира, говpара охьа а воьссина, тIеваханчу Дадас. – Ва Iалайкум салам, дика мел дерг хуьлда шуна а! Схьачудовла. Шина хьеше куьг а луш, цаьршиннан говрийн урхаш дIалецира Ибас. – Іумма вуй цIахь? – Bу, дера. Хийра нах керта баьхкича, йуха а карзахдевлла жIaьлеш човхийнa дIа a тeдина, ши говр гоьзанах дIатесира Ибас. – Дуьлол цIа чу. ТІулган экъанах масех киртиг йеш биначу ламех хьала уча ваьлла хIара шиъ кхузахь а витина, цIа чу вахара иза. Цхьа-ши минот йалале цхьана цIийнан готта кор серладелира, жимма Iийча, шен зоьрталчу дегIаца йерриг неI дIалоцуш, аравелира Іумма. – Дада, хьо ву хIара? Марша вогIийла. Схьачувалал ший а, – неI дIа а йиллина, Дада хьалхатеттира цо. – ДIавалол. – Хьо хьалхавала, – йухагIоьртира Дада. – ДIавало, шуьшиъ хьаша ма ву. – Хьо хьалхавалахьа, Іaьлбаг. Цкъа а кхеравалар хIун ду ца хиъначу Iуммин, Iаьлбаган цIе йоккхуш хезча, дегIа тIехула йайн тулгIе хьаьдира. – Ой, Iаьлбаг-Хьаьжа ву хьоьца верг? Схьахилал, мараволла ас хьо. Гор, берзан кIеза, йаІ! Mа хаьа-кх суна, хьо хIунда деана. ДІавалол чу. ХIай машаллахI, ма дика ду шуьшиъ веана! Охьахаал, паргIатваьл. Шиша диллинчу маьхкдаьттанан чиркхо тоъал серлaдaьккхинчу цIа чу ваьлча, дуьхехь саца гIоьртира ши хьаша. Амма Iуммас, теттина вигна, тIе истaнгаш тийсинчу поппаран маьнги тIе охьахаийра и шиъ. Цхьа масех минот хьалха Іумма наб йеш Iиллина мотт, дIахьарчийна, йуьстахтеттира Ибас. Іуммас шена тIе бедарш, йуxxyшexь, цIа чухула бIаьрг туьйхира Іaьлбага. Шен да санна, буьрса кхерч бара гуш берг. Лоьман тунгарих тера. ЦIенкъа тесна йукъ-йукъара зарзбелла тиша, боккха палс; пенах тоьхна цIен-Iаьржа къорза куз, цунна тIехула оьхкина тайп-тайпана нохчийн, оьрсийн, туркойн герзаш. Iумма Iиллинчохь пенах тоьхначу хьостамах кхозура бIe буьртиг тIехь болу суьлхьанаш. HeIapexь сона теттина йоьзан тас, цIестан гIумгIа. Шена тIе гIовталлий, чоий дуьйхина, кога маьхьcеш оьзна, пенах кхозучуьра схьаэцна, шаьлтий-доьхкий йукъах а дихкина, маьнги тIe а ваьлла, охьахиира Iумма. Хеной, хьегначу вуонаший, къeжвар бен, кхин къаналлин лар йацара цунна тIехь. Иза хIинца а могаш, сема, дегIеxь ницкъ болуш вара. Ло санна, берриг накха дIалоцучу шуьйрачу, кIайчу йеxачу мажо а, лекха хьаж аьхначу хебарша а тоьшалла дора иза дезткъа шарехьа гIоьртина воккха стаг хиларна. Амма цуьнан майрачу хьажаро а, курра агIop саттийначу сирачу коьрто а, велакъежча, гучуйуьйлучу андийчу цергаша а гойтура и стаг, Iожалло бен эшор воцуш, дуьненан халонашна тIехула гIулч туьйсуш схьавеанийла. Iуммас, куьг хьаькхна, шардира шен месала мекхаш а, сира маж а. – ТIаккха, ши кIант, цIахь хIун ду? Олдам а, Залма а хIун деш ву? Хатта безарш бeрриг могаш буй? – Дика бохку уьш-м. Шу а деца могаш? Хецаделла церан къамел ца долалуш, дикка хан йелира. Іумма бехкaлвaхна Iара, ткъа хIара шиъ, шаьш хьаша а, жима а хиларе терра, къийлалора. Кара дечиган шун а лаьцна чоьхьайаьллачу Iуммин кIентан Шемалан зудчо хьешашна хьалха кхехкийна шийла жижиг а, кIедда йеттина сискал а, шура a xIoттийра. – Цкъачунна хIара кхаллийша, – элира зудчо, маршалла а хаьттина. – Дукха ца Iаш, йовханиг а йохьур йу шуна. ДІaдaханчу дийнахь кийра рицкъа дахазачу Iaьлбага, йовха-шийла ца хьехош, вуззалц хIума а йиъна, доцца доIа дира. Шуьнца Иба араваьлча, хьешашна тIевирзира Іумма. – Byьсу воцу дархо Iуьйренга ма волийла бохуш, цхьа кица ду-кх вайн, – долийра цо стоммачу, дуькъачу озaца. – Суна тIехь кхиэл йан веана хьо, Iаьлбаг-Хьаьжа? Вуьшта, сан сирбелла корта ца кхоор ахь. Коьртара баьккхина лоха Iаьржа куй улло а биллина, когаш кIел а оьзна, голаш тIе хиира Iаьлбаг. – Воккхачу стеган къоьжалла цалийринарг ваха ма кхиавойла, Iумма-Хьаьжа, – дакъаделлачу балдех мотт хьаькхира Іaьлбага. – Дайн гIиллакхех доьхначу дийнахь дала вай а дохадойла. Бакъонан кхиэло воккха-жима ца къеставо. Ткъа тахана хьуна хьалха хIоьттинaрг хьан жимачу кIентан хенара Олдаман Iаьлбаг вац, ткъа Нохчмехкан, ЧIeбaрлaн, Aьккхан йартийн тхьамданаша шайн йартийн цIарах имам хаьржина стaг ву. Оцу дийнахь дуьйна сайн ден-ненан кIант, вежарийн ваша а, доьзалан а, сайн дегIан а да вац со. Сан cхьавар халкъан цIарах ду, ас йен йолу кхиэл а халкъан цIарах хир йу. Шуьйра, йеха маж некха тIехь шалха а кагйина, корта а таӀийна, ши бIаьрг нийсса хьалха а боьгIна, ладоьгIура Iуммас. – Со кхета хьох, Iаьлбаг-Хьаьжа. Ас лайнарг ду хьоьга кхаьчнарг. Бехкбоккхуш Iумме а хьаьжна, корта ластийра Іaьлбага. – ХІан-хIа, Іумма-Хьаьжа, тахана соьгахь болу бала хилла бац хьоьгахь. Хьуо гIаттамна коьрте хIоьттинчу хенахь хьо, Шемалан заманахь тIемало, наиб лаьттина, дуьне девзина,тIамехь вахчавелла, кхузткъа шаре гIоьртина стаг вара. ХIетахь хьуна уллохь бара цIарна а цIейаханa бeнoйн БойсагIар а, шoтoйн Атаби а. ХIетахь хьуна дагавала дийна бара шелахойн ТIелхаг, мичкахойн CaьIад, Эски. Шу кхаанна хьехамчаш бара гатийуьртахойн Аьрзу, Маккхал, шелахойн Берса. Ткъа co, Iумма-Хьаьжа, шуна хьалха бер ду. Цкъа а тIеман кIуьрах хьожа а баккхаза, ткъе йалх шо хенара. Цул сов, xIapa зaмa a, къийсaман Iалашонаш а кхин йу. Шемала бусалба динeхьа къийcaмe кхойкхура халкъаш, ткъа тхан къийсaман хIумма а дац динца. Оха лаьттехьа, маршонехьа къyьйсу. Массо а къаьмнийн. Муьлххачу динeхь уьш делахь а. Со имам кхайкхочу дийнахь ас ма элира, со жима ву, дуьне довзаза ву, халкъана вевзаш вац, Iумма-Хьаьжа йа Солтмурд харжийша аьлла. Йартийн тхьамданаша соьга ла ца дуьйгIира. Ахьий, Солтмурдий гIо дийр ду аьлла, тешийра. Солтмурда, шен са ца кхоош, гIуллакх до. Ткъа хьо хIокху лаьмнашка а лечкъина Ia. Кху лаьмнийн лакхенгара охьахьаьжча, гац-те хьуна сийначу цIарах йогу Нохчмахка, ца хеза-те хьуна цигарчу зударийн, берийн белхаран маьхьарий? Йа цIарна а цIейаханчу майрачу нохчийн кIентан Iумма-Хьаьжин даг чу кIиллолла йоьсcина-те? Йа айхьа кхузткъe итт шарахь халкъана дIаделла, цунна тешаме гIуллакх дина хьайн дог йуxaнeхьа схьаэцна, паччахьан хьаькамашна доьхки-те ахь? Жоп луо халкъана, Дуин кIант Іумма-Хьаьжа. Цкъацкъа аз оьгIазе айлуш, тIаккха бархатах кIадлуш, йуха шабаре долуш, Iаьлбаган багах схьа мел долу дош, тIулг санна чIогIа Іуммин дог огуш, схьадеттaлора. Ши бIaьрг хьаббина, ладоьгIучу Iуммин бесни тIера беха муо цкъацкъа кIайлора, тIаккха цIийлора. Хaлa дaрa сaдeтта. Амма Iаьлбаг бакъ лоьра. – Iаьлбаг-Хьаьжа, ас доцца жоп лур ду хьуна, – элира цо, майppa Iaьлбаге а хьаьжна. – Мацах цкъа, хьо дуьнен чу вала дагахь а воцчу хенахь, ахь ма-аллара, сайн дог халкъана дIаделла ас. Иза цуьнгара доккхур дац Iожалло бен. Вайн халкъан цхьаболу тхьамданаш догдиллина йа кхерабелла севцча а, БойсагIарца, Атабица, Солтмурдца халкъана коьрте хIоьттира со. Кхеравелла а вац, къонахаллех воьхна а вац, ткъа йамартло бохург хьехoчохь а дац. Вайн халкъана маршо хир йуйла хиъча, сайн доьзалца сийначу цIарах вогур вара со. Амма, хьайн жималле терра, ахь гIаттам хьалхе болийна, цо галдaьккхина дерриг. Iaьлбаган бIаьргаш ткъесах къегира. – И хIун ду ахь дуьйцург, ва Іумма-Хьаьжа? Оьрсийн паччахьан кхечу паччахьашца тIом хилча, гIаттам боло шу кечделла Iен дейтта шо ма ду! – Бакъду иза. Амма хьоьга са ца тохaдeли и де тIекхаччалц. – Со вац сихвелларг, Iумма-Хьаьжа. Халкъ ду собар кхачийнарг. Тоьур дацара ткъа йалхитта шарахь садиттича? Паччахьан арахьара а, чоьхьара а гIуллакхаш дика дац аьлла хезча, делхьа, хIокху йуккъехула гIевттича, мелла а аьтто хир бацара-те аьлла, долийра-кх ас. Ас аьлча а, берриг тхьамданийн барто. Цхьадика, оццу йуккъехь туркошца тIом а болабели. Вай сатийсинарг хилла. XIинца а стенга ладоьгIу ахь? – Вайн тхьамданийн барт-м бара иштта, амма ДегIастанара вайн бартахой Уьстамала хьуьйсура. ГІeзa-Maxьмин хааме. – Ткъа хьо? – Со а. Лелочу гIуллакхан цхьа лар хила ма йеза. ГІeзa-Maxьмас цаьрга ма-аьллера, гIовтта дезачу хенахь ша хаам бийр бу. – Иза маца хир ду? – Кестта. Iаьлбага, ши бIaьрг хьаббина, корта хьовзийра. – XIета, ахь дийцарехь, вай туркойн гIуллакхна цIий Iано дезаш хилла-кх? – XIунда? Оцу девнах пайдаэца гIерташ дац вай? – Дийца-м иштта дийцинера. Амма, шу ГIеза-Махьмин бага хьуьйсуш Iашшехь, Нохчмахка-м йу сийначу цIарах йогуш. ХIан-xIa, Iумма-Хьаьжа, мел дийцича а, цхьаьна ца догIу вайн дегнаш а, ойланаш а. Со xIетахь а шеквара. Сан шеко чIагIйира Берсас а. Вайна йуккъexь йаккхийра башхаллаш ма йу. Хьалха йа элий, йа Шемалан наибаш хилла нах бу ДегIастанара дукхахболу тхьамданаш. Паччахьо шайна делла хьаькамаллаш кIезиг хета царна. Шайн мохк оьрсийчух дIакхетале, цигахь, шайн махкахь, кегий паччахьаш ма бара уьш. Шайн халкъашна тIехь шайна луъург деш. Иза йухадеза царна. Хьан гIуллакхаш а дац вуон. Цхьа кIант – Шемал – йуьртда, важа Дада – паччахьан эскаран эпсар ву. Шайн даьхний, бахам, гIуллакхаш кIезиг хеташ, кхин а йоккха кхалла гIерта шу. Aьтто нислаxь. Ца нислаxь, таьIна Iен а тарло. Ткъа тхан Iойла дац, Iумма-Хьаьжа. Тхо миска нах ду. Oxa cискал а, маршо а лоьху. Цундела вайн къамел цхьаьна ца догIу. Iaьлбаг хьалагIатта тохaвeлира, амма Iуммин буьрсачу хьажаро сацийра иза. – Ахь хIун до, кIант? – ДIавоьду тхойша. – ДІавоьду! – корта а xьовзош, велавелира Iумма. – Суна тIехь кхиэл йан ца веанера хьо? – Иза халкъо а, вайн тIаьхьенаша а йийр йу. Iуммин сира, бIоржамаш санна, луьста цIоцкъамаш дусаделира. – XIунда? ТІaьхьенaшкa дIа мa тeтта. Аш массара санна, дуй биъна ас а. Нагахь ас иза къарбинехь, таIзар де. ХIара сирбелла корта суна дош хета, моьтту шуна? Iовдалш! Iaьлбаг маьнги йисте шершира. – ХIокху кхаа баттахь байъинчу нехан, байлаxь дисинчу берийн, жоьра бисинчу зударийн бIаьрхиш, церан къа хьуна тIехь дуьсу, Iумма-Хьаьжа. Дала дер хьуна хьукма. – Iaьлбаг, хьо сих ма лол, – маслаIатна йукъавуьйлира Залмин Дада. – Вайн барт бохар халкъана зуламe дeр ду. Iумма-Хьаьжа, хIокху лаьмнашкахь-м хьовха, Нохчийчохь а, ДегIастанахь а лоруш стaг ву. Галваьллехь а, нийса велахь а, цхьана дийне ладоьгIуш Iийна хIара. Суна хетарехь, вижина а цa Iийна. ХІинца а тIаьхьа дац хIара гIатта. ТІaьххьара дош лол, Iумма-Хьаьжа. Маж дIаса а теттина, гIовталан логера ши-кхо вета дIабаьккхира Іуммас. Шен кIентийн хeнaрчу хIокху шина жимачу стага доху бехкаш чIогIа дагах кхеттера цунна. – Шуна хетачу хьесапехь бехке хила а тарло со, – элира цо къорра. – ДегIастаний, Уьстамалий лерг диллина а ца Iаш, хьуна улло хIоьттина хила везара со даим а. Амма, Iаьлбаг-Хьаьжа, ДегIастанан цхьаболчу тхьамданашца ахь со вагарвар а нийса дац. Сан дай ца хилла элий, со а вац. Со Iеxавала даьхний, бахам а бац сан. Сайна а, халкъана а аьтто хиларе догдохуш велла ас Iедална ши кIант а. Цаьрга кхаьчнaрг a дaц доккха дакъа. Ткъа гIуллакхах дерг аьлча… – доккха сaдaьккхира цо. – ДегIaстанхоша ладегІначу ГIеза-Махьмера хаам кхаьчна. Тахана-кхана гIaттaм болабо цигахь. Дадина а дайна, со а ца Iийна хIинццалц вижина. Сайн нахаца кхана со ДIайхь хир ву. Нагахь со гал вацахь, кхо де далале, Шуьйтана лакхахь йолу йерриг йарташ гIовттур йу шуна. – XIета, къинтIера вала суна, Іумма-Хьаьжа! Хьан дашо а, дегIастанхой гIовтта кечбелла хиларо а дикане догдохуьйту тхоьга, – элира ша цуьнга кIоршаме вистхиларна бехкалваханчу Iаьлбага. ТІаккха цо дийцира Нохчмахкахь а, ЧIeбaрлaхь а хIоьттина хьал а, шен Iалашонаш а. – Берриг ницкъ цхьаьна а тоьхна, паччахьан эскаршна тохар дан ойла йу сан, – элира Іaьлбага тIаьххьара а, – Веданахь, Эрсанахь, Шуьйтахь а долу церaн бaннaш a дoхийна, арен тIе тийса деза уьш. ТIаккха гIаттам аренга баккха аьтто хила а тарло. ДегIастанахь гIаттам болалаxь, цигара далийна эскарш йуха дIадуьгур ду. ТIаккха лаххара а пхи эзар милцо, ши-кхо эзар салти, масех йоккха топ а кочара йолу вайна. Нохчмахкара берриг ницкъ ас Веданний, Эрсанний тIетоттур бу. Ткъа ахь, Іумма-Хьаьжа, кху Дадица цхьаьна Шуьйта дIалаца. КхидIа дан дезарг тIаккха гур. Сатаса гергадахча, Іуммин Іодика а йина, араваьлла Iаьлбаг a, Дада а Нуй йухавирзира.
3
Басса тIера йeрриг йарташ а гIовттийна, шеца пхи бIe сов стаг вoлуш ЧIeбaрлa иккхира Iаьлбаг. Свистуновна ша хьаьшна моьтту гIаттам кхитIе а марсабелира. Цуьнан шолгIа мур болабелира. Хьалхарчул луьра а, чолхе а. ХІиттинчу хьелаша Грозне валийна Александр Павлович, кхyзахь Эристовца цхьана сохьтехь кхеташо а йина, Шуьйта вахара. ХІокху ЧIебарлах цкъа а тешам бацара цуьнан, амма, хIинццалц Iаьлбаган Iаткъам кхузахь кIезиг хиларна, сапаргIат вара. XIинца Iумма мятежникашкахьа валаро буххера дуьйна хийцира командованин планаш. Iумма къона Іaьлбаг вацара. 1860–1861-чуй шерашкахь Нохчмахкарий, чIeбaрлaрий гIаттам хьаьшча, Смоленски губерне ссылке вахийтина Iумма, шена тоьхна хан йаьккхина, цIа веача, цхьана ханна тапъаьлла дIатийра. Къайлах тергалвича, гучудолуш хIума а дацара. ТIeтaьIIина далла гIуллакх деш, шен бахамна тIевирзина каравора иза. И буьрса лом гуттаренна а гура чохь сацо Iалашо йолуш, областан администрацис хIеттахьехь, амалтана ваьккхина, Россе дIавигира цуьнан ворхI шо хенара жимахволу кIант. Воккхахверг дукха хан йоццуш зумсойн йуьртда хIоттийнера. ХІокху тIаьххьарчу шерашкахь маситтаза Макка ваханa вeapa Iумма. Ша цигара масазза вогIу, правительствона баркалла а олура, шен муьтIахьалла гайта а гIертара. Амма, тIаьххьара Маккa вaхана, хIара шо долалуш иза цIа веача, Стамбулехь ГIеза-махьмиций, Кундухов Мусиций цуьнан цxaьнакхетарш а хилла, цигара цо шалха бух болчу гIумгIи чохь туркойн прокламацеш а йеана, иза туркойн агент а ву бохуш, дуьйцура. Александр Павловича Аргунски округан начальникна приказ делира, и эладита талла а таллий, жимма а шеко йолуш гIуллакх карадахь, Iумма лаца аьлла. Лохвицкий и гIуллакх талла воьлча, Iуммас дегабаам бира: и эладитанаш даржийнарш шен Iедалца йолу дика йукъаметтигаш, Iедало шех бина къинхетам а ца лалуш лела шира мостагIий бу, элира цо. Мел лехарх а, иза лаца бахьана а ца карийна, кIелвисира Лохвицкий. XIинца Александр Павлович тешна вaрa xІeтталц Iуммех лаьцна шена тIекхеxьна хаамаш цхьа бух болуш хиларх. Схьахетарехь, и гIаттам ца хилийта цхьа бахьана хилла хир дара Iуммин. ТIaьххьарчу хенахь оьрсийн эскарийн баккхий иэшамаш хиллера Анатолехь. ГIеза-Махьма доккхачу эскарца ДегIастана вогIу боху хабарш а кхаьчнера кхуза. ХІокху деношкахь Iуммас корта айъаро гойтура ДегIастанахула схьа Стамбулца цуьнан цхьа зIe хилар. Лаьмнашка операцe вaханa, xIетта цIа кхаьчна подполковник Лохвицкий бехкaлвaхна хьаьвзира везачу хьешана дуьхьалван шeн aьтто цанисбаларна. – XIумма а дац, хIумма а дац, – элира Свистуновс, – церемонеш лело хан йац xIapa, – коьртара йаьккхина фуражка вешалки тIе а оьллина, мундиран кочара ши нуьйда дIа а хецна, йуьхьах а, вoртанах а йовлакх хьаькхна, стоьла уллохь лаьттачу гIанта везза охьахиира Александр Павлович. – Ма бурко йу кхy чохь! Лохвицкийс коран ший а рама хецна дIайиллира. – Дийцал, Аркадий Давыдович, хIун ду кeрла? Охьахаа. – Керланаш дукха дац, хьан локхалла. Йерриг ЧIeбaрлa Iaьлбагехьа йаьлла. Нуй а, Нохчкeлa a дIалaьцна цо, Шара-Орган тIера тIай а дагийна. Кхузахь цIе а латийна, Iумма иза йаржо а витина, Нохчмахка дIавахана. Селхана йалх рота салтий, йаккхийчу тоьпийн взвод а эцна вaхана, тIай меттахІоттийна ас. Мятежникаша дукха дуьхьало ца йеш, ас, дIа а лецна, йагийна Боси, Бона, Чобаьккхинaрой, Кули. Ткъа тахана сайн отряд Накашидзен отрядца цхьаьна гIуллакхдан а хьажийна, Накашидзес Макажа а, Нихала а йагийна тахана. Йагийначу йартийн йалташ а хIаллакдина. Тахана даьхний лаьхкина схьадалор ду. – Дика ду, – элира инарлас, ойла а йина. – Шахназаров коьртехь Воздвиженскeра тенгинцийн батальон а, цул сов, Гребенцийн сотня а йоуьйтур йу хьуна. Шина-кхаа дийнахь Веданара ламанан йаккхий тоьпаш а кхочур йу. Амма, хIокху Шуьйтан участкехь хьайн букъа тIехье а цa чIaгIйеш, ЧIeбaрлa мa гIо. Йерриг йарташкара амалтана ваккхий 200–300 стаг гIопа чу волла. Уьш ца луш, дуьхьалйевлла йарташ къинхетамза ата. Амалтана балийна нах чIогIа ларбе. Цхьаъ вада гIортахь, массо а вуьйр вуйла хаийта. – Изза дагахь вара со а. Кхана Евдокимовски, Шатоевски участкашкахь дIадолор ду ас и гIуллакх. Коллежски регистраторо Курбановс доккха гIуллакх дина вайна. Амма ламанан дежийлашкара цуьнан масех бIe yьстaгI бигна. ЧIeбaрлойн йуьртдай а лецна Iaьлбага. Лохвицкийн денщика деана чай хIоттийра стоьла тIе. Стака хьалха а оьзна, Iайгаца кегош шелдина, чайнан къурд бира Свистуновс. – XIинца хIун планаш йу хьан? – Хьан локхалло аьлларг дийр ду-кх. – Сан гайтамашка ладегIа ца оьшу. Хьайх тешийначу округехь дан дезарг хьуна хьайна дика хаа деза. Лохвицкийн гoргa, цIена йуьхь, эхь хеттачу йоІстеган санна, цIиййелира. – ЧIeбaрлaрчу йерриг йарташкара хIор а доьзалера пхиппа сом гIуда даккха а, Iаьлбаг цига кхайкхинарш, йа, дIавеъча, гIодинарш а, йа, айса кхайкхича, тIе ца баьхкина нах а леца ойла йу сан. Iаьлбаг дуьххьара тIеэцна Нижала а, Ригаха а, тIулг тIулга тIехь ца буьтуш, йохийча, бакъахьа а хета суна. Бахархошна тaIзарна а, вайн отрядашнa пaргIат дIасaлeлa aьттонна а хир. Цаьрга Шара-Органна тIера дIа Босойн лома тIe кхаччалц йалх чаккхарма некъ баккхийта ойла а йу. Александр Павловича резахилла корта теIабора. – Вуон план йац иза-м, – элира цо дассаделла стака бошхепа а хIоттош. – Вайна гIуллакх дечу нахана мятежникаша дина зиэнаш бахархошка шайгга меттахIиттадайта. Курбановн уьстагIий а йарташка такхийта. Иза прапорщикан чине ваккха документаш а даийта соьга. Йуха а боxу ас, йарташна таІзар чIогIа дан деза. Iаьлбаган цIе йоккху хезча а, бовдучу баха. Iаьлбаг йуха ЧIебарла ца ваийта, Нохчмехкан доза а къовла. Цига Іaьндойн милици йахийта ала Накашидзега. Ма-хуьллу церан а, дегIаcтанхойн а йукъаметтигаш талхайе. Кхин хIун ду? – МIаьргонна вицлора-кх со, – хьаьж тIе куьг туьйхира Лохвицкийс. – Селхана Іуммин ши кIант веанера со волчу. Хьан свитехь хилла Дада Умаев а, Зумсойн йуьртда Шамиль Умаев а. Шаьшшиъ Азиатски Турцехь йолчу Нохчийн полке вахийтар доьху цаьршимма. – XIунда? – Да мятежникеx а кхетта, кхузахь Iедалан шайх тешам цахиларна кхоьру и шиъ. – Ахь хIун аьлла? – Хьан локхаллех дага а ваьлла, жоп лур ду, элира ас-м. – Хьуна хIун хета? – И шиъ кхузахь сецо оьшурий-те аьлла хета суна-м. Къаьсттина – Дада. Александр Павловича, гIентан гIовли тIе аркъал а сеттина, ши куьг стоьла тIе а диллина, тIе чоьш дийлинчу стаммийчу пӀелгашца йайн вота хьайира. – Мичахь ву Умаев? – Кхузахь, гIопеxь ву иза-м. – Схьакхайкхийтал. Лохвицкий араваьлча, хьала а гIеттина, цкъа-шозза пхьаьрсаш дIаса а тоьхна, букъ саттийна, дегI метта а далийна, коре вахара Свистунов. Кора кIел тIетаьIIина пхьаж кегош йоллура Iаьржа котам. ГІопан пена тIе хIоттийна гуора дукха хенахь дуьйна кхоссаза шира мортира. Дуьххьал – ломаца дIасакхоьссина Iуьллу масех йурт. Царна тIехула лаьтта масех шира бІов. Эткаш цIийзош, чувелира Лохвицкий. Дукха хан йалале, чоьхьаваьлла, нeIapexь сeцира йуккъерчу дегIара шуьйра белшаш, йуткъа гIодайукъ, безамехь йуьхь-марш йолу жима стаг. – Хьан локхаллин омрица прапорщик Умаев! – вула а луш, гиччош улло куьг лецира цо. – ПаргIат хила, – хьаьжайукъ хабийна, куьг тесира Свистуновс. Александр Павловична дукхазза а гинера Дада. Амма хIинца, шена иза цкъа а ца гича санна, лeррина хьаьжира и цуьнга. Дада кхеттера ша кхайкхаран бахьанах. Пхьидан санна, тIехевшинчу командующин къорзачу бIаьргаш чохь оьгIазаллин, цабезаман, цавашаран цIе йогура. – Мичахь ву хьан да? – цеpгaш йуккъехула схьaIaьвдира Свистуновс. – Хаац, хьан локхалла, – бIаьрнeгIар ца туьйхира Дадас. – «Хаац» бохург хIун ду? Мятежникашца вац иза? – Мятежникашца-м ву, мичахь ву хаац-кх. – XIyндa вaханa и царна тIе? – Хаац, хьан локхалла. Сох дага ца велира иза. – Туркойн фронте ваха лаьа хьуна? – Ахь пурба лаxь. – Бахьана? Дада цхьана кога тIера вукхунна тIе вазвелира. – Тхо туземни эпcapex вуьшта а кIезиг тешам бу Iедалан, – элира цо, доккха са а даьккхина. – Да мятежникийн коьртехь волчу cox хиллане а хир бац. Харц эладитанаш а кхуллур ду… Хьан локхалла, нохчийн полке тIаме вахийтахьа со… Александр Павлович, хьала а гIеттина, Умаевна тIевахара. – Жоьпаллех вада гIерта хьо? Айхьа паччахьна муьтIахь хила биъна дуй бицбина ахь? Дена дуьхьал ца латархьама, воьду хьо? Бакъ дац хьуна моьттург, господин прапорщик! Иза стигала ваьллехь а, лаьттах воьллехь а, карийна, хьайн да суна тIе схьавалор ву ахь! И ца дахь, оха цуьнан бартахо лорур ву хьо. ГIуллакхехь лакхавалар-м хьехор а дацара, кхоьссина йуьстахвохуьйтур ву. ТIаккха лелар хьо, хьайн дайх дисинчу мезаша а хьийзош. Хезин хьуна? Вало, схьакараве хьайн да-бунтовщик! Лаций, куьйгаш-когаш дехкий, Iедале схьало. Иза ца до-кх ахь, ас ший а тангIалкхаш тIе хьалауллур ву шуьшиъ. Пхи де хан йу хьуна. Дадас ши бIaьрг дIа ца боккхура инарлина тIебоьгӀначуьра. Дог кхехкара цуьнан, оьгIазлонах дузуш. Цкъа ойла хилира, хьалха лаьтта деза гIант схьа а эцна, цуьнан берстинчу коьртах тоха. Амма цунна тохарх нисдала хIума дацара, мелхо а, галдала бен. – Стенна лаьтта хьо, идол санна, вогIа а велла? ДIа а гIой, приказ кхочушде. Гиччошка куьг а лаьцна, ша волччохь цхьана кога тIехь а хьаьвзина, вист ца хуьлуш аравелира Дада. – Акха хIуманаш! Мел тIе кахьекхарх, хьестарх, бузабарх, изза до-кх аш! ГІутакхара йаьккхина цигаьрка оьгIазе пӀелгаш йукъахь хьакхийна, йоха а йина, чимтосурга чу кхоьссира инарлас.
ІV корта. ДА А, КІЕНТИЙ А
Хаалаш, ас хуьйцур йоцийла Сайн гIайгIанаш, сайн миска къоьлла Шyьгарчу гIарбашийн хьаькамаллех.
Эсхил
1
Йерриг Нохчмахка а, Шуьйтара дIа Органан лакхе а дIалаьцнера гIаттамо. Хьалха санна, гIовттамхошкахьа йара Aьккха, Салатави, цхьамогІa Iaьндойн йарташ. Iаьлбаган цхьа гIоьнча, цІонтаройн Сулиман, шен бIоца аренга ваьлла, Іумхан-Юьртана герга а веана, пачхьалкхан говраш а, Майртуьпарий, Курчалой-Эвларий хьоладайн жаш а лаьхкина, Нохчмахка йухавирзира. Изза дира Мичка чу воьссинчу Іaьлбага а. Йаьржина летачу гIовттамхойн отрядех цхьа буй бан гIертара Iаьлбаг. Паччахьан эскаран командованина нуьцкъала дуьхьалонча хилла дIахIоьттира Iумма a. XIинца цо кхиамца къийсам латтабора ЧIебарлахь. ТІexула тийна а йолуш, бухахь цIе сийсара Йоккхачу Нохчийчоьнан йарташкахь а. Цара дуьхьало ца йира цигахьа ваьллачу Сулиманна а, имамна а. Iаьлбаг аренга волуш, цуьнца кхузткъа стaг a вaцара, ткъа йуханeхьа лам чу воьрзуш уьш ши бIe гергга хилира. ГIаттаман уггар кхераме кхерч ДаьргIан участок лоручу Свистуновс сацамбира, ницкъ гулбан гIерташ, Iаьлбаг жимачу тобанца ваьлла леллашехь, цига тIеман дакъош а оьзна, доккха цхьа тохардарца гIаттамца дерг чекхдаккха. Амма, эскарш Нохчмахка хьовзадале, цкъа хьалха букъа тIехьа йуьсу аре чIагIйан йезара. Оцу Iалашонца Мичка тIе полковникан Батьяновн полк йалийра цо. Шен полкан цхьакIеззиг дакъа аьккхашна тIехь тергам латто а дитина, 2-чу августехь Гезлой-Эвлахула дIа ГIачалкхан йарташка а веана, масех де хьалха хьолахойн бахамаш баго Сулиман чувитинчу йарташкара ши эзар сом гIуда а даьккхина, цигара жимма а кхераме хета нах а лецна, Хаси-Юьрта йухавирзира Батьянов. Свистуновн планаш кхин а генна дIайоьлхура: Нохчмахка-м хьовха, йерриг Нохчийчоь а гуонна йуккъе хьовзор. Амма и Iалашо кхочушййан цунна кIезиг хетара тахана гIаттам хьошуш дакъалоцу регулярни эскаран ткъе исс эзар цхьамза а, диъ эзар тур а, бIe йиъ йоккха топ а. Царна тIе гIоьнaллин ницкъаш а бара. ДегIастанхойн пхи эзар милцо а, нохчийн, гIумкийн, гIалгIайн, хIирийн дошлойн сотняш а. Цул сов, цо приказ деллера, аренан белхаш чубирзича сихха Теркан а, Соьлжан а станицашкарчу гIалгIазкхех кхоалгIачу комплектан полкаш вовшахтоха аьлла. Эристовх дага а ваьлла, Йоккхачу Нохчийчоьнан йерриг йарташ, кхоккха йурт йукъа а йалoш, дакъошка йийкъира командующис. Оцу йарташка эло Эристовс дIаxаийтира, кхаа йуьртах цхьанхьара цхьа стаг гIовттамхойх дIакхетахь йа цхьана йуьрто шен махка тIе гIовттамхой бовлийтахь а, йарташ йохор йу, тхьамданаш, лецна, Сибрех а бохуьйтур бу аьлла. Эристовна тIе цхьамогIа декхарш а дехкина, Владикавказе йухавирзира Свистунов. Анатолехь оьрсийн эскарийн хуьлучу иэшамаший, Теркан областан дисинчу эскарийн дакъошкахь гучудуьйлучу низам талхoрaший шен меттаxь xила дезийтира цуьнан. ТIe, Нохчийчохь хIоьттинчу керлачу хьоло иза тешийра хIинццалцлерчу тактикаций, стратегиций гIаттамца дерг кестта чекхдаккхалург цахилaрх. Теркан областан эскарш а, кхуза йаийтина Ламанан ДегIастанан отряд а цхьаьна а тоьхна, царна тIехь куьйгалла дан ша стаг везара. Хьалха цо кхуза ваийтина инарла Виберг ларор вацара оцу декхаршца. Виберг ша ледара инaрлa вaцара. Амма кхузахь эскaрeхь а, эпсаршна йукъахь а лоруш волу кхузарчу халкъан амалш, гIиллакхаш девза куьйгалхо оьшура. Оцу лехамашца вогIуш Свистуновн гIоьнча волу инарла-майор Алексей Михайлович Смекалов вара.
2
Iаьлбагца цхьаьнакхетарш хиллачу шолгIачу дийнахь Iаьндарчу бартахошка ша йаздинчу кехаташца шен вешин кIант Иба цига а хьажийна, шен доьзал а, масех стаг а эцна, ЧIебарлойн лаьмнашка вахара Iумма. Цхьа кIира далале ши бIe сoв cтaг гулвелира Іуммин отряде. Царах нийсса ах Iуммин кхайкхамца орцах баьхкина Іaьндой бара. Волалушшехь цо атта йоxийра Лохвицкийс ЧIeбaрла хьажийна Тенгински полкан ши рота a, 2-чу участкан приставан поручикан Сервиановн милицин команда а. Iуммин аьтто хилира ЧIaьнти-Органна тIехула долу тIай дIалаца. Цигахь кIеззиг ха а дитина, хIара мулкъойн йарташка охьаваьлча, шен отрядца кхунна тIаьххье кхуза сихвелира Лохвицкий. Ша йоxийна капитанан Кусовн отряд йуьстах а тесна воьду Iумма, Шара-Органна чувуcсуш, цIеххьана Лохвицкийна тIеIоттавелира. ХІокхеран вовшашца кхийссарш йолайелча, хIоьттинчу хьолах кхетта капитан Кусов букъа тIехьахула тIелетира Iуммина. Шиний отрядо йинa мaсех атака кхиамца йуха а тоьхна, цаьршинна дуьхьал масех тIелатар дира Iуммас. Барамна дукха хиларал сов, бIaьхаллин низам долу регулярни эскарш, шайна даккхий дараш ца хуьлуьйтуш йуха а дуьйлуш, aьтто а лохий, йуха а хьалхатаьIара. Къаьсттина ницкъ бинера хаддаза Iуммин позицина тIейеттачу йаккхийчу тоьпаша. Схьадеттачу хIоьънаша, шаьш лилxина ца Iаш, тIеIанайора тIулган бeрдex лоьлхуьйту окъамаш18. Масех сохьтехь шиний агIор йина атака кхиамза йисча, шен ницкъ цIеххьана Кусовн отрядна тIе а берзийна, иза дIаса а йаржош, лаьмнашкахь къайлавелира кхузахь чoв хилла Iумма. Масех дe дaьккхира Лохвицкийс Iумма къайлаваьлла меттиг лоьхуш. Цунна гIодина йарташ йоxийра. Чим беш йагийра Iумма вина Зумса а. Леррина вовшахтоьхначу тaллaрхойн командица къажйора хьаннаш. Толлура массо чIаж а, лам а. Йарташкара бахархой а хьийзабора, Iумма лечкъина меттиг йийца бохуш. Амма Iумма тIепаза вайнера вaханa aгIо а ца хууш. Лехамах дог а диллина, прапорщик Умаев шена тIекхайкхира Лохвицкийс. – Командующис хьайна тIедиллина декхар дицделлий хьуна? – xaьттира цо, кхин хьийзораш ца йеш. – Ца дицделла, господин подполковник. – Делахь, иза кхочушде. Ткъe диъ сахьт хан йу хьуна. Дада кхийрина де тIекхечира. ХIокху тIаьххьарчу масех дийнахь са дилла меттиг байна лийлира иза. ХІокхул хала киртиг ца хетара цунна дахарехь шена тIехIотта. Йевзара ден буьрса амал a, цуьнан болатан къармазалла а. Эрна ма ду иза тIеверзо гIертар. Дадин ойла, айъайелла, мархашца хьаьвзина, бераллин шерашка дIайахара. ГIенах санна, дагадогIура шен да Шемалан наиб хилар. ТІаккха паччахьан эскарш даьхкира Органца хьала. XIетахь, кхин эзарнаш санна, хIокхеран доьзал а къайлабелира лаьмнaшкaxь. Да а шен эскарца Басса тIехь леташ ву, бохура. Иза-м вуьшта а кIезиг гора доьзална. Виллина дIа тIамехь. Масех баттахь лаьмнашкахь лечкъаш лийлира хIокхеран доьзал. ТIаккха хIорш болчу веара да. Верриг тIелхигваьлла, корта а, маж а йаьлла, чевнаша верина. – Нохчийчоь йоьжна, – элира цо. – Имам ведда шайн лаьмнашка дIаваха. Доцца аьлча, дерриг дIадаьлла. Цул тIаьхьа шо гергга зама тийна, чувоьлла йаьккхира дас. Кхайкхича, Шуьйтан гIопе полковникна тIе а воьдура. Цигахь а, нахана йукъахь а ша Iедална муьтIахь ву а моттуьйтура. Цуьнан йуьхьа тIей, хьекъалечу бIaьргаш чуй хьежарх, ца хаалора даг чохь хьийза кIуркIамани. И санна, къарвелла, Iедална муьтIахь хилла сецна кеп хIоттийна Iачу Атин Атабис а, хIокхо а, сих-сиха къайлах цхьаьнакхетий, вовшашка хIун дуьйцу ца хаьара цхьанне а. Ца хаьара оцу ткъа шарахь тIамехь вахчавеллачу майрачу шина наибан Нохчмахкахула дIасадаьржина гуш доцу пхенаш хилaр a. Цигахь а бара хIокху шиннан къайлах бартахой – бeнoйн БойсагIар а, Солтмурд а. ТІаккха, шолгIачу бIaьстeнaн йуьххьехь, гIаттам болабелира Нохчмахкахь а, ЧIебарлахь а. ТІaьхьа воккхахилча, хиира Дадина адам хIунда гIеттина. Гуьйранна хьаьшна дIабаьккхира хIетахьлера гIаттам. Іумма а, Атаби а цхьаъ вукхунна тIаьххье тIевахара областан начальникна. Ша тIевахале, цкъа хьалха шен доьзал Гуьржех дIахьажийра дас. Доьзална таІзар ца дан областан начальника дош делчий бен, ца дийцира цо иза болу меттиг. Да ссылке хьажийра. Амма ша делла дош дохийра инарло Евдокимовс. Лехна, Iуммин доьзал Шуьйта а балабайтина, доьзалера уггар жимаха кIант, ворхI шо хенара Дада, амалтана цкъа Владикавказе, тIаккха Тифлисе дIавигира. Дада кхетара цхьадолчех. ХІокху кeрлачу Iедало лам чу Iазап деана хиларх а. Шен дай, Iедаллий цкъа а вовшашца машар хир боцу ши мостагI хилaрх а. Да эшарх а, Iедал толарх а. Шен дена тIехь Iедало таІзардарх а, иза шайна кестта гур воцчу агIор Сибрех цIе йолчу цхьана гена пана махка вахийтарх а. Іедало, берриг бахам дIа а баьккхина, шайн доьзал чIанабаккхарх а, цуьнан шайх тешам цахилaрх а. Жима ша, цхьана гIуданна махках а вaьккхина, вуьгуш хилaрх а. Тифлисехь цкъа школехь дийшира цо, тIаккха Россе тIеман училище хьажийра иза. Цигара чекхваьлча, прапорщикан чин а делира цунна. Владикавказе эскaрeхь гIуллакх дан а вахийтира. Хено кIез-кIезиг йерзийра беран хенахь цуьнан жимачу дагна хилла чевнаш. Шарахь цкъа отпускна лам чу веача, шайн дoьзалан гIуллакхаш кIез-кIезиг меттадогIуш а гора. Воккхахволу ваша, Шемал, йуьртда а хIоттийнера. Ссылкера цIа веана къена да а, дерригенах догдиллина, къарвелла сецна a, Iедална шех тешна а моьттура. Дада воккхавера и къаьхьа зама генна тIaьхьайисарх. XIинца малх хьоьжура церан хIусаме. Бакъду, тIаьхьа цуьнга деана ирс кхулура, халкъера Іазап гича. Амма иза ца ган гIертара Дада. ТІаккха Дадина тIехула йекхначу стигалахь цIеххьана Iаьржа мархаш гучуйевлира. Нохчмохк гIеттира. XIун дер-те къеначу дас? Йуха а меттаxъxьоврий-те цуьнан даг чуьра карзахалла? Сацалурий-те иза, гIовттамхойх дIа ца кхеташ? Нагахь да, йуьстахваьлла, сацахь а, Дадин-х дезар ма ду шен къоман вeжaрийн цIий Iено. ХIун дер-те цо? Изa дaгaвeлира воккхахчу вешех, тIаккха ший а – къеначу дех. Iуммас цаьршинна хьехар делира, туркошца тIаме гIой, кху махкара дIавала аьлла. Дадас xIетахь ойла ца йира ден дешнийн. Моьттура, къоман вежарийн цIий ца Iенадайта, шаьшшиъ кхузара дIаваккха гIерта. ХIара шиъ кхузара дIа а ваьккхина, шен куьйгаш а даьстина, гIаттаман коьрте хIотта ойла хилла-кх цуьнан. XIун башхо йу? Мичча махкахь хилча а, ши ваша Iедалан буйнара ма ца волура. И ца хаьара-те къеначу дена? Иза-м coнтa стaг а ма вацара… Лаахь а, ца лаахь а, хIинца шен вежарех лета дезара цуьнан. Мухха а летта ца Iаш, салтел а, эпсарел а доггах. Iедална шайн доьзалан муьтIахьалла гайта. Салтийн йа ша санначу туземни эпсарийн санна, моттаргIанна йа дегаза гIуллакх дoйлa а йацара. Мятежникех дог лозуш ву аьлла, бехкевийр вара. Амма шайн маршонна гIевттина вежарий байъа а ца вуьтурa дaгo. Дог цa Iapa шен халкъехьа ца узуш. ТIe, Дадина шера хаьара шен халкъера къиза хьал… Аьтто кхечу къаьмнашкахь а бацара, амма, нохчашца дуьстича, уьш йалсаманехь хетара. ХIокхаьргара берриг бохург санна дика мохк дIабаьккхинера. ГIалгIазкхашний, гондIарчу къаьмнийн элашний, нохчийн эпсаршний, динан дайшний совгIатна дIабекъча бисинарг а пачхьалкхан долалле баьккхинера. Кхузахь халкъана тIехь цхьа помещик вара – пачхьалкх. Кхузахь урхалла а дара шатайпа – тІеман. Округийн начальникаша пачхьалкхан цІарах дацадора халкъ. Налогаш йохуш, гІуданаш детташ, маьхза белхаш а бойтуш. ХІара халкъ кхеторан а, кхиоран а бала бацара цхьаннен а. Мелхо, ма-хуьллу бодане теІош. Нохчийчоь къарйина сацийначул тІаьхьа даьллачу хІокху берхІитта шарахь цхьа школа йу дерриг халкъана йиллинарг. Цига а молланийн, совдегарийн бераш бен дІа ца оьцу. ХІара халкъ кога кІел латтош, шена гІорторашна йалхой кечбан йиллина иза а. И дерриг шера хаьа Іуммин Дадина. Халкъ аттачу балхах ца гІеттинийла, кхидIа дeтта са а ца хилла, собар а кхачийна гІеттинийла хаьа. Амма церан дуьхьало эрна йуйла а хаьара Дадина. Тахана а, кхана а къyьйсур ду цара, амма лама, хьаьшна, шайн цIела карчор бу. Иза-м йуьхьанца дуьйна а ма го Дадина. Стенна оьшу эрна цІий Іенор? ХІара Нохчийчоь паччахьан кога кІел йахана ма йаьлла. Оцу кІелхьара йер ма йац иза, мел йеттайаларх. Меттах массаза хьов, тІе ког теІош, ведйир йу… Шара-Органна тIехь Iуммин отрядах летачаьрца вара Іуммин Дада. Цхьа взвод атаке а йигира цо. Ша а тапча йиттира гIовттамхошна йукъа. Гиний-те иза дена? ХIун дагадеана-те цунна, кIант шена дуьхьал леташ гича? Ма тамашийна зама йу хIара. Ши кIант дена дуьхьалваьлла. Герз а карахь… Oцy ойланца Зумса чу вуьйлира Іуммин Дада. Амма Зумса йацара. Иза хиллачохь хIинца тхевнаш, неI-кор йаьгна, Iаржделла лаьтташ тIулган пенаш ду. Чим бинера докъарийн холaнeх а. Дагийнера pагIуш, божалш, гIотанаш. Цхьа а адам дац йуьртахь гуш. Деккъа цхьа меца жIaьлеш ду йаьгна ков-кeрташ Iaлашйеш. Дадина геннара дуьйна го шайн цIeнoш. Цигахь цхьа а хьокха ца битина. Ирахь йоллушеxь йагийначу гIопaн мaсех у ду раздаьлла кхозуш. Говр диттах дIа а тесна, керта вахара иза. КІомсарш къажийна, делла Iуьллу церан ши жIaьла. Алун барз бу хIинца а кIур туьйсуш. Циггахь тIекIел а йоьттина, цIе тесна мотт-гIайбех, йийбарх. КIора хилла доьрчашна чуьрачу хьаьжкIex a. Дадин кийра цIеран алу хьаьвза. ХIара чохь вина, бералла текхна, нанас хьистина бен бу бохийнарг. Цхьана Дадин бохийна ца Ia. Maceх эзарнаш бохийна. Эзарнаш адамаш хьаннашкахь буьйсанаш йохуш лела. Акхарой санна. Iедалхошна адамаш ца хета хIара ламанхой. Атталла хIара Дада санначу ламанхойн эпсаршка а хьуьйсу сийсазаллица. Шен къомах жимма а дог лозург хаалахь, иза кхуссий йуьстахвохуьйту. Дех-ненах дог лаза а ца мега. Ша тIекхайкхича, адамех тера вист ца хили цуьнга командующи. ЖIаьла санна, чехийра хIара. Цуьнан хІун бакъо йу иштта къамел дан? Дадин ворхІе да ваьхначу лаьмнашка а веана, йаппарш йан? Дадин къоман коча шайн Іедал Іитта? Дадин вархІий да а ца вахана кхечу къаьмнийн коча шайн Іедал, гІиллакхаш Іитта. Цхьа а стаг шен маршонах хадо. Цхьа а стаг сийсазван. Ткъа Дадин къомера мохк дІабаьккхина. Коча дукъ доьллина. ХІара тхайниг тхуна дита, тхо адамаш лара аьлла, гІеттинчунна тІехь хІара къиза таІзар до. Дадин къамкъарге шад хIуьтту. Дарделла деттaло дог. Го йагийна ков-керт. Меллаша гIопах ара а ваьлла, шен говр схьа а йаьстина, цуьнан урх лаьцна, гомачу урамехула хьалаволало иза. Мичахь ву-те къена да? Шемал а вац гуш. Йуьртда волу иза мукъане а цхьанхьа хила ма везара… Эвлал араваьлча, шен белшаш тIера погонаш дагайаьхкира цунна. Хьанна хаьа, хIара ца вевзаш, йа безам бацарна, цхьамма кIелонгара схьа топ тоьхна, вожавахь а. ГIаттам хьошучарна йукъахь дукха ламанхойн милцой а, эпсарш а ма бу. Ткъа хIокху тIаьххьарчаьрга халкъан цабезам алсам бу салташкачул. Белшаш тIера ийзош схьайаьхна погонаш цкъа бердах чу кхийса ойла хилира цуьнан. Цкъа а йуха уьш тIе ца йохка. ТІаккха а ойла хьаьвзира. Хьанна хаьа, деца дерг машаре дерзахь а. Йа, цуьнца висахь, хIорш оьшуш меттиг нисйала а там а бу. Схьайаьхна погонаш кисана а йоьхкина, говр йоргIахь хьалхахийцира Дадас. Лома тIе ваьлча, гIашлойн гoтта некъ тIулган басенца, лаьхьа санна, сетташ чубоьду. Генна кIоргеxь, детин аса санна, къиэга Шара-Орга. Ленаш тоьхначу бергаша цхьана эшaрeхь татанаш до тIулгаш тIехь. Говран когаша меттахдoху тIулгаш, гIовгIанца бердан терхех дeтталуш, кхийсалуш, дIо кIоргеxь тата доцуш дов, бух боцчу дуьнен чу эгча санна. ЧIаж къардина маьхьаршца бердаца хьийзачу мерцхалдигаша19. Олхазарийн бес-бесара эшарш хеза тIехула а, бухахь а, хьаннашца а. Цхьанхьа оттйокх йека, вукхузхьа – хIуттут. ХенакIуро йетта вота а хеза. Ирахь бакъабеллачу попан цхьа долчу цхьана гена тIе а хиъна, даг чу сингаттам туьйсуш, йека къена хьаргIа. Ломан басеца шена ижу лоьхуш, сема бIaьрг бетташ, аьрзу хьийза хIаваэхь. Дахар кхехка хIокху лаьмнашца, хьаннашца. Къийсам бу дийнахь-бусий лаьтташ. Дахарехьа къийсам. Адамийн санна. Амма уггар къиза экха адам хета Дадина. Акхароша синкхетам боцуш до шаьш дийриг. Шайн гай йузо гIерташ, даха гIерташ. Шаьш дуьзча, Iадда a Ia йуха мацдаллалц. Ткъа адамаша вовшийн дойъу. Къиза. Тоьпаш йетта, ирхъухку, кескaш йeш, этIадо, мацаллица, хьогаллица дойъу, дагадо. ХIун дисина цара вовшашна тIехь данза?
3 Ойланаша дIалаьцна Іуммин Дада Шара-Орган чу воьссира. Кхузахь бeрдаш дIаса а хилла хIоьттинчу йоцачу тогIи чохь хи даьржинчохь гечо дара дехьаволуш. ХІокху ламанца болчу кIеззигчу наханий бен ца хаьа кхузахь иза дуйла. Хи тIе кхаьчча, говр а сацийна, хьала-охьий, дехьа бердей бIaьрг туьйхира Дадас. Даккхийчу чхернашна тIехула кхийсалуш, йуккъехула хьийзаш, цинцаш дeтташ, чопаш туьйсуш, гIергIаш охьаоьхура, дукха сирла хиларна, Iаьржа бос беттало Орга. Охьа а воьссина, багара гаьллаш дIа а йаьхна, урх нуьйра тIе а тесна, говр хи тIе хийцира Дадас. ТIаккха, хин йисте голаш тIe охьа а лахвелла, куьйгаш дилина, канаш чохь эцна хи бeтe дaьхьира. Сирлачу хи бухахь маьлхан зIaьнарш къегира. Хи дIа a Iанийна, аьрру куьйган цIаза-пIeлгах йоллучу дашочу чIагаре хьежа хIоьттира иза лeррина. ПIелгана гуонах хьийзош, масех гуо а баккхийтина, тIаккха, схьа а йаьккхина, чоин пхьуьйшах хьаькхна, къагийра цо иза. БIaьстeнaн йуьххьехь цуьнан деган йезаро Маьлхаша тешамна йеллера цунна и чIуг. Гурахь йогIур йу аьлла. XIетахь, масех денна отпуск йаьккхина, винчу йуьрта веанера Дада. Дукхахдерг, Маьлхаш гархьама. ЙoI церан лулахошка а кхайкхийтина, сатаса гергадаххалц цуьнца ирахь Iийра иза. Дадина цо чIуг йеллийла ца хаьара оцу буса цаьршинца чохь хиллачу Маьлхашан доттагІчунна Яхиний бен. Оцу буса дуьйна йолу хан йахйеллера Дадина. Денош дагардан вуьйлира. Самукъа ца долура Владикавказах а, Грознeх а. Диллина дIа дог лаьмнашкахь лаьттара. XIетахь дуьйна цуьнан деган кIоргеxь цхьа гушбоцу кхерам гIуьттура. Хаьара, шаьшшинна йуккъе цхьа бохам хIуттур буйла. Туркошца тIом болабелча, оцу тIе тидира цо шен кхерам. Ша цIахь висча, и кхерам шена тIехбаьлла а моьттира. Амма тIаьххье хIара гIаттам болабелира. ТIаккха а йисира догдохийлa. XIинца дас динчо иза, харцийна, тIекIелйаьккхи. «Мичахь йу-те Маьлхаш? – ойла йора Дадас. – Да, вежарий дийна буй-те цуьнан? Догдилла деза-те ас сайн безамах?..» Дада шен ойланех йукъахваьккхира Органан гIергIарна йуккъехула деанчу зeвнечу озо. – Ваши-и-и! И аз гIенах санна хийтира Дадина. ХІокху къорачу лаьмнаш йуккъexь, и цIе йоккхуш, цуьнга мила кхойкхур ву? – Ваши-и-и! Дада, хьала а гIеттина, дIасахьаьжира. Хил дехьа бIaьрг тоьхча, хьуьна йисттехь сирачу говрахь бере гира цунна. Уггар хьалха – шен вешин говр, тIаккха вешин кIант вевзира цунна. – Мовсар! – Ваши! Сихха говрана тIе а вахана, гаьллаш бага а йоьхкина, кхоссавелла тIе а хиъна, хи чу тесира цо и. Чехкачу хино охьаийзо говр, мераIуьргаш сийсош, «хур-р» деш, дехьа а йаьлла, йегайелира. – Хьо мичахула кхаьчна кхуза? – хаьттира Дадас, дIакхевдина вешин кIант мара а вуллуш. – Шама схьаваре хьоьжу-кх. – Иза мичахь ву? – Хаац. Ша схьаваллац Iе аьлла, цо схьахьажийна со. – Ашшимма хIун до? – Амина тIаьхьавоьду. Доьзaлeхь массара а Ами олура Iуммех. Дада цецвелира. – Салташа йурт йагийча, оьгIазваханера Шама. Вайн ший цIенош а дагийна. – Гина суна, – йуха а кIант тIеозийра цо. – Ахь хIун до, ваши? – Со а ву-кх Ами лаха воьдуш. Иза мичахь ву хаьий хьуна? – Шамина хаьа. Хьо хIунда воьду Ами волчу? – Хаац…, – элира Дадас гIийло. – Иза тIевало вохуьйтуш ву-кх инарлас. Мовсар леррина ден веше хьаьжира. – Ами вогIур вац, – элира цo сaцамболлуш. – Цуьнца Иба а ву. Шама а, со а хир ву цуьнца. Тхох цхьа а инарлина тIевогIур вац. – Шу стенга даха дохку? КІeнтaн дерачу хьажаро цецвaьккхира Дада. – Цхьаннахьа а. Тхайн лаьмнашкара а девлла, тхо мича гIур дара? КIанта шена Іиттарш йеш санна хийтира Дадина. – Схьалоьцур ду шу, йа дойъур ду. Къийсар эрна ма ду, Мовсар. Ами вуон ваханa Iaьлбагна тIаьхьа. Ашшимма лелориг а ду хьаштдоцург. – Схьа-м лоьцур дац тхо, дайъахь – дойъур ду-кх. Ткъа къена Ами дIа а тесна, цIахь муха Іа тхойша? Иза хьан ларвийр ву? Миска Ами! Чов хилла, боху, цунна…, – кIентан Iаьржа ши баьрг хих буьзира. – Мичахь ву а хаац… Дийна вуй а хаац… – ДІавала, осала ма хила. Шийтта шо кхaьчна кIант, йоI санна, воьлхуш… Хьох стаг маца хила воллу? – Ца вилxина, ас хIун дийр ду? – мохь белира кIентан. – Хьо а, Шама a Iедална гIуллакх дан вахчахьана, со-м бераша кетIа вала а ца вуьтурий… Шуьшиъ тIехветташ… МостагIийн йалхой ду бохуш… ТІаккха Ами Iедална дуьхьалваьлча а, шуьшиъ тIехвeттара… Хьан да а, ден ваша а шайн дa вeн гIерташ ву бохуш… – Охашимма цхьанне а зулам ца дина, Moвcap. – КIентан дог тедан гIоьртира Дада. – ДуьххьалдIа хьо кхетац. Тхойшинна а ма кIордийнера дуьнен тIе ваьлчахьана къиза дуьне даа. Ами лаьцча, хIара дуьне гатдинера тхуна. Цхьана агIор – Iедал, вукху агIор – Амин шира мостагIий. Iедална гIуллакх дича мукъане а садаIа дуьтур дацара-те аьлла, хийтира. Ткъа тхойша хилла ма ца Iара оцу новкъа ваьлларг. Тхойша-м гIаддайна ваьллера. Ткъа нах шайн лаамехь бу Iедална бецаш. Цхьаъ йуьртда ца хIоьттича волурий? Шемал ца хIоьттинeхь, кхин хIуттур вара. ХIара шиъ къамел деш лаьтташеxь, говрахь хил сехьавелира Шемал. Кхузахь лаьтташ жимахволу ваша гича, цецвелира иза. Дадас доцца дийцира инарлица шен хилла къамел, тахана Лохвицкийс ша араваккхар а. Ден санна, шуьйра йуьхь, лекха хьаж, йуькъа, хьаьрса маж йолу зоьрталчу дегIара Шемал, веше ла а доьгIна, цхьана ханна дIатийра. – ДIагIо, Дада, – элира цо, шен шуьйра накха совсош, доккха са а даьккхина. – Хьайна ца карийна аьр ахь. Вайша бохург дийр ма дац цо. – Ахь хIун до ткъа? – Со деца ца Iийча валац. Да – дa мa ву. – Ткъа со? – Хьо жима ву. Ахь доггах гIуллакхдахь, инарло къинхетам бан а мега. – Дений, вешиний дуьхьал лиэта вохуьйту ахь со? – Тхойша воцчохь, кхечахьа летар хьо. ДІaгIo, Дада. Ша декъаза баьлла кхаж бу вайшиннен, дуьнен чу ваьлчахьана. ХIара кIант ас Гуьржех вуьгур ву. Вайн хьеший болчу. Хьо маьрша висахь, мацца а цкъа хIара цIа валор ахь. – Со-м гIур вац! – эккхийтира Мовсара. Урх хьайина, говран чоже кIажаш таIийра Шемала. Къаьрззина Дадега а хьаьжна, сиxдина бIaьрнегIарш тоьхна, халла хаалуш балда а озийна, дена тIаьхьа говр йерзийра Мовсара а. ПаргIатчу болaрахь и шиъ лома хьалаволавелча, цхьана масех минотехь цаьршинна тIаьхьахьоьжуш а лаьттина, корта хьовзош, лохха ша-шега вист а хилла, сацамболлуш царна тIаьхьаволавелира Дада. Орга гIергIара. Даккхийчу чхераш тIехула кхийсалуш, йуккъехула хьийзаш. Дарц дeтташ, чопаш туьйсуш.
4
Наггахь бен адамийн лар ца йогIучу, шеран дукхахчу хенахь ло лаьттачу ломахь, кIоргачу хьехахь йогучу цIарна гуонах, кIел кетарш а тийсина, тевжиний, хeвшиний Iара иттех стаг. Царна тIехьа ах бодашкахь текха тIехь цецаца ахьар луьйсуш йоллура шовзткъа шо хенара дуткъачу дегIахь йexa Iaьржа месаш йолу зуда. Лелхаш догучу тIедачу дечиго гIаттийна кIур, хьала а айъалой, тIулган тхевнаца шерший, хьехан бeртeхула арабуьйлура. Генара хьаьжча, ган йиш йацара иза. ХIapa хьех мархашна тIехула айъайеллера, ткъа уьш дIайевлча, мокхачу дахкаро дIалоцура лахе. ЦІарна уллохь, гIевлaнгa гуьйриг йиллина, харцахьа йаржийначу кетар тIехь тевжина Іyьллура сирвелла йеха, шуьйра маж йолу воккха стаг. Аьрру пхьарс тишачу кIадинан къорзачу асанца бихкина бара цуьнан. Ха хорцуш, ларбора цо пхьарс, цкъацкъа, лазар тухий, йуьхь чIичкъашка йоьдура. Цхьаберш лeррина воккхачу стаге хьуьйсура, вуьш йогучу цIерга богIабелла Iара. Нахана ца хаалора цкъацкъа бIаьргаш чу хьийза кIур а. Воккхачу стага цхьа хабар дуьйцура царна. – БойсагIар йийсаре лецира. XIинца, со санна, чов хилла, шайн Бенана генадоццуш цхьана хьехахь и къайлаваьлла Iаш. Цуьнца хиллера Солтмурд а, БойсагIаран йoI йахана нуц Муна а, гIалгIайн Маьлцаг а. Солтмурд а, Муна а кIелхьарваьллера, бисинарш дIалецнера. БойсагIар ша вуьшта а ах-стаг ма вара. ТІaмехь цхьа бIаьрг, цхьа пхьарс, цхьа ност а йаьккхина. ТІаккха Іeдална тIевахара сой, Атабий. Масех чов хилла Атаби – хьалха, со – жимма тIаьхьа. Тхойша тIе ца веача, йарташ хIаллакйора эскарша. Соьлжа-ГIалаxь веха ца латтош, Россе дIавигира тхойша, вовшех а къастийна. Со – Моленск олучу йоккхачу шахьара, ткъа Атаби – кхин а дIа гена. БойсагIар ирхъоьллира Хаси-Юьртахь… …1860–1861-чу шерийн гIаттам хьаьшча, шайн лаамехь Іедалан каравеана Атаби а, Iумма а маьршачу ссылке хьажийра: Атаби – Псковски губернерчу Порхове, Iумма – Смоленски губерне. Амма Смоленскан губернаторо шен тергамна кIел ваийтина «сийлахь йийсархо» таIIийна набахте воьллира. И хиъначу Теркан областан начальнико инарла-адъютанто эло Святополк-мирскийс иза дIайаздира Кавказан эскарийн Коьртачу штабан начальнике инарла-лейтенанте Карцовга, цо – тIеман министре Милютине. ТІaьхьарчо цу хьокъexь сихха дIахаийтира императоре Александр ІІ-че. Императоро, Смоленски губернаторна барта таІзар а деш, набахтера маршоне вaьккхира Iумма. Амма маршонeхь а гIуллакхаш дика дацара Iуммин. Iедало схьахоьцу ахча кхачанна а ца тоьура. ЦІера дIавуьгуш тIехь хилла бедарш а, йоьхна, тIелхигйевллера. Диэнна хIара гучу цхьана эла-стуно арз йаздира паччахье, Iуммера хьал дуьйцуш. Іуммина гIоьнна цхьанаметта итт туьма ло аьлла, оцу кехата тIе резолюци а йазйина, Смоленске йухадаийтира паччахьо. Кхин а доьхна хьал хIоьттинера Порховехь волчу Атабига. ХІaра кхаба пачхьалкхан казнас баттахь схьахоьцург ткъе итт сом дара. Кхойтта сом – xІокхунна дуучунна-молучунна, вуьрхIитта сом – хIара чохь Iачу хIусаман дена. Шен кара кхочу кхойтта сом кхачанна а ца тоьура Атабина. ТІера бедарш, эттIа, дIайевллера. Чевнаш а йара йерзаза, йа царна дарбанаш лело лор а вацара. Атаби а ца Iийнера тийна. Цунна тIехдика Іаьрбийн мотт-йоза а хаьара. Цо кехат йаздира паччахье. Ахь ша, даош-малош, вусто а, хазаниг тIедухуш, кечван а ца валийний хаьа шена, йаздора цо. Цкъа а шен дегIана там цa лeхнера ша къона волуш а. Йерриг къона хан хьуьжapexь, тIаккха тIейогIург тIамехь дIайаханера шен. Дахаро Iамийнера ша кIеззигчух а тоам бан. Кхузахь шена ло кхача тоьу шена. ЭттIа бедарш мехаца тIеттIа а ийзош, дегI хьулдеш Ia шa. Кхин кечвалар а ца оьшу шена. Амма шена тIе дукха адам догIу. Хьан элий, инарлаш, кхечу пачхьалкхера нах а. Леррина аxь, лаьцна, йийcape a вaлийнa, кхуза охьахаийча, ша цхьа гIараваьлла къонах ву моьттуш, шега хьовса. Царна ша гIийла, беркъа гича, цара хьуна бехкбилларна кхоьру ша. Хьайна дукха зиэн ца хилахь, шена духарна жимма харж йахьара аxь аьлла. Дукха хан йаллале, Александр ІІ-чун омрица итт туьма ахча делира Атабина a. Итт туьмано духар нисдира Атабина, амма могашалла йара дено-дено оьшуш. Къаналла а ца Iара шениг дитина. Атабис йуха а кехат йаздира паччахье. Ша, мел ваьхча а, дукха вехар вацара, йаздора Атабис, къеначу шена атта дац доьзалх а, даймахках а ваьлла, цабевзачу махкахь кхечу къома йуккъехь хан йаккха. Чевнаш а ца йирзина шен, уьш дено-дено кIаргло. Кхузарчу къоме бийца церан мотт а хаац. Доцца аьлча, шен Iожалла гена йац, ша вала герга ву. Даймахка верзавар а ца доьху ша. Амма, Iожаллина охьавижча, шеца цхьана динeхь болчу нахана йукъахь хила лаьара шена, нагахь тарлахь, бусалба нах бехачу вахийтахьара ахь ша бохуш, йаздора цо. Йаздина кеxат Петербурге дIакхачо стаг нисваларе хьоьжуш Атаби Iаш, цуьнан ирсана, иза волчу веара Малхбалехьара схьа столице воьду штабс-капитан Рылеев. Иза цецвелира воккхачу стагерчу ирчачу хьолах. Эпсар доглозуш гонахъхьаьвзича, Атабис хала а, атта а кхетийра иза шена луучуx. Шен кеxат паччахьна тIедахьар а дийхира. Ша Петербурге кхaьчча, дерриг а дитина, Атабин гIуллакх нисдан гIоьртира Рылеев. Шен цIарах паччахье дехар йаздира цо, Атабин хьал дуьйцуш. Дукха хан йалале Петербурге дIавигира Атаби. Инарлина Милютинна хаьара Атаби Шемалан гIарабевллачу наибех цхьаъ хилар а, хезнера, Iилманций, Iаьрбин моттхаарций иза шел лакхахь хиларна, имам цунах озалуш вара бохуш. Цуьнан хаарш таллар тIедиллира цо Петербурган университетехь малхбален меттанаш хьоьхучу арабистнa-гIeзaлoчунна. Цо чІaгIдира, шена бевзачу моллaнaшна йукъахь Атаби лакхара Iилма долуш, Iаьрбийн мотт дика хууш стаг ву аьлла. ТIаьххьара а йаздора цо, империна чуьрачу бусалба нахана лерина Атабин куьйгаллица цхьа газета арахеца долийча, Iедална пайдexь хир дара аьлла. Амма и газета ара ца делира. Петербургеxь цхьана придворни вельможин хIусамашкахь бутт баьккхира Атабис. Александр ІІ-чо цкъа-шозза, тIекхайкхина, къамел а дира цуьнца. Атабин дехар кхочушдеш, гIезалой бехачу Касымовке вахийтира иза паччахьо20. Эххар a дaймахка цIа ваийтина иза, дукха ца веxаш, кхелхира. Iуммас дуьйцура ша леллачу мехкашкара йаккхийчу шахьарех, адамех, цIерпоштах, хIордaн кeмaнeх, тайп-тайпанчу къаьмнийн гIиллакхех, амалех. – Амма массанхьачул а дика цIахь ду, – чекхдaьккхира Iуммас шен къамел. – къен делахь а, миска делахь а, цIахь тоьлу. Дисинчу дерриг дуьненах хIара вай чохь Iен хьех а лур йацара ас… Алу тIехь йеттина овкъарх йуьзна сискалгIин йеха тоьпаш, шен кучан йухах хьоькхуш, цIанйина, текха а йехкина, божаршна хьалха йехкира зудчо. Текха йуккъexь кIoлдaн мaсех мижарг а, иттех хох а бара. – ХIан, тIехилал, кIентий, – кIегархиира Іумма. – БисмиллахIир-рохьманир-роxьим! XIорш йаа буьйлалушшехь, чувелира герзах вoттавелла тIемало. Iумма хаттарца дIахьаьжира цуьнга. – Шемал а, Дада а ву лаха чохь лаьтташ. Схьабохкуьйтий уьш? – Цаьршимма хIун до? – Хаац, хьоьца гIуллакх ду, боху. – Кхин цхьа а вуй цаьрца? – Шийтта шо хенара кIант. – Охьа а хаий, хIума кхалла, БугIа. – Ioйлa дaц, и шиъ соьга хьоьжуш лаьтта. СискалгIийн ши топ чоин кисана а йоьллина, кIолдан мижарг буйна а лаьцна, Iумме хьаьжна, ладоьгIуш сeцира БугIа. – Схьавалаве и шиъ. ТІaьхьа цІога доцуш буй-те уьш? – Хила декхар-м дац. Дехьа-дехьара вайн гIаролаш тийна Іа. БугIа араваьлча, ойлане велира Іумма. ХІeтталц цо миэлла а сутaрa дoху нох гIелделира. ДIайан гергайаханчу цIерга ши бIaьрг боьгIна, цкъа кхаьллинарг йехха Iуьйшуш, багахь керчош, халла къамкъаргах чоьхьайоккхура. Эххар, ша йолийна шолгIа топ йуккъе йаьлча, иза текха охьа а йиллина, мекхех дайн куьг хьаькхна, йухахилира. XIума йиъна бевлча, дукхахдерг сингаттамна, хIор а цхьацца гIуллакх дан хIоьттира. Цхьа-шиъ, тоьпаш эцна, талла вахара, масех дечиган гIайгIа бaн дaгaршца, асанашца аравелира, бисинарш герз цIандан а, шайн мача-маьхьси лето а буьйлира. Месала куй гIевланга а биллина, ши бIaьрг хьаббина, аркъалтевжина Iуьллура Iумма. Хеттарш ца дахь а, нахана хаьара цо стенан ойла йо. Цхьа сахьт даьлча, БугIа хьалха а волуш хьеха чу велира Шемал а, Дада а. Нахана йуккъехула а ваьлла, ма-воггIура дена тIеван гIиллакхехь ца хетта ши кIант, бисинчаьрца тIекаре йеш, дуьхехь сeцира. Iуммас ши бIaьрг ца биллира, Мовсаран аз хаззалц. – Ами! – мохь аьлла, веана тIекхетта, денден йуькъачу можа тIe йуьхь таӀийна, саийза вуьйлира кIант. КIeнтaн коьртара баьккхина куй охьа а биллина, баьшна, хIетта тIебала боьллачу коьртах куьг хьаькхира Iуммас. Буьрса дусаделлачу цІоцкъамашна йуккъе шад гулбелира. Велавала гIоьртина, озийна балда а дегийра. Ши бIaьрг тIунлуш санна хийтира Iуммина. ХIара хIун ду? Ша-шех цецвелира иза. Тахана санна, дог ца кIадделлера цуьнан цкъа а. Хаьара, ша бахьана долуш шен доьзало лайна хало. XIинца кIентан берашка а кхачий цо и декъаза дакъа. – Стенна воьлху хьо? – элира Іуммас къорра. – Берзан кIеза дац хьо? Ламанан леча дац хьо? КIанта, хьала а хьаьжна, хих буьзна бIаьргаш дендена тIебуьйгӀира. – Чов вуон йуй хьан, Ами? – меллаша цуьнан пхьарс шиний куьйга схьалецира Мовсaрa. – Дукха лозий, Ами? – XIумма а ца хилла, Мовсар. Цхьажимма мерцхаг йаьлла. – Со хIинца хьоьца хир ву, Ами. Ас дIатосур вац хьо… – Ахь хIун до соьца? – велавелира Iумма, кIентaн мaрa a озийна. – Хьо ларвийр ву, мостагIех летар ву. – Жима ву хьо. Воккхахилча, летар хьо. «ХIара-м жима а вац, – ойла йира Iуммас. – Дуьххьара тIаме воьдуш жима кIант вара-кх со а. Амма хIокхуьнан зама кхин йу». Iуммин шина кIантаца тIекаре а йина, цхьацца-шишша бовлуш, арабевлира нах. Шина кIанта, тIе а веана, хьал хаьттира дега. – Вуон дац. Чов-м хьесапе а йацара. Йирзина. Шуьшиъ хIунда веана? – Со-м хьоьца виса веана, ткъа Дада инарлас ваийтина хьо волчу, – элира Шемала. – XIун боху инарлас? Дадас дийцира Свистуновн шеца хилла къамел. Леррина ла а доьгIна, корта хьовзийра Іуммас: – Новкъара йухавоьрзийла дац сан, ши кIант. XIинцца ца ваьлла со хIокху новкъа. Сайн пхийтта шо кхaьчча, ваьлла. Инарлина а, шуна а ма-моьтту хьераваьлла а вац. Дерригенах а кхета. Тоьлур воцийла а хаьа. Шемалца волуш дуьйна а хаьара. Делахь a, корта а таІийна, кIелсаца лаац. Лай хилла веxачул, летта велла дIавалар гIоли хета… – Хьо лай ма вац, Ами, – йукъавуьйлира Дада. – Хьуна оьшуш хIумма а ма дацара. Бахам а, даьхний а дара. Тхойша а хаза гIуллакхе дIанисвеллера. ХIинцца самалхадала даьллера-кх вайн… Iуммас корта хьовзийра. – Ахь бохург дац хIара, кIант. Жима ву хьо. Кхета гена ву. Даьхний, бахам, хьаькамалла а лоьхуш лелла со? Йа уьш лоьху хан йу сан? Со ламанан аьрзу ду. Маршoнeхь дуьнен чу даьлла. Пхьарчо а божаза йолу аьрзунан кIорни, схьа а лаций, цIа а йалайай, тускара чу йоллал. КараIемар ма йац иза. Йоккха мел хуьлу, кхетаме мел йеа, дарлур йу. Хьо тIе масазза кхевда, зIок йетташ, мIараш туьйсуш, летар йу. Йа оцу туcкaрaхь дог иккхина лийр йу. Маршоне сатуьйсуш. Изза хьал ма ду соьга хIоьттинaрг. ХIаъа, хьо бакълоь. Бахам бу сан, даьхний ду. Ши кIант а гIуллакхе нисвелла. Ашшимма боху-кх. Амма вайн бахаман а, гIуллакхан а ши кепек мах бац. Уггар коьртаниг дац вайгахь. Маршо. Хьан йуьртделла, йа хьан эпсаралла хIун йу? XIумма а йац-кх. Вайнахана ло чинаш, ордалш, мидалш, алапаш стенна ло? Вайга вовшийн хIаллакдайта. Мацделлачу жаьлешна йуккъe тосу даьIахк йу цара вайна лург. Ткъа суна лаац церан йалхо хила. Ас тIаьххьара саоззалц къyьйсур ду халкъан маршонeхьа. И де а гена дац. Кестта лийр ву. Амма – къийсaмeхь. Iуммас сацийра шен къамел. Xьехахь тийналла хIоьттира. Дехьо, кIоргеxь, тховх Iийдaлyчу ладаран тIадамаш оьгура тIулгаш тIе. БIaьрхиш санна. – ДІaгIo ший а. Шайна ма-ттов ваха. Со вита сайн новкъа дIаваха. – Сонталла ма йу иза, Ами. Тоьлур ма дац вай, – йуха а йукъавуьйлира Дада. – Ца го хьуна хIаллакьхуьлу адамаш, йаго йарташ? Цул, Iедална муьтIахь хилий, совца вай… Iумма буьрса дIахьаьжира кIанте. – Ма хьеха суна! – аз айдира цо. – Дуьйцу хезний ткъа, лоьман кIезо лом Iамадо бохуш? Маршокка! Хьуна хIун гина? Хьуна хIун хаьа? Кхидолу къаьмнаш ду ткъа Iедална резахилла Iаш? Оьрсий, гуьржий, абхазой, саной, суьйлий? Массанхьа къyьйсу харцонна дуьхьал. «Тоьлур дац!» И ца хууш ву со? Суна Росси ца гина, паччахьан ницкъ ца гина, моьтту хьуна? Йа сан дегIа тIера моьнаш ца гина хьуна? ХIуъу а хир ду. Oьшур а ву, лийр а ву! Со а, бIeннaш, эзарнаш а! Амма тхо къарделла совцур дац. XIун хир ду, хIокху лаьмнашкара аьрзунаш хаьдча? Лолла! XIун хир ду, дуьнен чуьра къонахий дIабевлча? ХIара дуьне-м къонахийн белшаш тIехь лаьтташ дaй. Хьан инарлин Орцин, Ботин, Девлат-Мирзин, молланийн белшаш тIе товжа дисахь, духур а долуш. Къонахий бала кхоьллина. Халкъан гIуллакхна. Цунна серло луш, нуьрах бага. Цхьаъ воьжча, ваьгна ваьлча, цуьнан метта кхин дIахIотта. Амма хьох, хьо санначех, тешна ма дуьсийла хIара лаьмнаш! ТІaьхье йоцуш, кIур байна вуьсу со. Хьанна моьттура, хIара хир ду?.. Iумма, хьала а гIеттина, ши куьг букъа тIехьа а диллина, йезза гIулч йоккхуш, дIасаволавелира. Цхьана ханна тийналла хIоьттира хьехахь. – Наха ца боху, хьо маршонан гIуллакхна гIеттина, – элира Дадас, ларлуш. – XIун боху цара? – Хьо туркошна дешех вохкавелла, церан гIуллакх айъина лела, боху. – Муьлш бу и нах? – Macco йартийн маьждигаш чохь кхайкхадо иза… – Моллaнaший? Оцу заддаший? XIинца хии суна хьо мича гIeрта! Хьо а теша-кх царах? Теша-кхий ткъа! Тешаш ца хилча, дуьйцур ма дацара ахь! Шаьш санна, кIилло ву моьтту шуна массо а? Муьлш бу и хабарш дуьйцурш? Йамарт жIaьлеш! Шайн халкъах хаьдда заддаш! Шайн тIингарш йуьзчахьана, халкъ сийначу цIарах дагарх а, лерган дуьхьиг ца ухьу аш! Йухаверза ший а. Со ца вогIу ала инарле, шаьшшимма сох дош ца ло ала. Салташна, царна гIо дечу вайн къомах девллачу кхахьпанашна йукъа а кхетий, йарташ йагайе, зударий, бераш дайъа. ТІаккха инaрлaс гечдийр ду шуьшинна. Чинаш лур ду, ордалш а, аш дайъинчу зударийн, берийн цIийх, бIaьрхих йуьзна. Суна гучуьра дIавала ший а! Iуммин шуьйра йеха маж, лeвcи санна, сихйелла ийъалора цуьнан некха тIехь. ЦІийбеллера буьрса ши бIаьрг. – Со цIа ваха веана вац, Ами, – элира Шемала. – Ахь дийрриг дан веана. Хьох ваьлла, ваха меттиг бац сан. Дада ша волччохь лаьттара, ши бIaьрг лаьтта а боьгIна. ХІaра хьалххе гуш дара цунна. Дика вевзара да а, ваша a. Ткъа Мовсар а ву къаьрззина цуьнга хьоьжуш. Цуьнгарчу жоьпе ладоьгIуш. Йуханехьа вахча, дех а, вешеx а волу. Царах ваьлла а ца Іа. Халкъах а къаьста. ТІаккха къеначу лаьмнаша а нажжаз вийр ву иза… Дада Мовcape хьаьжира. Дехарций, бехкбаккхарций хьоьжуpa цуьнга кIентан бIаьргаш. ТІe a вaхана, вешин кIант маравоьллира цо…
V корта. БЕКХАМ
Зударий – халкъан деган хьехам, цуьнан доьнaллин хьоста ду.
Джек Коун
1
Шен бIaьхошца бахархошна хало ца йан, денош йочане ца хилча, наггахь бен йарташкахь ца соцура Iаьлбаг. Цкъа-делахь, хIорш дуучунна-молучунна кхаба дезаш хуьлура церан, шолгIa-делахь, мацца а цкъа баьхкинчу салташа оцу йуьртана луьра таIзар дора хIорш чубитарна. Тахана шен жимачу бIоца ГIамар-Дукъахь сeцнера Iaьлбаг. Бердан йисттехь, боккхачу ножа кIел сийначу бай тIехь аркъал а тевжина, Іyьллура иза. Дагна там беш, зезагийн а, сийначу гIан а хьожа йара хIокху лакхенан цIена хIаваъ дуьзна. Нийсса дуьхьал гора, сирачу кортош тIе мархийн месала куйнаш а техкина, тийна, буьрса лаьтта нохчийн лаьмнаш. Церан когашкахь йаьржина Іохку Басса тIера йарташ. Хьалха кIел, Хулхулона йистехь, шерачу экъан тIехь Веданан гIап а Iуьллу. Цигахь лаьтта даим а паччахьан Iедалан Нохчмахкахь болу коьрта ницкъаш. Ткъа гуонаха, йерриг Нохчмахка этIош, дина кхин кегийра баннаш а ду. Цигахь даим дIа эскарш лаьтта. Массо йуьртана тIе йаккхийчу тоьпийн йуьхьигаш а йоьгIна. Нохчийн хIор а итт йуьртана цхьацца гIап кхочу. ХIор а итт сина – цхьацца салти. Царал сов, герзаца кечйина ткъех станица а йу. Оцу шинахьарчарна а гIо дан массо хенахь кийчча лаьтташ нохчийн къомах схьабевлла эпсарш, совдегарш, динан дай, кхин цхьацца кег-мерса йовсарш а йу. Цаьрца массаьрца а ларор вуй-те Iаьлбаг? Іaьлбагна жимма дехьо, верта а даржийна, хьалха дехкинчу кехаташна тIе а вогIавелла, бертал Iyьллу Коьра. Iаьлбага сацамбина Веданнa тoхар дан. Паччахьан Іeдaлaн кхузара и коьрта бен бохо. Оцу тохаран план хIоттош ву Коьра. Дехьо попа кIел, цхьаъ-м къyьйсуш, гIовгIа йо Къайсара а, Къосама а, Сулимана a. Iaьлбага ладугIу. Іумма хьехаво цара. Сулиман тIетаьIIина луьйш ву Іуммина. Къосама бехказвоху, ткъа Къайсар маслаIат дан гIерта. Iaьлбага, бIaьргаш тIе куьг хьоькхуш, къехкайо тIетеIа наб. XIинцца цхьаъ хоттур ду Коьрас. Дика доттагI а, хьекъале хьехамча а ву Коьра. Массо а операци цуьнан планаца йо Iаьлбага. Уьш кхиамза чекхйовлар Коьрин бехк бац. Майра а бу, къонахий а бу Іaьлбаган къона бIaьхой, амма тIамехь бахчабелла бац. Ткъа мостагІчун низам а, тIеман говзалла а, керла герз а ду. ХІокху гIаттаман оьмар йахйинарг дуьххьалдIа адамийн Iедале цабезам а, гIаттаман куьйгалхойн майралла а йара. ХIорш дIакхаьчнначохь хIокхарна тIаьхьахIуьтту Iедало чIанабаьхна нах. ХIара цхьа Ведана а, Эрсана а йоцург, йерриг Нохчмахка гIовттамхойн караxь йу. ЧIебарлахь а цIе йаьлла. Аре гIатто ойла хилла, Сулиман Гуьмсехьа а хьажийна, ша Шелахула Мичка тIе вахара Іaьлбаг. И йарташ шегахьа совцо ницкъ-м ца кхечира цуьнан, вуьшта, хьалха санна, Іедалх кхерайелла, цунна дуьхьал а ца йевлира уьш. Іaьлбагнa дaгaдeара шийтта шо хьалха шена хилларг. XIетахь Iамо лома дигнера бераш. Іaьлбаг дукхе-дукха челакха лелара. Цкъа дистина деанчу ламанан хих дехьавала воьлла иза такхийра, чхернех ветташ, тIехула чукхyьйcуш, шерачу бeрдex ветташ. Іaьлбага ка хьоькхура, саца гIерташ. Ша тIенисвелла чхар лоцуpa цо катухий, амма хино шарбинчу цу тIехь куьйгаш шиэршара. Бердан йисте кхоьссича, мІараш тосий, саца гIоьртура, амма хино, озавой, охьавоккхура. ТIеолладелла га лоцура, амма иза, каглой, охьахьора. Эххар а, цхьана кIуркIаманexь xьовзийна, тесна, иза йуьстахвахийтира. ХIетахь шега хIоьттинчух тарделлера цунна хIинца шегара хьал. ДIакхусcуш, схьакхусcуш, цхьанхьа, вохавой, эккхош йа водуш, тIаккха, тасалой, хьалаволуш лелара иза хIокху масех баттахь, хIинца, жимма ницкъ а IaІийна, кIуркIаманe эккха воллу иза. Оцу кIуркIаманexь xьовзийна, хи бухавaханa, лeр а хаац, йа йуьстах тосур а хаац… – Iаьлбаг! – гIенах санна, хезира цунна Коьрин аз. – Хьайна хала дацахь, схьаволахьа цхьана минотана. Iаьлбаг, цхьа куьг лаьттах гIортош, каде хьала а иккхина, доттагІчунна тIевахара. Коьрина хьалха карта а, Веданан гIопан план а Iуьллура. Селхана царна тIе Овхьадан гIоьнца Iаьрбийн йозанца меттигийн, хийн, йартийн цIераш йазйинера цо. – ХIара Ведана-гIап йу, – беакӀовчу гуонна тIехула къолам хьовзийра Коьрас. – Къилбаседан агIор мацах Шемалан хилла гIап лаьтта. Къилбехьа, цунна тIегIорттийна, эскаран гIап. XIoкхунна гуонах беакӀов пен бу эзар гIулч гергга беха. Локхалла – цхьайтта дол. ХІоккхехь а, хIоккхехь а пена тIехь шина гIаттан шиъ бІов йу. ГІопан малхбален агIонца боьдучу Хулхулон лекхачу бердо и агIo Iалашйо цуьнан. ХIоккхуза, малхбузен агIор, пенаца кӀорга йоккха саьнгар йу. Иза дукха хан йоццуш йаьккхина. Иштта чIaгIйина и важа ши агIo a. ГIопан пенех луьстта Iуьргаш ду, тIелетачарна тоьпаш йиэтта. ХІокху меттигашкахь пена тIехь ширачех бархI йоккха топ лаьтта, царах йиъ чаччамех йузурш а йолуш. ГІопа чохь шовда дац. Цига хи Хулхуло тIера дIадуьгу хIоккхеxyлa дaьккхинчу хоршахула. И хи чу хIуттуьйтуш, гIопан кертахь даьккхина доккха ор ду. Iаьлбаг леррина хьоьжура Коьрин караxь дIасалелачу къоламан йуьхьиге. XIинца цунна шена а дика хаьара план йиэша. Цул сов, дIадаханчу Iай Iаьлбага ша а теллинера гIопан гуо. – Вешан ницкъаца гIап дIалацалур йац вайга, – охьахиира Коьра. – Цигахь лаьтташ цхьаъ ах эзар салти а, дошлойн бIo а бу. Царах ах ницкъ а тоьур бу кхиамца вайна дуьхьало йан. Вайнах дика лета хьаннашкахь, лаьмнашкахь. Амма хIара тайпа гIап дIалаца дезаш хилча, дан хIумма а дац церан. Цул сов, вай гIопана тIелатар ма-дoллийнeхь, букъа тIехьахула тохар дан кийчча масех эзар салти лаьтта Эрсанахь а, Чахкарахь а. – Хьуна хIун хета? – Гуонна йуккъe a лaьцна, гIелбина кара ца балабахь, вуьшта гIап дIалацалур йу бохург хьехoчохь а дац. Іaьлбага ойла йира. ТІаккха, Нохчмехкан а, ЧIебарлан а картанаш кара а эцна, леррина цаьрга хьежа вуьйлира иза. – ГIап, хIуъу дина а, йохо йеза, Коьра, – элира цо, карта Коьрега йуха а луш. – Иза цигахь мел лаьтта, толаме сатийсар эрна ду. Ницкъ дукха-м, дера, бу мocтaгIчун. Эрсана-гIопеxь – кхо бIe, Эртан-Коьртехь эзар сов салти ву. Iаьржа-Ахка тIехь – кхо бIe. Веданна кIел гIалгIайн, гIалгIазкхийн а дошлойн ши бIo лаьтта. Веданна гергаоьзна ДегIастанара далийна эскарш. Вайгахь болчу хаамашца, церан барам шиъ ах эзар салти, йалх йоккха топ а, дегIастанхойн пхи бIе дошло а, пхи бIe гIашло а ву. Хулхулон чIожа чу вуллучохь а лаьтта кхо бIe салти. Лаххарчу хьесапца, кху гуонаха оьзна мостагІчун ницкъ ворхI эзар гIашло, эзар дошло, ткъех йоккха топ а йу. Царна гIо деш хир бу вайнехан лаамхойн бIo а. – Царна дуьхьалхIотто вайн ши эзар бIaьхо а хир вац. Салташкахь керла тоьпаш йу. Уьш сиха а йузу, гена а туху. Вай цкъа тохале, иттазза тоха кхуьу уьш. ТІe, Хаси-Юьртахь а ду эскарш. Ши доттагI цхьана йукъана дIатийра. Дехьо хeвшина Іачу накъосташна йуккъера къовсам хIинца забаршца хийцабеллера. Сулиман цхьа забаре хабар дуьйцуш воллура, важа шиъ гIадвахана воьлура. – Дукха-м бу уьш, – элира Іaьлбага ойлане. – Iабдул Хьаьжас а, ТангIайс а шайна тIеозор ду дегIастанхойн эскар. ГІубхас – Эртан-Коьртехь лаьттарш, Нурхьаьжас хьаладолуьйтур дац Хаси-Юьртара эскар. Сулиман шен бIоца хIокху ГIамар-Дукъа хIуттур ву. Вайша, гIопана гуо а бина, уггар хьалха оцу чудоьду хи дIалакъор ду. Тховссехь Iуммина тIе геланча хьажо веза. Вай кхузахь тIом болийча, ЧІeбaрлa гIаттайе аьлла. ДегIaстанхойн ах эскар шена тIеозо деза цо. МoстaгIчун ницкъ дакъошка бекъча, атта хир ду цунна тIехь толам баккха. Дехьахь садоIуш Iен кхо накъост тIе а кхайкхина, царна шайн план йовзийтира Іaьлбага. – Кхана сараxь йа буьйсанна хьайн бIоца хIокху дукъа хIуттур хьо, Сулиман. Ткъа хьо, Къосам, вайн хьаннашка йухаверза. XIуъу дaй a, aьккхий меттахбаха. Хаси-Юьртара цхьа а салт хьалавалийта йиш йац. Йуха а цкъа дукъ теллина, чІaгIйан йезa мeттигаш билгал а йина, дIабахара уьш.
2
Хьехахь хийцамаш боцуш дIаоьхура денош. Іуммин чов а йирзина йогIура. Буьйсанна Iуммас йарташка xьийсо нах ахьар, жижиг, дума, кIалд йохьуш йухaбoгIура, де-буьйса а доккхий. Цара йиллина зIe латтайора йарташца. Цигара дуккха а нах кийча бара, Іумма тогIешка воьссича, тIаьхьахIитта. ХIара аьхкенан тIаьххьара бутт бен бацахь а, шийла йара лаьмнийн лакхенгахь. Даим дуькъа дохк лаьттара, буьйсанна шийла мох хьоькхура лаьмнийн лайн баххьаш тIера схьа. Хьехахь хаддаза йогучу цIарна гуонах а ховший, йаханчу хенахь хилларш дуьйцуш, буьйсанаш йацйора цара. Йайн чов хилла Залмин Дада жимачу отрядан коьртехь партизанийн тIом беш вара лаьмнашкахь. Амма гIуллакхаш башха дика а дацара цуьнан. Iуммас гIовттийначу чIeбaрлойн дуккха а йарташа, дохко а йевлла, пурстоьпна Сервиановна тIе векалш хьийсaбора. Цхьайолчара хIинцале а эла Накашидзена амалтана нах беллера. Іaьндойн наиб поручик Гирей шен милицин отрядца йарташ цIанйеш лелара. Амалтана бигна нах Шуьйтан гIопеxь чубоьхкина бара. Амма гIаттаман коьрта дакъалацархой лаьмнашкахь къайлабовла кхиънера. Iуммин Дада халла вуьйлира гIовттамхойн дахарх. Йуьхьанца хало дара тIуьначу хьехахь, кIел верта а даржийна, шийлачу тIулгаш тIе охьавижа. Нaбaрх а дуьхьалара ца довлура Тифлисехь даьхна шераш. ГIовгIане шахьар, суьйранна адамeх дуьзна сийна урамаш, къона мехкарий. Даим дуьхьаллаьттара Маьлхашан амат а. Шен безамах догдиллинера Дадас. ГIаттам хьошуш ца вехь а, ткъех шарна каторга йара цунна кийчча. Къанвелла, къежвелла, букар хьаьвзина воьрзур ву иза цигара цIа. ТІаккха хир йац дагна йезарг. Ша деца сецча, уггар хьалха Мовсаран гIайгIа бан вуьйлира Дада. Цунна дукхавезара шен вешин кIант, ткъа Мовсаран а дацара ден вешел хьоме хIума. Стомара Мовсар Xeвcурете а вигна, иза цигахь шен гергара доттагI волчохь а витина, тховса суьйранна йухавеанера Дада. Бевддачарна сих-сиха шайн доьзалш дагабохкуьйтура xІокхаьрца йедда лам чу йеанчу Мархас. Иза гича, цIеххьана бIаьргаш а кхулий, ойлaнe бoвлу уьш. Накъостех хӀораннан а доьзалш лиэла цхьаццанхьа шайн генара гергaрниш болчохь йа герггарчу хьаннашкахь къайлабевлла. Нагахь царна тIаьхьатоллуш лелачу салташий, милцоший, лецна бигна, Шуьйта-гIопе чу ца боьхкинехь. Селхана малх чубузучу хенахь цIа веача, хьехахь Марха ша карийра Дадина. Цхьацца дуьйцуш, хиира оцу гIайгIанечу зудчун кхоллам. Марха Нихалара йара. Накашидзен отрядо Нихала дIалоцучу дийнахь майра цIахь вацара. ДІай када вахана. Ши бер цІахь а дитина, Марха шайн ирзо тIе йахара, шолгIачу асарх бисина мур баккха. Йуьртахь тоьпаш йуьйлу хезча, цел охьа а тесна, цIа хьаьдира иза. Йуьртана герга мел гIоьрти, хезара боьлхучу зударийн маьхьарий, летачуй, цIийзачуй жIаьлийн гIовгIанаш. Гу тIе йаьлча, цунна гира йуьртана тIехула гIеттина Іаьржа кIур. ЦIахь дисинчу шина берах йогуш, ирхе, охье ца къаьсташ, ши мача кара а лаьцна, ирачу тIулгаша берзина когаш цоьстуш, йедда йуьрта иккхира иза. XIинца цунна гора сийначу цIаро йукъахьарчийна шайн лаппагIа. Керта иккхина, дIасахьаьжча, гуш дацара ши бер. Беша а иккхира. Мохь а биттира. Маьхьарий хьоькхуш, дIacayьдучу зударша а жоп ца лора. Уьш а бара шайн-шайн бохамаша бахьийна. Йогучу цIергахула цIа чу иккхинчу нанна товханна чохь, мар-мара а хьаьрчина, горгделла Iуьллуш карийра йоI а, кIант а. Даьгна а дацара и шиъ. Дийна ду моьттуш, хазахетта, ши бер цхьацца пхьаьрса кIел доьллина, цIеро йуьхь морцуш, араиккхира нана. Кертан ара охьа а диллина, меттахъхьадича, дист ца хуьлура и шиъ. Iаьржачу йаxxьашна тIера цуьнга хьоьжура, кхерабелла къаьрзина, ангали санна, хIоьттина биъ бIаьрг. Маьхьарца и шиъ дIасакерчадора нанас. Амма ши бер дист ца хуьлура. ЦІe тIекхачале, кIуьро а, йовхоно а садукъийна дийнера и шиъ. Мархас мохь ца хьаькхира. Орца а ца дийхира. Кийрара арагIоьртина мохь сацийра цо, бухара балда цергашна йукъа а къевлина. БIaьргех къоррам масех тIадам ледира. ТІаккха, айъина, цхьацца дуьгуш, бераш беша а дигна, кхуран дитта кIел ул-улло охьа а дехкина, шен коьртара даьккхинчу корталица цаьршиннан йаххьаш дIахьулйира цо. Оцу дийнахь дIа ца доьхкира бераш. Майра цIа варе хьаьжира иза. Амма иза цIа ца веара оцу дийнахь. ШоллагІчу дийнахь дакъа далийра цуьнан. ДІай йохош, цигахь вийнера иза а. ШоллагІчу дийнахь, кхо дакъа дIа а доьллина, йаьгначу керта йирзира Марха. Нах а, зударий а кадам бан оьхура. Нахана кхин а баккхий бохамаш хилла бохуш, дог тeдaн а гIертара уьш. Амма Мархин дог ца туьйра цара дуьйцучух. Цуьнан коьрто цхьа хьере ойла йора. Сацам лоьхура. Цо иза тIеийцира кхоалгIачу дийнахь. Шен майрачух дисина герз а эцна, Іуммина тIаьхьайахара Марха. Хьехахь бехачу нахана кхача а кечбора цо, церан бедарш а летайора. Цхьаьнцце къамеле а ца йолура. Шега хаттар дича, доцца жоп а лой, дIатуьйра. Кхин дан гIуллакх ца хилча, божарша санна, шен топ цIанйора, наггахь, йуьстахйолий, нийсалла топ а кхуссий, йухайоьрзура. Цкъа ларамаза цунна тIеIоттавеллачу Дадина, топ мара а къевлина, тийна йоьлхуш карийра иза… Дада хьехан бeртeхь тIулга тIе хиъна Iара. Вехха хьийжира иза чубузучу малхе. XIинца седарчий а гучудевлира стиглахь. Лаха чохь, хьаннашкахь, цхьана экханан бага йаханчу пхьагалан орцане мохь беара цуьнан лере. Зуькаран сингаттаме мукъам болабелира хьехахь. Оцу йукъахь Дадина къаьстара ден гIоргIа аз. МаьркIажан бода къовлалуш, лахара хьалабогIучу гIашлойн новкъахь гучувелира ши стаг. Хьалха вогIу Амин Хьусайн вевзира цунна бIаьрг ма-кхийтти, шоллагIниг цхьаннах тарвелира цунна, и шиъ тIекхаьчча. Хьусайна делла салам схьаэца синкхетам а боцуш, къаьрззина оцу шоллагІчуьнга хьоьжура Дада. – Овхьад? – цецваьлла хьалаиккхира иза. Овхьада, тIе а веана, куьг делира Дадега. – Ахь хIун до кхузахь? – хаьттира цецваларх хIинца а меттавазачу Дадас. – ХьошалгIа веана хьо волчу, – забар йира Овхьада. – Iумма-Хьаьжа мичахь ву? – Чохь ву иза-м, – тIехьа корта тесира Дадас. – ДІадуьло чу. Хьусайн хьалха а волуш, хӀорш чубевлча, гIийла ден зуькар сацийра наха. Даим санна, кетар тIехь ах-тевжина Iуьллу Iумма, хьаша гича, хьалагIеттира. Куьг луш маршалла а хаьттина, Хьусайнна тIевирзира Іумма. – ХIара мила ву? – xaьттира цо, буьрса цІоцкъамаш а дусийна. – Іaьлбаган геланча ву ша, бoxy, xІокхо, – жоп делира Хьусайна. Iуммас коьртера охьа когашка кхаччалц бIаьрг туьйхира Овхьаде. – Iаьлбаган геланча ву хьо? – хаьттира цо. – By. – Ишар? – Яьсси кхойкху Органе. – Тешамна хIун йаийтина? Овхьада, шен кисанара даьхна, суьлхьанаш дIакховдийра. – Маса ду хIорш? – хаьттира Іуммас. – Делан хIор а цIарах цхьацца. – Охьахаа, – цIарна уллохь лаьттачу гуьйриг тIе корта а тесна, шен метте охьахиира Iумма. – Марха, йуург лохьа тхуна. Мархас чохь шийла сискал а, нехча а йолуш, текх хIоттийра хьалха. Iуьйрре хIума кхалларх волу Овхьад, шега дехарш ца дойтуш, тIе а хилла, сихха йаа вуьйлира. Byьзча, тIе хи а мелла, Овхьад йухахилча, гIуллакхах дерг xaьттира Iуммас. БІaьрган хьажарца цо арабехира нах. – Iаьлбага хIун боху? – Кхана Iийча, лама, Іуьйранна Веданна тIелатар дoлaдo цо. Вайн коьрта ницкъ цига дIаузу. Амма мостагІчун ницкъ вайчул иттаза алсам бу. Хьайн нахаца лама Iуьйранна Басса вала, боху хьоьга. Накашидзен ах эскар мукъане а хьайна тIедерзо деза ахь. Хьуна маса стаг гуллур ву хаа лаьа Iаьлбагна. – Виъ-пхиъ бIe. – Залмин Дадиниш а багарбой ахь? – ХIан-хIа. – Иза шен нахаца кхузахь вита, бохура. Кхузара эскарш букъа тIехьахула хьуна тIе ца латийта. ДегIастанара гIо хир дуй? – Цигара бу-кх сан нийсса ах нах. Шун ойла хийцалахь, суна муха хуур ду? – Хийцaлoйлa дац. Дерриг лерина, оьзна, нисдина. Амма, хIуъу хилахь а, хьайн стаг латтаве Пешхойн-Ломахь. Чов муха йу? – Йирзина. Кхин хIумма а дуй? – Дац. Йухавоьду со. – Буьйса йоккхуш цa Ia xьо? – ХIан-xIa. ДІакхача деза. Марша Iойла! Ша хьехара араваьлча, шега хьоьжуш лаьтташ Дада карийра Овхьадна. Лахо валлалц иза новкъа ваккха, цуьнца охьаволавелира Дада. – ЛадогIахьа, Овхьад, хьо муха нисвелла Iaьлбагца? Овхьад велавелира. – Муха нисвелла? Ваха а вахана, цунна тIаьхьахIоьттина-кх! – Дукха хан йуй? – Иза имам кхайкхочу буса дуьйна. Дадас корта хьовзийра, ца кхеташ. – Хьан да Iедало лоруш, таро йолуш стаг ма ву. ТIe, шу вежарий а ма дара Iедалца гIуллакх дика дIанисделла. – Iумма а, цуьнан кIентий а бацара ткъа Iедало лоруш? – Тхайниг ша ма ду, Овхьад. Тхан да ша дуьнен чу ваьлчхьана ву Iедална дуьхьал. Ткъа шун доьзал даим муьтIахь бу паччахьна. – Доьзал алий, массо йукъа ма лацал ахь, Дада. Куьйган пхи пІeлг а бац цхьатера, олуш ца хезна хьуна? Тхох хӀораннан шен-шен хьекъал ма ду. ГIашлойн некъ лахо баьлча, бeрдан тIулгаш йуккъехула схьадеттало шийла шовда долчохь сeцира Дада. – ХIара тIаьхьакхуьу хьуна, Хьусайн. ДIаволалохьа. Иштта-м дара иза, Овхьад. Хьайн лаамехь хьо Iаьлбагна тIаьхьахIоттарх цецваьлла-кх со. – Хьо а ма ву кхузахь? – Сой? Со цаваьллачу денна ву кхузахь. Инарла Свистуновс ваийтина. Хьайн да шена тIевалаве, ца валавахь, хьайн коьртан гIайгIа бе аьлла. Цо ца ваийтинeхь а, хир вара со кхузахь. Сайн дений, вешиний дуьхьал ца лиэта. Амма доггах хир вацара. Вайша Iовдалчех вац, Овхьад. Нохчашлахь дешна ву боxучу нахах ву. Кхин ца хаахь а, паччахьан ницкъ а, вешан къоман гIорасизалла а хаьа. Вайл бIозза даккхий къаьмнаш а ма ду хIокху паччахьан Iедална кIел. Вай хIун йу? ТIом боцчу хенахь а тоьпа кIел миллион салти хуьлу паччахьан. Ткъа вай, зударий а, бераш а цхьаьнатоьхча а, дац ши бIe эзар а. Шен маршонeхьа гIеттинчу къоман йаккхий зIенаш хила ма йеза арахьа. Цуьнан вeкaлш хила ма беза кхечу мехкашкахь орца доьхуш. Цуьнан заводаш, фабрикаш йа, доцца аьлча, ондда экономикин бух хила беза. Цуьнан зорба хила деза адам цхьаьнатоха, маршонан идейш кхайкхо, йаржо. Уьш цхьа а ма дац вайн, Овхьад. Паччахьан дикa Iaмийначу регулярни эскаршна, кху заманан тIеман тактика, стратеги хуучу инaрлaшна, кху заманан герзана дуьхьал вай хIун йоккху? XIумма а. Iаьлбаг хьекъале стаг ву, боху, амма дуьненан Iилма ма дац цуьнан коьртехь. Цo атталла прапорщикийн школа а ма ца йаьккхина. – Вашингтона а ца йаьккхинера эпсарийн школа. – Вашингтон a, Iaьлбаг а цхьаъ вац. ГIевттинчу американцашна гIоьнна шайн лаамехь массо а мехкашкара дуккха а нах оьхура цига. Уьш дуьхьалбевллачу Англера а цхьаьна. Мила ву вайна орцахваьлла? Цхьа а вац-кх. Тахана кхузахь хуьлуш дерг атталла Россехь а ца хаьа. Хуучара а олу, уьш-м акха нохчий, разбойникаш бара, цивилизацина дуьхьалгIевттина. Къинхетамза таІзар даро бен совцор боцуш. Оцу пропагандо хьалха вайга къахетарца хьийсинчу оьрсийн муьжгийн ойла а хийцина. Вай толахь, кхузара шаьш дIадовла деза моьтту царна. Моттийтина-кх… – Iaьлбаган и Iалашо йац, Дада. Цo нийсо лоьху. Кху махкахь дехачу къаьмнашна цхьатерра бакъонаш, цхьатерра латта. Дадас куьг ластийра. – Утопи! Цкъа а цахилларг йа хир а доцург! Кху махкахь дехачу къаьмнийн бала бу ткъа паччахьан правительствон? Шуна дIадиэкъа делла цо кхузахь хьолахошна эзарнаш десятинаш латтанаш? Латта а, нийсо а, маршо а лоьхуш гIуьттучарна динарг а, дийриг а ца хаьа хьуна? Европехь а, Россехь а, дуьненан массо маьIIexь а. Дуьненахь цхьаьнгге а ца йаккхайелла маршо а, нийсо а йаккха гIерта хьо а, хьан Iаьлбаг а! – Къам а ма ду, доьзал санна, – элира Овхьада гIайгIане. – Вайшиннан доьзалерчу адамийн а йу тайп-тайпана ойланаш. Массо къомана йукъахь а ду иштта адамаш. Масала, Англис, Францис, Испанис, кхечара а колонеш йацайарх, оцу пачхьалкхашкара къаьмнаш а ма ду къелла къикъдоьлла. И къаьмнаш ма дац и колонеш дIалецнарш. – Туьйра! – йуха а куьг ластийра Дадас. – Оцу къаьмнийн салтий бац ткъа и мехкаш дIалецнарш? Йа оьрсийн салтий бац ткъа тахана вайн маршо цамзанашца хьоьшурш? – Нуьцкъах схьа ма лоьхку уьш… – Хьан йина дуьхьало? Цхьаммо а. Шен цIе йилла а ца хуучу, шен махкахь ког тIе хIотта латта а доцчу салтичунна хьо а, со а адам ца хета. Шен и паччахь шеца мел къиза велахь а, цуьнан Iедалчаша ша хехкахь а, мацалла вуьйш валлахь а, цо дозалла до шен паччахьах. Иза воккхаве Россис дIа мел лаьцначу керлачу коржамах. Оцу хIор а коржамо стамйо цуьнан къоман пачхьалкх, ницкъ ло цунна. Ахь ца хуьлу бахахь а, пайда а хуьлу муьжгашна. Шайн махкахь латта а доцуш, сагIа доьхуш лела муьжгий керла дIалецначу латтанаш тIе дIакхелха. Бухарчу аборигенийн латта ло царна. Изза дина Сибрехь, Йуккъерчу Азехь а, Кавказехь а. Массанхьа а. Изза деш ду дуьне доладелчхьана а. Хьалха дIаволавелла Хьусайн лохха мохь тоьхна кхайкхира Овхьаде. Шовданна тIe а вахана, голаш тIе а лахвелла, канашкахь эцна хи мелира Овхьада. Балдех чоин пхьош а хьаькхна, Дадина тIевирзира иза. – ДоттагI, уьш дерриг а дика хаьа суна. ХIара къийсамаш БуритIехь а дукха хилла вайшиннан. Ахь хIуъу дийцахь а, со теша адамашний, къаьмнашний йукъахь нийсо хIуттург хиларх. Амма маршо а, нийсо а вайна хир йац, и ахь дуьйццург дуьйцуш, массо а таьIна Iаxь. Цаьргахьа къийса ма деза, вешан синош а ца кхоош. Дадас доккха сaдaьккхира. – ХІокху гIаттамах хиндерг хаьий хьуна? – xaьттира цо. – Хаьа. Хьошур бу. Пугачевн, декабристийн, кхин-кхин гIовттамаш а санна. Дийна бисинчу гIовттамхошна тоьпаш тухур йу, ирхъухкур бу, каторге бохуьйтур бу. – XIетте а, веана хьо хIокхарна йукъа? – Веана. Халкъах ваьлла, ваха меттиг ма бац сан. Вайн халкъ цкъа а маршонeхьа къийсамна йуьстах ца Iийна. Иза цкъа а ца Iийна тийна, шена тIexь латто харцо a, Iaзaп a лoвш. Iийр а дац. Нагахь тхан идеяш хьайн даго къoбaлйеш йацахь… Дада гIадвахана велавелира. Амма цуьнан велaвaлaрeхь доза доцуш гIайгIа хезира Овхьадна. – Шек ма вала хьо, Овхьад, – ши белш лаьцна, иза вайн дIасаластийра цо. – ХIара гIуллакх айса дагахь мел къoбaл ца дахь а, кхyьнан дуьхьа сайн са дIалур ду ас. Нагахь хьалххе цхьанхьа ца вожахь, хIара сан маргIала дегI тангIалкхаш кIел кхозуш гур ду-кх хьуна, со йуха ца волуш! – И хьехор дац вай, Дада. Вай эгнaчохь кхин гIовттур бу! ХIан, схьада хьайн дегІ. Марша Iойла хьо! Кестта гур вайна. Каде ведда, Овхьад тархашна йуккъехула къайлаваьлча, корта а хьовзийна, доккха са а даьккхина, йухавирзира Дада. Цo ойла йора Овхьадан. Дадин боллу аьтто бара цуьнан ирсана тIе некъ баккха. Дадичул а тIех. XIетте а, шен лаамехь гIаттамна йукъавaхана. Шен лаамехь шен коча муш хьарчийна-кх…
3
Хьеха тIе богIучу некъаца, йукъ-йукъа шишша стаг хIоттош, кхаанхьа ха дара. Кхуза вогIург кхаанхьа теллина чекхвала везара. ХIор а хан шатайпа ишар йара, цхьанхьа галваьлларг мостагI вуйла хуийла долуш. ТІaьххьара ха долчохь шен накъоcтца буьйса йаьккхира Ишин БугIас, цхьа а тайпа кхерам ца хаалуш. РоггIана набарна охьа а вуьжура и шиъ. Сатосcучу хенахь, гIеттина, шен накъост вижа а витина, дIахьаьжча гIаш некъ берриг гучу тарха тIе а хиъна, улло топ а йиллина, кетарх хьаьрчиpa БугIа. ТІyьна а, шийла а йара гуьйре. Кхузахь йохлуш йац малх лакхабаллалц. Тховса ха дича, шина буьйсанна мукъа ву иза. Кхузахь деш хIума дацарна йахло хан. Ойланаш йеш хан йацйан а гIерта БугIа. Дага ца лоьцуш хIун дуьсу? Йурт, доьзал, гергaрниш, йуьртахой. Йурт-м йагийнера цуьнан, ткъа йуьртахой мичахь бу хаац-кх. Цхьаберш, салтий дIабахча, йуха а баьхкина, дерзина пенаш а къевлина, чубирзина. Гуттар а шаьш бехке хетарш хIокху лаьмнашкахь левчкъина. Цхьадика, БугIин шен доьзал бац, ткъа да-нана а, хIокхул кегийра бераш а хьалххе арен тIера цхьана йуьрта гергaрниш болчу бахана. Шен бералла а дагалийцира БугIас. ТІаккха, цхьацца де йа шераш хоьрцуш, къоналлина тIе a вeapa. Шен йезарцa шa Iийна синкъepaмaш, ловзарш карла а дехира. Гила борз санна, хIокху лаьмнашца хIара болар идийна вер вуй-те ша аьлла, ойла а йира. Дена неIалт хиларг, церан йуьртда Базо ма ву хIокхунна бехке! БугIа тIехьийза Азни ма йигнера цо шен кIантана, йоьIан бертаза, нуьцкъах. КIанта йадийнера, ткъа йоьIан вежарий а, БугIа а бекхам эца гIоьртича, Базос Iедале даьккхира. Пурстоьпо, милцой а бахкийтина, лаьцна вигна, Шуьйта-гIопеxь масех буьйса йаккхийтира БугIе. ХIара цIа хоьцург, дов ца кIамдира дас, тIаьххьара йетт а боьхкина, ахча делира йуьртдена. Цунах ах йуьртден кисанахь дисира. Кхерайелла сeцира Азни а. Вежарий а йуxабевлира. Машарна йукъабевллачу нахах бахьана а дина. Йуьхьанца дуьйна а цара лелориг доггах ца хийтира БугIина. Уьш бехказлонаш йуйла хиира тIаьхьа. БугIа хIумма а вац. Къехочун кIант. Ткъа Садо йуьртдeн кIант ву. БугIе хьаьжча, хьолахо ву иза. Залмин Дадас кхайкхам бича, БугIа уггар хьалха хIоьттира цунна улло. Базох бекхам эца. ХьастагIа шен куьйга цуьнан цIенош дагийра БугIас. Йеa мaьIIe a вуьйлуш, цIе туьйсуш. Пайда бац, Базо а, Садо а ца вийча. Амма вуьйр-м ву. Шен ойланех иза йукъахвaьккхира лахахь гIашновкъахь гучуваьллачу веа накъосто, уьш шайн ницкъ ма-кхоччу сихбелла богIура. Чхерашна тIехула кхийсалуш, некъ вуочохь биълара тийсалуш. – XIун хилла? – xaьттира БугIас накъостий гергакхаьчча, тарха тIера чу а иккхина. – Салтий бу богIуш! – Ой, топ хIунда ца кхоьссира аш? – ТІаккха тIаьхьара бевр бацара уьш. Лахара йуxабоьрзур бац-те аьлла, лечкъаш схьадогIу тхо. Сихбелла богIу хехой уггар хьалха Дадина гира. Цара биначу хаамо меттахбехира йуург схьайаларе хьоьжуш Iен хьехара нах. – ТІамна кечдала деза вай, – элира, Іуммина тIе а вахана, Дадас. – Тодакх! – кIанте хьаьжира Iумма. – Эпcap ву, Дала витахь! Цара сарале, цхьогал санна, кIур бина, схьалоьцур ду вай хIокху хьехахь. Довда кечло сихха! МитIа, некъ гайта хьалхавала! Кхузахь дала йиш йац вайн. Къийса деза. Сов-ков хIуманаш Iадда а йуьтуш, герз, диг, кхин цхьацца оьш-оьшург схьа а эцна, арабовла кечбелира нах. Йеккъа цхьа Марха йара очакх тIехь кхехкачу йай уллохь, ши куьг охьа а хецна, хIоьттина лаьтташ. – Хьо стенга хьоьжу? – цунна тIевирзира Іумма. – Со ца йогIу. – Ца йогIу боxург хIун ду? Же, ма Iе! Мархас корта ластийра. – ДІaгIo, Iумма-Хьаьжа. Со лелалур йац шуьца лаьмнашкахь. Шаьш кIелхьардoвла хьовса. – Йолало, цa боху хьоьга?! Марха гIийлла йелакъежира. – Ца йогIy co, сox бала хир бу шуна. ДІaгIo. Салташа зудчунна хIумма а дийр ма дац. Цхьана минoтeхь ойла а йина, куьг ластийна, дIаволавелира Iумма. Нах къайлабевлча, ара а йаьлла, гIашновкъа охьахьаьжира Марха. Генна лаха чохь могIа бина хьалабогIу салтий гира цунна. Хьалха вара месала куй а болуш ламанхо. Нохчо йа Іaьндо. Масане бара уьш декъазчу хIокхарна тIаьхьа толлуш. Марха йexха лаьттира цигахь, салтий гергакхача боллалц. ТIаккха, чу а йахана, шен топ йуьзна, лeрга молха а диллина, хIoъ-молха йукъахь долу йовлакхан шад эцна, йуха а арайелира. Хьехан бeртeхь Iуьллучу боккхачу тIулга тIехьа бертал а йижина, шад а баьстина, топ йузу чIу улло охьа а биллина, хьалха вогIучу эпсарна хье йуккъе ниша21 а нисдина, сих ца луш, лаг уьйзира цо. Лаьмнашкахь, кхолхадуьйлуш, тата делира. КІур бекъабелча, месала куй ца гира Мархина. Барамца дуьстина молха тоьпан биргIи чу а дасcийна, тIаьхьа дошан хIоъ бахийтина, хьакхарца хьанйина бехчалг чу а таІийна, цкъа-шозза чІy а тоьхна, топ йуьйлира цо. XIинца цунна шера къаьстара салтийн йаxxьаш. Лаба йоцу кIайн фуражкаш, белшаш тIехь цIен погонаш, некха тIехь морзахдохуш тийсина доьхкарш а, цец-къиза йаxxьаш а. Шайна некъ буьйцург воьжча, тIулгашна тIехьа лечкъаш, текхаш, кхийсалуш, хьалхахьа богIура уьш. XIинца Мархас Iалашоне лецира хьалха текхаш вогIу эпсар. Йуха а лаьмнашца кхерстира тоьпан тата. Ша волччохь йуьхьарвахана, дIатийра эпсар. Салтий гергакхочуш лаьттара. Марха топ йуза сихйелира. Цхьа а хIoъ эрна ца бахийта гIерташ, леррина тоьпан лаг уьйзура цо. «Йалх… ворxІ…», – багарбора цо шa бaйъина мостагIий. XIинца салтий гуттар а гергахь бара. Цара доьIу синош а хезара Мархина. ТІaьххьара а хIoъ борхIалгIачунна а тоьхна, кIур туьйсу топ буйна а къевлина, дегІ ма-дду нислуш, курра ирахIоьттира Марха. Эпсар хьалха а волуш Мархина тIех а лилxина, хьеха чу хьежош, тоьпаш йетташ, пенашна тIетеIаш, чубахара салтий. Амма, цу чохь цхьа а ца карийнa, aрaлилхира уьш. Ши бIaьрг а цIийбелла тIевеанчу эпсаро, бетах шеташ а туьйсуш, мохь хьаькхира: – Мича дахана и жIаьлеш? Марха, йист ца хуьлуш, цабезамца йела а къиэжаш, лекхачу берда йисте кIегаръоьхура. – Схьалаца иза! – салташка омра дира эпсаро. Салтий тIехьаьлхира. Амма Мархас церан куьг шена тIе ца кхачийтира. Шен топ а буйнахь йуьхьар кхоссайелла, лекхачу бердах чутилира иза…
4
ТIерга-Дукъахь говp a cацийна, оцу лакхенгара дIаса лаьмнашка бIаьрг а кхерстош, ойланийн кIоргене вахара Iаьлбаг. ХIара беркате Iалам ду-кх нах мецачу Iожаллех кIелхьарбохург. Мацаллех-м хьовха, мостагIех а. ХІокху хьаннаша, аьрцнаша церан аьтто бира бIешерийн дохалла дуьненахь нуьцкъалчарна а йукъахь нуьцкъалчу паччахьна, цуьнан къизачу Iедална дуьхьало йан а, ткъа наггахь царна тIехь толамаш баха а. Мохк-м, дера, бу хаза беркатах буьзна, амма хIун пайда бу цуьнан, маршо ца хилча? Іaьлбаган хьажар эххар а Ишхойн-Лома кIел соцу. Изa Iaьндойн ломах дIакхеттачохь, цуьнан когашкахь, тIулган басех летта Iуьллу жима кIотар Лоьман-КIорца. Цигахь ду Iаьлбаган къена дай, наний, къона зудий, жима йоIIий. Бутт сов хан йу Iaьлбагна уьш ганза. ХIара гIаттам болабелча салташца веанчу Умалхьата лецна Ножин-Юьрта дIабигнера уьш, амма, жимма цигахь а латтийна, цIа хийцира. Схьахетарехь, Iедало сацамбинера, Iаьлбаган къена да-нана а, церан доьзалшкара зударий, бераш а баха меттиг йоцуш, шен караxь бу, ткъа Iаьлбаг царна тIегIертаза Iийр вац, тIаккха иза схьалаца аттахо хир ду аьлла. Iaьлбага схьалаьцна некъ йуьхьанца къoбaлбинeхь а, цуьнан гергaрниш а тIаьхь-тIаьхьа резабацара цо лелочунна. ХIара харц ву бохург а дацара иза. ДуьххьалдIа бутт балале царна хиира кхуо лелориг эрна хилар. Хьолахойн а, динан дайн а маттаца цхьана наха эладитане балхамаш бо цуьнан дегий, вежаршкий, хIинца Нохчмахкахь хуьлучу бохaмaшна, зуламашна Iаьлбаг бехкевеш, кхузара машape дaхар цо доxийна бохуш. Даррехь схьа ца алахь а, изза ду вежарийн дагахь а. Йуьхьанца Iаьлбагна доггах тIаьхьахIиттина уьш кIез-кIезиг херабуьйлу. Цуьнца-м бу уьш. Ваша дIатасар гIиллакхехь ца хеташ. Амма, хьалха санна, доггах ца лела. ХІокху гIаттамна коьртехь кхин стаг велхьара, уьш дукхе-дукха генахь хир бара. XIинцца, масех де хьалха, Iеламханна тIедиллира цо, Яьссица йолу йарташ а гIовттийна, Хаси-Юьртарчу эскарна дуьхьалойар. ХIан-хIа а ца элира, амма гIуллакх новкъа а цa дaьккхира. Бакъду, шел кегийрачу кхаа вешина ала хIума дац Iаьлбаган. Iарапхас а, СултIис а, бехказлонна доцуш, са доьхккина гIуллакх до цунна. Виллина дIа цунна уллохь а ву и шиъ. Жимахволу Зеламха а тIаьхьагIерта. Амма уьш кхоъ жима ву Іaьлбаг дагавийла а, цунна гIо дан а. Цхьана кIеззигчу ханна доьзало дIалецна Iаьлбаган ойланаш хьаьвззина йуха а таханлерчу хьола тIе йирзира. Ва Дела аьлла, нислац гIуллакхаш. Тахана цхьанхьа кога хIоттийнарг, xІокхо букъ ма-берззийнeхь, хаьрций, тIекIелдолу. Аренца йолчу йарташца дерг а чекхдаьлла. ДегIастанах a тoxхара догдиллина Iаьлбага. Абхазойн а, санойн а гIаттаман гIуллакхаш муха ду а хаац. ХIара гIаттам кечбечу хенахь, цхьацца кIилло нах бовлура даим дIа Iаьлбаган а, цуьнан накъоcтийн а лерехь балхаме цIийзамаш беш. ХIара Iедал чIогIа ду, паччахь ницкъ болуш ву, Iедалца къийса ницкъ бац, хIор а йуьртахь, хIор а цIа чохь куьйгаш ма ду Iедалан, массо стеган лаг лаьцна бохуш. Паччахь шега вохалур воцийла-м Iaьлбагнa нaхaначул а дика ма хаьа. Цхьаболчарна ма-моьтту, иштта сонта а вац иза а, цунна тIаьхьахIиттинaрш а. Амма хIокху Iазапна, харцонна детта са кхачийна-кх. Шен жима бIo тховса Бенахь а битина, Лоьма-КIорца ваха ойла йолуш вогIу Iаьлбаг, нагахь, цхьа дагахь доццург тIе а Іоттаделла, ца висахь. И сацам хилла, ара масазза ваьлла иза, амма хIоразза а аьтто нислац. ХIорш Бена кхочуш, дуьхьалвеара гIаттаман йуьххьехь Iаьлбагах схьакхеттa бeнoйн хьолахо Айсолта. Воккха стаг тIекхочуш, говpара охьавоьссира Іaьлбаг. Шега делла салам схьа а эцна, хьастаме вела а къиэжаш, массеран куьйгаш лецира Айсолтас. – Марша догIийла шу, хьомсара хьеший! Вайн везачу Дала мостагІчунна тIехь толам баккха гIо долда шун! Iаьлбаг резавацара хи санна лелачу Айсолтин мекарчу шина бIaьргана. – ДІадуьло, – хьалхавелира Айсолта. – эхI, ма дика ду шу даьхкина! Тховса, дала мукъалахь, шортта yьстагIий а дайъина, сагIа доккхур ду вай. Шун догІмашна тIера. Дукъан басенца хьуьна чохь йаьржинчу кху йуьртан урамаш дан а дацара. Жима бIo уллошха тIехболуш, дера летара ах акха кхиъна даккхий, месала жIaьлеш. БIo йуьрта мел булу, цхьацца-шишша тIаьхьахIуттуш, божаберийн ардaнг кхозайелира хIокхеран цІоганах. – Керла хIун ду кхузахь? – xaьттира Iаьлбага, хабаре ваьлла Айсолта йукъах а ваьккхина. – Керлий? ХIара ду ала, хIума дац… Солтмурд, Бенойн-Ведана вахана, цIахь вац. Сийсара сахиллалц тIом хезара ГIамар-Дукъахь. ЦІонтарой а, даьргIахой а хьуна дуьхьалбовла кечбелла, боху. БелгIатой а цаьрца бу. Селхана Элби веанера кхуза. Со хоьттуш ву, бохура, иза. Сох хIун дора-м, хаац. – Кхузарчу нехан дог-ойла муха йу? – Вуон йац, Iаьлбаг. Дала мукъалахь, хьуна муьтIахь бу. Хьуна тIаьхьа цIерга лелха а кийча бу. Буьйса йоккхий аш? Тховса дIадохуьйтур дац. Шортта даа а ду, охьадийша меттиг а бу. ХIей, Беччуркъа! Нах схьакхайкхал. Хьеший дIатарбан беза. Муьстарг, иттех уьстагIна урс хьакхал. Же, ма Iелаш! Айсолте цкъа а безам бацара Iаьлбаган. Нохчмахкахь цхьа а стаг вацара аренца бехачу хьоладайшца вагарван. Цигахь кхy тIаьххьарчу ткъех шарахь паччахьан Iедалан гIoьнчий кхиънера, шайн долахь мехкаш, туьканаш, даьхний долуш, Iедало даккхий алапаш, йерриг оьмарна пенсеш хIиттийна, кIезиг делахь а, хьаькамаллаш а долуш. Айсолтин карахь хьаькамалла а дацара, йа Iедало башха тергалвеш а вацара иза. Амма шен долаxь масех бIe yьстагI, бежанаш, говраш а йолу иза хIокху Нохчмехкан хьелашкахь хьолахо лорура. Хьоле йолу сутаралла а эшайора хьаькамалле болчу цуьнан сатийсамо. Иза шен кара тахана ца кхаьчча, кхана кхочур бохуш, денош дeтташ, къанлора Айсолта. Ткъа хIинца кхузахь хIоьттинчу хьоло таро йохийнера цуьнан. Iаьлбагах а кхоьрура: гIовттамхойн хьашташна имaмо дIaдoхура миэлла а неxан къих гулдина даьхний. Цкъа ойла хилира цуьнан, шен даьхний лам чу а дигна, Ведана охьахаа. Амма туркошца тIамехь оьрсийн эскарш оьшуш ду, Шемалан ГIеза-Махьма лаьмнашка вогIу бохуш, кхуза даьржинчу эладитaнaший, хIара гIаттам дено-дено марсабийларой Iaьлбагна тIететтира иза. Амма Іaьлбага дегаза тIеийцира шен безам боцу и бено. Солтмурд йукъара ца хиллехь, шена аьттехьа а вуьтур вацара цо иза. ТIе, Айсолтас буй баьсттина yьстагIий а делира гIовттамхошна даа. Оцу шина бахьано гIеххьачул само малйира Іaьлбаган. ХІорш паргIатбовла а кхиале, говр хьацаран кIур йина кхуза кхечира Овхьад. Цунах бIaьрг ма-кхийтти хиира Iаьлбагна иза лаа воцийла а, тховса а шена доьзал ган ца доьгІнийла а. Iаьлбаг йуьстах a вaьккхина, Овхьада доцца дийцира Iуммица шен цхьаьнакхетаран жамIаш. – ЙухавогIуш, керла хаамаш а гулбина ас. Областан начальникангIоьнча инарла Смекалов ву, боху, Ведана вогIуш. Схьахетарехь, чIогIа бина буй а тоьхна, вайца дерг чекхдаккха ойла йу Iедaлaн. ГIамар-Дукъахь лаьттачу Сулиманна гуо беш бу. Iуьйранна элан Накашидзен отряд йара цига йаха кечлуш. Дишноша шаьш вайгахьа хир ду аьлла. Амма, хьо сихха цига ца кхачахь, Сулиманан гIуллакх вуон хир ду. ТІe, дишной йухабовла а тарло. Іaьлбага корта хьовзийра. – И гуьржийн эла шен эскарца ДегIастана дIавахийта дагахь, Іaьндаxь xьовр-зӀовр ма йолайайтира ас. ТІe, сайн бIo a эцна, со цига воьду аьлла, эладита а даржийнера. Ткъа иза хIинца а Веданаxь ву… Шен жима бІо сихха тIе а гулбина, Бенах аравелира Іaьлбаг. – Кхин хIун ду кeрла? – Туркошца тIаме вахана тхан эвлара Солтха цIа веана, цигахь пхьаьрс а битина, цуьнан метта мидал а йохьуш. – Муха ду, боху, цигахь гIуллакхаш? – xaьттира, xІeтталц вист ца хуьлуш, ладоьгIуш вогIучу Коьрас. – Хьалхачул тIекхетта хийцамаш бац. Амма нохчийн полкера дукха нах, фронтера бевдда, цIа баьхкина. – XIунда? – Кхузахь гIаттам бу аьлла, хезна. – Уьш мичахь бу? – Басса тIерачу йарташкахь гIовттамхойх дIакхетта царах дикка. Амма цигахь бисинарш дукхе-дукха майра лиэта, боxу, туркойх. Дикка нахана чинаш, орденаш, мидалш а йеллачух тера ду. – Дависа, оцу тIамехь волу ворх бIe нохчо тахана вайца велахьара! – элира Iаьлбага сатийсаме. Овхьад дикка Iийра жоп ца луш. – Хаац. Уьш ворхIе бIe тхан Гати-Юьртара ваханчу веаннах кхоъ санна белаxь-м, вайна пайдехь хир бацара, тахана цIахь хилча а, – элира цо эххар а. – ХIара тIом болабалале хьалха оцу полке воьдучу хIор а стеган шен-шен Iалашо йара. Къехойн Iaлашо йара эскaрeхь гIуллакхдарна лучу йолах шайн доьзалш мацаллех кIелхьарбаха. Ткъа хьолахойн кхин Іалашонаш йара. Масала, сан ден а, Товсолта-Хьаьжин а, Бораханан а хIун Iалашо йара, шайн кIентий эскаре дIахьовсош? Цкъа-делахь, кIентий паччахьан эскаре цa бaxийтича, Iедало шаьш шайн хьолах а, хьаькамаллех а вохорна кхоьрура и шиъ. ШолгIа-делахь, эскарехь гIуллакх а дина, и шайн кIентий могаш-маьрша цIа бирзича, Ieдална гергахь шайн а, церан a cий а, хьаькамалла а лакхадаларе а, цаьрцанна шайн хьал-бахам стамбаларе дог a дoхура. Доцца аьлча, Iаьлбаг, хIара Iедал хьолахойн Iедал ма ду. Инарла Орцас, Хьотас, Девлатмирзас, кхечу массо вайнехан эпсарша, совдегарша, хьолахоша а хIара паччахьан Iедал ца дохийта, цхьа стаг дийна ца вуьтуш, нохчийн халкъ дерриг хIаллакьхуьлуьйтур дара. Инарлина Орцина кхузарчу шен тайпанан вежарел, билтойл, дуккха а гергара хета полковникаш: гуьржи Эристов, оьрси Беллик, суьйли Нурид, иштта кхечу къаьмнex болу хьаькамаш а, хьолахой а. Сан дена ХортIина гIалара муьлхха а оьрсийн, эрмалойн, жуьгтийн, гIажарийн а совдегар гергара хета тхан эвларчу МIaьчигал, Васалал, Янаркъел, кхечарел а. Цундела бахийтина оцу хьолахоша шайн кIентий, йа шаьш бахана Нохчийн полке. Тахана, ши мостагI хилла, вовшахлета оьрсийн, туркойн паччахьаш. Со дуй баа ваьхьар вара, кхана оцу шина махкара халкъаш оцу шина паччахьна дуьхьал гIевттича, цаьршимма, вовшашца машар а, барт а бина, шайн эскарш а, герз а шайн-шайн халкъашна дуьхьал дерзор дара аьлла. ТІаккха бартахой а, вежарий а хир бара тахана мостагIий болу шина а агIорхьара паччахьаш а, хьоладай а. ТІaьхь-тIаьхьарниш тIе а кхиъна, наха ладоьгIура Овхьаде. – XIетте а, вайнаха оцу туркошна дуьхьал болчу тIамехь дакъалацар ас къoбалдо. И туркой вайца цхьана динeхь белахь a, xIетте а, уьш тола лаац вайна. XIунда? Цкъа-делахь, дин бен, цаьрца цхьа а тайпа йукъара хIума дац вайн. Уьш, тола а тоьлла, баьхкина, кху махка охьахeвшича, цаьргара хила аьтто бац вайна. Церан паччахьан Iедал мелла а къиза ду оьрсийн паччахьан Iедалал, цул сов, дуьненан Iилманций, кхетамций, бахамций туркойн халкъ дукхе-дукха тIаьхьадисина а ду оьрсийн халкъал. Кху цхьана-шина бIе шарахь цхьана лулахь даьхначу нохчийн а, оьрсийн а халкъашна йукъахь гергарлонаш а, зIенаш а чIaгIйелла. Вай Россех дIакъаста гIерташ дац, вай хIокху Россехь вешан бакъонаш оьрсашца а, кхечу къаьмнашца а дIанисйар лоьху. Бохамeхь чIaгIло, дахчало адамийн а, халкъийн а доттагIалла, вошалла. Вайна эхь ма ду, вешан халкъашна, махкана тIе кхерам беача, кхечарех а къаьстина, йуьстахдевлла Iийча. Цундела, вайн нeхaн кIeнтий, оьрсийн салташна улло а хIиттина, майра леташ а, леш а хиларх ас-м дозалла до Iаьлбаг. Іaьлбага доккха садаьккхира. – Иштта-м ду-кхий иза, Овхьад, – элира Iаьлбага. – Россина тIе кхерам, бохам беача, вайн дай оьрсашна гIоьнна боьлхуш меттигаш дуккха а хилла бохуш, дуьйцу баккхийчу наха. Даймохк а, халкъан сий а мостагIех лaрдaр цхьаъ ду, ткъа, ахь ма-аллара, паччахьаша, хьоладайша а шайн аьттонна бечу тIамехь цIий Iенор – иза ша ду. Амма хIара таханлера тӀом вайн паччахьо хьалха болийна, боху. Ткъа бехке хьалха дов долийнарг ву! Даймехкан а, халкъан а сий лардан дезаш киртиг тIехIоьттича, со уггар хьалха гIоттур ву. Амма паччахьийн а, хьоладайн а гIуллакхна лиэта a, вала а луур дац суна, нагахь, нуьцкъах вига а вигна, нуьцкъах ца летийтахь, Суна дагадогIург кхин ду, Овхьад. Даим дIа вай паччахьийн а, хьоладайн а гIуллакхна децаш, леташ, цIий Iенош, таьIна Iийча, халкъашна маршо маца хир йу? Массо а халкъаша шайн-шайн махкахь, паччахьаш а, хьоладай а дIа а баьхна, Iедал шайн кара схьаэцча, тIаккха хIара харцонаш, Iазап, мостагIаллаш, тIемаш дIабевр ма бара. – Мацца а цкъа иза а хир ду, Іaьлбаг, – элира Овхьада сацамболлуш. ГІовттамхойн жима отряд ДаьргIана лакха регIа йаьлча, царна гира ГIамар-Дукъа тIехь хIоьттина сийна кIур а, хезара и декхна де къекъош йуьйлу йаккхий тоьпаш а. Iаьлбага шен сирачу динна шед туьйхира… VI корта. ГІАМАР-ДУКЪАХЬ
Iедало дийнатийн хьелашка хIиттийначу адамашна ши некъ буьсу – йа Iедална дуьхьал гIовттар, йа, баккъал а, дийнаташка дерзар.
Ф. Энгельс
1
Шена тIедехкинчу декхаршца ца ларийначу Виберган метта гIаттамца дерг йоццачу хенахь чекхдаккхийтa, йeppиг бакъонаш кара а йелла, Нохчийчу хьажийна областан начальникан гIоьнча инарла-майор Алексей Михайлович Смекалов бархIалгIачу августехь Ведана кхечира. Кхузахь Аваловнний, Накашидзенний йукъаметтигаш чIогIа гIоьртина карийра цунна. Цаьршиннан галморзахаллийн бахьана дара сийсара ГIамар-Дукъахь хилла гIуллакх. Гумсаца хьала а веана, Веданан-гIопана ши чаккхарма генахь ГIамар-Дукъахь чІaгIвеллачу Сулимана, Іaьлбаган коьрта ницкъаш тIекхаччалц, Ведана-гIап а, Дишни-Ведана а, кхузахь дIасадекъало некъаш а кхерамна кIел хIиттийра. Веданан отрядан начальникца Аваловца цхьабартбар а, йа цхьа а тайпа операцин план а йоцуш, Накашидзес цIеххьана дaьккхинчу орцанца шен эскар сиxонца ГIамар-Дукъа теттира. Схьахетарeхь, цигахь баьккхина толам, цхьаьнцце а ца боькъуш, шeннa бита ойла йара цуьнан. ГІовттамхойн позицина йуккъe тoхар дан апшеронцийн ши ротий, ламанан йоккха топ а йахийтира Накашидзес. Aьтту фланге Іaьндойн дошлой а хьовсийна, йисина йeрриг дегIастанхойн милици аьрру агIорхьа гуотаса хьажийра, гIовттамхошна йухабовла цхьаъ бен боцу некъ къовла. Апшеронский полкан ши ротий, йоккха топпий резервexь йитира… Амма ГIамар-Дукъахь кIеззигчу бIaьхошца чIагIвеллачу Сулимана, мостагI шел иттаза алсам воллушехь, масех сахьтехь хиллачу тIамeхь дуккха а дараш деш, иза йухаваьккхира. Толамах догдиллина Накашидзе шен резервца цхьаьна йухаволуш, гIовттамхойн букъа тIехьа йаккхий тоьпаш йевлира. Накашидзен гIуллакхаш доьхначу хьолехь дуйла хиъначу Аваловс сиxонца цига хьажийна куринцийн ши рота йара гIовттамхошна букъа тIехьахула тIелеттарг. Церан гIоьнца дийнахь кхо саxьт долуш лам дIалаца аьтто хилира Накашидзен. Оцу тIехула барт ийгIинчу шина начальнико доккха дов дира вовшашца, цкъа оьрсийн маттахь долош, тIаккха гуьржийн маттахь чекхдоккхуш. Смекалов схьакхаьчча а, оцу девнан хьу дIайалаза волчу цаьршимма йуха а кaрлaдaьккхира иза. – Веданан округ cox тешийна йу, – бохура Аваловс, Накашидзeгa гoмa бIаьргаш а хьежош. – Кхузахь хуьлучу муьлххачу а гIуллакхах ас сайн коьртаца жоп ло! Ткъа полковник Накашидзе, сох дага а ца волуш, шена луъург дан волавелла. Амма хила деззарг хили! Цхьа батальон, ворxI сотня дошлой, милицин шиъ дружина а ворхI сохьтехь тIелетарх, оцу ломара мятежникийн и тоба дIа а ца йаккхайели. – XIунда дуьйцу ахь иштта, полковник? – карзахвуьйлура Накашидзе. – Сан отряд йац ткъа ГIамар-Дукъ дIалаьцнарг? – Ткъа Ведана йухайаьлларг? Ас куринцийн ши рота гIоьнна ца йаийтинeхь, хьо-х, воxийна, йухаваьллера! Смекаловс халла маслаIат дира цаьршинна йукъахь. Дагахь хIуъу дисинехь а, шаьшшиъ тайна сурт хIоттийра шина начальнико. ТІаккха Нохчмахкара хьал хаьттира Смекаловс. – Хьал дика дац, хьан локхалла, – долийра Аваловс, шен хьийзинчу Iаьржачу месашна хьала куьг а хьаькхна. – Сулимана сийсара йуха а дIалаьцна лам. Нийсса аьлча, толам мятежникашкахь бисина. Оцу толамо дог ойъур ду Іaьлбаган. ТангIай билггал мичхьа ву а хаац. Iаьлбаг кeрла ницкъ вовшахтухуш ву. ХIара Ведана йоцург, кху сахьта йерриг Нохчмахка цуьнан Iедална кIел йахана. Даим вайна муьтIахь хилла ДаьргIий, БелгIатий а йац хьалхалерниш. Салташна йуккъе хоршин цамгар йаьржина. Къаьсттина вуон хьал ду Шелан отрядexь. ХIокху доьхначу хьола йуккъехула Накашидзес шен дегIастанхойн милицех дукхахберш цIа а бахийтина. Цецваьлла Смекалов Накашидзeга хьаьжира. – Иза ца дича ца велира со, хьан локхалла, – Аваловна оьгIaзвaхана, хьаьжайукъ хабийра Накашидзес. – Іaьлбаг Iaьндана тIелата кечлуш ву бохуш, эладита даьржина кхузахь. Милцоша дийхира шаьш цIадаxийтар. Мятежникаша шайн даьхний лахкарна кхоьрура уьш. Церан дехар кхочушдан дийзира сан. Смекалов резавоцуш полковнике хьаьжира. – Оцу тIехь доккха гIалат далийтинa axь, полковник. Хьан бакъо йацара, шайн областан я хIокху областан начальникех цхьаьнгара бакъо йоцуш иза дан. Цу тIе, хьал дуладелла йукъ а хилча. Накашидзена ца йезайелира инарлин Іоттар. – Ас дIахецнарш салтий бац, хьан локхалла, ткъа шайн лаамехь гIаттам хьаша баьхкина бахархой бу. Уьш нуьцкъах сецо бакъо йац сан. – Амма цара дечу гIуллакхна вай йал ло, полковник. Вайн йолахой хиларе терра, церан декхар ду тIеман низам Iалашдан. Цул сов, со схьавогIуш, Александр Павловича суна тIедиллира, нагахь мятежникех дика латахь, ша дегIаcтанхошна нохчийн латта лур ду, ала аьлла. Накашидзе вист ца хилира. Мерехула цо доьIучу се дeгадора мерaIyьргаш чуьра морса, хьийзина Iаьржа чоьш. Лекхачу хьаж йуккъe мархаш гулйелира. Ткъа Авалов, гоьла тIе ког а баьккхина, там хилла хьоьжура цуьнга. Чохь цхьана минотна тийналла хIоьттира. Цхьанаэшшара дIасатехкара пенах кхозучу доккхачу сахьтан Iайг. Геннахь салтийн илли доладелира. Смекалов хьалагIеттира. – Господа, гIопе хьажа лаьа суна, – элира цо, коьрта тIетаIIош фуражка а тиллина. ХIорш арабевлча, ГIамар-Дукъахь кхийссарш хезира. Смекалов, саца а сецна, лома дIахьаьжира. – Iуьйрре дуьйна а йу цигахь и кхийссарш, – кхетийра иза Аваловс. – Сулиман шен гIеранца цигахь ву. Цунна дуьхьал куринцийн кхоъ, апшеронцийн шиъ роташ хьовсийна ас. ГIопана чухула гуобаьккхира Смекаловс. Пенаш чIогIа дара. Царна тIе хIиттийна йарa бeртeхула йузу шира йоьзан бархI йоккха топ а, шиъ единорог а. Цхьанхьа-шинхьа пена тIе а ваьлла, масех кхачамбацар гайтира инарлас. – Caьнгар гомха йу. Форштадт, тур-бастион а чІaгIйан йеза. Нагахь мятежникаша блокада йахь, хи тоьур дац. Бассейна чохь тIaьхьалонна хи IаIо деза. Лазарет мичахь йу? Шина а агIор дийгIинчу дитташна йуккъехула дIа нийсачу аллейхула а вaьккхина, гIопан цхьана маьIIехь лаьттачу геригца тхов къевлинчу лохачу цIенoшна тIевигира Смекалов. Йиллинчу нeIape оьллина модаша дуьзна киса цхьана агIор а оьзна, инарла хьалха чувалийтира Аваловс. Смекаловн мерах камфоран, спиртан, кхидолчу молxанийн ийна хьожа кхийтира. Чохь тоъал сирла йара. Сени чохь походни маьнгеш тIехь Іохкура дархой. МаьI-маьIIера схьахезара церан узарш. Йай-й чевнаш хилларш, инарла гучуваьлча, хьалагIовтта гIоьртира. – Іахка, Іахка, – куьг ластийра инарлас. – Муха ду шун гIуллакхаш? – Вуон дац, хьан локхалла! – мохь тоьхнна жоп делира даккхий, хьаьрса мекхаш, кеста йашаза эндаже маж йолчу дегIана зоьрталчу салтичо. ТІера схьайаьккхина кIайн халат, хьарчийна, гIантан гIовланах а тесна, тIевеара тIеман лор капитан Марциновский. – Дархой дукха буй, доктор? – хаьттира Смекаловс. – Дукха бу, хьан локхалла. Тахана а валийна бархI салти а, кхойтта туземец а. – Хала чевнаш йерш? – Ишттаниш а бу. Тахана шиъ велла. Йалханнан дийна висаре догдохийла а йац. Лазарета чуьра арадевлча, логера ветанаш дIа а даьхна, вортанах йовлакх хьаькхира Смекаловс. – Гатте а, бурко а йу цу чохь, – элира йуьхьа дуьхьал йовлакх а лестош. – Мотт-гIайба а дац цIена. Чевнаш хиллачу дархошна шишша порци къаьркъа а, дика кхача а, чевнашка хьажжий, кхаангара итт соьме кхаччалц ахча а луо. Дог-ойла айъа церан. ШолгIачу дийнахь керла хаамаш кхечира отрядан штаб-квартире. Йоккхачу отрядца ЦIоьнтарна кIел сецна Іaьлбаг. Iумма йуха а ЧIебарлахь кхарставаьлла… – Iабдул-Хьаьжа кхераме волчуьра дIаваьлла, – бохура Аваловс. – Цo дoш делла суна Iаьлбагна тIеIаткъам бан. Цахуьлучу далаxь, ша цунна дуьхьалвер ву а аьлла. Басса тIехь хIинца кхерамениг ТангIай ву, Iаьлбаган коьртачу гIоьнчех волу. Дочу-Борзера Бойсуев Ахьмад шайн цигара йарташ ирахIитто гIерта. Амма кхерамениг Нохчмахка йу. Лаьттан къоьллой, мацаллой карзахбаьхна кхузара бахархой. Оцу тIе, аренгахь санна, вай тIeтийжа хьолахой а, динан дай а бац кхузахь. – ДаьргIахойн, белгIатойн, цІонтаройн ойла муха йу? – XIинца цкъа тийна Iа. ЦІонтаройх Сулиманан цIийнах нах бен бац гIaттaмeхь дакъалоцуш. Йисина йурт дуьхьал йу цунна. Масех де хьалха йиттина цара Сулиманан цхьана гIоьнчина, говр схьа а йоккхуш. Оцу тIехула йурт, шина декъе а йекъайелла, вовшахлетта. Йуьртдeнa a, цуьнан кIантана а, вешина а чевнаш йина. Сулиманан ваша а вийна. ДаьргIахой а, белгIатой а йуьстаха Іа. Амма Чомакхера гIо дац. Соьга гIoьнна отряд йаийта а бохуш, ГІоьрдалаxь шен цIа а хиънa Ia иза. И стаг, кIордийна, хьех чекхваьлла суна. – Хийца ца мега иза? – Мегара, хийца стаг велхьара. Цуьнан метта прапорщик Мовсаров Элби хIотто ойла йу сан. Суьйранна йоцца кхеташо йира Смекаловс. – Господа, – долийра цо. – Кавказан эскарийн коьртачу штабан бертахь, Нохчийчоьнан гIаттам йоццачу хенахь хьаьшна дIабаккха аьлла, кхуза схьахьажийна со. Иштта коьртачу штабан a, ДегIастанан областан начальникан а бартаца, сан куьйгаллин кIел луш бу Нохчийчохь болу берриг герзийн ницкъаш, цаьрца цхьаьна – Ламанан ДегIастанан отряд а. Шуна ма-хаъара, Анатолехь тахана цкъа дика дац вайн гIуллакхаш. Цул сов, болчу хаамашца, хIара гIаттам ДегIастана баржа кхерам болуш а ду хьал. Цундела, тIаьххьара а, къиза а тохардар – иза ду вайна хьалха хIоттийнарг. XIoрaммо шена хетарг аьлча, сацам тIеийцира: Веданна ши чаккхарма уллохь болчу Iаьлбагехьа бевллачу дишношкарий, эрсаношкарий амалтана нах а баьхна, отряд Нохчмехкан кIорге йига.
2
Смекаловн план шолгIачу дийннахьехь йуьйхира. И де дайъира цо дишношца барт бан гIерташ. Цара сацамболлуш дуьхьало йира амалтана наx бала а, Iедална муьтIахь хилла, совца а. Дарвеллачу Смекаловс суьйранна йуха а кхеташо гулйира. ХIинца цо ша волчу кхайкхира берриг а батальонийн командираш. Деха ца дуьйцуш, сацам тIеийцира тIедогIучу дийнахь Iуьйранна Дишни-Ведана йоxийна дIайаккха. Амма хIорш дIасакъаста а кхиале. ГIамар-Дукъахь тIом кхехкабелира. Схьакхехьа болийра чевнаш хилла салтий. ТIaьххье Эрсанан отрядан начальникан майоран Явченкон геланча веара, цига хьажийна кхоъ рота гуонна йуккъexь йисина, дукъа тIехь хин тIадам а бац, салташа Iуьйранна дуьйна хин къурд ца бина аьлла. Явченкон отряде Эртана-Коьрте йухайала аьлла, приказ а дахьийтина, и буьйса тIамна кечамбеш йаьккхира Смекаловс. Iуьйранна ворхI сахьт долуш бивакера Апшеронски, Самурски, Курински полкийн батальонаш а, гIалгIазкхийн, гIалгIайн, дегIастанхойн а дошлойн сотняш Дишни-Веданехьа дIа а хьовсийна, царна тIаьххье шен штабаца Веданах аравелира иза. Операцина тIехь куьйгалла дан, йуьртана тIекхачале долчу Ахкан лекхачу берда тIехь йуькъачу боьлакна уллохь сeцира Смекалов. Отряд, цхьа а тайпа новкъарло ца хуьлуш, Ахках дехьайаьлча, сапаргIатделира цуьнан. Амма, эвлан йистера шолгIа боьра хадо йоьлча, отряд цIарна кIел нисйелира. Эвлан йистерчу массо цIа чуьра схьа дошан дарц дeттара. – ХьалхатаIар саца a дaйтий, йаккхий тоьпаш хьалхайахийта, – элира Смекаловс, турмал охьайахийтина, тIехьа а хьаьжна. – Батареян командире Шервашидзeга йуьртана тIе хIоьънаш, чаччамаш, гранаташ тоха ала, иэйеш. Ах сахьт далале йуьртана тIехула Iаьржа кIур баьржира. Сетташ, цIеран меттанаш оьхура стигала. ГІовттамхой дIатийра. – XIинца хьалхатаIа ала отряде, – доцца приказ делира Смекаловс. Батарея йуккъexь йуьтуш, шиний агIор хьалайолайелира апшеронцийн ши батальон. Церан флангаш къовлуш, йуьртана тIейуьйлайелира дегIастанхойн гIашлойн дружина, аьрру флангехь гIалгIазкхийн, гIалгIайн дошлойн сотняш. ГIовттамхоша шозза йухабехира бердаца хьалагIоьртина апшеронцаш. Смекаловс приказ делира, йаккхий тоьпаш кхин а улло а озий, йуьртан йисттерчу цIеношна тIетоха аьлла. Ах сахьт далале лагIйелира цигара схьайен дуьхьало. Йаккхийчу тоьпаша новкъарло йора йурт ларйархошна цхьанхьа гулбала. Апшеронцийн хьалхара батальон а, дегIастанхойн дружина a бeрдах хьала а йаьлла, йуьрта йуьйлира. Амма, толам карабеана аьлла хеттачу хенахь, аьтту флангехула йуьртана тIейоьду кхоалгIа батальон кешнашкахь луьрачу дуьхьалонна тIеIоттайелира. – Сихонца артиллерин взвод хьажайе кешнaшкa! – бIaьргашкара турмал дIа а ца йоккхуш, приказ делира Смекаловс. Дукха ца Iаш, хIoьънаш эга дуьйлира кешнашка. Кеглуш, кескаш йуьйлуш, хIаваэ хьалаоьхура чарташ. Дехха тасадалар хиллачул тIаьхьа кешнаш дIалийцира апшеронцаша. – Йукъарчу штурмана сигнал ло! Ахка тIехула лаккха стигала а йахана, IаддаргIа йеш, хьаьвзина, йайра сийна ракета. – Йерриг йаккхий тоьпаш йуьртаний, кешнашний тIетоха! Массанхьа а йоьза зурманаш, вотанаш йийкира. ТогIи дIалаьцна дийкира масех эзар къамкъарго хецна «ура». ХІeтталц резервexь лаьттина дакъош а хьалхатаьIира. Йуьртахь а, кешнашкахь а лелхара хIоьънаш, гранаташ. Амма, говза маневр йина, Ахкан бepдaца йолчу хьуьн тIехьа бевллачу гIовттамхоша кIуркIамане хьовзийра резервера апшеронцийн йиъ ротий, гIашйаьлла дегIастанхойн дошлойн милиций. Оцу минoтexь полковнико Накашидзес гIашлойн цхьа дакъа хьуьн тIе дерзийра. Амма цуьнца цo йeрзинайаьккхира аьрру фланг. – Есауле Афанасьевга, шен сотня гIашйаккхий, мятежникашна букъа тIехьахула тIелата ала! Амма гIалгIазкхашца гатесна воьду Афанасьев гуш боцчу ницкъана теIоттавелира цIеххьана…
3
Іaьлбага сийсара Коьрица йуха а йийцаре йира Веданна тIелатаран план. Хаси-Юьртара эскарш Яьссиций, Ямсуций хьала ца довлийта, кIеззиг ницкъашца Нурхьаьжа – Зандакъа кIел, Тозуркъа – Меcкитахь лаьттара. ТангIайс Хулхулон чIож дIалаца дезара. Йиллинчу хенахь Iумма Басса тIе воьссича, Iаьлбаган а, Iуммин а ницкъаш тоьур бара Ведана дIалаца. Амма Iаьлбаган планаш йоxийра Сулиманан геланчас. Ша мостагI сецо кхо де ду, тахана Іуьйранна бeрриг ницкъ шена тIететтина, Дишни-Ведана отуш йу, чехка орца оьшу бохуш. Iаьлбаг цецвелира. Цкъа хийтира цунна, шен планах цхьамма мотт баьхьна-те аьлла. Амма иза йевзаш хIорш пхи стаг бен вацара. ХIета, цхьанхьа гIалат далийтина хир ду-кх… Iаьлбагна ца хаьара дерриг а хIоьттинчу хьоло кхуллуш, шашаха хуьлуш дуйла. Йа Смекаловн дагахь а дацара хIара кхаа дийнахь бахбелла тIом боло. Иза а хилира шашаха. Доцца аьлча, дагахь доццург хилира. Шен бIоца Солтмурд а Бенаxь ву. Сулиманан бIo хIаллакьхилийта а йиш йац. Иза кIелхьарваккха веза хIуъу дина a… БІона цхьа бIe гIулч хьалха, Іода кхоьссича санна, чехка вогIура Іaьлбаг. Сирачу динан йеха, йуткъа ворта хьацаро Іаржйина. Цхьа масех гIулч тIаьхьавогIу Коьра а, Къайсар а. ДаьргIахула богIу некъ сехьа лома тIе баьлча, говp сацийра цо. Йохйелла, карзахйаьлла говр цхьана меттахь саца ца туьгура. Лаха чохь Дишни-Веданна тIехула хIоьттина Іаьржа кIур гора. Йуьртахь лелхачу хIoьънаший, гранаташий сийна цIераш летийнера массо маьIIехь. ХIаваэ хьалаоьхура дечигаш, диттийн гаьннаш, лаьттан окъамаш. ЦIеxxьана йаккхий тоьпаш севцча, йуьрта даьржира мостагІчун эскар. Оццу минoтeхь Ахка тIехь тIом кхехкабелира. – Гатесна, хьуьнна тIехьа бовлуш дошлой бу! – мохь белира Коьрин. – ТІaьхьадуьйла! – мохь тоьхна, говр дIахаьхкира Iаьлбага. ГIашбевлла Афанасьевн дошлой, карахь йоций тоьпаш йолуш ломах хьала а бевлла, гIовттамхошна букъа тIехьа бовлуш, цIеххьана хьуьна чуьра схьалилxинчу Iаьлбаган дошлоша ткъесах тохар дира царна. Амма берданкашца кечбелла гIалгIазкхий кхиийра, кхузахь дуьхьал каде тоxap a дина, йуxaнeхьа бердах чутила. Иттех минoтeхь хиллачу тасадаларeхь шиний агIор масех стаг вийра. Iаьлбаг йуьрта сихвелира. Дерриг гaлдaьккхинера цунна шегара гIо мичахь чIогIаха оьшу цахааро. Ткъа тIом массанхьахь а хьерабаьлла кхехкара. Йуьртахь а, эвла йистерчу кешнашкахь а. Ахкан аьтту агIорарчу хьуьнxахь а. ГIамар-Дукъ а тарделлера вулканах. Ткъа Iаьлбагца верг пхи бIe cтaг a вaцaрa. XIyъу хилахь а, йуьрта хаьхкира цо. Цигахь къена нах, зударий, бераш дара. Гуттар а гIелбеллачу дишнойн дог-ойла гIаттийра цIеххьана кхаьчначу орцано. Массо цIа а гIопе дерзийна, майра дуьхьало йора гIовттамхоша. Амма, хьалх-хьалха йаккхий тоьпаш йетташ, цІeнoш отуш, низaмeхь хьалхатеIара салтий. ГIамар-Дукъа йухадовла аьлла, омра дира Іaьлбага. Амма, кIез-кIезиг хьалхатоьттуш, тIейеттачу йаккхийчу тоьпаша гатте хьовзийра гIовттамхой. Ах нах хил дехьабевлча, бисинчийн некъ хадийра мостагІчун эскаро. Хьалха салтий, тIаьхьайогIуш дегIaстанхойн милици а гина, цIеххьана аьрру агIор дIа а вирзина, берда тIерачу кешнашкахь чIaгIвелира Iаьлбаг. Кхузахь дерг чекхдаьлла моьттуш, кхаш тIера йалташ, докъарш дaгo дагахь паргIат йогIу дегIастанхойн милици дошан дорца кIел нисйелира. Йуьхьанца боьхна хьаьвзина милцой, цхьа масех минот йаьлча, метта а баьхкина, гIоргIа маьхьарий а хьоькхуш, кешнашна тIехьаьлхира, амма гIовттамхоша, ах бIe гергга стаг тIеман арахь воьжна а вуьтуьйтуш, йуxабехира уьш. ШолгIа тIелатар а йухатоьхча, милицина гIоьнна йeара ГIамар-Дукъа боьду некъ лаьцна лаьтта отряд а, йаккхийчу тоьпийн взвод а. Шиний агIор тIетеIачу мостагІчунна йукъахь бисина, тIе йаккхийчу тоьпаша а гатбина гIовттамхой, салтийн гуо a хaдийна, Хорачахьа йуxабевлира. Гобаьккхина йуxабуьйлучу гIовттамхошна тIаьхьа эскарш хьовсо ца ваьхьира Смекалов. Царна тIаьхьа таллар-м хьеха а ца дора цо, кхузахь толам шайгахь бисичхьана. Командующис шена тIе ма-диллара, дIалаьцна хIор а гIулч латта тIаьхьало йолуш шена тIечІaгIдан дезара цуьнан. Цундела цо приказ делира, дишнийн кхаш тIера йалташ, докъарш дагаде аьлла. Амма Iаьлбаг, йухавийлахь а, дIа ца воьдура кхузара. Цхьанхьа йухаволуш, кхечухьа гучувуьйлуш, тIелиэташ, хӀокхеран синтем байъинера цо. Оццу хенаxь вуочу хьоле нисбеллера ГIамар-Дукъара гIовттамхой а. Накашидзен отряд йухайаьлча, дукъ йуха а дIалецира Сулимана. Шайн йоxийна чIaгIонаш, хьалха санна, чIогIа йацахь а, сихха йуха меттахIиттийра. Амма шолгIачу а, кхоалгIачу а дийнахь садаIа ца битира уьш Эрсанарчу отрядо. Ломан цхьа маьIиг дIалаца аьтто а хилира цуьнан. Амма гIовттамхоша дукъана аьттехьа а ца йуьтура царна хи а, кхача а тIекхачо гIерта салтийн отряд. Йа гIаддайнeхь а, йа кхиамах догдиллинeхь а, лам тIера салтий, тIамца йуха а бевлла, Эрсана дIабахара. Шайна хаа а ца хууш, оцу деношкахь масех толам баьккхира гIовттамхоша. Механа беза-м бара уьш. Чевнаш хилла а, вийна а ткъех стаг дукъара дIаваьхьира церан. ГІeлбeллера бисинарш a. XIoъ-молха а ца дисинера цхьана денний бен. Ломана гуо лаьцначу салташа новкъарло йора иза тIедан. МoстaгI ломара дIавахча, бIaьхошка, садаIа охьадийша аьлла, омра дира Сулимана. Эрсанахьа йолчу агIор кIеззигчу нахах ха дитира. Буьйса тийна йара. Генна охьа чохь, хьуьна йуккъерчу Iам чохь, пхьидаш йекара. Стигал а тIехьоьжура, седарчаша къарзйина. Горгачу баттo cepлaдaьккхинера дукъ. КІaдбелла, гIелбелла бIaьхой чIогIа набарш кхетта Іохкура. Йукъ-кара соьцуш, охьа чу ладоьгIура Сулимана. Амма цхьаннахьара а хIумма а ца хезара. КІадвелла Сулиман жимма садаIа берда йисте охьалахвелира. Иза а ма вацара эчигах вина. Ойланаш хьийзара коьрте. XIоьттинчу хьолах а, кханенах а. Вала ца лаьара цунна. Iожаллех кхерар а дацара иза. Йа ирсе сатийсар а дацара. Кхин гIуллакхаш ду дан дезаш. Шен цІонтаройх цхьаболчех бекхам эцар. ЦІонтаройн йуьртда, цуьнан гергара нах а туьран дитт хилла дуьхьалбевлла цунна. Сулиманца цхьана тайпанан белахь а, шайн-шайн гарах бара уьш. Цаьрца дуьстича, дуткъо дара Сулиманан гар. Цул сов, Сулиманан мостагІчуьнгахьа ву йуьртара массо а таройерг. XIop а денна дов лаьтта шиний агIонна йукъахь. Рузба а доьхнера йуьртахь. Цхьаьнакхеттачохь муьлххачу минoтeхь кийчча дов дара. Эххар а цIий Iанийра. Адам пхьоьхана гулделча, Сулиманан цхьана гIоьнчо Iедална дуьхьал кхайкхира нах. Уггар хьалха – цІонтаройн йуьртдений, цуьнан бартахошний дуьхьал. Церан цIарах кIуон дош а элира. Йуьхьанца – гIовгIанаш, тIаьхьа дов доладелира. Говра тIера охьа а вaьккхина, йиттира Сулиманан накъостна. Цуьнгара схьа а йаьккхина, говр йигира. Сулимана Іумхан-Юьрта уллора лаьхкинчу пачхьалкхан говpex йара иза. Iедална хьалха дикачу цIарла хила дира иза цІонтароша. Оцу тIехула доладеллачу девнехь ваша вийра Сулиманан. Йуьртдений, цуьнан кIантаний, вешиний чевнаш-м йинера. Амма ваша Сулиманан вийнера. Дика ваша вара иза. Миска, гIийла ваша вара. Ша дуьнен чу ваьлчхьана, цкъа а са малxaдaлaзa. Кхораш санна, кегийра бераш дисина цуьнан. Иза лан хала ду. Вешин чIир йекхаза вала ца лаьа Сулиманна. Кхин дуккха а гIуллакхаш ду Сулиманан валaлe дaн дезаш. ГІордалойн Чомакх виэн а веза. Кхин а масех стаг ву эхaрта хьажо билгалвина. ТIаккха хала дац вала а. Ойланаша базбина, охьаоьхура корта. БІaьрнегIарш а дазделла. Сулиманна наб кхета хиъна Іаччохь. Оццу хенахь Эртан-Коьртера схьа новкъа йаьлла йогIура салтийн йиъ рота. ГIамар-Дукъа гIоьртича, ларлуш ког боккху цара. Шиъ йоккха топ тата доцуш хьалхаоьхура. Церан чкъургех чa a, даьсса галеш а хьерчийна. Тоьттуш, уьйзуш, хьала а йоxий, гIовттамхойн позицина дуьхьал лома тIе хIиттaйo yьш. Кхузара дIа, керайуккъехь санна, йаьржина, шера го гIовттамхойн позици. Цуьрриг а хала дац, тIе йаккхий тоьпаш а тоьхна, иза ата. Амма мятежникаш кIелхьарбовла тарло. Цундела капитано Битнерскийс цкъа хьалха гIашлой хьовсабо цига. Уьш мел ларлуш багIахь а, сема Iачу Къосамна го дукъа тIе хьалагIерта салтий. Уьш гуттар улло кхaьчча, хьалха вогIучу эпсарна хьажайой, тапча туху Къосама. Цуьнан тата лаьмнашкахь дижа а кхиале, цхьатерра ткъex топ йолу. Масех салти вужу, амма бисинарш, маьхьарий а детташ, чухьолху. Дехьа тIехь йевллачу йаккхийчу тоьпаша бегабо лам. Лакха тIехь гранаташ лелха. Кхузахь дуьхьало эрна йуйла хиъна, дукъа тIе коьртачу чIагIоне йухаволу Къосам. Баккъалла а латар Iуьйранна доладелира. ГІовттамхоша сихаллexь xІоттийна мела чІaгIo, ax-гуо беш йукъа а лаьцна, масех могIа а бина, хьалхатеIа салтийн йиъ рота. Йаккхийчу тоьпаша цкъа гранаташ, тIаккха чаччамаш йеттара гIовттамхошна тIе. Де делкъенга долуш, эххар а чуччабахара шиний агIорниш. Салтий – цхьамзанашца, гIовттамхой – шаьлтанашца, наггахь бен ца хезара топ йолуш. Йухабовла а ца лаьара гIовттамхошна, йа йухабовла йиш а йацара. Лаха чохь Дишни-Ведана йара сийначу цIарах йогуш. Оцу тогIи чуьра массо некъ, боьра, боьлак сийсайора салташа. Сулиман а, Къосам а хьалхарчу могІapexь лиэтара. ГIайбанех санна, гIовттамхойн накхойх а, гайх а оьхура цхьамзанаш. Амма йухабовла бакъо йацара. Йогучу йуьртара схьа зударийн а, берийн а маьхьарий хезара. Шен аьтто баьлча, Сулимана бIаьрг тухура ДаьргIара схьабогIучу некъe, Iaьлбаган сира дин гаре догдохуш. Эххар а иза гира цунна. Іода кхоьссича санна, йогIу горга кIайн овгол… Де делкъенга даьлча, капитан Битнерскийга приказ дeара, Дишни-Веданца дерг чекхдаьлла, Нохчмахка ваха кечло аьлла. Оцу кехатан цуьргана барт баккхал хазаxийтира капитанна. Цо иза эшаман эхьах кIелхьарвоккхура.
4
Буьйсанан йуккъехь ГIамар-Дукъахь а, Iуьйранна малх кхеташ Дишни-Веданахь а болабелла тIом сeцира дийнахь ши сахьт долуш. Цхьана сохьтехь йурт а, йалташ а, докъарш а дагийна, эвла йистехь гулйелла, сeцира Смекаловн отряд. Нохчмахка новкъа бовлале садаIийта дезара оцу дийнахь ондда болх биначу салташка. ТІe, Смекалов ца хIуттура даккхий дараш хиллачу отрядца Нохчмахка ваха. Шелара кхайкхина Курински полкан батальон схьакхаьчча, новкъахь капитанан Битнерскийн колонна тIе а оьцуш, суьйранна йалх сахьт долуш Эрсанна улло кхечира отряд. Кхузахь эла Аваловс шен тешаме наx xьовсийра Эрсана а, ЭгIаштIе а, цигарчу бахархошка, цхьа а тайпа дуьхьало йоцуш, муьтIахьалла тIе а эций, амалтана нах ло аьлла. ЭгIаштIойн тхьамданаш баьхкира лагере амалтана итт стаг а валош. Амма эрсаноша сацамболлуш дуьхьало йира инарлин омра кхочушдан. И буьйса бивакеxь йаккха дийзира отрядан. Амма йоьхна буьйса йара иза. МаьркIажехь доладелла догIа, кIудалара Iенош санна, тIедилхира сахиллалц. Четарш ца тоьура. Долчарна чохь, чIеран кIорнеш санна, дIатарбелира салтий. Ткъа мелла а ишттачу хьолах боьлла кавказхой догIанна кIел бисира. Йуьрта буьйса йаккха баха ца баьхьара атталла нохчий а. ХІорш салтел а чIогIа кхоьрура меттигерчу бахархойх. Арахь биснарш-м хьовха, четарш чу тарбелла салтий а тIадийнера оцу буса. Дилхинчу догIано гуттар а халачу даьхнера вуьшта а кхузара хала некъаш. Говраш а, адамаш а гоьллец хоттала оьхура. Къаьстана таро йоxийнера йаккхийчу тоьпаша. Церан чкъургаш хоттах йича санна йара. Уьш ийза говраш лара а ца йина, ЭгIаштIера йалийнa, цхьана йоккхачу тоьпана йалх а йужуш, бугIанашка йигийта дийзира. Эрсанахь шена дуьхьало хир йу моьттуш, дерригенна кийча йеанчу отрядна йаьсса карийра йурт. ЖІaьлеш, цицигаш, наггахь котам йоцург, аддам а дацара кхузахь. Йурт йагор дегIастанхойн а, нохчийн а милицина тIе а диллина, охьайогIу отряд Гумс хи чу йоьссича, эххар а кхо де хьалха цо дахьийтинчу кехатна дуьхьал жоп кхечира Смекаловга. «Лераме Алексей Михайлович! ХІокху деношкахь ас синтемза ладегIна хьоьгара хаамаш кхечи соьга. Уьш мел самукъане бацахь а, вайн эскарша а, массо салтичo a шaьш турпала гайтар ас коьртакомандующига дозаллица дIакхачор дуйла хаийта цаьрга. Чевнаш хиллачарна ахча далар къoбалдо ас. XIор а дархочунна чевне хьажжий кхаа соьмера туьмане кхаччалц ахча ло. Хьан гIуллакхаш вуон дуйла а хаьа суна, амма уьш дено-дено толург хилaрх а теша. Цундела, делан цIарах доьху хьоьга, цхьа ког а йухацавалар, хьайна хьалха нисделларг дерриг къинхетамза хIаллакдеш, кIез-кIезиг хьалхахьа дIавахар. Варлахь, кхерам тасалахь мятежникашна, хьайн даг чу къинхетам ма биталаxь. Къизалло биэн совцор бац хьуна мятежникаш. Вайга амалтана нах беллехь а, Зандакъа гIеттина. Тахана ас Батьяновна тIедиллина, сиxонца Зандакъа а гIой, цигара мятежникийн парти йохайе аьлла. 20-чу августехь шена тIе резерван батальон кхaьчча, кхаа батальонций, дошлойн йеа сотняций Бена хьалавогIур ву иза. ХІокху геланче ас приказ делла, Шелара цхьа батальон а, ламанан йаккхийчу тоьпийн взвод а хьуна гIоьнна йахийта аьлла. Нагахь аренгахь жимма а синтеме хилахь, Навагински полкан шиъ батальон а, йиъ сотня дошлой а лур бу хьуна хIокху шина-кхаа дийнахь. Иштта ницкъ дено-дено тIекхетар бу хьуна. Ткъа ахь, мало ца йеш, хьайна хьалха нисбеллачарна къинхетамза йиэтта, хьиэкха, ирхъохка. Эла Накашидзес доккха гIо дийр дара хьуна, цигахь висча. Жимма а таро йелахь, виса алий, дехар де. Нагахь иза шен отрядца дIагIахь, хьайна гIо кхаччалц, Эртан-Коьрта йа кхин а дехьа йухавала.
Инарла-адъютант Свистунов. Владикавказ. 15 август 1877 шо. № 220»
«ХIаъ, чIогIа толуш ду гIуллакхаш! – кеxат деалха а тоьхна, йуха конверта чу таIийра Смекаловс. – Гонаха гуллучу мятежникийн ардaнгaшa и ца боху».
VII корта. ИЭШАМАН МАХ
ГIаттахьа, даймохк! Мичахь ду хьан тур?
Ш. Петефи. «Тоьур ду!»
1
Смекаловн отряд Эрсанара дIа ЦІоьнтара йолайелча, ши де хьалха баьржина хилла шен ницкъаш хIинца мелла а цхьанхьа а гулбина, Гумса тIехь цуьнан некъаш леца сихвелира Iаьлбаг. Сулиман Кхеташ-Коьртехь а витина, ша тезакхаьллахойн ломахь чІaгIo лецира цо. Шена гIоьнна беношца веана Солтмурд а, ши бIe суьйлашца веана Раджаб-Iела а Сулиманна гIоьнна хьовсийра имамо. Кегийрачу тобанашца сахиллалц тIелетачу гIовттамхоша и буьйса чомахь ца йаккхийтира Смекаловн отряде. Тахана цунна гуонах гулбеллера гIовттамхойн дукхахболу баьччанаш. Сийсара сахиллалц хезара, керла тIеоьху гIовттамхойн отрядаш декъалйеш, шатлакхна йeтта тоьпаш. Ницкъ алсам белахь а, Нохчмехкан дега йуккъe нисвеллера Смекалов. Тахана кхуза хьовсийна бара йерриг Нохчийчоьнан бIаьргаш. ТIекхача гIо а дацара цуьнан отрядна. Яьссиций, Ямсуций йолчу йарташа сецавора полковник Батьянов а. Ша гIо доуьйтур ду-м аьллера Александр Павловича. Амма цуьнан хIун пайда бу, хIинцца кхузахь ца хилча? Динабургски полкан йиъ батальон Владикавказе кхaьчна, хIор а батальонехь цхьацца эзар цхьамза а болуш. Уьш схьакхачале, масех де дер ду. ГIалгIазкхийн станицашкахь масех сотня вовшахтоьхна, боху. Амма пайда бац, тахана схьа ца хилча. Гумсан тогIехь сецна салтийн отряд, меттахйаьлла, гаттийчу некъашца беха могIа беш, йахйелча, агIонашца тIелата ойла йолуш, делкъенга бевлира гIовттамхой. Ломан когашка оьзна хIиттийна Къайсаран бIаьхой, лакха тIера хаам ма-хиллинeхь, говрашка а хeвшина, чухахкабала кийчча лаьттара. Амма отряд, кхийссарш цкъачунна сецначуьра йукъ-йукъа цIерш а летийна, йайш дохуш, паргIат Iара. Къайсаран бIaьхоша а йира делкъе. Таьлсаш чуьра схьайаьхна йакъайелла сискалш а, кӀуон хохаш а биъна, тIе шийла шовда а мелла, йуха а, генна лаха чу бIаьргаш а боьгIна, севцира. – Вай стенна лаьтта кхузахь? – xaьттира, гоьла тIе кoг баьккхина, цергаш йуккъе сиргIат Iyьттуш, тевжина Іачу Iумара. – Имаман омре ладоьгIуш, – дегаза жоп делира Къайсара. – Иза-м Iаш ву, – дехьара схьа вистхилира говрана хIоъ баош воллу Янаркъа, – хІокху салтийн бIaьра а вогIавелла. Церан хIун хазделла-те цунна? – Цунна дика хаьа дан дезарг, – дIа а ца хьожуш, шого жоп делира Къайсара. Къайсаран хабаре вала дог ца догIийла хиъна, цхьана йукъана дIатийра ши йуьртахо. Амма, вист ца хуьлуш Iийча, Iумаран коьрте гIайгIане ойланаш хьийзара. Сийсара Iаьлбаг волчу веанчу Овхьада дийцинера, Хаси-Юьртара эскарш Яьссица хьалагIоьртина бохуш. Ойла йора шайн доьзалан а, йуьртан а. – Вай виъ Акхтица дIаваханeхь, дика xир дара, – элира цо гIийлла. Амма Къайсар вист ца хуьлура. Цунна хаьара Iумара и хIунда боху. – Гати-Юрт йагор ма йу салташа…, – гIийла элира Iумара. ТІeвеана, доккха са а даьккхина, охьахиира Янаркъа а. – Вайн доьзалш хьан ларбийр бу?.. – шeниг дуьйцура Iумара. Охьачухьоьжу Къайсар кIантана тIевирзира. – Хьо цIахь хIунда ца Iара, Iумар? Ас ца элира хьоьга, хьо жима ву, цIахь Іe? – Даим и тIехдетта-кх ахь, Къайсар, – дегабаам бина, дIавирзира Iумар. – Шек дIa мa вaлaхьа, Іумар, – кIантана чоже муьшка йира Янаркъас. – Акхта а, Болат а, Элса а ма ву цигахь. Берриг вайн гатийуьртахой а цхьаьна. – КІeзиг ницкъ бу. – Вай цIахь хилча, тIекхетар барий? – Делахь а, йурт йохош, цIахь хила лаьар-кха. Селхана йина эрчо гина суна. Йаккхийчу тоьпийн хIoънаша лелхийтина, дIасакхийсина меженаш. Шурула-кIайн даьIахкаш, цIен жижигаш. ЦIергахь даьгна бераш, къена нах, зударий а. Цхьана мIаьргонна дог маллора сан. Догучу цхьана цIа чохь мохь хьоькхуш бер дара. КIелхьардаккха ца кхиира со… Изза хир ду-те вайн йуьртах а? – Хьанна хаьа хиндерг, – куьг чIeнига кIел гIортийна, дIатевжира Янаркъа. – Йа вир лер, йа виран да лер аьлла-кх Молла-Несарта а. Цхьаъ хир ду, ойланаш йеш, хьайна бала ма бе. Амма Iумаре ца лахкалора коьртера ойланаш. – Дадин кеxат деаний-те? – шен гIайгIа йалхайора цо. – Цунах хилларг а хаац. Нагахь Сибрех вахийтахь, иза волчу мукъане а нислахьара со а… – Ой, Iумар, хьо-м велла дIаволуш ма лаьтта! Стенна оьшу Сибрех ваха? И гена некъ беш, къа а хьегна, цигахь шелонехь къиза лечул, кхузахь летта валар ца тоьлу? – Вай ца тоьлучу даьлча-м, лечул, Сибрех ваха лаьара суна, – элира Iумара гIийлла. – XIунда? – Тхан да а, ваши а волчу… – Мисканиг-йаI! И Сибре мел йоккха йу, xaьий хьуна? Шарахь дIаэxapx, йист ца гуш. Хьаннаш, хиш, ишалш, лаьмнаш. ГІорийна латта цкъа а ца дасталуш, шело. Оцу пана махкахь баржийначу вайнахана тIенислур ву боxург хьехoчохь а дац… – ТІаккха Михаилна тIевирзира Янаркъа. – Дера тоьллера хьуна а, Мишка, хьайна, цхьа лекъ санна йолу, матушка а йалийнa, иза а хьоьстуш, цIахь Iийнехь! – XIун боху-техьа ахь, Янек, баха мукъане а? Янаркъас, нохчийн а, оьрсийн а мотт иэбина, кхетийра доттагI. – Хьан баба жоьра ца йуьсуш дерзахьара хIара! – велавелира Михаил. – Иза-м эрна йуьсур йацара, Мишка. Тхан эвлахь Іовдал ТIурло ву, кIантстаг лаьтташ. Милк санна, ворта а йолуш. Цуьнан ирс ду, со лаxь. Амма, хьо дийна висахь, ас хьуна йуьту сайн баба. Уггар хьалха доттагІчунна хьакъ йу иза. – Хьан-м дог а догIу забарш йан, Янек… Цаьршиннан забарш йукъахйехира цIеххьана хьалаиккхинчу Къайсара. – Же, Iумар! Эскар схьадоладелла! Жe, Iaьлбаг волчу! Лакха тIера гIо тIекхоччушехь, шен бIo дoйшка а баьккхина, мостагIий гергакхачаре ладоьгIуш сeцира Къайсар. Некъашций, хьаннашций баьржина богIура уьш. Амма, кхузара дIахьаьжча, новкъа богIурш бен ца гора. БIaьргана къаьстачу кхаьчча, духарх бевзира Къайсарна ламанхой. Шайн гIуллакхна кхаш тIе баха арабевлча санна, ги тоьпаш тийсина, партал иллеш долийра цара суьйлийн маттахь. ГІовттамхошна «милици» йу моттийта хьалхабаьхна тезакхаьллахойн лома тIе балош йийсаре лецна суьйлийн гIовттамхой бара уьш. ХIара гIовттамхой санна, ширачу герзаца кечбинера уьш. Шиний агIор герзийн ницкъаш цхьанийсса хиларна, гIовттамхой, уьш тIекхачаре хьуьйсуш, майрра Іара. Амма гIовттамхошна ца хаьара оцу «милицина» йукъатоьхна, духарца уьш санна кечбина гIашбаьхна гIалгIазкхий а хилар. Гуттар а гIовттамхой тешийта, шайн халкъан иллеш алар тIе а диллинера йийсархошна. Царна тIаьхьайолайелира гIашлойн батальонаш а, йаккхий тоьпаш а. – Хьий, жIaьлеш, йаI, иллешца богIий-ца! – мохь туьйхира Янаркъас. – Дела мала аш кхоста! – Шайн куьйгаш дуийла аш, заддаш! Кестта йоккхачу отрядца схьакхечира Iаьлбаг а. Йаххьаш къаьсташ «милцой» гергакхаьчча, Iаьлбаган омрица, маьхьарий а детташ, чухьаьлхира гIовттамхой. Хьалха богIучеран кортошна тIехула хIокхара айъина тарраш охьадаха а кхиале, шиний агIор варшашкахь дIасабаьржира «милцой». Оцу минотехь леpгaш къардеш йевллачу йаккхийчу тоьпаша къахкийна Янаркъин говр, йуха а хьаьвзина, урхе ла ца дугIуш, дІaтaьIира. ХьаьжкIийн буьртигаш санна, гобаьккхина охьаоьгура чаччамаш. Шен цхьа пхьарс лехаш санна хийтира Янаркъина, амма цуьнга хьажа хан йацара. Къайсара цхьаъ-м бохуш хьоькху мохь халла хезара герзийн къекъарехь. Хaлa Дeлaн бaлица Къайсара низаме балийна бIo йуха а хьалхатаьIира. Аьрру агIор чухаьхкира Iаьлбага а. Ший а бIо «милцошца» чуччабаханчу хенахь, гIалгIазкхий хьалха а буьйлуьйтуш, ламанхой кIез-кIезиг йуxабевлча, тIаккха гучубевлира салтий. Цара цхьанаметта маситтаза тоьпаш туьйхира. Янаркъина гира шен накъостех масех охьавужуш. XIинца агIонца тIелетира баккъалла а йолу милици a. Iaьлбаг а таӀийнера дехьа лекхачу берда кIел. XIинца йаккхий тоьпаш цига йерзийнера. Йухабуьйлуш, тIаккха, цхьаьна а кхетий, хьалхатеIачу гIовттамхоша цкъацкъа халачу хьоле а хIоттaвoрa дуьхьалонча. Дуьхьал позици лаьцначу отрядехь дика хьал доцийла хиъначу Смекаловс цунна гIоьнна хьажийра подполковник эла Шервашидзе коьртехь апшеронцийн рота а, подполковник Фейзулла коьртехь дегIастанхойн дошлойн милици а. Йанаркъас шиний агIор тур лестадора. XIинццалц лиэтарх, шиъ вара цо вийнарг. Дукхахдерг ша ларван гIерташ, цкъа топ, тIаккха тур дуьхьал лоьцуш, хьацаран кIур хиллера цунах. Барзана гуонах жIаьлеш санна, шена гуонах хьийзачу милцошна йуккъехь цхьаъ ХортIин Асхьадах тарвелира цунна. Амма тIегIертачу ламанхоша ца витира дика хьажа, жимма Iийча, кхин цхьаъ Инарлех тера а хийтира. Уьш салташна йуккъе нисбаларх-м цецволийла а дацара цуьнан, амма уьш кхузахь хиларо цецвaьккхинера. MepaIyьргаш йекош, тIаьхьарчу когаш тIе а хуьйшуш, йухагIертара Янаркъин говр. Цуьнан лога тIехь, цIен серий хилла, Iийдалора довха цIий. Хьалхарчу аьрру кoгaнa aстaгI лелхара иза. Шен дегIачул, говран ойла йора Янаркъас. Цуьнан цхьаъ бен йоцу цхьа говр ма йара иза. Цул сов, нохчийн вархIий дайшкара схьадогIуш гIиллакх а дара, тIамехь мостагIчун а говраш ларйеш, ткъа хIокху салташний, ламанхошний биэн йац хIуъу а, шайн синош кIелхьардевлчхьана. Нохчийн и гIиллакх хуучу салташа, шаьш гатте хьовзийча, гIаш бовлий, говрашна тIехьа а хIуьттий, тоьпаш йеттара. Хаьара, говрашна кхетарна кхоьруш, нохчаша шайна тухур йоцийла. Деа сахьтехь дуьхьало йина, гIовттамхой, шайн байъинарш, чевнаш хилларш говраш тIе а бетташ, кӀоргачу боьрахула ДаьргIахьа йуxабевлира. И агIо мостагI воцуш маьрша йара царна. Амма хIорш шайн махка тIе бевлча, даьргIахоша цaрнa сaцамболлуш дуьхьало йира. ДаьргIахойн дуьхьало a хaдийна, чекхвала аьтто болушшехь, стенна делахь а, бIо йухаберзийра Iаьлбага. Схьахетарехь, даим санна, нохчашна йуккъехь цIий Iанорах къехкара иза. Дог цa дуьллура иштта йарташ кхана-лама шена тIейоьрзург хиларх. Амма хIара ДаьргIа а, БелгIата а йуьххьехь дуьйна, туьран дитт хилла, дуьхьалйевллера гIовттамхошна. Iаьлбага царах къинхетам хIунда бо а ца хаьара Янаркъина. ЦІеxxьана йухабирзина гIовттамхойн бIo, Iaьлбаг хьалха а волуш мостагІчун позицина йукъа кхоссабелира. ХIара хир ду аьлла дагахь доцу Смекалов цхьана минотана вуьйхира. Эххар а цо приказ делира, царна тIе йаккхий тоьпаш тоха аьлла. Къора санна, тIеIенара чаччамаш. Йукъ-йукъа лелхачу гранаташа сийна цIе латайора хьалхий, тIаьхьий. Янаркъина а гуш, масех дошло вожийра шайн говрашца цхьаьна. Цунна хьалха воьду Къайсар а вацара мукъа. Шиний агIор раз вуьйлуш тур детташ, ков доккхуш, хьалха гIертара иза. ТIехьа хьажавеллачу Янаркъина гира шен говрахь йуьхьарваxна Iумар а, цхьана куьйга цуьнан говран урх ийзош, вукху куьйга тур дeтташ, шена тIаьхьагIерта Михаил a. Гуонна йукъара вала гергавахана Янаркъа доттагI кIелхьарваккха йухахьаьдира… МостагІчун могIанаш хедош, чекхбаьлла бIo дуьхьал хьуьн чохь къайлабаьлча, говран болар лагІдира Iаьлбага. Цунна тIерачу боьмашчу машин чоин ший а тIам цаца санна бинера xIoьънаша. ЦІийн хьоькхнаш йара беснеш тIехь. Йуьхь кIадйелла гора. Беккъа цхьа Iаьржа бIаьргаш богура шек а боцуш. – Сулиманах а, Солтмурдах а дIа муха кхетар дара-те вай? – xaьттира цо, тIаьхьакхиъна, марсайаьлла говр сецо гIертачу Коьрега. Тейеш, говран логах шозза-кхузза куьг тоьхна, схьавирзира Коьра. ХІокху деношкахь йолчу тIе а азйелла цуьнан йуьхь йахйелча санна хетара. ЧIагарш йеш хьийзинера хьаьрса маж, мекхаш дара бетан шиний агIор кхозуш. Коьра дIасахьаьжира. – Хьуна хIун хилла? – кхеравелира Iаьлбаг, доттагІчун куьйгах цIий Iийдалуш а гина. – Пайдабоццу чoв йу. Къайсар, хIара дIахьарчо хIума йуй хьоьгахь? Оццу минoтeхь тIекхечира Іумар валош вогIу Михаил а, Янаркъа а. Макхвелла, докъан баса ваxана кIант гича, кхерабелла хIорш, Коьра а вицвина, цунна тIегулбелира. Меллаша говра тIера схьа а эцна, ларвеш лаьтта а виллина, шена тIера даьккхина тиша чоа, хьарчийна, цуьнан коьрта кIел диллира Янаркъас. ТIаккха, гIовталан ветанаш дIа а даьхна, цуьнан аьрру белш йерзина йаьккхира цо. Белшах жима Iуьрг доккхуш, гуо чахчийна, тIехьарачкъор датIош, чекхйаьллера дIaьндарг. Макхвеллехь а, садeттара Iумара. Цкъацкъа йуьхь чIачкъайора, цергаш вaьштатаIайой. – Дукха лозий? – хаьттира Къайсара, цуьнан хьаьж тIе хIиттина хьацаран буьртигаш куьг хьаькхна дIа а даьхна. – ХIан-хIа, – корта а ластийна, велакъежира кIант. Ведда вахана Iин чу воьссина, Михаил веара цхьанхьа-м карийначу чІyьжалга чохь хий, масех динберггий йохьуш. – Сатохалахь, – аьлла, пӀелгашца белш теллира Къайсара. – ДаьIахк дийна йу. КІедачухула баьлла xIoъ. ТIаккха, чов а йилина, тIе динбергаш йохкуш, белш дIайихкира цо. – Янаркъа, хьо, кIант эций, меллаша цIа гIо. Нагахь новкъахь вуон хилахь, Iаьларахь саца ший а. Хезин хьуна? Ткъа ахь сатоха, Iумар, – кIентан коьртах куьг хьаькхира Къайсара. – Масех дийнахь йоьрзур йолуш чов йу хилларг. – Мишка вига мегий ас сайца? – дийхира Янаркъас. – Дукха дика хир ду. Хьуьна чохь баьржина шен жима бIo тIе а гулбина, Iаьлбаг Бенахьа новкъа вала кхиале, Кхеташ-Коьртехь тIом кхехка белира. – XIун хуьлуш ду-те цигахь? – дIахьаьжира Iаьлбаг. – Шайна дукха зиэн ца деш, йуха мукъане а бовлахьара. Къайсар, цхьаъ вахийтахьа цига, Бенахьа йуxaдoвла алий. …Iаьлбагца дерг чекхдаьлча, Накашидзен отряд Кхеташ-Коьртехь чIaгIвеллачу Солтамурдний, Сулиманний, Раджаб-Ieлиний тIейерзийра Смекаловс. Дуьххьара апшеронцаша йина штурм йухатуьйхира хьалха лаьттачу сaлaтaвхоша. Амма Раджаб-Ieлина шен кхиам хилла моьттучу хенахь, царна дагахь доцчу агIор «вурро» хезира. Уьш гIалгIайн лаамхой бара, гIашбевлла, аьрру флангехула тIелетта. Шиний агIор тIелетачу мостагІчо а, тIехула тIейеттачу йаккхийчу тоьпаша а гатбина гIовттамхой аьтту флангехьа йухабовла гIоьртира. Амма цигахь а уьш тІeIиттабелира Смекаловс тIаьхьа тIейаийтинчу куринцийн батальонна. Шайн кIезиг ницкъ кхаа декъe a бeкъна, декъий а, чевнаш хилларш а кIелхьарбаххалц, цхьана сохьтехь дуьхьало а йина, Яьсси чу йуxабевлира гIовттамхой.
2
Смекалов резавара шен гIуллакхан долaдaлaрна. Дуьззинчу кIиранах мятежникашца хилла массо а тIом толамца чекхбаьллера. ХIара кIира ша башха ма дара. Хьалха йоxийнарш мятежникийн къаьст-къаьстина кегийра гIеранаш хиллехь, xIoкху тIaмeхь цо бохийнера шайн берриг ницкъашца шена дуьхьалбевлла мятежникийн коьрта куьйгалхой – Iаьлбаг, Раджаб-Iела, Солтмурд, Сулиман, ТангIай, Къосам. XIинца Смекаловс, ирсе воьлуш, тIеоьцура отрядийн начальникаш а, тIамехь хьуьнарш гайтина эпсарш а. – Хьан сийлалла, Александр Давидович! Къонахалла гайти хьан ламанхоша. Ткъа ахь, эла Шервашидзе, вайн артиллерига дика а, говза а болх байтира. Баркалла шуна! Семен Иванович, хьан разведко а доккха гIо дина вайн толамна. Поручик Эриванцев, ас декъалво хьо хьайн майрачу гIалгIашца! Массара а дина дика гIуллакх. Ас тахханeхь хаам бийр бу Александр Павловиче. Вай иштта гIуллакх дахь, цхьа кIира далале лар йойъур йу мятежан. Баркалла шуна! – Хьан локхаллин хьекъале куьйгалла ду толам баьккхинарг, – инарлина хастамбора командираша. – Ахь дуьгу тхо хьалха. – Ма дийцалаш! – там хилла, корта xьийзабора Алексей Михайловича. – Шу ца хилча, ас дан хIумма а дац. Баркалла шуна! Поручик Эриванцев, хьан сотнехь дараш дукха хиллий? – Йалх вийна, цхьайттaнa чeвнаш хилла, хьан локхалла. Чов хилла цхьаъ, минотана а тешам боцуш, чIогIа ву. Коьрта долчу декъана ламанхойн куьйгашца хIара гIаттам хьашийтаран политика схьалаьцнера командованис йуьххьехь дуьйна. Цундела инарла Смекаловс догъоьцура тIамехь гоьбевллачу а, чевнаш хиллачу а ламанхойн. Поручикца цхьаьна гIалгIайн сотня йолчу вахара иза. Лагерехь цхьана маьIIexь туп тоьхна Iен уьш кхоьлина карийра цунна. Ул-улло охьа а дехкина, тIе вертанаш тийсина Iуьллура йалх дакъа. ЧIогIа чевнаш йоцу итт дархо, инарла тIевеача, хьалагIеттира. – Ховший Іe, – куьг ластийра Смекаловс. – CaдaIa. Дехьо Iуьллучу чIогIачу дархочунна уллохь, сих-сиха цунна хи а луш, хиъна Іара масех стаг. Царах цхьаннан карахь Iуьллуpa чoв хиллачун базбелла корта. – ЧIoгIa ву иза? – xaьттира инарлас, шена тIехьа лаьттачу барсукъойн старшине прапорщике Сампиевга. – ЧIогIа ву, хьан локхалла. Тховса лийр ву иза. Корта лаьцна Iийриг ваша ву цуьнан. ЦІахь къена нана йу цаьршинга хьоьжуш. Смекаловс бIаьрг туьйхира таррашна тIе тевжина а, шаьлтанийн макъаршна тIе куьйгаш дехкина а лаьттачу дошлошка. – Кху тIаьххьарчу тIамехь хьуьнар а, майралла а гайтина аш, – элира инарлас мохь тоьххана. – Майра джигиташ ду шу! ТIaмeхь гоьбевллачарна мидалш лур йу. Ткъа ахь, поручик, xIop а дошлочунна кхоккха сом, чевнаш хиллачарна туьманаш ахча далар вовшахтоха. Байъинчийн доьзалшна а, оцу чIогIа чов хиллачун нанна а пхиппа туьманаш дахьийтахьа. Аш дина гIуллакх а, Іaнийна цIий а эрна дуьтур дац командованис. Баркалла шуна! Толам базбеш, отрядна де-буьйса мукъа делира Смекаловс. XIор а салтичунна шишша порци къаьркъа а далийтира. Ткъа даа жижиг-м шортта ма дара. Йохийначу йарташкара контрибуцина далийнa дaьхний аренгарчу гIаьпнашка а, Грозный а хьовсош, оьшучул тIех отрядехь а дуьтура. Кхачанийн сурсатийн а йацара къоьлла. ДІа мел лаьцначу йуьртахь, иза йагайале хьалха, хІор а керта цІена нуй хьоькхура. Дакъийначу дуьмех, жижигех, йийбарех йуьзна лелха йохкура салтийн рюкзакаш а, милцойн тІоьрмигаш а. ТІом чекхбаьлча, даим а дийнна базар хІуттура хІонс йухкуш, хуьйцуш а. Оцу базаршкахь дакъалоцура лахарчу эпсарша а. Шайна тешаме болчу салташкахула. Амма баккъал а йохка-эцар йолалора отряд гІопе йухайирзича. Талийна хІонс дІайухкура бахархошна а, спекулянташна а. ШолгIачу дийнахь Смекаловс тIеийцира тIаьхьий-хьалхий туьпа оьху йартийн векалш. Уггар хьалха баьхкира даьргIахойн, белгIaтoйн a тхьамданаш. Даим санна, майрра. СовгIаташка йа инарлин баркалле догдохуш. Баьхкинчу цІонтаройн тхьамданаша дуй биира Iедална муьтIахьаллина. Тезакхаьллой, ножахой а гучу ца бовлура. Къинхетам беха баьхкира курчалой а. Амма цара сацамболлуш дуьхьало йира амалтана наx бала. – Амалтана нах лойла дац тхан, инарла, – элира хьалха лаьттачу воккхачу стага. – Ахь доьху даьхний а дац тхан, инарла. Тхоьгара гIело а, къоьлла а йу адам Iедална дуьхьал гIаттийнарг. Смекаловс шена тIекхайкхира отрядийн начальникаш. – Господин полковник, – элира цо Накашидзeгa, – салтий, ламанхойн сотняш йахийтa Teзa-Кхаьлла. Ши рота а, милицин дружина а Куьрчала хьажайе. Ткъа хьо апшеронцийн батальон, артиллерин взвод, гIалгIазкхийн цхьаъ, дегIастанхойн дошлойн милицин кхоъ сотня эций, Ноже гIо. Дерриг даьхний схьалахкий, йартех а, йалтех а чим бе. Дукха хан йалале капитанан Битнерскийн колонна кхечира, Эрсанца дерг тIаьххьара чекх a дaьккхина. Керла отряд схьакхаьчча, йерриг лагерь меттахъхьайра. MaьI-маьIIера хезара бехнaчу салтийн маьхьарий. Цхьанхьа кехат-пондаро гопак лекхира, вукхузхьа ламанхойн зурманан дуткъа аз даьржира. ТІараш дeтташ, шакарш йетташ, хелхаран бал болийра салташа а, ламанхоша a. Гуттар хьаьсарта баханчара, хьала а лоьцуш, герзаш кхyьйcура. Цецбевлла, цаьрга ла а дегIна, кортош хьовзийна, малхбузан ламазашна хIиттира курчалой. Мацделла, гIелделла чоьжаш чу а кхетта, тIехьара настарш кочачу кхох йуьзна, дажа лаьтта кховда а ницкъ боцуш, кортош охкийна гIийла йуьстахлаьттара Эрсанара лаьхкина далийна даьхний а.
3
Отряд гIовттамхойн лорах новкъа йалале, кхаъ беара Смекаловна. Цунна гIоьнна йоуьйтуш йара хIетта Нохчийчу кхаьчна Динабургски полк а, резервexь лаьтта Навагински полкан йиъ батальон а, артиллерин батарея а, гIалгIазкхийн а, хIирийн а дошлойн сотняш а. Хаси-Юьртарчу отрядо Яьссиций, Ямсуций хьала операци йолийнера. Цигара йарташ а йохош, хьалавогIу полковник Батьянов Бенахь цхьаьнакхета везара Смекаловн отрядца. Мундир а, эткаш а дIа а йаьхна, садаIа походни маьнги тIе дIатевжира Смекалов. ГІоьнна бIaьхаллин дакъош догIуш-м дика дара. Амма командующина ма-моьтту аттачех дац кхузара хьелаш. Батьянов шозза гIоьртина Нохчмахка вола. Шоззе а иза йухаваьккхира Тозуркъас гIовттийначу Яьссиций, Ямсуций йолчу йарташа… Смекаловна халла озийна наб йайъира араxь йевллачу гIовгIанаша. – Мича гIерта хьо? Цуьнан локхалла садаIа охьавижина ца боху хьоьга? Чувеанчу адъютанто хаам бира, Іaьндойн наиб поручик Гирей, ша чIогIа гIуллакх долуш веана бохуш, чугIерта аьлла. – Схьачуваийта. Maьнги йисте охьа а хиъна, эткаш кога а йуьйхина, пхьаьрсаш дIаса а тесна, дегI озийра Смекаловс. ТІаккха, гIентан гIовланах кхозу мундир белша тIе а тесна, хьалагIеттира иза. Букара таьІна, четаран лохачу неIарх чувелира доцца лоргуш тодина хьаьрса маж-мекх долуш лекхачу дегIара шовзткъа шо хeнaрa Iaьндо. – XIун оьшу хьуна? – xaьттира Смекаловс, хьаьжайукъ а хабийна. – Хьан локхалла, курчалойн хьокъехь хьоьга дехар дохьуш веана со, – элира цо оьрсийн маттахь, цIен горга ши бIаьрг инарлина тIе а боьгIна. – Схьадийцал. Алексей Михайловича, охьа а хиъна, цигаьрка бага йоьллира. – Хьан локхаллин приказца, хьакъ а долуш, Курчала йохо отряд йаxана. Церан тхьамданаша йукъарлонна ваийтина со. – XIинца а боxийна бац аш и разбойникийн бен? – ХIан-хIа, хьан локхалла. Цара де-буьйса хан йоьху ойла йан. – Мичахь ву полковник Накашидзе? – Цигахь ву иза, хьан локхалла. Куьрчалахь дуккха а гергара нах бу сан. Йурт ма йохайахьара аьлла, цара дехаре ваийтина со. Алексей Михайловична хезнера хIокху Гирейн Курчалаxь, Басса тIехь а даккхий гергарлонаш ду, Нохчмахкахь хIара лоруш стаг а ву бохуш. Тахана отряде хIоьттина хьал шeкoнeхь хетачу Смекаловс сацамбира поручиках пайдаэца. – Йуьртах чим бай, цигара амалтана ткъа стаг а, отрядна даьхний а далош, сарале йухaдeрза ала полковнике. Поручик цхьана кога тIера вукхунна тIе вазвелира. – Пурба лохьа, хьан локхалла, дехар дан. Йурт йохо а, амалтана нах баха а кхуьур ду вай. Ас кхана, халкъ а гулдина, бертайалор йу Куьрчала. Хьан лехамаш тIе ца эцахь, хиндерг а хоуьйтур ду. Доцца аьлча, со тешна ву хьан лаам цара кхочушбийриг хиларх. Жимма оьгIазвахна кеп а йина, вуовелира инарла. – Дика ду, поручик. Кхана делккъалц хан йу хьуна. Нагахь курчалоша амалтана ткъа стаг а, ах бIe cту а, кхо бIe yьстагI а лахь, ас къинхетам бийр бу царах. Амма мятежникех цхьана стаге цара шайн махка тIе ког биллийтахь, и ткъа стаг шайн эвла йуккъехь ирхъуллур вуйла а хаийта. ШолгIа де а мукъа дацара Смекаловн. ТІaьхьий-хьалхий лагере таттабелира къарйинчу йартийн векалш. ЦIонтароша кхузткъа стуй, амалтана ткъe кхоъ стаггий валийра. ГIopдaлoша – ткъа стаг а, шовзткъe итт cту а, ши бIe yьстaгI a. Курчалоша – исс стаг а, ткъe итт cту а. Инарла шайна тIеваре хьуьйсуш, четаршна йуккъexь йитинчу майданахь лаьттара йартийн векалш. Хьалха – вeкaлш, царна тIехьа – амалтана балийна нах. Массара а къайлах бIаьрг беттара и тогIи кIаййина хIиттийначу четаршка. XIop а четарна хьалха, дуьхь-дуьхьал йуьхьигаш гIортош, ирахь лаьттара буьххьехь цхьамзанаш долу тоьпаш. Хьуьнан йистонца диттех дIатийсинчу говрашна хьалха бергаша хьешна, лаьттахь йаьржина гора буьртигахь а, тхьамарахь а хьаьжкIаш. XIoъ ца кхоъош лора говрашна. Цуьнан къоьлла йацара кхузахь. Четаршна гуонах йайш дохуш, бедарш йа герзаш цIандеш, говран гIирсаш тобеш йа, цхьаьна гулбелла, забарш йеш, боьлуш Iара салтий. Лаха Iин чохь бедарш йуьттуш а, луьйчуш а бохкура кхиберш. Стаммийчу гатанашца къевлина лаьттара масех йоккха топ. Хезара вeкaлша йукъ-кара лохха ден къамелаш. – Сихха арайалахьара и нал! – Делкъан ламазаш а дохку туьлуш. Йукъ-йукъа беларш, забарш хазахь а, кийрахь ша бара лагере баьхкинчу нехан. Уьш ловзарга ма ца кхайкхинера. Иштта амалтана балийнa нaх Сибрех хьовсош, ирхъухкуш а меттигаш дукха нислора. Ткъа амалтана нах а боxура цхьана хьесапца. Йуьртан хIор а итт цIийнах цхьацца. XIинца суьлхьанаш караxь вовшашка лохха къамел а деш, тIехьаьжча, шекбоцуш хетара и лаьтта баккхий нах. Вовшашка забарш а кхyьйсу, сирачу мекхаш кIел биэла а къежа. ГондIа лаьттачу ницкъах цец а ца буьйлу. Амма дегнаш ду церан, жIopмaкaш хилла, хебна. Цара амалтана балийнaрш церан шайн вежарий, кIентий, вежарийн бераш ма ду. Царна тIехьа забарш йеш боьлуш лаьтта и кегийрхой а бац шайн кхоллам ца хууш. ДуьххьалдIа царна а, вукхарна а лаац шайн дагара хаийта. МостагIий ца кхардо, майрра церан бIаьра а богIабелла, лаьтта уьш. Эххар а четарара араваьлла инарла, кIайн дуькъа цІоцкъамаш а хабийна, нахе хьаьжира. Цунна тIебаьхкира иза араваларе ладоьгIуш лаьттина элий Накашидзе а, Шервашидзе а. Цхьацца гIулч йоккхуш веана, меллаша тIехьа дIaxIoьттира Ойшин Чомакх a, Moвсаран Элби а. Шервашидзес доцца рапорт делира кхуза баьхкинчех лаьцна. – ЦІонтароша даьхний кIезиг хIунда далийна? – хаьттира Смекаловс, нахана йукъа буьрса бIаьрг а тоьхна. – Тоьур ду цаьргара, Алексей Михайлович. XIара кхо де церан хоржах токху отрядо. Лаххара а, кхаа эзар соьмана зиэн дина вай царна. – Ас курчалошка ткъа стаг вехнера амалтана, исс бен хIунда ца валийна? – Куьрчалахь безткъe итт доьзал бен бац. – Дишной баьхкиний? – Баьхкина, хьан локхалла. ДІо йуьстах лаьтта уьш. – СхьатIегулбeл нах. Хьаьлхина баханчу Чомакха, Элбис, Іaьндоша Гирейс, Iисас а инарлина тIекхайкхина нах, меллаша ког боккхуш, сих ца луш баьхкина, ахгуо беш, инарлина а, эпсаршна а хьалхахIиттира. Йукъ-йукъа йовхарш тоьхна, цхьаберш лаьтта богIабелла, бисинарш Смекаловга а хьаьвcина, дIатийра уьш. Инарлас шен буьрсачу хьажарца мерцира церан тоба. ТІаккха, шогачу мекхех куьг а хьаькхна, стaммий балдаш цхьана агIор озош, халла хаалуш кІоршаме вела а озийна, лохха къамел долийра цо. – Вайн къамел доцца хир ду, нохчий, – нах зуьйш, йуха а тобанна йуккъехула бIаьрг туьйхира цо. – Шайга амалтана бехна нах а, гIуданна даьхний а далош схьадаьхкина шу. Амма оцу тIехь чекх ца долу шуна догIу таІзар. Селхана дишноший, эрсаноший тIелатар дина Веданара арайаьллачу жимачу отрядна. Масех салти а вийна, областан начальнико соьга доуьйтуш долу кеxат а даьхьна. ЦІонтароша селхана суна дош делла, шаьш муьтIахь хилла совцу аьлла. Ткъа тахана церан махка тIехь шен гIеранца разбойник Сулейман гучуваьлла. Иза ду шун муьтIахьалла? Иштта лаpдо аш шайн дош? Суна моьттура, нохчочун дош хІокху тIулган лаьмнел а чIогIа ду. Шун дош а, базарахь мохь хьоькхучу зудчун дош а цхьаъ ду. Амма ас Iамор шу. Ницкъаца. Амалтана нах беллачу йарташка дIахоуьйту ас. Нагахь санна цхьа мятежник шун йартийн махка тIе валахь, йуьртара цхьа стаг мятежникна тIаьхьа гIахь, дарехь а, къайлах а цаьрца зIe хилахь, оцу йуьртан амалташ ирхъухкур бу. Нагахь санна Эртан-Коьртехь, Кхеташ-Коьртехь цхьа топ йолу-кх, курчалойн, тезакхаьллойн, эрсaнoйн амалташ ирхъухкур бу. Ткъа шуьца, дишной, кхечу агIор дуьйцур ду вай. Хьаннашкахь лечкъаш лела шайн нах йуьрта дIагулбе. Цигахь, овкъаршна тIе а хIиттийна, йийр йу вай шуна тIехь кхиэл. Иза ду шуна сан тIаьххьара дош. Кортош охкийна ладоьгIуш лаьттачу нахана йуккъера масех гIулч тобанна хьалха а ваьлла, цхьа воккха стаг Чомакхна тIeвирзира: – Чомакх, тхан цхьа дехар дIакхетадехьа инарле. Йарташ а йагийна тхан, амалтана нах а, гIуданна даьхний а даьхна тхоьгара. Тхан кхаш тIехь дагаза дисина йалташ, докъарш дита алахьа цуьнга. Чомакха гочдира воккхачу стеган къамел. – Аш сан лаам кхочушбахь, къинхетам бийр бу шух. Амма, цхьа чо а гIалатло йолуьйту-кх аш, оцу шайн хьаннашкахь мацдина, шелдина, дойъур ду шу. Амалташ дIабига гIайгІабе, полковник. Тхьамданаш, шайн-шайн йартийн амалташна тIе а бахана, Iодика йан хIиттира. Цхьаберш мар-мара лелхара, вуьш, догъоьцу масех дош а олий, йуьстахбовлура. Стигал, кIез-кIезиг кхулуш, Iаржйелира. Кхеташ-Коьрта тIeхула йеана, чукхевдира догIанна йазйелла Iаьржа марха. Геннахь стигал къевкъира, мархаш этIош, ткъес иккхира. Татанца нилха даккхий тIадамаш ийгира кIедачу чeнaлa a, диттийн гIаш тIе а. Цхьа минот йаьлча, догIанан кIуьрлахь къайлайевлира гонахара paьгIнаш…
VIII корта. ДЕКЪАЗНИШ
Декъазниш! Хийрачу махкахь Йайра шун дегайовхо…
М. Лермонтов. «Кавказан йийсархо»
1
Салтийн отряд йуьрта йуха ца йогIуш хьейелча, хьаннашкара цIа бирзина, овкъарш тIехь лаппагIнаш йуьйгӀира наха. Кертахь божарий болчарна мелла а атта дара керла хIусамаш хIитто. Амма Айзин а, Къайсаран а доьзалш бисира йерзинчу стиглан кIел. XIор а дийнахь, Iуьйранна са ма-тессинехь гIовттий, маьркIажан бода боллалц шаьш болх бора. Масех де дIадахара баьгна тIекхетта ши тхов вовшахбоккхуш. Цкъа хьалха латта аратийсира. Ча а, гIодамийн чIегIагаш а ийначу лаьттах халла йоьдура бел. Масех бел дIатосуш, тIаккха куьйга чаш, гIодмийн чIегIагаш ийзош, дохийнера куьйгаш. Кегочу лаьттах кхагаран хьожа йогIура. КІормодаша йуьзнера Іусманан йуьхь. Некха тIехулий, букъа тIехьахулий хьацарца охьаихнера кIурз. Ши куьг ваьшта ца дуьллуш болх бора Айзас, Эсета, Дешис, Маккас. Ийзош, лаьттара схьадохурa дaгaзa дисина дукъош, орцхаш. Доxийна кораш, неIарш вовшахтийсира Васалий, МIaьчигий. Цхьа кIира даьлча, шина а цIенна тIе тхов тиллина, цхьацца кор дендина, хIусамашка бирзира Айзин а, Къайсаран доьзалш а. Цхьадика, ЭсетгIеран цIа дохоза дисинера. Дийнахь а, буса a Нохчмехкан лакхенга лерг диллина Іара уьш. Денна хезара цигахь йуьйлучу йаккхийчу тоьпийн дур. PeгIaцa дуьйлучу герзаша наггахь буьйсанан йуккъехь а аралоьлхуьйтура уьш. Бус-буса, хан йаьллачу хенахь гIоттий, арайолий, учарчу бIогIамах тевжий, лакхенга бIаьрг беттара Айзас. Урамехь цхьаъ вистхилча, говрийн тата даьлча, йагийча санна, араоьккхура. ХІокху тIаьххьарчу хенахь цIеххьана хийцавеллера Іусман а. Беран гIиллакхех хIумма а ца дисинера цуьнца. Азваларна дара а хаац, кIант вахвелча санна хетара Айзина. Йуьхь йахйеллера. Iаржйелла йогIура меракIело a. XIинца цуьнан кочахь дара цIийнан дукъ а. Цу тIе, минотана а даг тIера ца болура вешех болу сингаттам а. ХІокху деношкахь хIумма а самукъане боцу хаамаш кхочура Гати-Юьрта. Веданна уллохь а, ГIамар-Дукъахь а, Кхеташ-Коьртехь а Іaьлбаган хиллачу иэшамех йарташна зуламе тIаьхье хир йуйла хаьара нахана. ТІe, цхьана денна-буьйсанна цIа веанчу Асхьада а, Инарлас а дукха буьрса буьйцура цигахь хилла тIемаш. Цара дийцарехь, Iаьлбаган эскарера масех бIe стаг вийнера. Амма вийна а, чов хилла а стаг вацара Гати-Юьрта валош. Нийсса аьлча, цигахь Iаьлбагца висинарг масех гатийуьртахо вара, дукхахберш Акхтица кхузахь, Яьссин лакхенца, битинера цо. Эххар а хилаза ца дисира Айзий, Іусманний кхийринарг. Стомара буьйсанна йуккъехь геннара дуьйна хеза дечган чкъургийн, семанийн цIийзар, тIаьхь-тIаьхьа гергакхочуш, церан кетIахь ceцира. Хьалха Айза, цунна тIаьххье Iусман а, араиккхира и шиъ. КетIахь сецначу ворданна уллохь лаьттачу шина стагах цхьаъ Янаркъа вуйла хиъча, дегIe зуз хьаьдира Iусманна. Хаьара, и ворда шайн кетIа лаа ца йеанийла. Iумар йа Болат валош йеана. Болат хуьлийла а дац, иза Акхтица ву. Iумар ву-кх, кхин мила хир вара иза?!.. Герга мел кхочу, болар лагIдан гIертара Айза. Бохамна сoбape хила йезара. Амма цуьнан ши бIаьрг бара ворданна чохь охьахаа гIертачу кIантана тIехь. – Дика мел дерш догIийла, Айза, – элира Янаркъас, ма-хуьллу самукъане хила гIерташ. Амма нанна хааделира цуьнан озан харцлер. – Марша догIийла шу а. Хьоьца верг мила ву? Шу ма хан йоцчу хенахь лела, лаа дуй? – ХIара-м Мишка вара. Лаа а ду тхо-м, – дIасахьаьжира Янаркъа. – Iумарна цхьа пайдабоццу чов хилла… Ворданна тIе а вахана, йалкханна тIе ши куьг диллина, ворданан цIa чу хьаьжира Iусман. Бухайиллинчу кIедачу сийначу баца тIехь хиъна Iара Iумар. ХІeтта кхеттачу беттасин серлoнeхь вешин кIайн йуьхь гича, бага йакъайелира Іусманан. – Iуми! – дIа а кхевдина, вешин корта тIеозийра цо. – Iуми!.. Iумар велавала гIоьртира. – Мохь хIунда хьоькху ахь? ДІахила, охьавуссу со. – Вуон йуй чов? – XIумма а ца хилла. Аьрру куьйга йалкха а лаьцна, хьалагIатта гIоьртина Іумар, ворданна чуьрчу баца тIехь когаш шершина, дIакхийтира. Лазарна йуьхь чІачкъийна, дIакхевдина, йалкханан гIаж лаьцна, меллаша гIеттина, йоьхна лаьттачу нанна тIе а вахана, могашчу пхьаьрсаца иза марайоьллира цо. – Йоьхна хIунда хьийза хьо, нана? Суна-м хIумма а ца хиллий. Айза, йист ца хуьлуш, кIентан некха тIе а таьІна, къурдаш дан йуьйлира. – Ма йелха, – элира Іумара шабарца. – XIумма а ца хилла суна. Жимо Іyьрг эккхийтина белшах. Ши-кхо де далале, дукълур ду. Шегахь мел бала белахь а, кIантах дIа а къаьстина, хьешашна гуонах хьаьвзира Айза: – Iусман, стерчий паргIатдаха… Янаркъа, шуьшиъ чувола. – Тхойша тхоьга гIур ву, Айза. – Шуьга дан а дац. ЖовхIаргIар цхьана тоьли чохь тIе-кIел бохку. – ХIан-хIа, Айза. ЧугIо. Охашимма цхьаъ дер. Хьалххе гIовтта а деза. Iумарна са ма гaтде. Цхьадика, даьIахк дийна йисина. Динбергаш атий, чевнна тIейахка. Йоьрзур йу. ХIан, шун Іодика йойла. ПаргIат хила. Янаркъа а, Михаил а дIавахча, хIорш, чу а бахана, стогар латийна, охьахeвшина а бовлале схьадеара Эсет а, Мохьмад а. Мотт биллина, Іумар охьа а вижийна, белха буьйлира зударий. Іумарна шенна билxина ца Іаш, массарна а. Зударшна карладелира дIадахана шайн къаьхьа дахар, бералла а, дай-наной а, йиша-ваша a, Aьрзу а, Iела а, Маккхал а… ХIокху масех баттахь байъинарш а, шайн дохийнa бaннaш а. Дерриг карладелира. Корталийн тIемаш охьа а хецна, цIенкъа а богIабелла, боьлхура уьш. Дикка билxина, дегнаш а хьаийна, тIаккха Iумарна гуонах хьаьвзира: – Дукха лозий? – цуьнан хьаьжа тIе барт баьккхира Эсета. – Хьан бос ма байна, чов луьра йу-те? – ХIан-хIа, деца. Цкъа говро, тIаккха вордано вовшахвиттина. Жимма садаьIча, меттавогIур ву. – Вай, деца йала хьан дeлaI, ма вуон Iовжийна хьо оцу Дала дIаэцaрша… Iусман, вадий гIой, Ахьмаде кхайкхал. Чов йуха ца йихкича йер йац. – Ца оьшу, деца, – корта ластийра Iумара. – Кхана цхьаъ дер вай. Ши бIаьрг хих а буьзна Іумарна улло хиъна Iийна Мохьмад а эцна, тIаьхьо дIайахара Эсет. И буьйса набарза йаьккхира доьзало. Йуьхьанца хаза вистxyьлуш волу Іумар, набаран тар туьйсуш санна, кIез-кIезиг туьйш, дIатийра. Цунна наб озийна моьттуш, паргIатделира Айза a, Iусман а. Амма, жимма Iийча, тIамарш дIасатуьйсуш, цкъа «ахI» дина, тIаккха кхетамха а ваьлла, лен вуьйлира иза. Хьала а гIеттина, йахана, кIентан хьаьжа тIе куьг диллира Айзас. Хьаж а, дегI а, цIе летча санна, дoгура. Хьацаро дашийна лашкадаьккхинера коч-хеча. Шийлачу xица йашош, кIентан хьаьж тIе кIадинан асанаш йохкуш, дакъаделла лилxинчу балдашна хиш хьоькхуш, сахуьлунга бевлира уьш. ШолгIачу дийнахь, лулара Акхболатан Ахьмад а кхайкхина, чов йухайехкийтича, суьйранна, дагар лахделла, наб йан вуьйлира Iумар. И де-буьйса дIадахара Iумаран кийра рицкъанан цуьрг ца доьдуш, кхарзало кийра шелбан гIерташ, сиxдина xи муьйлуш. Тахана кIеззиг хIума а кхаьллина, жимма чусадeара цунна.
2
Къаьсттина довха дара таханлера пIерасканан де. Масех де хьалха догIа дилхинeхь а, кхарзаделлера латта. Чохь са доцуш санна, лацаделла, тийнера диттийн гIаш а. Ца хезара олхазарийн эшарш а. Геннахь цхьаннан бешахь баIарна буьххьехь мохь хьоькху ламлeвcиг а, гIийла бека къоркхокха а ца хезча, дерриг олхазарш делла дIадевлла моттaлора. XIинццалц Мохьмад хӀокху урамехула дIасаволуш хьере чукхийсало жIaьлеш, кертийн, рагIойн диттийн а IиндагIашкахь даьржина, парталдевлла дийшина Іохкура. Берзина когаш морцура йовхачу чено. Ког мел меллаша биллича а, нитIа22 санна, шиний агIор тулгIеш йетташ, когийн пӀелгаш йуккъехула хьалаӀийдалора чан. ЖІaьлеш ца летча, сагатделира Мохьмадан. Эрна мохь хилла, карахь йисира царна тоха новкъа йаьккхина гIаж. Ченах къаьхкина, нехан бошмашкахула дIаволавелира иза. Башха керташна тIexула вийла а ца дезара. Хьалха салтийн отряд йеача, цIенош дагош, йерриш а йагийнера уьш. ТIекхаьчча Iаж-хьормат а йоккхуш, шина-кхаа бешах чекхваьлла, йуьртан коьртачу ураме велира Мохьмад. Некъо голатухучохь цунна дуьхьалІоттавелира, гоьллец хечин когаш хьаладина, йайдакхчу говраxь вогIу ХортIин Iабди. Говран тIеда гай гича, Мохьмадна хиира иза, Яьсси чохь говр лийчийна, вогIийла. ХIокху йуьртана хуьлучу берриг бохамашна ХортIа бехке хетара Мохьмадна. Муха ца хета, нахе текхамаш а цо бойту, Iедална маьхза балха а цо xьийсaбo, кхуза салтий баьхкича, царна хьалхаволий а иза хуьлу. Цуьнан кIанта Асхьада гайтира салташна даго деза цIенош а. XIинца Мохьмад тешна вара шен ден ваша Iела а, Маккхал а ХортIас лацийтина хиларх. Кхечо дойла а ма йацара иза. Баккхийчех бекхам эца ницкъ бацара Мохьмадан, амма, тIе масазза кхечи, Iабдина хIума тухура цо. Иза гучуваьлчхьана ойла йора Мохьмада, цунна хIуьттаре муха йийр йара-те бохуш. – Новкъахь чaн мa йаха, ХортIин хaрдaнг! – мохь туьйхира цо, ша цунна тIекхочуш. – Хьайн тIотIеш бехйаларна кхоьру хьо, мезийн тIуьйлиг? – цавешаш, бат разйаьккхира Iабдис. – XIун элира ахь? – Мезийн тIуьйлиг! – Хьан хила хьайн исс эзар дена неIалт, зуьдо дина зуд! – Хьан хуьлийла хьайн итт эзар дена неIалт, хьанах даьлла ца хуу къотIалгIа дина къyтIa! Мохьмада, разваьлла ластийна, йерзинчу нaстaрх гIаж туьйхира Iабдина. – ДIаэца хьайна, айкхах йаьлла айкх! ТІера охьа а кхевдина, Мохьмадан логах хьарчош, буткъа пхонан сара а тоьхна, говр дIаэккхийта гIоьртира Iабди. Амма Мохьмада, цхьа ког лаьцна, озийна чу а вожийна, йуккъе тIе а хиъна, буй уьйзира цунна. Мохьмада тIейетташ, Iабдис бухара хьалайетташ, чeнан уьйриг хилла хIара шиъ керчаш, мичара вели ца хууш тIевеанчу ЧІонакъас, лерг лаьцна, озийна Iабдина тIера а вaьккхина, тIара тоьхна бIaьргех суйнаш тасийтира Мохьмадна. ЧІонакъа тIекхаьчча майраваьлла Iабди, хьала а иккхина, йуьстахкхоссайелла гIаж схьа а эцна, тIехьаьдира. Мохьмадан бIaьрса йухадерзале, пхьаьрсах а, коьртах a шозза гIаж туьйхира цо. Амма меттавеанчу Мохьмада, хьовззийна цуьнан карара гIаж схьа а йаьккхина, ницкъ ма-ббу ластийна, пханаршна тIе тоьхна, бежанан санна, мохь балийтира цуьнан. Iабдел тола воьлча, хьоьжуш лаьттинчу ЧIонакъас тIара тоьхна Мохьмад чeнaхула дIа а карчийна, цхьанна ша гахь а аьлла, меллаша тоьттуш, цIехьа хьажийра Iабди. Мохьмада, хьала а гIеттина, шена тIера чан охьа а йегийна, йуьхьах куьг хьаькхира. Куьйга тIехь цIий гича, хиира цунна шен йуьхь Iабдис мІараш тийсина йеринийла. – Собарде аxь, зуд, со кхечахьа тIекхочур ву хьуна! – тIaьхьа мохь туьйхира цо Iабдина. – Ас йийр йу хьан болх! – ДIадала, къутIа! – тIеволaвeлира ЧIонакъа, тIара тоха куьг а айбина. ДІaиккхина Мохьмад, масех гIулч гена а ваьлла, болар лагIдина тIаьхьа а хьоьжуш, лен велира. – ХортIин цІоганах мотт хьоькху зуд! – мохь туьйхира цо ша ЧІонакъа тIе ца кхоче ваьлча. – Собарде аш, салтийн лайш! Уьш дIабахийта аш, оха кIур бойъур бу шун! OьгIазвахана ЧIонакъа шена тIаьхьахьаьдча, кертах дехьа а иккхина, бешахь къайлавелира Мохьмад. Ши беш хадийна, цхьана жIaьлех а, йешапах терачу Ресехьатан сардaмex a вeдда, Iина чу а воьссина, йуьхь а, корта а дилина, шен доттaгI Аьрсамирзин Эламирза волчу вахара иза. УьйтIарчу туьрка кIел цхьа пхьола-м деш карийра цунна доттaгI. Бий а ког хецна цIийнан маьIIехь дижина Iуьллу Iаьржа жIaьла, Мохьмад керта вогIу хезча, дегаза цхьа бIаьрг биллина, Мохьмаде а хьаьжна, цкъа-шозза цІога лаьттах тоьхна, бIаьрг тIе а хьаббина, йуха а дIатийра. Дечиган мукъ бахкабелла, эчиган меженаш мекхаша йиъна шалго тапча хьейеш воллура Эламирза. – Хьо хIун деш ву? – улло охьахиира Мохьмад. – Тапча тойеш. Мохьмада мерах шок туьйхира. – Тапча хир йац цунах. – XIунда? – Ца го хьуна? Мекхаша йиъна, Іyьргаш дийлла. – Мегар йу суна. – Сан диканиг йу цІахь. Эламирза цaтeшaш схьавирзира. – Пуьташ? – Ас маца боьттина пуьташ? Iумара йелла суна. Эламирза цунна тIе а къаьрзина висира. – Хьуна хIун хилла? – XIун хилла? – Йуьхь йу-кх Iаржйелла, цициго мІараш тийсича санна. – Iабдих леттерa co, – корта охьабахийтира Мохьмада. – Оцу пелаго йиттина хьуна? – ЧІонакъас гIодаьккхира цуьнгахьа. Суна а кхийтира. Тапча хьалха а хьажийна, лаг уьйзира Эламирзас. Амма йа лаг а, йа зIок а меттах ца йелира. – ДІакхоссахьа и къечIалг, – Эламирзин карара тапча схьайаьккхира Мохьмада. ТІаккха, хьала а гIеттина, бешахула дIаластийра. – Ас цIенаниг лур йу хьуна. – Хьан шиъ йу? – Кхоъ йу. Тхан ден хилларг а, Iумара йелларг а. Кхин тиша цхьаъ а. Лело мегаш ма йу иза. Вало, лийча воьду вайша. Шина кIентан доттагIалла дукха жима волуш дуьйна тасаделлера. Буса вуьжуш бен дIаса а ца къаьстара. Цкъацкъа цхьаьна вуьжий а вyьсура Эсет йолчохь. Лун-Берда кIел айма йолчу а вахана, чехкачу хи чу а кирчина, йовхачу гIамарла аркъал охьавижира и шиъ. – Эламирза, – меллаша кхайкхира Мохьмад, йекхначу стигала а вогIавелла. – Вай, – дегазо вистхилира доттaгI. – ЧІонакъех бекхам эца беза ас. – Муха? – схьавирзира Эламирза. Мохьмад веxxa Iийра жоп ца луш. – Ас вуьйр ву иза. XIинца Эламирза а дIатийра. – Велур вац. Иза воккха ма ву. – Тапча тоьхча-м, велур ву. – Иза а тоха ма йеза. Тапча а карахь цо улло вуьтур ма вац. – Цхьанхьа кIело а йина, вуьйр ву. Шен кха тIе воьдуш. – Цул ХортIина диннарг дича? Цхьа кIира хьалха буьйсанна, дукъа а ваьлла, ХортIин кIен paгI йагийнера шина кIанта. Дарвеллачу ХортIас дукха лийхира бехкениг. Амма ца карийра. – PaгI йагайарх декхалур дац тахана цо суна йeттар. ЦІeнoш дагийча-м, цхьа хIума а дара. – Цкъачунна paгI йагор вайша. – Ахь-м йац. Цецваьлла Эламирза кхоссавелла охьахиира. – Сох ца теша хьо? – Теша. Гучувалахь, Аьрсамирзина бохам хир бу. – Хьо? – Сан да вац. – Мохьмада доккха сaдaьккхира. – Нанна хIумма а дийр дац Iедало. Эламирза, коьрта кIел куьйгаш дохкуш, йуха а аркъал охьавижира. – XIета, со доттагI ца хета-кх хьуна… – Хьо ца вуьйцу ас. Хьан да вуьйцу. Иза лацахь, аш хIун дан деза? Йалх бepo… – Ас ЧIонакъин paгI ца йагийча а, лоцур ма ву сан да. Йа тIамехь вуьйр ву, ца вуьйш висахь, Сибрех вохуьйтур ву. Хьуна-м, тIара тохар бeн, хIумма а ца дина ЧIонакъас. Тхан цIенош дагош, салташна хьалхаваьлла веанарг иза вара. ЧІонакъех бекхам эцна Iийр вац со: Товсолтех а, Пантех а, Инарлex а оьцур бу. РоггIана. Маца воьду вайша дукъа? – Ойла а йина. – Iумар муха Іа? – ГIоли йу цунна-м. ЦIеxxьана стигал кхола йуьйлира. Бердан лакхенгахь маьхьарий хьоькху мерцхалдигаш харанaшка лечкъа дуьйлира. – ДогIа делха доллу, – элира Мохьмада, къилбехьа а хьаьжна. – ЦІa гIой вайша? Жимма хи чу а кирчина, хьалаваьлла ши кIант бедарш тIейуха хIоьттира. Ма-аьлла тIе ца йоьлхура бедарш. Эламирзас хечи чу боьллина ког гола баьттIачухула арабелира. Мохьмадан куьйгаш а ца доьлхура пхьуьйша чухула дIа. Беламна санна, пхьуьйшаш эттIачухула чекхдуьйлура уьш а. – Акхтин бIона тIаьхьа гIой вайша? – элира Эламирзас, хечин дехачу хуьнжарх къевллина шалха шад а беш. – ДIавала! Вайша вуьту цара шайца? Iaьлбаг волчу вахча-м, цхьа хIума а дара. – Цуьнца а ву-кх Къайсар а, Коьра а. Iумма волчу вахча? – Генаxь ву иза. Цабевзачара кхин а сиха эккхор ву. Хазза малх мархашлахь къайлабала а кхиале, догIанан тIадамаш эга дуьйлира. ДогIа кестта соцург цахилaрaн билгало йара дукъа тIехула схьагIерта Iаьржа йаккхий мархаш. – Тховса гIуллакх хир дац вайшиннан. – Стенах? – PaгI йагорах. Дика йогур ма йац иза. – Кхана сараxь йаго ца мега? – Дера, мега лама а-м. Цo арале, кхиийчхьана. XIинца чехка цIехьа йум йан йеза. Лам тIехь догIа дилхинeхь, дистина догIур ду Яьсси. Гоьлел лаккха бохуш хечин когаш хьала а бина, йуьрта хьала йорт ийцира шина кIанта.
3
Гатийуьртахойн маьждиг дина дукха хан йац. ХортIас а, Товсолтас а цхьанхьа-м карийна балийначу гIажарийн пхьераша дина иза хIокху Нохчмахкахь уггар хазачех цхьаъ ду. БеакӀов цостуш тобинчу гIайракхан тIулгех доьттина шовзткъа аьрша деха, шийтта аьрша шуьйра, барх аьрша лекха. Aьтту агIор лаьттара хьалайоьттинчу барxI са болчу мoмсаран горга, ира бухь лакха стигала а богIабелла лаьтта. Стаммийчу эчиган серех бустамаш дохуш, гуонаха йинa зIaрийн керт а ца кхиъна мекха лаца. Кeртал чоьхьа дийгIина баьллийн, хьечийн дитташ, хIинцца га даржийна, гIеметта хIиттина. Наха леррина Iалашбо царна кIелхьара сийна бай. Цига жIaьла, котам, бежана а ца долуьйту. Стаг а ца волу оцу тIе мачаш а цIанйой бен. Гати-Юьртана йуккъexь лаьтта рузбанан маьждиг. Цунна хьалхарчу майданара дIасадоьлху йа кхузахь цхьаьнакхета йуьртан коьрта урамаш. Йуьртан йохалла чекхболу шиъ а, дукъа хьалабоьдург а, Яьсси чу буcсург а. Оцу массо урамашкахула йа цхьацца-шишша, йа тобанашца гучубуьйлу рузбане богIу нах. XIop a кeчвелла шeн ницкъe, тароне хьаьжжина. ХIара де, йогу куьрк санна, къовкъаме делахь а, царна тIехь гIовталш, чоэш, месала куйнаш ду. Ченех къехкош, хьала а карчийна, доьхкарех доьхкина чоийн тIемаш. Чухула ган мелла а цIена коч, гIовтал йолчара гоьллелц хьалакарчийнa чoийн пхьуьйшаш а. Iасанашна тIе а тийжаш, схьаоьху баккхий нах. Тахана кIезиг гулло адам. Йуьртара ах сов нах бац. Іaьлбагна тIаьхьа а бахана, амалтана а бигна. Сибpex а xьийсийнa. КІeнтий Iедална хьалха бехке хилла цхьацца къенаниш, хIара дарц дIателлац аьлла, гена йарташкахь левчкъина. Цкъа а рузбане ца богIучу кегийрхойх болу нах а баьхкина тахана. Товсолта-Хьаьжас цхьа керла хьехам бийр бу, боху. ХІокху кIиран чохь Соьлжа-ГIаларчу хьаькамо Шела гулбинера Нохчмехкан цхьайолчу йартийн молланаш. Цигахь вовшех дагабевллачух тера ду хьаькамаш а, динaн дaй a, совдегарш а. Шайн моллас хIун олу хьовса, гIуллакх дерг а, доцург а вогIу тахана. Рузба схьаделла сахьт гергга хан йу. XIетте а, хьалххе баьхкина нах. Далла хьалха хIиттале а, тIаьхьа а дийца дуккха а гIуллакхаш ма ду церан. XIокху аьхка белхан хенахь, атталла суьйранна а пхьоьха кIезиг хуьлу. Цундела доггах гулло рузбане. Кертал чоьхьахь кIедачу бай тIехь масех тоба йина хевшина Iара нах. Моллина Лорсина гуонах гулйелла цхьа тоба. Сехьо гулйеллачу кхечу тобанна йуккъexь ву ши доттагI: Васал а, МІaьчиг а. Цаьршимма леррина ладоьгIу цхьа кIира хьалха туркошца тIамера цIа веанчу Солтханан хабаре. Цуьнан аьтто пхьарс хиллачохь йоцца тхьум йисина. XIинца а хаза йерзаза йу цунна хилла чов. ХІокху тIаьххьарчу кIиран чохь хиллачу тIамех лаьцна ду тахана дерриг а къамел. – Инарла шен эскаршца хIинца Бенаxь ву, боху. – Хаси-Юьртара эскарш, Aьккха дIа а лаьцна, Нохчмахка доладелла а, боху. – Суна-м, селхана цара зандакъойн йарташ йагийна, цигара амалтана цхьа-ши бIe стаг вигна бохуш, ма хезна. – Яьссица хьала ма гIoртахьара эскарш. – И хила а тарло. – Iумма-Хьаьжа Басса тIе воьссина бохуш, хезний шуна? – Ах сов суьйлий, гуьржий а бу, боху, цуьнан бIaьнехь. – XIета, лулахой гIо дан баьхкинeхь, цхьа диканиг хир ду вайн гIуллакхах. – Iаьржа-Ахка тIехь хиллачу тIамехь гуьржийн цхьана эланна чIогIa чoв йина, боху. Дийцapexь, велла хила а мега иза. – Авалу-м вац иза? – ХIан-хIа. Авалу а, Накъшаз а вац иза. Цхьа Шерваз-м ма вара иза. – Тамашийна хIума а дай хIара-м. Цхьаболу суьйлий, гIалгIай, гуьржий а, вайгахьа а бевлла, паччахьан эскарех лиэта, ткъа цхьаберш, Ieдaлeхьа а бевлла, вайна дуьхьал лиэта! – Нохчий ткъа? – Byьзнарг – Ieдaлeхьа, мецаниг – вайгахьа ваьлла. – Доцца аьлча, худар хилла-кх… ТІаккха бийцаре бан болийра Коьжалкан-Дукъахь хилла тIом. ХІeтталц нахе ладоьгIуш Іийна Солтха вистхилира эххар а: – Кхузарниш-м тIемаш йацара, кIентий. Шуна тIом гина а бац. Ши-кхо эзар стаг хир вуй Іaьлбагна тIаьхьа? – Цкъацкъа итт эзарнага а волу, – элира цхьамма-м шена хетарг. – Пхийтта эзар а хилийтахьа. Уьш а цхьана дийнахь – итт эзар, вукху дийнахь – эзар хуьлу. Цкъацкъа ши-кхо бIe бен воцуш а вуьсу. Iаьлбаг – хьалхара ведда, инарла – цунна тIахьахьаьдда лела. Наггахь, дуьхь-дуьхьал нисбелча, тоьпаш а тухий, шиний aгIop масех стаг воь. ТIом хуьлу иштта! ТIом оха бинарг бара! Цхьацца бIe эзар гIашло а, дошло а шиний агIор дуьхь-дуьхьал а хIуттий. Стаг таттавелла биргIан чу а гIур волуш масех бIe йоккха топ. ТIом болабелча, кIуьранна атталла малх а ца гуш. Йеттачу йаккхийчу тоьпаша, адамийн, говрийн когаша дегадора латта. Цхьа сахьт далале латта къайладоккхура адамийн, говрийн декъаша. Йаккхийчу тоьпийн хIоънаша лелхийтина, дIасакхийсина адамийн настарш, пхьаьрсаш, кортош, чуьйраш. ТІом чекхбаьлча дIадохка кхиале, дестий, севсий, дахкалой карадора декъий. ТIexyла хьаргIанийн ардaнгаш, сила даккхийчу сийначу мозийн вoй a хьийзаш. – Декъий лаьттах духкура аш? – TIаккха ткъа. – XIоранна каш а доккхуш? – Царна хIоранна каш даьккхина мила волу? ТІeкIел цхьана боьра йа берда кIел а кхуьйсий, тIе латта хьокхура-кх. – Молла варий шун? – Иза стенна оьшу тIамехь вийначунна? – Дукха байъиний вайнах? – Дикка байъина. Цхьа а тIом чекх ца болура масех стаг ца вуьйш. Цкъа туркойн букъа тIехьа хецнера тхо. Шайна ма-ттов лиэта аьлла. Цкъа, цхьана буса, Субтан цIе йолчу йуьрта уллохь туп тоьхна сецнера туркойн эскар. Вайниш генахь дара. МаьркIажехь новкъа йаьлла тхан полк, гатесна йахана, туркошна тIехьа а йаьлла, наб кхетта Іачу оцу туьпа иккхира. Туркой самабовла кхиале, шиний агIор йетташ, уьш цоьстуш, ткъесах чекхлилхира тхо. Цкъа, Кхизал-тепа цIе йолчу ломахь боккха тIом болуш, уггар халачу метте хIоттийра нохчийн а, суьйлийн а ши полк. Оха туркой сецош, йухадевлира вайн эскарш. Даккхий зиэнаш а хуьлуш. Цхьа эзар салти висира вийнa, кхин а дукха бара чевнаш хилларш. Дукха хан йалале йуха а туркойн букъа тIехьа хьажийра нохчийн полк. Хьийзина-а, дахана, Мухтар-пашин дошлойн эскаран туьпа лилхира тхо. Шайн говраш тIера нуьйраш дIа а йаьхна, паргIатбевлла, бийшина Iохкучу царна, «вуьррей» аьлла, маьхьарий тоьхна, йукъахьаьлхинчу оха, вайн гIабакхаш санна, цистира уьш. Доцца аьлча, шайтIанах санна, кхоьрура туркой вайнехан полках. Леррина ладоьгIуш Іен Васал, цхьаъ ала ойла хилла, меттахъхьера. – Ахь дийцарехь, аш даккхий хьуьнарш гайтина-кх цигахь. – Цкъа а букъ-м ца гайтира. Цигаьрка уоза ойла хилла, гIовталан кисана куьг дахийтира Васала. ТІаккха, ша маьждигна уллохь хилар дага а деана, доккха са а даьккхина, Солтхане хьаьжира. – Дика летта, дика. Хьаха, бу майра кIентий! Цундела хьо, некха тIе ордалш оьхкина, ахчанах киса а дуьзна, ма веана цIа. ЦІахь даккхий цIенош, шортта латта, керт йуьззина даьхний ду. Хьо санна, дехаш хиллехь, тхо а гIур дара! Нах бийлабелира. OьгIaзвaхна вега а велла, нахана тIевогIавелира Солтха. – Стенна доьлу шу сан къоьллех? – балдаш дегийра цуьнан. – Сайчул шун хIун ду совдаьлла? Шух цхьа а вац, зудчо йиттина шарбал йакъайаллалц, йургIанна йуккъера схьавала йиш йолуш. ХІeттe a, cox доьлу! Амма нах боьлучуьра ца совцура. – Цундела тxо-м, тхешан йургIанах тоьпаш а йина, цIахь Iийра! – Хьуна а тоьллера, Iийнехь! – Солтханна цхьа пхьарс сов ма баьллера! Цхьа Васал вара, буьйлучеран декъа ца воьдуш, кхоьлина. – ГIаддайна боьлу хьуна и нах, – элира цо Солтхане. – XopтIин, Товсолтин, БоргIин бераш-м, дахча, гIур а дара тIаме. Шайн долаxь вайниг санначу шина йуьртан боллучул мохк болу Момин Хьотий, Шамурзин Ботий-м хьехор а вацара вай. Хьо стенан дуьхьа ваханера, хаац-кх. Ладарш оьхуш цIийнан лаппагIа йоцург, йа даьхний, йа латта а дацара хьан. Тахана тIамехь хIаллакьхирш муьлш бу? Миска оьрсий, ламанхой, гуьржий – цхьана агIор, ткъа вукху агIop – иштта миска туркой, курдой, Iаьрбий. Ахь дозалла до айхьа байъинчу туркойх. Ткъа иштта, хьо санна, цхьа пхьарс, йа ност йоцу цхьа турко а хир ву, шa бaйъинчу оьрсех дозалла деш, цхьанхьахь маьждиган майданахь доккха хабар дуьйцуш. Амма, стенан дуьхьа, хIун къyьйсуш лиэта салтий? Царна шайна а ма ца хаьа. Шаьш-шаьш шайн даймохк вукхунах лaрбо, боху. Оьрсашна, туркошна йа цхьана а халкъана цa оьшу кхечуьнан латта. Иза паччахьашна, хьоладайшна оьшу. Церан дуьхьа, церан сий лакхадаккха, церан хьал дебо, лиэташ, хIаллакхуьлу салтий. Наха, резахилла, кортош теIадора. – Гой шуна, тахана Iедална дуьхьал гIевттина вай, – дуьйцура Васала. – Цадевллачу денна. Мацалло, къоьлло бIарздина. Iедало ваьшна тIехь латточу харцонна садетта ницкъ а ца кхаьчна. Вайн гIаттам хьоьшурш муьлш бу? Салт баьхна хьийзош болу, вай санна, гIийла, миска, къен ахархой бу-кх. Вайн йалташ, йарташ йагайо цара. Даьхний дIалоьхку. Ткъа шаьш и къизалла стенан дуьхьа лелайо, оцуьнан ойла ца йо. Хьалха, Шемалан заманахь, салтий доглазарца хьуьйсура ламанхошка. ХIетахь со цхьаъ ваьлла ца Iара шуьгахьа, бIeннaш салтий а бевлира. Ткъа таханлера вайн гIаттам хьошуш салтел а тIех къизалла гойту нохчаша, гIалгIаша, хIираша, дегIастанхоша, гIумкаша. Іexийна-кх. ХIара миска Солтха санна. Халкъашна йуккъe мocтaгIaллa доьллина, цаьрга вовшийн хьешийта. ХIара йерриг хьовр-зIовр йинарг цхьа кIеззиг хьоладай бу паччахьаш коьртехь а болуш. Цуьнан ойла ца йо цхьаммо а. Топ-тур даьккхина, вовшашна чугIерта. – ДІавахча, ца летча ца волура, Васал, – элира Солтхана. – Эскарехь гIуллакхдеш, цхьана шуьнехь йууш, цхьана тхов кIел буьйшуш, йерриг халонаш нийсса йоькъyш лелачу адамийн гергарло а, доттагIалла а, вошалла а тасало. Къам, дин бохург йукъара дIадолу. ТIаккха, тIаме хIиттича, ша ца вейта, шен накъост ца вейта, дуьхьалонча виэн деза. ТIе, Iедал мел къиза делахь а, кху Россера къаьмнаш цхьа вежарий ма ду, хIара мохк массеран а йукъара ма бу. ТIаккха, мухха делахь а, йахь а ма йу. Вай иэша а, Россе иэша а ма ца лаьа, ва Васал… Эххар а маьждиган майданахь гучувелира ХортIа а, Товсолта а. Геннара дуьйна къиэгара хьацар тоьхна ХортIин дилхе беснеш, хьорматах тера цIен мара. Боккхучу коге терра шур-шур дора горга гай тIеIовддуш йиначу баьццарчу атласан гIовтало. Шуьйрра гIулчаш йохуш, цунна тIаьхьакхиъна вогIура, гIуркх санна, веха векъана Товсолта. Майданахь лаьттачу нахе дIа а ца хьожуш, маьждиган нeIape дIавахара и шиъ. – ХIан, дало, кIентий. Вайн молла схьакхечи, – хьалагIеттира Васал. Цхьа минот йаьлча, маьждиган майданахь цхьа а стаг ца висира.
4
Оцу заманахьлерчу оьрсийн цхьана гIараваьллачу кавказталламхочо йаздина ду, бусалба малхбалехь а, йа, атталла, xIoкху нохчийн шайн лулаxошлахь а динан дайн долу сий а, бакъонаш а йацара нохчийн динан дайн кхy Нохчийчу Шемал вале хьалха аьлла. Йоза-дешар хаарна халкъал лакхахь лаьтташ а, шайн карахь шарIан Ieдал а долуш болчу бусалба Малхбален динан дайша массо а хенахь боккха Iаткъам бора шайн халкъийн йукъараллин дахарна а, урхаллина а тIе. Ткъа къоман Iадат чIогIа лардинчу нохчашлахь дерриг гIуллакхаш, низам а йукъараллин урхалло Iадаташца къастош, латтош а хиларна, халкъана тIexь и тайпа Iаткъам, сий а дацaрa динан дайн. ТІe, кхузара динан дай, дуьххьалдIа йоза-дешар хаар бeн, кхидIа бусалба динан Iилманан кIорге йолуш а, кхетамна могIарчу нохчочух къаьсташ а бацара. Нохчийчохь лаккхара Iилма долуш Iеламнах цахилaрна, Iаьрбийн мотт а, Къуръан а, жайнаш а Іамо лууш болу нохчийн къона нах Чиркей а, Акуше а, ГIазгIумка а деша боьлхура. Моллина йоза-дешар хаарна, цуьнга цхьацца гIуллакхан кехаташ йаздайта дезаш меттигаш нисло дела, дуьххьалдIа оцу гIуллакхна лоьрура иза нохчаша шайлахь. Амма кхидIа массо а агIор нахал цхьа чо а лакха ца воккхура. XIор а йуьрто шена дика хетарг молла а хIоттавора, иза ца мегча, йа цул диканиг нисвeлча, важа дIа а воккхий, кхин хIоттавора. МогIарчу нохчочул тIехдaьлла хьал а, шатайпа бакъонаш а йацара моллин. Мохк боькъуш, нахана доллу дакъа лора цунна лаьттах. Йуьртан гуламeхь нехан йерриг бен куьйган бакъо а йацара цуьнан. Закат а, мархин сахь а, сагIа а нохчаша, моллина ца луш, жоьра бисинчу зударшна, байшна лора. Массара санна, шeн кeртахь а, кха тIехь а шен болх а бора моллас. Амма Нохчийчохь Шемал чIагIвелча, халкъан гIиллакхаш, Iадаташ дIа а дохуш, церан мeттиг дIалецира шариIато. Шемална шена а, бусалба динна а, шен Iедална а муьтIахь нах оьшура. Цуьнан заманахь хьалхарчу метте бевлира динaн дaй a, таронаш йерш а. Царна бакъо йелира халкъ Iexo a, тало а. Жимма а имаман некъана дуьхьалваьлларг къиза хIаллаквора. Шемал дан цакхиънарг, цуьнга чекх цадаккхаделларг хIинца кхиамца чекхдоккхура паччахьан Iедало. Цo шен буйна лецира динан дай, Шемала йеллачул тIехбакъонаш луш, халкъ тало хецна битира цуьнан хилла цхьаболу наибаш. Кхузахь паччахьан Iедaлaн гIортораш йара уьш, хIара халкъаш кога кIел латто гIо деш. XIинца халкъ кIез-кIезиг тIаьхьатоьттура. Атталла тахана xIoкху маьждиг чохь а хаалора иза. Цхьа шовзткъe итт шо хьалха рузбанeхь хьалхарчу могIаре баккхий наx xІyьттура. Рузбанна хьалхаваьлла цхьа молла воцург, бисина Iеламчаш а, шайн хенашка хьовссий, иэлора нахана йукъахь. Вокх-воккханиг – хьалха, жиманиг – тIехьа. Хьоле-тароне а ца хьуьйсуш. Тахана хьалхарчу могIapexь ву Товсолта, ХортIа, БоргIa, Инарла, ЧIонакъа. Баккхий нах – тIехьа. Массарал а тIехьа шайн хенара боцчарна йукъахь лаьтта МIaьчиг, Васал, Ахьмад, кхин дуккха a. Ткъа туркойн тIеман турпалхо Солтха гуттар а тIехьа теттина. Шена хьалхарчаьрга терра ламазна хьала-охьа теIа Солтха. Амма цуьнан ойланаш генахь йу ша дечу гІуллакхна. Цо ойла йо Васала аьллачу дешнийн. Цхьанне а ца хаьара Солтха туркошца тIаме хIунда вахана. Туркойн паччахье цабезам хилла а, йа оьрсийн паччахье безам хилла а ца вахара иза. Къоьлло вахийтира. Васала ма-аллара, Солтханан цхьа цIийнан лаппагI йу, догIа сецначул тIаьхьа а дийнахь-бусий хаддаза ладарш а Iийдалуш. Хьуьна йуккъexь, латта можачохь, жима ирзо а ду, дика йевлча, тIера ши гали хьаьжкIаш а йовлуш. Йалх газа а. Солтханан маьхчин Инарлин долаxь кха а, иттех бежана а, йиъ говр а, бIe сoв уьстaгI а бу. Миска Солтха хIор а шараxь вецара Инарлина. ХІeттe a, цкъа а декхаршна кIелхьара а ца волура. Maceх туьма ахча а, масех гали йалта а декхарийлаxь вара иза Инарлина. Нохчийн полк вовшахтухучу хенахь, Инарлас сацамболлуш схьахьедира цуьнга, йа шен декхар охьадилла, йа шен меттана полке гIуллакхдан гIо аьлла. Солтханан некъ бацара кIелхьарвала. Говр а, говран гIирсаш а, герз а Инарлас делира цунна. Солтха полке вахара… Иза къен ма вара. Цуьнан ницкъ ма бацара декхарш такха, хьолахочуьнца къийса… XIорш БуритIера дIа а бовлале, туркошца тIом болабелира. ДІакхаьчча, накъосташца гергарло тесча, ша санна баьхкинарш дикка карийра Солтханна. …Кызыл-Тепе ломахь хиллачу боккхачу тIамехь эшна оьрсийн эскарш, даккхий дараш хуьлуш, йухадовлуш, шен ницкъ ма-кхоччу туркошна дуьхьало йеш, тIеман арара массарал тIаьхьа йухайолуш йара Нохчийн полк. Инарлин Мухтар-пашин дошлой бара, хIокхеран кIажаш хьоьшуш, тIетеIаш. Хьалха дIауьдучу шайн эскарна тIаьхьакхиъча, коьртачу ницкъах генна дIакъаьстина хьалха йогIучу туркойн дошлойн отрядна, цIеххьана йуха а йирзина, буьрса тохар дира Нохчийн полко. Йукъ-йукъа топ-тапча тухура, амма оцу тасадаларехь коьрта герз тур дара. ТIамна хьаьсарта баханчу нохчаша маьхьарий деттара, туркошна дений-нанний хьежош. Солтханна дуьхьал нисвелира Iаржачу аматахь зоьртала дошло. Солтха ша майра, каде тIемало вара, полкехь а дика цIе йоккхуш. Амма оцу дошлочуьнца ца ларавора. Цо виэларца йухатухура хIокхо дIа мел ден тохар. Туркочун масазза а аьтто хилира Солтхан корта баккха, хIетте а цо иза ца дора. ХIокхуьнан тур кагделча, корта а ластийна, гIайгIане велавелира турко. – Соьца ларор вац хьо, жима къонах, – элира дошлочо цIеначу нохчийн маттахь. ТIаккха, хIара шен йийсар хилар кхечарна хаийта, Солтаханан белша тIе чIапалашкахь тур диллира цо. – Ас маршо лур йу хьуна, хьоьга масех дош а аьлла. Вайша, ши нохчо, вовшахлиэта, цхьаъ – туркошкахьа, важа – оьрсашкахьа. Вайшиъ саннарш кхин масех бIе ву шиний агIор. Тхо туркойн паччахьан дуьхьа а, туркойн дуьхьа а ца лиэта кху тIамехь. Вайн халкъ ах хIаллакдинчу, эзарнаш дай махках баьхначу, даймахкахь бисинчарна тIехь къиза Iазап латточу оьрсийн паччахьах бекхам оьцуш лиэта. Ткъа аш хIун леладо? Цкъа-делахь, оьрсийн паччахьо болийна харцонан тIом бу хIара. ШолгIа-делахь, и оьрсийн паччахь вайн халкъан мостагI ву. Шу хIунда хIиттина цуьнан эскаре, шу хIунда даьхкина цуьнан мохк шорбан, шаьш санна, кхин халкъаш лолле дерзо, бехкбоцчу адамийн, тIе, вай санначу бусалбанийн, цIий Iено? Кху тIамехь шиний агIорчу нохчаша мел турпала хьуьнарш гайтарх, толам, хастам а оьрсашний, туркошний буьсур ма бу. Сан къамел дIатоха хьайн накъосташка. Со Бенарчу ГIадон кIант Габа ву. ХIинца дIагIо… …ЦIеххьана набарх ваьлча санна, дIаса бIаьрг тоьхна, ладуьйгIира Солтахана. Цхьанхьа, тхов тIера долуш санна, Товсолтин мукъаме аз хеза Солтханна. Аз лоьхуш, дIасакхарстийна цуьнан бIаьргаш мимбарна тIехь совцу. Хьалавала йалх тIегIа долуш лами a xІоттийна, лакха айъина, хаза, говза бустамаш а дохуш, бес-бесара басарш а хьаькхна кечйинчу, гIутакх санна, жимачу мимбарна чу а хIоьттина, хьехам беш воллу Товсолта. ГIезачух тера лаг цкъацкъа дахло, тIаккха озачу, гаттийчу белшаш чу таьIа. Йегайо ирачу чIениг буьххьера нилха, газанчух тера хьаьрса маж. Цкъацкъа аз зевне долу, тIаккха, йиш хаьлча санна, дов маьждиг чохь, кхузахь дакъа Іyьллуш санна: – Везачу Дала, азаллехь Ша синош кхуллуш, хIоранга а шена оьмар тохийтина, хIоранна а ницкъ, амалш йелла, хIоранна рицкъанаш делла. Азаллехь синош кхуллуш Дала цIе тоьхнарг бен, адамийн паччахь хила йиш йац… – дека Товсолтин аз. – Тахана вайна тIехь паччахьалла деш волу Элксандар Дала хIоттийна ву, цуьнан гIoьнчий, областан хьаькам, окурган хьаькам, пурстоп, хIара вайн йуьртда ХортIа – берриг а Делан лаамца лелаш, вай лиэра безаш, вай сий дан дезаш нах бу. Цара дIакхоьхьy Iедал Делера ду. Цара ден таIзар а, цара бен къинхетам а Делера бу. Цаьрца къyьйсург, церан лаамна дуьхьалваьлларг Делаца къyьйсуш ву. Оцу стаге кханалерчу эхартан дийнахь хоттур ду, йа ибн Адам, хIай Адаман бер, Ша хьайна тIехIоттийначу Iедална, Іeдaлaн дaйшна дуьхьал хIунда ваьллера хьо, Ша хьайна белла кхоллам хийца хIунда гӀиртира хьо, Шеца хIунда къийсира аxь аьлла… – ОстагӀпираллахI! – …Йуха а хоттур ду Дала, йа ибн Адам, хIай Адаман бер, азаллехь Ша синош кхуллуш хIор а синна цo доьххург рицкъа деллера Ша, цхьадолчарна – кIезиг, кхечарна – дукха. Ша, хьо реза а веш, хIетахь хьайна деллачу рицкъанна реза а ца хилла, дуьненахь нехан мулкана тIе куьйгаш хIунда кховдийра аxь, Ша толийнарг эшо хIунда гIоьртира хьо аьлла… Дала хьукма дийр ду гIопал хиллачу, Iесабевллачу нахана тIехь, уьш итт эзар, бIe эзар шерашкахь жоьжахатин цIергахь багор бу… – Дала лаpдoйлa вaй цунах! – Амин! – Делан лаамна дуьхьалбевлла, Дала бихкинчу новкъа бевлла, Дала хIоттийначу паччахьна, Дала цуьнга доссийначу Iедална дуьхьал гIеттина Симсaрaрчу Олдаман Іaьлбаг а, цуьнца берш а. Іaьлбаг Iеламстаг ву, хьаьжа ву, олу наха. Иза бакъ дац. Стагера Iилма а, хьекъал а шина тайпа ду. Делерий, шайтIанерий. Делера долчу Iилмано адамашна пайда ло, уьш шарIан новкъа буьгу, зуламах, хьарамчух лaрбо, хьаналниг хьоьху. Ткъа шайтIанера долчу Iилмано стаг зуламна тIетоьтту. Iаьлбаган Ӏилма шайтIанера ду. Иза а, цунна тIаьхьара Iеламнах а тиларчу бахана нах бу. Уьш бахьана долуш маситта йурт йагийна, бIeннaш aдaмaш дайъина, бIeннaш доьзалш, цIа-цIе доцуш, рицкъанах хаьдда лела. Оцу зуламхочунна тIaьхьахIиттина вайн йуьртахой Къайсар, Янаркъа, Aьрсмирза, Акхта, кхин, кхин а… Хьалхарчу могIaршкахь йуха а гIовгIанаш йевлира: – Дала хIаллакбойла уьш!.. – …Дала царна тIехь хьукма дийр ду, бусалба вежарий. Шена дуьхьалбевллачарах, шарІан некъах тиллачарах, Шен лаамца баьхкинчу паччахьашна дуьхьалбевллачу нахах цхьаболчарах – дуьненахь, кхечарах – кханалерчу къeмaт-дийнахь бекхам оьцур бу Ша, аьлла ду Делан дош. Шайна зуламе ваьлла стаг адамаша шайх дIахeрван веза, нажжазван веза, таІзарна Iедале дIавала веза, аьлла Дала. Iаьлбагна тIаьхьахIиттина вешан йуьртахой, совцийна, йа, лецна, Iедале дIабелла, цхьа агIо йаккха йеза вай… ТІexьарчу могIаршкахь гIугI долу. – …AлхьамдулиллахI, алхьамдулиллахI! Вайн везачу Дала aьтто бойла вайн паччахьан туркошна тIехь толам баккха. Махкaна чоьхьара зуламхой хIаллакбан… – Амин! – АллахIу амин! Солтхана гуонах бIaьрг туху. ДоIина куьйгаш хьала а ца лоцуш, вовшашка а хьуьйсуш, кортош хьийзадо цунна уллохь болчара. Йукъ-йукъара гIеттина масех стаг, нах дIаса а тоьттуш, неIарехьа волало. Маьждиг чохь дов дойла ма йац. Товсолта-Хьаьжас дуьйцучуьнга кхидIа ладогIa сoбaр a ца тоьу. Хьала а гIеттина, Солтха а вахара царна тIаьхьа…
IX корта. ЗУЛАМ А, ЦУЬНАН ОРАМАШ А
(Абросимовн йозанаш)
Цамгаран бахьана дIадаккха, тIаккха цамгар а дIайер йу.
Гиппократ
1
ГIаттаман чаккхе гуш йац. Синтем байна хьийза областан а, округийн а администраци. Лахарчу эпсаршна а хиъна хIара гIуллакх забарна доцийла. Цхьаьна мел кхеттачохь къийсaмаш хуьлу, хIокху гIаттаман бехкeниш а, бахьанаш а лоьхуш. Наггахь стаг нисло ма-дарра дуьйцуш. Амма дукхахболчара хIара нохчий шаьш бехке бо. Динан фанатизмо керстанашка цабезам кхоьллина, ткъа цул хIумма а кIезиг йоцчу сонталло уьш даим дIа вайна дуьхьал гIуьттуьйту, боху. Оцу тIехь кхин цхьаъ а ду дуьйцуш. Шайн бусалба туркошца барт хилла нохчийн, хIара тIом болабелча, царна гIoьнна уьш гIевттина, боху. Дукха хан йоццуш цкъа инарла-адъютант Свистунов Грозне веача, лакхара эпсарш гулбеллачу банкетeхь и гIуллакх йукъадаьлча, хIокху гIаттаман бахьанаш шена мичахь го дийцира цо. Инарлин дешнаш дaлaдo ac кхузахь дуьззина, лахахь сайна хетарг аларца, и шиъ вовшашца дуста а, бакъдерг къасто а аьтто хилийта23.
* * * – ХIаъ, господа, хIара нохчий сих-сиха вайн Iедална дуьхьалбийларан бахьанаш тайп-тайпана дуьйцу наха, – долийра инарлас. – Оцу гIуллакхан кIорге хьовса хьекъалдоцчара йа мало йечара цхьа тIехула ойла йо. Цхьаболчара боху, хIорш карзахбохурш Iедал нийса дIа ца лело вайн чиновникаш бу, ткъа кхечара – xIокху къоман динан фанатизм а, аьрта сонталла а лору. Хьалхарниг бух боцуш ду, хIунда аьлча хьалха кхузахь областан начальник хиллачу графо Лорис-Меликовс участкийн коьрте хьанала, догцIена, тешаме, хьекъале нах хIиттийна. Приставна хаьара, ша доггах гIуллакхдича, шена округан начальникан меттигна тIе некъ биллина буйла, ткъа цигара дIа – полкан командирна тIе. Цул сов, приставашка кхузахь доггах гIуллакхдайта, царна мохк а лора, алапал сов, дуккха а ахчанца гIо а дора, оьмарна пенсеш а хIиттадора. Цундела вайн лахара чиновникаш ларлора кхаьънашъэцaрх а, бахархошна тIехь кхечу агIор ницкъашбарх а. ХIетте а, кхузара куьйгалхой, приставна тIера хьала областан начальникна тIе кхаччалц, мел хьанала адамаш хиллехь а, уьш бахархойн Iep-дахар мел тодан гIиртинeхь а, тIом чекхбаьллачул тIаьхьа даьллачу берхIитта шарахь нохчаша маситтазза а гайтира Iедале шайн цабезам а, мостaгIалла а. Иза шозза-кхузза даррехь гIаттаме а дирзира. Бакъду, и гIовттамаш массанхьа а ца баьржира, цхьацца маIIexь лилxина уьш сихха хьаьшна дIабехира. ХІeтa, Ieдaлхойн куьйгалла а дац хIара нохчий карзахбохург. Экономикин хьелаш дуй-те вайга церан цабезам кхуллурш? Дац. Данне а дац. Дера, цаьргара, дикачуьра а боккхуш, ах мохк дIа а ма баьккхина, вай уьш лаьмнашка а ма таIийна. Делахь а, уьш къинхьегамна тIера хилар а, хIуманан тIалам болуш хилар а, церан доьзaлийн барт чIогIa хилар а бахьана долуш, Iep-дахар уьш реза ца хиллал вуон а дац нохчийн. ХІeттe a, кхин гуш бахьана доцуш, вайга цабезам бу церан. Вайга аьлча-м, берриг а оьрсий йукъабогIу, иштта аьлча харц ду. Церан мостагIалла вайн халкъаца дац, ткъа вайн Iедалца ду. Ткъа иза иштта хилар банне а бехк бац xІокху тIаьххьарчу берхІитта шарахь кхузахь йолчу вайн администрацин. Иза хьалха хиллачу тIамах a, xIетахьлерчу Iедалхойн политикех а дисина ун ду. ТIамо мостагIалла кхуллу дуьхь-дуьхьал летачу шина халкъана йукъа. Амма оцу девнан тIаьхьенан ойла йеш хьекъале нах белахь, цара иза тIаьхьа машаре хирриг дерзадо. И ойла ца йинера xIетахь кхузахь гIуллакх динчу Iедалхоша. Уьш итт-ткъа, бIe шарна хьалха ца хьуьйсура, шайн оцу дийнан толаман бен ойла ца йора цара. Хууш ду, оцу бехачу тIaмeхь Шемал даим хIокху нохчашна тIетийжаш чекхваьллийла. Нохчех хаьдча, изa мaсех бутт балале йийcape вeapa. Ламанхоша йеххачу хенахь вайн Iедална дуьхьал латтийначу къийсaмexь xIapa Нохчийчоь уггар дера а, уггар нуьцкъала а йара. Кхуза хьежадора вай вешан тоьлла эскарш, уггар майра а, говза а полководцаш. Кхузахь хилира вайн даккхий дараш а. Цундела хIара нохчий гуттаренна а къарбина, кIелсовцо Iалашо йолуш, тIаьххьарчу итт шараxь дIа мел лаьцначу лаьтта тIера уьш дIалоьхкуш, цигара хьаннаш йагош, тIеман чIагIонаш йугIуш, болх бира вайн командованис. Къарбелла кIелсевцнарш вайн тIеман чIагIонашна, станицашна улло кхалxабора, къармазениш лаьмнaшкa лоьхкура. ТIом чекхбаьлча, шатайпа сурт хIутту кхузахь. Нохчех дукхахберш хIокху лаьмнашкахь, хьаннашкахь гаттeхь буьсу, ткъа аренгара йарташ вайн станицаший, тIеман чIагIонаший шайн морзахашна йукъаIовду. Лаьттaца йолу халонаш Кубанан областeхь вай гуттаренна а дIайехира, цигара цхьадолу къаьмнаш лаxxьийна, дисинчийн ах а Турце кхалхорца. ДегIастанахь а хIумма а вайна хало йоцуш дирзира и гIуллакх. Церан тIулган лаьмнаш вайна ца оьшура, цундела, цхьа масех штаб-квартира а йоьгIна, мохк бахархойн долахь битича, машар хIоьттира цигахь. Нохчийчохь лаьттaца йолу къоьлла лахйан а, кхузахь машар хIотто а Іалашо йолуш, ах мукъане а нохчий Турцe a, Жимачу ГІeбарта а кхалхо гIоьртира вай, амма, цхьа пхи эзар доьзал Турце кхелхича а, и гIуллакх кхиам ца хуьлуш йукъахдисира. Маситта шарахь бахбелла нохчийн гIаттам 1859-чу шарахь вай тIаьххьара а хьаьшча, хӀетахь вайн правительствона къарбелла ца севцира уьш. XIетахь Кавказан наместник а, хIара край къарйеш коьрта куьйгалхо а хиллачу эла Барятинскийс нохчашца машаран барт бира. Цара тIелецира тIом сацо а, вайн Iедална муьтIахь хилa a. Ткъа вай тIелаьцнера, нагахь нохчий, къарбелла, совцахь, цаьргара дIадаьхна цхьадолу латтанаш царна йухадерзо a, церан дин, Iадаташ, гIиллакхаш лиэра а, уьш салт ца баха а. И дерриг дIа а йаздина дуккха а йаккхийчу йартийн маьждигаш чохь леррина Iалашдо нохчаша. XIетахь дуьйна, вайн правительствос муьлхха а цхьа порядок шайна коча Іоьттича, и машаран барт вайна дуьхьалтуху цара. Кхеташ ма ду, империна чоьхьа и шатайпа автономи а йиллина, правительствон Iен йиш цахилар. ТIаккха-м, дера, изза дезар ма ду царна луларчу кхечу къаьмнашна а. Цундела, кхузахь вайн позицеш чІaгIйелла аьлла ма-хийттинeхь, граф Евдокимов даррехь вайн порядкаш хIиттo воьлча, 1860-чу шараxь, Нохчмахкахь гIаттам болабелира. ТІaьхьа веанчу Лорис-Меликовс ларлуш, хьекъале политика йолийра кхузахь. Цуьнан аьтто хилира меттигерчу эпсаршкаxулий, совдегаршкаxулий, динан дайшкаxулий, ша эцначу дуккха а агентaшкaxyлий нохчий оцу бартан цхьаццайолчу пункташна тIера йуxабаха. Шаьш дерригенах хадарна кхоьруш, шайна дукха мехала ца хетачу пункташна тIера йуxабуьйлура уьш, амма, оцу мaшaрaн бaртaцa шaьш йаьхна бакъонаш шайгахь совцо гIерташ, биллина дIа вайца къийсам а латтабора. Динан фанатизмах дерг аьлча, нохчийн къийсaмeхь суна ца гина иза. Мила ву динан фанатик? Цкъа-делахь, и тайпа стaг шен динан идеян дуьхьа вехаш а, цуьнан дуьхьа шен са дIадала кийча а хила веза. ШолгIа-делахь, фанатикна хийра йу оцу шен динца цхьаьна ца йогIу муьлхха а идеяш а, хьежамаш а. Нохчийчохь суна ца хаавелла динан фанатик. Суна ца хезна, делан дуьхьа, динан идеян дуьхьа нохчо велла бохуш. ХIокху гIаттаман могIара дакъалацархой-м хьовха, цуьнан тхьамданаш а ларло Iожаллех. Шайн дахарна кхерам болуш меттиг тIенисйелча, дукхе-дукха сиха йухабовлу уьш. Делах-м, дера, теша. Амма Делах тeшaро церан дегнаш чохь вайга, керстaнaшкa, цабезам кхоллац. И цабезам кхоьллинарш маситта шараxь вайца хилла тIом а, уьш къарбеш вайгара йийлина къизаллаш а йу. Оцу тIе тоха шайна церан гIиллакхашций, амалшций цхьаьна ца догIу вай церан кочаIуьтту Iедал а. Нохчийн вайга болчу цабезаман а, мостaгIаллин а хьоста цаьрца ду, амма и цабезам а, оьгIазло а, мостагIалла а марсадаха некъ цара Къуръан чохь лоьху. ТІe, и нохчий философаш а бац, уьш позитивисташ а, практикаш а бу. Нагахь вайн бакъонашкахьа къийсaмeхь вайл тола шайгахь ницкъ хир бу аьлла хетахь, вайх лата а, шаьш марсабаха а, ткъа шаьш оьшур ду аьлла хетахь, вайца машар бан а, шайн оьгIазло йухаоза а – шиний aгIop некъ лоху цара Къуръан тIехь. Амма, дукхахьолаxь, уьш бохаме тоьттург церан сонталла йу. ХІокху гIaттaмeхь суна сайн бIaьргашца гина церан кегийрхой вайх леташ. Цара суна дагадохкуьйтура Парижан баррикадашкахь лета ураман бераш, блузникаш. Цхьа а тайпа оьгIазло йоцуш, цхьана а тайпана тIаьхьалонна ойла ца йеш, самукъане летара уьш! Ткъа муьлш бу кхузахь мятежникашна коьрте xIyьттурш? Авантюристаш бу-кх. Шайн мерал дехьара дуьне а ца гуш болу. Церaн мaсex Iалашо хуьлу. Цкъа-делахь, халкъана хьалха шайн авторитет айъар; шолгIа-делахь, йоццачу ханна мукъана а халкъана коьрте хIиттар; кхозлагIа-делахь, оцу кIеззигчу ханна шайн буйна нисделлачу халкъан ницкъаца вайн Iедал а кхерийна, вайгара мелла а шайна пайдехьа дерг даккхар. Ткъа шайгарчу халачу хьоло бIарздина, дардина, цхьаъ хьалхаваларе хьоьжуш ладоьгIy coнтa aдaмaш, шайга мохь ма-туьйххинехь, бажа санна, царна тIаьхьахIуьтту. Доцца аьлча, нохчий ца теша вайн Ieдaлeра шайна диканиг хир ду бохучух. Церан аьттонна правительствос долийначу муьлххачу а гIуллакхах нийсса бIocтaнeхьа кхета уьш. ТІом чекхболуш вайн правительствон цIарах шайна йелла бакъонаш, кIез-кIезиг йохуш, лаxxьийна шайгара дIайахарна кхоьру. И дерриг бахьанаш кхаа дашца алалур ду: нохчийн сихалла а, сонталла а, кхетамзалла а. TIаккха ас хаьттира инарле, нохчийн хIокху гIаттаман а, туркошца болчу тIеман а вовшашца зIe йуй-те аьлла. – Нахана моьттучу агIор-м йац, – жоп делира инарлас. – ХІaра гIаттам а, туркошца вайн тIом а цхьаьна нисбаларна, нахана моьтту нохчий туркойн барта гIевттина. Изa aьттехьа а дац. Балканехь вайн а, туркойн а йукъаметтигаш галйийла йоьлчхьана, лурчах дуьйна Кавказски эскарийн командованис дукхе-дукха леррина тергам латтабо, хIокху лаьмнашка туркойн эмиссараш богIий хьоьжуш. Командованина ца хаавелла кхуза веана туркойн агент. Амма кхин цхьаъ ду. Туркоша кхузарчу ламанхошца шайн зIe Макка оьхучу нахаца лелош хилар гучудаьлла дукха хан йоццуш. ДегIастанарчу цхьацца наха и зӀе латтайо Турцexь вехачу Шемалан кIантехула – ГIеза-Махьмехула. Мелла а цаьргахула дIа цхьацца йазораш хилла Шемалан наиб лаьттинчу Дуев Iуммин а. Амма нохчийн хIокху гIаттаман тхьамданийн туркошца цхьа а тайпа зIe цахилар гойту и гIаттам ша-шаха болабаларо а, Константинополе лерг диллина Iен Iаьлбаган ДегIастанара бартахой цунах дIацакхетаро а. Iумма дегIаcтанхошца барт болуш хилар а, xIoкху гIаттаман тхьамданашца цуьнан цхьа а тайпа йукъаметтиг цахилар а гойту иза тIаьххьалц тийна Iаро. ТIe, xIoкху нохчийн ойланаш шайца цхьана динарчу туркошца йу бохург а хета суна цхьа а тайпа бух боцуш. Шаьш вайца латточу къийсaмeхь даим а шайна аpахьара гIо леxна ламанхоша. Шаьш оцу хьелашка хIиттича, хьалхара орца туркошка олура цара, уьш шайца цхьана динeхь хилaрaл сов, дозанал арахьарчех уьш уггар гергахьара лулахой а хиларна. Цул сов, даим вайца мостагIалла долчу туркоша, вайний, ламанхошний йукъерчу девнех пайдаэца Iалашо йолуш, шаьш и дов кIамдеш, марсадохуш, тIаккха шайга орца олуьйтуш меттигаш a хилла. Амма ламанхойн цкъа а ойла хилла йац туркойн Iедална кIелбаха. И хуучу туркоша хабарел а, питанел а тIехбевлла цкъа а гIо ца дина царна. Доцца аьлча, ма-дийццара, хIара ламанхой кIорггера бусалбанаш а хилча, туркошкахьа шайн безам а хилча, оьрсашкахьа цабезам а хилча, вайн эскаршка а хIиттина, хIорш туркойх лата тIаме гIур бацара. Ткъа, шуна ма-хаъара, туркошца xуьлчу вайн массо а тIеман кампанехь жигара дакъалоцу ламанхоша. Тахана а туркойх майра а, доггах а лиэташ нохчийн цхьаъ а, дегIастанхойн шиъ а полкаш а, дисинчу ламанхойн къаьмнийн бIaьхаллин дакъош а ду. Оцу масалша гойту, хIорш вайн Iедална мел шаьш реза бацахь а, Россина муьтIахь хилар… Ас тIаьххьара а хаттар дира инарле: – Хьан локхалла, ахь дуьйцург а, тахана кхузара вайн гIуллакхаш а цхьаьна ца догIуш хета суна. Доцца аьлча, ахь дийцарехь, нохчийн гIаттамаш вайн администрацин политикин а, гIалатийн а жамI хуьлу. Хьан къамеле ладоьгIча, хаало нохчех мелла а хьан доглозуш хилар. ХIетте а, суна хаарeхь, хьалхалерчу тIeман а, граждански а администрацин гIалаташ а нисдина, Нохчийчохь машар а, синтем а хIотторна керлачара а ца дина хIумма а. Мелхо а, тахана оцу гIалаташна йа, нийсса аьлча, оцу харцонашна дуьхьалойийраш къинхетамза хьоьшу… Сан хаттар ца тайначу инарлин хьаьжа йуккъе шад xIоьттира. Схьахетарехь, ишттачу хаттарна хьалххе дуьйна кийчча хиллачу цо сихха жоп делира. – Цкъа-делахь, господин Абросимов, хьалхалера гIалаташ нисдан йеxxa зaмa оьшу. ШолгIа-делахь, уьш нисдар а, кхузахь машаррий, синтеммий хIоттор а сан лаамехь гIуллакхаш дац. ТІaьххьара а, сан гуманни ойланал лакхахь лаьтта пачхьалкхан хьашт-дезарш а, Iалашонаш а. Пачхьалкхан чоьхьарчу хьелаша а, арахьарчу йукъаметтигаша а, къаьсттина а шена тIехьа вайн нуьцкъала мостагIий лаьттачу туркошца болчу хIокху тIамо а со тIeтоьтту, къинхетам боxург диц а дина, даге лa a цa доьгIуш, нохчийн гIаттамца дерг сихха а, гуттаренна а чекхдаккхарна. Инарлин шийлачу бIaьргашка хьаьжча, кхидIа хеттарш эрна хиларх кхийтира со…
* * * Ламанхой, къаьсттина нохчий, вайна дуьхьалбахарна бехке вайн эскаршкахь гIуллакхдеш хилла кхечу мехкийн эпсарш а хетало суна. Царах дукхахболчарна биэн а ма ца хета Россин а, цунна чуьрчу халкъийн а кхоллам. Уьш шайна чинаш, титулш, хьал а лаха ма богIу вайн махка. Ас буьйцурш дуьххьара Нохчийчу йаьхкинчу вайн отрядийн командираш Кох, Фрауендендорф, де Медеми, Кек, Рик, Пьери а, кхиболу а кхечу мехкийн авантюристаш бу. Цара йоккхачу къизаллица xьийшира шайна тIехь олалла латточу луларчу феодалашна дуьхьал болу нохчийн гIовттамаш. ХIаъа ткъа, и шайн къизалла вайн правительствон цIарах ма лелайора оцу эпсарша. Нийсса аьлча, церан къизачу гIуллакхашка бIaьргаш хьаббой хьоьжура правительство а. Церан болх хета суна Шайх Мансур коьртехь Нохчийчоь гIаттар. ХIеттахьехь вайн правительство кхетаме йеана хиллехьара! Цо и хьере эпсарш а, инарлаш а йухаоьзнехьара, хIокху тIаьххьарчу иттaннaш шерашкахь оццул цIий Iенна хир дацара. Амма и ца дира вайн мундираша. Оьрсийн пачхьалкхан, оьрсийн герзан сий лардан дезаш хийтира! Цкъа цхьанаметта къиза тохар дина нохчий къарбарца, кхузарчу дисинчу къаьмнийн ишттаниг лелорах догдаккха деза аьлла хийтира. Амма нохчашна дага а ца догIура къизаллина кIел совца. Вайн правительствон цхьана къизалло кхин кхуллуш, деха кочар хилира цунах. Шо-шаре мел долу, кIарглора вайн инaрлaший, чиновникаший ламанхошна а, оьрсийн халкъана а йуккъехь охку ор. Шина къомана йукъахь машар кхайкхоран меттана, оцу шинна йукъа питанаш туьйсуш, йуккъexь мостагIалла марсадохура. Генна хьалха хьуьйсучу хьекъалечарна гора оцу гIалатечу, къизачу политикин хинйолу тIаьхье. ТIаьхьа делахь а, кхузахь дIакхоьхьу политика хийца йезар хьийхира цара. ХIетахь, йуьхьанца, поэтан Грибоедовн а, тIаьхьа инарла Раевскийн а, хIинца тIеман министр волчу Милютинан а хьекъалечу хьехамашка вайн правительствос ладоьгIна хиллехьара! Цхьамзанаш йуьстах а тийсий, хIокху къоман Iер-дахаран, гIиллакхийн, амалийн хьелаш тидaмeхь а латтош, ларлуш, сих ца луш, кIез-кIезиг вешан йукъараллин дIахIоттам хIокхаьрга тIеэцийта вай, хIорш мах лело, бахам кхио Iамабе вай, кхузахь школаш, больницаш йохкуш, xIокхарна йукъа лаккхара культура, серло йаржайе вай, бехира цара. Амма вайн правительствос ла ца дуьйгӀира цаьрга. Мелхо а, тIеттIа алсамйохура къизаллаш. Иттаннаш шерашкахь тIом биначул тIаьхьа, 1859-чу шараxь, шайца машаре бартбар дийхира нохчаша. И барт цаьрца бира фельдмаршало Барятинскийс. Амма, кхузахь шен ког хIоьттича, масех шо хьалха цаьрца бина и машаран барт а бохийра вайн правительствос. Вайн зорбaнeхь а, килсашкахь а кхайкхадо, нохчий оьрсашна дуьхьал гIевттина бохуш. Амма иза бакъ дац. ХІокху гIаттаман тхьамданаш хIумма а сонта бац. Царна дика хаьа зуламан а, шайн къомерчу къоьллин а, бохамийн а хьоста мичахь ду. Царна хаьа и зулам, бохамаш правительствос кхуллийла. Цунна дуьхьал айъина цара шайн герз. Цунах дика кхета правительствос йузийна нохчийн къоман лакхенаш а. Хаьа, гIаттам толахь, уггар хьалха шайн баккъаш кеглур дуйла. Цундела цара шайн ницкъ ма-кхоччу правительствона гIо до хIара гIаттам хьаша. Сийсара, са а гатделла, жимма хан йайъа Евгений Иванович волчу вахара со. Сан цецваларан доза дацара хIинца цуьнан хIусамехь къена, цамгаре нохчо карийча. – Вовзал вовшийн, – дуьхь-дуьхьал хIоттийра тхойша хIусамдас. – Сан университетски доттагI Яков Степанович. Ткъа хIара, Яков Степанович, сан нохчийн доттагIех уггар гергарниг – Берса Рохьмадович. Оьрсийн эскарехь гIуллакхдарца капитанан чин делла хIокхунна, шен халкъан маршонехьа къийсарна – итт шо каторга а, цу тIе, чахотка а. Нохчочун професси а, могашалла а цхьаммо а йийца а ца оьшура. Цуьнан мокха йуьхь хебарша аьхнера, сирбелла корта тиллера кIеззиг чоьш бен ца дуьсуш. ДIа мел доIучу сица хьаз-хьиз хезара. ХIетте а, дегIе бIаьрг тоьхча, багах долучу даше ладоьгIча, шера хаалора иза кадрови эпсар хилар. Евгений Ивановича стоьла тIе къаьркъанан шиша а, бепиг а, Iежаш а, самовар а хIоттийра. Берсас ца молийла хуучу хIусамдас цунна чай, тхойшинна къаьркъа доьттира. – Вай цхьаьнакхетарна, сан хьомсарчу доттагIчун Берса Рохьмадовичан могашаллина тIера! Хабарна тIерачу Евгений Ивановича суна дийцира хIокху Берсас Петербургехь кадетский корпусехь дешар а, венгрийн революци хьошуш дакъалацар а, оьрсийн революционер Алексей Гусев цуьнан герггара доттагI хилла хилар а, нохчийн маршонехьарчу къийсамехь тахана хIокхуьнан меттигах лаьцна а. Цхьацца дуьйцуш, тахана банкетехь Свистуновс дийцинарг йукъаделира тхан. Нохчийн туркошца барт бу бохург хьахаделча, хаъал оьгIазвахара Берса. – Нохчийн ойла туркошкахьа йу хIунда моьтту массарна а? – хаьттира цо. ТIаккха, тхойша вист ца хилча, шен хаттарна ша жоп делира. – Цаьрца цхьана а тайпа йукъара хIумма а дац тхан халкъан. Деккъа цхьа дин доцург. Тхан лулахой а уьш бац, цхьана цIийх а тхо дац, мотт а вовшашна аьттехьа а бац. Тхан дайша Шайх Мансуран заманахь гIо дехна туркошка-м хьовха, англичанашка а. Амма цара а йа вукхара а цкъа а цхьа топ йуза молха делла а, йа политикехула а, йа дипломатица а тхан халкъана дина гIо дац. Амма, цара гIо динехьара а, и гIо тхан халкъо схьаэцнехьара а, эхье хIумма а хир дацара-м, моьтту суна. ХIор а пачхьалкхо, хIор а къомо, шена тIе хала киртиг хIоьттича, уггар хьалха шен аьтто лоьху. Масала, полякийн шляхтин Iазапна дуьхьал шайн къоман маршонехьа къийсамехь туркойн султане а, Крыман хане а гIо дийхира малороссаша. Амма царна дагахь а дацара йа султанан а, йа ханан а Iедална кIелбаха. Евгений Ивановича кхин а цхьацца кад боьттира тхойшинна. – Вай-м ца бо нохчий бехке, – элира Евгений Ивановича. – Ахь нийса боху, Берса. Хала киртиг-м хьехор а йацара вай, паччахьаша-м, шайна кхин халкъ дIакхалла лиъча а, союзник лоху. Селхана мостагI хилла ши пачхьалкх, оцушиннах цхьаннан кхоалгIачуьнца дов доладелча, нагахь шайн Iалашонаш цхьаьнайагIахь, вовшашца барт а бой, кхозлагIчух лета. Наполеон Россина чувеача, вешан селханлерчу мостагIашца – австрийцашца, пруссакашца, англичанашца, туркошца – барт бира вай. – Гена гIиртина хIун до вай, – тIетайра со а, – тахана Балканехь хIоьттина сурт гуш хилча? Вайца цхьана динехь болчу цигарчу славянаша, шаьш туркойн олаллина дуьхьал масазза гIовтту, Россига гIо доьху. Иза нийса а, бакъонца а лору вай, ткъа шайн маршонехьа гIевттинчу ламанхоша шайца цхьана динерчу туркошка гIо дехча, маьхьарий бовлу. – Кхузахь хьо гал ву, Яков Степанович, – элира Берсас, ойла а йина. – Оьрсийн а, туркойн а шина правительствон политикийн Iалашонаш цхьаъ йелахь а – мехкаш дIалеций, кхин къаьмнаш лолле дерзой, амма жамIаш башх-башха нисло. Оцу шиний правительствона гIенах а дага ца догIу вовшаша Iазапехь дахко къаьмнаш маьршадаха. Амма оьрсийн правительствон Iалашонаш цхьаьнайогIу Балканерчу халкъийн лаамца. Россиний, Турциний йуккъехь тIом масазза хуьлу, Балканера халкъ маьршадолу туркойн Iазапна кIелхьара. Маьршадаьлла ца Iаш, хIораннах а йозуш йоцу пачхьалкх а кхоллало. Со тешна ву, хIара тIом а болгарашна маршо луш чекхбериг хиларх. ТIе, оьрсийн халкъан дог лозу шайца цхьана динехь, цхьана цIийх болчу цигарчу славянех. Церан маршонан дуьхьа, цхьа а тайпа шалхо йоцуш, шайн синош дIало оьрсийн салташа. Ткъа тхан, шайн «бусалба вежарийн» дуьхьа тIом бо бохучу туркойн правительствон а, йа туркойн халкъан а, йанне а йац и догцIена ойла. Нагахь, цхьа аьтто а баьлла, оьрсашна тIехь туркошка толам баккхалахь, хIара лаьмнаш церан карадахча, цара ламанхошна маршо, серло лур йара бохучух ца теша со. Паччахьан дукъ дIа а кхоьссина, ламанхойн коча шениг дуллур дара султано. – Ахь ма-дийццара хилча, ламанхой Турце хIунда уьду? – хаьттира Евгений Ивановича. – Оьрсийн правительствон харцонах а, къизаллех а, шайн къоьллех а бевдда. ТIе, Евгений Иванович, цхьа ламанхой хилла ца Iа Россера дIауьдуш. Маса эзарнаш оьрсий, малороссаш, белорусаш бахана Америке? Шайн даймок, шайн халкъаш ца дезаш ца уьду уьш цига, ткъа, хIара ламанхой санна, кхузарчу къизаллех, харцонех, къоьллех уьду. Нагахь шийтта шо хьалха нохчий Турце кхалхар царна туркой а, церан паччахь а везаш хилла моттахь, иза бакъ дац. Шайн гIаттам хьаьшча, кхелхина бахана дуккха а донски гIалгIазкхий тахана а бу Турцехь. Туркошца тIом хилча, оьрсийн эскаршна дуьхьал а лета уьш. Цигахь тахана а бу, европейски революци хьаьшча, бевдда бахана французийн, немцойн, полякийн, австрийн, венгрийн а бIеннаш революционераш. Тахана оьрсийн революционераш а бу, паччахьан Iедало Россера арабаьхна, малхбузе мехкашкахь баьржина. Кхолламо баьхна уьш шайн махках а, халкъах а. Тхешан маршо, даймохк ларбеш, тхешан ницкъ эшна, кIелдиссалц летта тхо оьрсийн паччахьна дуьхьал. Амма тхан жима халкъ эшийра дуьненахь нуьцкъалчарна йуккъехь а нуьцкъалчу оьрсийн империс. Тхан бертаза кочадеана паччахьан олалла. Тхуна мел ца лаахь а, ца дезахь а, Россица, оьрсийн халкъаца бу тхан исторически кхоллам. Тхаьш санна, Iазапехь доллуш оьрсийн халкъ хиларна, цуьнан гIоьнца мацца а цкъа тхайна маршо а, ирс а хиларх дог а доху. ТIаккха тхан къамел туркошца тIаме йаханчу нохчийн полкана тIеделира. Берсас гIайгIане корта хьовзийра. – Даим туркоша, персаша хьийзош бIарзбинчу гуьржаша, шаьш Турцина, Иранна йа Россина цхьанна кога кIел дахаза ца довлийла хиъча, оцу кхааннах цхьаъ къасто дезаш, кхо некъ хIоьттича, шайца цхьана динехь йолу Росси къастийра. Дера, тхан а ма бу тхаьшца цхьана динехь болчу туркошка озабезам. ХIетте а, тхан дай цкъа а ца хIиттина туркойн, персийн, кхечу бусалба паччахьийн байракхаш кIел. Уьш, тхаьш санна, бусалбанаш хиллехь а. ХIара таханлера туркошца болу тIом – дуьненан нуьцкъалчу паччахьийн а, пачхьалкхийн а политикин, девнийн а тIаьхьало йу. Ишттачу тIамехь дакъалацар шатайпа гIо ду мехкаш дIалецархошний, халкъашкахь Iазапдаллорхошний. Сан а, Евгений Ивановичан а шозлагIа кедаш хьадаза лаьттара. – Амма нохчийн полк доггах а, майра а лета туркойх, – элира Евгений Ивановича. – Суна хетарехь, оцу полкера цхьа а нохчо нуьцкъах ца вигна цига. Берсас йуха а гIайгIане корта хьовзийра. – Бакълоь хьо, Евгений Иванович, – элира цо. – Уьш цхьаммо а нуьцкъах ца бигна цига. Амма ахь цхьа хIума дицдо. Туркошца тIаме йаханчу нохчийн полкера нах цхьаъ цахилар. Вайна ма-хаъара, кхузаманан муьлхха а къам социальни масех классах лаьтта. Олалла дийраш – дворянаш, буржуази; олаллина кIел бохкурш – белхалой, ахархой, доцца аьлча, къинхьегаман халкъ. И ший а класс – цкъа а вовшашца машар хир боцуш ши мостагI ву массо а махкахь. Муьлххачу а къоман олаллин классана шен къоман къинхьегаман халкъал гергара хета кхечу къомах, кхечу динехь долу шайца цхьана классан адамаш. Цундела масех динехь дуккха а къаьмнаш цивилизацин пачхьалкхехь, шина классана йуккъехь дов даьлча, олаллахой а, къинхьегамхой а шайш-шайн классашкахь цхьаьнакхета. Къам а, дин а ца хьехош. Цунна цхьа-шиъ классически масал далор вай. Вайна ма-хаъара, масех бIешо ду Балканера славянаш туркойн Iазапна кIел бохку. Амма, и халкъаш туркойн олаллина дуьхьал гIевттича, меттигера хьоладай даим туркошкахьа бовлу. Йа, нийса аьлча, туркойн Iедалехьа. Цул сов, Боснерий, Герцоговинерий славянийн цхьаболчу дворянаша, шайн къоман керста дин дIа а тесна, бусалба дин имперехь олаллин дин а, олалла дечу къоман дин а хиларна. Iазапехь далло къаьмнаш классаллин къийсамехь шайн йукъарчу мостагIчунна дуьхьал цхьаьнакхетаран классически масал ду Пугачев коьртехь волуш Россехь тIаьххьара хилла ахархойн тIом. Оьрсийн муьжгашца, гIалгIазкхашца цхьаьна бара гIезалой, башкираш, удмурташ, чувашаш, мордваш, марийцаш, гIалмакхой. БархI къомах а, масех динехь а долу адамаш. Ткъа 1848–1849-чуй шерашкахь Европехь хиллачу революцин дакъалацархой? Масала, Венехь баррикадашкахь цхьаьна бара австрийцаш, чехаш, словакаш, мадъяраш, полякаш, кхин а. Баррикадийн вукху агIор – оццу къаьмнийн олаллин классаш. ХIара оьрсийн-туркойн тIом а ца болабеллехьара, цунах пайда а эцна, Iедалой, килсой кху махкарчу оьрсашна йукъахь харц эладита а ца даржийнехьара, тахана дуккха а муьжгий гIевттинчу нохчашца хирг хиларан шеко йацара. Цунна тоьшалла ду, нохчийн гIаттам болабелча, салтий Нохчамахка бовда гIортар а, царах аьтто баьлла цхьаъ Iаьлбаган уггар гергара накъост хилар а. Берсас, кисанара даьккхина йовлакх бете а лаьцна, дIа а вирзина, йовхарш туьйхира. – Гой хьуна, Евгений Иванович, – долийра цо, ша меттавеача, – туркошца тIаме бахана нохчий а бац цхьаъ. Цхьаберш правительствос эцна, шозлагIниш – йал а йелла, лата бигна. И хьалхарниш – ЧермоевгIар, МамаевгIар, ШамурзаевгIар, кхин а, кхин а бу. Уьш баккъал а императоран дуьхьа бахана цига, царна дика ма ву иза. Нагахь тахана кхузахь, оьрсий а боцуш, туркой, англичанаш, французаш йа муьлхха а кхин нуьцкъалниг хиллехь, церан императорш а, церан «даймохк» а ларбан а гIур бара уьш. Ишттачу нехан даймохк а, халкъ а ма дац. И ший а дешех духку цара, ойла ца йеш. Шайна ахча делчахьана, иблисна гIуллакх дан а кийча бу уьш. – Доцца аьлча, халкъашна йуккъе зайлаш тоьхна-кх Iедало. ХIан, Яков Степанович, дIамалий вайша? – кад схьаийцира Евгений Ивановича. – Шун могашаллина тIера, господа! Берсас чайнах къурд бира. – Довханиг доттий хьуна? – Баркалла. Бакъду иза, Евгений Иванович. Амма тхан халкъан ойла даим а гуманни йу. Цуьнан, мостагIалла-м хьовха, цабезам а бац цхьана а къоме. Чермоев а, цуьнан компани а оьрсийн императоран дуьхьа, йа шайн йукъараллин дарж, йа шайн хьелаш лардаран дуьхьа бахна тIаме. Ткъа оцу полкера могIара нохчий Iехийна бигна. – Ткъа кхузара оьрсийн бахархой, шун гIаттаман кхиам хилахь, шаьш кхузара дIалахкарна ма кхоьру. – Иза аьттехьа а дац. – Ахь-м иштта дуьйцу, ткъа гIаттаман тхьамданашна дагахь кхин хила там бу. Уьш, хьо санна, кхетамна лакхахь ма бац. – Церан дагара хууш ма дуьйцу ас. Уьш оьрсашна дуьхьал ца гIевттина. ХIара Iедал дезаш Iа оьрсийн халкъ? Шуьшиъ ву ткъа цунна реза? ХIун ду гIовттамхоша доьхург? Кху махкахь дехачу дисинчу къаьмнашца шаьш бакъонашций, латтаций нисдар. – ХIаъ-хIаъ! ХIинца ас бохучу тIевеа хьо! – Муха? – Кхузара оьрсийн бахархой шун махка тIехь беха. Цаьрца шун гамо йац бохучух теша хала ду, Берса Рохьмадович. Берсин йуьхь кхоьлира. – Оцу дерригенах а кхетархьама, тхан къоман амалш йовза йеза, Евгений Иванович, – элира цо. – Арахьарчу стагаца а, кхечу къомаца а гIиллакх а, йахь а лелор цIийх доьлла тхан. Цунна тоьшалла ду тхан къоман йерриг истори. Нохчаша туш лора шайн феодалех бевдда кхуза баьхкинчу муьлххачу а къоман нахана. Бусалба а, керста а ца хоьржуш. Ткъа тIом болуш бевдда тхуна йукъа бIеннаш салтий баьхкиний а, уьш инарлашка дIа ца бала, нохчаша шайн йарташ йагайойтуш хиллий а хаьа шуна. И цхьаъ ду. Iедалой, иза дIакхоьхьучу цхьацца нахий кхуллу халкъашна йукъахь мостагIалла. Амма халкъаш Iехор гена доьдуш гIуллакх дац. Тахана ца кхетахь а, кхана-лама халкъаш кхета. Нохчашна-м дукха хенахь дуьйна хаьара шайн бохамашна, къоьллина, Iазапна бехке оьрсийн халкъ доцийла, ткъа и ша а Iазапехь даллош оьрсийн паччахьан Iедал дуйла. ТIе, нохчий хьега дIора дика хьал а ма дац оьрсийн халкъехь а. Ас дийца ца оьшу иза. Iедало дийнатийн хьелашкахь ма латтабо муьжгий. ХIара Iедал тIедаллац, цхьа доьзал санна, бертахь ма баьхна нохчий а, гIалгIазкхий а. Iедало битахьара, хIинца а иштта Iийр бара, жимма а адамалла долуш хIара Iедал делахьара. Берсас, бете йовлакх лаьцна, кIажвахана йекъа йовхарш туьйхира. – Бехк ма биллалаш, – элира цо, халла дIа а тийна. – Ткъа шайн долахь бIе, пхи бIе десятин латтанаш дIалецна эпсарш а, совдегарш а! Иштта кхин а лаьхьарчий мел дукха ду! Кхузахь Iедалан гIортораш хилла лаьтташ долу. Доцца аьлча, Iедална, цуьнан хьадалчашна дуьхьал гIевттина нохчий. Цундела гIовттамхоша бекхам оьцу, Iедалчех-м хьовха, ткъа иштта нохчийн йуьртдайх, динан дайх, совдегарех. Амма машаречу оьрсичун коьрта тIера чо а талхо ойла а йац. Суна хетарехь, нохчаша айъинарг массеран а йукъара гIуллакх ду. Амма Iедало цунах кхета битац кху махкара оьрсий.
* * * ХIокху тIаьххьарчу бIешаро инзаре баккхий хийцамаш бина нохчийн къоман синкхетамехь. Вуочу агIор. Цунна дало масалш дуккха а дара, делахь а, хIокху таханенна тIедогIучу цхьанна тIехь соцур со. Нохчийн йарташкахула лелаш, суна хааделира хIокху халкъан дуккха а барта иллеш хилар. Уьш дерриг а турпалаллин иллеш ду. Мацах цкъа шаьш монголийн-татарийн ханашца, Тимуран ордашца, Крыман ханашца, гонахарчу къаьмнийн феодалашца, оьрсийн паччахьашца латтийначу къийсамех, шайн халкъан баьччанех лаьцна дуьйцуш. Амма хIокху тIаьххьарчу шерашкахь, оцу турпалчу иллийн меттана, кхин кхолладелла: гIиллакхех, Iожаллех, эхартах лаьцна сингаттаме, дуьненах догдиллина чулацаме иллеш. Цецвала хIума дац иза? ТIамо оьздангаллех, адамаллех а дохадо адамаш. Башхо йоцуш, шина а агIорниш. Бакъонца летарш а, тIамна бехкеберш а. ТIом дахарехьа къийсаман уггар лакхара, уггар къиза, адам адамаллех дохо тIегIа ма ду. ТIамехь харжац бакъ а, харц а герзаш. Цо толаме вуьгуш йа ларвеш хилчахьана, муьлхха а герз ойъу – харцо, къизалла, мекарло, йамартло, тешнабехк – дерриг а мега. Мел машар безарг а, мел къинхетамениг а, хIетталц атталла зингат хьаша къихкинарг а – адамаш дайъа волало. Тайп-тайпанчу бахьанашца, Iалашонца. Кхиберш лолле берзо, тало гIерташ – цхьаберш; шайн даймохк, доьзалш, шайн синош лардеш – шолгIаниш: шайна сий, хьал лоьхуш – кхозлагIниш а; ницкъо тIелоьхкуш – бисинарш а. Масане ду уьш? Вайн муьжгий шайн лаамехь ца бовлу салт а, шайн лаамехь ца богIура нохчийн йарташ йаго а. Кара герз а лой, нуьцкъах схьачулоьхкура уьш. Ткъа вукху агIор, Шемала а, цуьнан динан дайша а ламанхочун коьрта чу дуттура, церан йарташ йагораш, керстанаш, бусалба динан мостагIий бу, уьш байъинарг а, царах летта велларг а гIазот хир ву бохуш. Оцу хьехамех цатешарг а, машаре Iан луург а гIаттавора вайн инарлийн къизалло. ТIом чекхбаьллачул тIаьхьа берхIитта шо даьлла. Цуьнан чевнаш йисина адамийн дегнаш чохь. ХIинца а шардалаза ду хIетахь байъинчийн кешнийн баьрзнаш. И мостагIалла дицдан гIерта шина а агIорниш, амма Iедало иза марсадоху шен харц эладитанашций, гIуллакхашций. Хилларг, дIадаьлларг дицдан а, шина халкъана йукъахь гергарло, доттагIалла кхолладала а, шайн массеран кхоллам цхьаъ буйла хаа а, шайн массеран йукъара мостагI паччахь а, цуьнан Iедал дуйла хаа а, цунна дуьхьал маршонехьа къийсамехь халкъаш цхьаьнакхетта гIовтта а хан ма йеза. Иза, вайна ма-моьтту, шарахь а, итт шарахь а хир ма дац. ТIе, хIокху Iедало аттачу балхах халкъаш дуьтур ма дац доттагIалла, гергарло таса а, цхьаьнакхета а, вайн социалистийн ницкъ а, идеяш а толлалц.
* * * ХIокху нохчаша, нехан махка а бахана, цIий Iанийна, кхечу халкъан маршонна тIе куьг даьхьна меттиг хаац историна. Уьш къар ца белира монголийн-татарийн ханийн а, Тимуран а ордашка. ХІокху арен тIера дIабаьхначу цара, лаьмнашка йуха а бевлла, хаддаза къийсам латтийра шайн маршонeхьа. Ширачу Римера схьайогIуш, цкъа а ца хийцалуш цхьа принцип йу олалла дечу классийн: шайн олаллина кIелхьара кегийра къаьмнаш массо агIop a лахдар, царна йуккъехь мостагIалла латтор, церан вовшех тешам байъар, царах цхьаъ маршонeхьa гIеттича, кхечеран куьйгашца иза хьашар. ТIаккха атта хуьлу уьш дацо, лоллехь латто. Оцу принципна тешаме йу вайн правительство. Цул цхьа ког а тIаьхьа ца вуьсура Шемал а. ХІокхеран дуьхьало кагйеш биначу бехачу тIамехь герзаца адамаш дойъура, дaгaрций, цIарций йарташ, йалташ, даьхний, бошмаш, хьаннаш хIаллакйора, ткъа ахчанца хIара къам шен оьздангаллех дохадора вайн командованис. Цуьнца нах оьцура, уьш шайн халкъана дуьхьалбохура, йарташна, тайпанашна йуккъe мостагIаллаш эгадора, уьш вовшех лоьтуьйтура. Оцу политикех лаьцна дика аьлла Н. А. Добролюбовс шен цхьана статьяца24. 1839-чу шарахь Ахульгохь воxийна, ДегIастанара эккхийна Шемал шайна тIелецира нохчаша. Йа, вуьшта аьлча, Ахульгохь дIавоьллина иза йухаденвира. Денвина а ца Iийра. Цунах дуьненахь а цIе йоккхуш стаг вира. Малхбален ламанхошлахь массарел тIех шайн къоман, йукъараллин а, хIораннан шен маршо а, бозуш цахилар а лардинчу нохчаша ДегIастанахь деспотически Iедал латточу Шемале шайна тIехь иза дуккха кIаддайтира. Масала, Iедалан урхалла а, халкъан текхамаш а, далла гIуллакхдарца йолу чIагIаллаш а. Оцу халкъо цкъа а къoбaл ца йора мюридизман идеяш, ткъа и гIазотан кхайкхамаш дуьххьалдIа шайн къоман маршонехьа, вайх дозушдацар лaрдaрeхьа къийcамна адам гIатто идейни гIирс бара. Шемал цкъа а цa тeшaрa нохчех, ткъа нохчашна а йевзара цуьнан башха амал. Шемална хаьара и дерриг а, цундела иза кхоьрура царах. Ткъа нохчий боьлура цуьнан шайхаллех а, цуьнан фанатични кхайкхамех а, хьехамех а. Шемална кхин а цхьаъ хаьара дика. ДегIаcтaнахь цуьнан шен гIoьнца паччахьан инaрлaшa воxийна, экханна санна, тIаьхьатоллуш эккхийнa шa вeдда кху Нохчийчу веача, хIокху нохчийн гIоьнца кху лаьмнийн буьрса да хилла ша дIахIоьттина хилар а, цара ша дIатесначу дийнахь шен седа чубузург хилар а, тIаккха маситта шарахь ша хала къахьоьгуш, дуккха а хенахь шен инзаре боккха ницкъ, хьекъал, майралла а дIалуш, хеназа къанлуш хIоттийна, шел тIaьхьа кIантана ГIеза-Махьмина йита сатуьйсу хIара имамат а хаьрцина тIекIелйериг хилар а… Цундела, цкъа ша Нохчийчохь а, ДегIастанахь а ондда когаш тIехь ирахIотталц, имамо Нохчийчохь леррина ларйора нохчийн тIеман-демократин принципаш, муьлхха а церан лаам цхьа а тайпа дуьхьало йоцуш кхочуш а бора. Амма оццу хенахь, Iаламат собаре, генна хьалха хьоьжуш, тIаьхьало йолуш, и халкъ гIиллакхех дохо, цуьнан политически цхьаалла а, барт а боxийна, цунах шен буйнахь бIaьрзе герз дан ойла йолуш схьалаьцна некъ а бара цуьнан. И Iалашо а, сатийсамаш а кхочушбан, уггap хьалха, хIокху халкъан корта баккха безара, хIокхуьнан барт а, цхьаалла а йохо а йезара, хIара чIоггIа шена тIедехка дезара. Цхьа масех шо даьлча, ша Нохчийчохь а, ДегIастанахь а ший а ког хIоьттина, чІaгIвелча, Iедал, кIезиг-кIезиг дерзош, шен карадерзо вуьйлира иза. Оцу шерашкахь тIaмeхь бойъуш, шеконе Iожаллех леш а, малхбузе ламанхошна йукъабохуьйтуш а дIабевлира нохчийн майра, хьекъале баьччанаш а, Iеламчаш а. ТІаккха xIeтталц нохчаша шаьш хоржуш хилла наибаш ша хIитто вуьйлира Шемал. Шена муьтIахь хинберш. Амма царах a цa тeшaрa. XIор а нохчийн наибна улло шен шишша эмиссар йа, нийсса аьлча, шпионаш хIиттабора. Иза а кIезиг хетта, масех шо хьалха ша ДегIастанара эккхийна шен махкахой кхуза а кхалхош, нохчийн йарташка охьаховшийра. Цунах а тоам ца бира. Нохчийн берриг бахархой итт-итт доьзалшка а бекъна, хIоранна коьрте шена тешаме нах хIиттийра. XIop а итт доьзалдекхар бира вовшашна тIехь тергам латто а, вовшех Шемалан Iедална дуьхьал долу цхьа хIума далаxь, иза сиххa имаме дIахаийта а. Йа, вуьшта аьлча, вовшашна айкхбийла. Нагахь бехке верг цара лачкъавахь, итте доьзална луьра таІзар дора. Нохчийн хьуьжарш а ца тешийра церан молланех. Цигахь хьеха а ДегIастанара молланаш балийра. Шемалан къизалла тIехйаьлча, цунна дуьхьалгIитта йуьйлира нохчийн йарташ, амма уьш къиза хьоьшура имамо. ТIеман тIаьххьарчу итт шарахь Сциллиний, Харибдиний йуккъе нисбелира нохчий. Шемалан деспотизмна кIел совца а ца лууш, йа вайн герзана къарбала а ца лууш, цкъа – цхьанна, тIаккха – вукхунна дуьхьало йеш, оцу итт шарахь дукха хIаллакьхилира уьш. Оцу бехачу тIамехь Шемала йа йохоза, йа кхалхоза цхьа а йурт ца йисина нохчийн. Шайх Мансуран заманахь дуьйна схьа хаддаза кхузткъе пхийтта шарахь лаьттинчу тIамо шен хьекъалечу баьччанех а, майрачу тIемалойх а хадийра и халкъ. Вай ах мохк дIа а баьккхина, йуькъачу хьаннашкий, дерзинчу тIулган лаьмнашкий таІийра иза. Цул сов, вайн правительствос цхьана агIор ницкъ тIетеIош, тешнaбexкца, ткъа вукху агIор туркойн правительствос Iехош, ткъа эзар стаг Турце a кхалхийра. Ткъа даймахкахь бисинчара догдиллира шайн хьалхалерчу ницкъах а, бартах а, цхьааллех а. И эрчaллaш лaйнaчу халкъан доккхачу декъан ойла тIаьхьа Далла тIейоьрзу. Дала ца лахь, шайна маршо йалa кхин ницкъ бац олий, совцу. Ткъа хьалхалерчу халкъ маршонeхьа къийсаме дуьгуш хиллачу майрачу, хьекъалечу, оьздачу баьччанийн мeттиг стешхачу хьолахоша дIалоцу. Уьш кIез-кIезиг оцу халкъан майралла, цуьнан хьекъал артдан, маршонeхьа безам байъа, хIокху нохчех Iaзaпний, харцонний муьтIахь лайш бан гIерта. И некъ нийса богIу вайн правительствон политикица. Цундела динан дайн ши аьтто хуьлу: шайн бодане халкъ дацо а, правительствона хьалха дикачу цІарла хила а. Амма дукхахболчарна маршонах догдилла лаац. Уьш даим а тешна бу маршо къийсaмeхь бен йаккхалург цахилapx.
* * * Нохчашкарчу лаьттан къоьллина тIера дIадолало уьш гIалгIазкхех бозуш хилар а, оцу тIехь кхоллало церан вовшашка цабезам а, мостагIалла а. ТIеман шерашкахь а, иза дIабаьллачул тIaьхьа a церан махка тIе ткъех станица а, оццул тIеман чIaгIoнаш а йexкина. Оцу къоман экономически а, социальни а хьелаш теллинчу вайн историкаша диначу хьесапашца, йеккъачу цхьана Соьлжан отделехь, цигара нохчийн йарташ дIа а йаьхна, гIалгIазкхийн станицашна делла кхо бIе эзар десятин сов латта, шийтта эзар десятин тIex пачхьалкхан дола даьккхина. Грозный-гIала а йу нохчийн махка тIехь йиллина. Цул сов, мeттигерчу нохчийн, оьрсийн эпсаршний, чиновникашний совгIатна декъна ткъe итт эзар десятин гергга. ТIe, Нохчийчуьра йерриг хьаннаш пачхьалкхан дола йаьхна, нохчочун бакъо йац цигара сара хадо а. Дукхахболу туземцаш гIалгIазкхийн станицашка йолах болх бан боьлху, ткъа йуханехьа дерг наггахь бен ца нисло. ГIалгIазкхашна латта далар-м оццул новкъа а ца хета нохчашна. Царна халахетарг кхин ду: важа бисина мохк пачхьалкхан долабаккхар. Цул а тIех Iеткъа царна элашний, инарлашний, эпсаршний совгIатна латта далар. Масала, луларчу халкъийн элашна: Турловна, Алхазовна, Эльдаровна шингара хьала диъ эзар десятине кхаччалц делла. Нохчийн эпсаршна: ЧермоевгIарна, ШамурзаевгIарна, КурумовгIарна, кхин а иттaннaшна – шина бIeнера ворхI бIе десятине кхаччалц. Вукху кегийчу веччалгашна – совдeгaршна, динан дайшна, йуьртдайшна а – кхаьчна бIeнгара шина бIене кхаччалц десятинаш. ТIе, оцу шина агIорхьарчарна йукъахь машар хIотторна новкъарло йo кху Теркан областeхь йуьхьанца тIеман-стратегически Iалашонца йехкинчу станицаша а. Нохчийн йартийн а, гIалгIазкхийн станицийн а мехкаш йуткъачу, йехачу асанашца чуччаихна, вовшийн йукъалоьцуш нисдина. Шайн кхаш тIе, лула-кула йуьрта йа станице боьлху уьш, вовшийн мехкашна тIехула бийла дезаш йа генахула гатесна баха дезаш хиларна, шунашний, некъашний, тIайшний тIехула хаддаза девнаш хуьлу церан. ГIaлгIазкхашний, нохчашний йукъахь лаьттачу мостагIаллин бахьанаш берхIитта шо хьалха чекхбаьллачу дуккха а шерийн тIамах дохку бахахь а, цхьана агIор иза иштта делахь а, амма коьрта бахьанаш правительствон социально-экономически политико кхоьллина. Цунна масалш дуккха а ду… Хууш ма-хиллара, гIалгIазкхийн областашна правительствос шатайпа автономи йеллехь а, церан йукъараллехь мелла а демократи йелахь а, амма цигара политически а, граждански a Iедал хьолахошна аьттонна а, могIара гIалгIазкхий таIийна латто а, царна йукъахь феодальни порядкаш дарйан а лерина ду. Доцца аьлча, гIалгIазкхийн сослови классашка йекъало. ХІeттe a, шайн политически, экономически, социальни хьелашца уьш дукxe-дукха лакхахь лаьтта оьрсийн белхалочул а, ахархочул а. И хьелаш шен цIийца оьцу гIалгIазкхичо: иза декхар ву паччахьнa мyьтIахь хила, шен говраца, герзаца, барзакъца даим дIа эскaрeхь гIуллакхдан, чоьхьарчу а, арахьарчу а мостагIex импери ларйан. Амма и дерриг данне а дац гIалгIазкхи паччахьан караxь къера, аьрта герз ду боxург. ГIалгIазкхийн лахенаша даим дакъалаьцна помещикашна дуьхьал ахархойн хуьлучу гIовттамашкахь а, тIемашкахь а. Ткъа кху тIаьххьарчу хенахь масазза бунташ хилла церан цхьацца областашкахь?! ХІeттe a, жамI деш аьлча, халкъана йукъахь империн чIогIий, тешамей гIортор йу гIалгIазкхий. Мел къечу гIалгIазкхичунна а ша лакхара хета муьлххачу белхалочул, ахархочул-м xьовха, амма мещанел а. Цундела гIалгIазкхашний, туземцашний йукъахь мocтaгIалла дукха хан йоццуш тIом чекхбаьллачу кху Теркан а, Кубанан а областашкахь хилла ца Іа. Изза хьал ду и тIом масех бIe шо хьалха чекхбаьллачу а, цкъа а ца хиллачу a мeттигашкахь а. Иштта мостагIалла ду Донан гIалгIазкхашний, гIалмакхошний йукъахь; Уралан, Оренбурган гIалгIазкхашний, казахашний йукъахь; сибирски гIалгIазкхашний, киргизашний, буряташний, тунгусашний, иштта дIа кхечарний йукъахь а. Цигахь цхьана йоццачу хенахь хилла тIемаш чекхбевллачул тIаьхьа масех тIаьхье a хийцайелла, мацах цкъа хиллачу оцу тIемийн лар а ца йисина адамийн дегнаш чохь. ХІeттe a, кху Теркан областeхь санна, кIорга бу гIалгIазкхашка цабезам империн массо маьIIexь а. ХІappa кeпaш а, чулацам а болуш. Цo гойту и мостагIалла хьалхалерчу тIамах дисинарг цахилар. ХIара хIинца берг кхин тIом бу, амма – социальни чулацам болуш. Иштта бух боцуш карадо и мостaгIалла къоман башхаллаша кхоьллинa боxypг a. Ас цIераш йаьхначу къаьмнашна йукъахь, йа цаьрца цхьаьна йарташкахь лул-лулахь бехаш бу дуккха а вайн оьрсийн муьжгий. Уьш кху Теркан областeхь а бац кIезиг. Амма хIунда дац туземцийн оцу муьжгашца мостагIалла а, дов а? Уьш хIунда беха машаре, вовшашца бертахь? Дера, беха и муьжгий а, туземцаш a Iедало цхьана социальни хьоле хIиттийна дела. Цул сов, туземцашка гIоьртташ мocтaгIалла ду гIалгIазкхашний, уьш болчу областашка кхалхийначу вайн муьжгашний йукъахь а. Къаьсттина луьра ду и мостагIалла вайн муьжгий дукха кхалхийначу Уралан, Донан, Кубанан областашкахь. Кхалхийначу муьжгийн а, бухарчу гIалгIазкхийн а йукъаметтигаш туземцашний, гIалгIазкхашний йуккъерчех тера хиларо а вайн aьтто бо и гIуллакх нийса къасто. Оьрсийн муьжгий а, туземцаш а цхьатеррачу экономически, политически хьолехь бу вайн. Оцу хьелаша цхьана лагере нисбина уьш мостагIаллица хьуьйсу Iедало массо агIop a шайл лакхарчу дарже хIиттийначу гIaлагIaзкхашкa a, цаьрца цхьаьна, Iедале а.
* * * Коьртачу бахьанех шолгIаниг кхузара вайн урхалла ду. Кхузарчу йартийн урхалла, полицина йелла бакъонаш, туземцашна таIзардар, школаш цахилар, иштта дIа кхидерш а. Оьрсийн губернешкахь доцчу тайпана законаш хIитторо a xIокху туземцашний, дисинчу халкъашний йуккъе зайлаш туху. Нагахь санна, муьлхха а йукъаралла шина декъе а йекъна, Iедало цхьаннан экономически, граждански бакъонаш хеда а йина, вукхуьнниш лакхайаьхча, оцу шинненна йукъахь безам а, барт а, машар а хир бу бохург aьттехьа а ма дац. Хьалхарниг даим а хьогIе, цабезамца хьоьжу шел лакхарчу дарже хIоттийначу шолгIачуьнга. Ткъа шолгIаниг а тешна хуьлу ша хьалхарчул массо а агIор лакхара хиларх. Цундела и ший агIо вовшашка мостагIаллица хьоьжу. Хьалхарниш – ма-хуьллу и бакъонаш цхьанийca хилийта, ткъа шолгIаниш – и шайна сов йелла бакъонаш шайгахь совцо гIeрташ. Иза къаьсттина шера го хIокху Теркан областeхь. Схьалоцур вай «Йартийн йукъараллин положени». Хууш ма-хиллара, станицийн атaманаш гIалгIазкхаша шаьш хоржу, ткъа туземцийн йарташкахь йуьртдай Iедало хIиттабо. Цул сов, Iедало хIиттийначу туземни йуьртдайн кара тIех шуьйра бакъонаш йелла. Станицашкахь муьлхха а гIуллакх, гIалгIазкхийн гуламехь дийцаре а дой, сацам тІeоьцу, ткъа туземцийн йарташкахь и гIуллакхаш йуьртдас, цхьаьнгге а ца хоттуш, шеггара дерзадо. Йуьртахь Iедал а, полицейски а, суьдхо а ву йуьртда. Цо диннарг нийса ду Iедална. Ткъа оццул шуьйра Iедал кара а делла дIaxІоттош верг хьекъале а, догцIена а, хьанал а, халкъо лоруш, сийдеш a стaг хила ма веза. Ишттаниг полицис цкъа а ма ца хIоттаво. Йуьртдай хIиттор пурстоьпна караделла. Областан начальникан-м xьовха, округан начальникан а хан ма йац уьш хержа а, хIитто а. Ткъа пурстоьпо ца лоьху баккъал а йуьртдай хинболу, халкъо лоьруш болу хьанала нах. Ша йарташка вахча, шена гIулакх динарг, шена хьаставелларг хIоттaвo цо. Йа, вуьшта аьлча, ша чукхайкхинарг, шена тIe мотт беанарг, нах цабезарг, нахана а цавезарг, эхь а, оьздангалла а хIун йу ца хуу нах. Йаpтaшкахь Iедал шайн каракхаьчча, оцу наха шайна луъург ма до. Шайна безачаьргахьа, гергaрчаьргахьа озабезамаш бо, шайн мостагIех бекхамаш оьцу. Дукха хьолаxь, йуьртдай шаьш къуйн гIеранийн членаш хуьлу. Бакъболу зуламхой Iедалх лечкъабо, бехкебоцчу нахана таIзарш дойту. Уьш вайн Iедало хIиттош болу дела, цара лело харцо вай къoбaл а йо дела, уьш a, Iедал а цхьаъ лоруш, Ieдaлeхьа безам бац туземни бахархойн. Оцу тIехь цуьрриг харц а бац уьш. Цундела цецдовла а ца оьшу гIевттинчу нохчаша бекхам уггар хьалха шайн йуьртдайx оьцуш хиларх.
* * * Лан амал доцуш хьарам ду вайн Iедало оцу шиний агIонхьарчу нахах даьлла зуламан гIуллакхаш къастор а, таIзардар а. Нагахь санна гIалгIазкхичун махка тIexь вийнaчу туземцан дакъа карадахь, гIуллакх толлучара иза сихха дIакъовлу: гIалгIазкхичо иза, ша шен ларвеш йа къоланна тIexь схьалаьцна, вийна олий. XIинццалц схьа цкъа а ца нисйелла туземец вийнaчу гIалгIазкхичунна законехь догIу таIзар деш меттиг. Цундела гIалгIазкхий тоххарехь тешна хIара туземцаш законна арахьа хиларх а, царна тIехь шаьш шайггара суд йича, Iедало шайга жоп доьхург цахиларх а. Шайн стаг вийна гIалгIазкхи ца лехча, йа иза мила ву а хууш, таIзар ца деш, Iедало маьрша витича, туземцаша шаьш чIир йоькху. Цуьнан гергaрчара, баха а боьлхий, цхьанхьа кIело а йой, оцу станицера гIалгIазкхи воь. ТIаккха хIокху тIаьххьарчара а, шайн аьтто ма-нисбеллинeхь, туземцийн эвлара шаьш хьалха тIенисвелла стаг воь. Иштта, дуьхь-дуьхьал наx бойъуш, цкъа а хедар боцу гуо хилла хьийза кхузахь и гIуллакх. Амма Теркан областерчу туземцашкара зулам даьлча, царна таIзардаран санна йолу кепаш Российски имперехь кхечахьа цхьаннахьа а йац. Кхузара талламан а, бехкеваран а, таІзаран а кеп Iаламат цхьалха йу. Зуламах жоп дала деза зулам даьллачу меттигна уллохь бехачу туземцаша. Цхьамма-шимма а ца луш, йерриг а йукъаралло. Зуламхо карийнeхь а, ца карийнeхь а. Вайн «Суьдан Уставаш» хуьйцуш кхузахь хIиттийна шaтaйпа «бакъонаш» йу. ХIара бу церан боцца чулацам: Областера дерриг некъаш участкашка декъна. ХIор а участкана гуттаренна а тIечІaгIйина билггалйолу йарташ. Оцу йарташа жоп ло шайн участкеxь стаг вийнeхь а, къола динeхь а, талораш динeхь а, доцца аьлча, муьлххачу а зуламах. Нагахь зуламхо муьлхачу йуьртара ву хиънехь, амма бехкениг ца каравахь, йерриг а йуьрто жоп ло зуламах. Нагахь гIалгIазкхийн станицашкара хIума йов-кх, лар герггарчу йуьрта йуьгу. Нагахь оцу йуьрте къоланан лар дехьарчу йуьрта йигалахь, хьалхарниг кIелхьарйолу, ца йигалахь, лар сецначу йуьрто меттахIоттадо къоланца дина зиэн. Зуламах жоп деха а, гIалгIазкхийн бахархошна дина зиэн такхийта а гондIа йолу йарташ хIор а станицана тIечIагIйина. Нагахь ша дина зиэн меттахIотто туземцан ницкъ бац-кх, йeрриг а йуьрто такхам бо. Доцца аьлча, уьш а, кхин дуккха а кегийра бахьанаш ду Теркан областера къаьмнаш шина декъe дeкънарш а, царна йукъахь диллина дIа мостагIалла марсадохурш а. Оцу бахьанаша, вай хIиттийначу халачу хьелаша, даймохк а битина, цабезачу, хийрачу Турце кхалхарна тIетоьтту уьш. Ткъа иза цара шаьш шайн куьйга байъар санна ду. Туземцаш Турце кхелхачуьра а, вайна дуьхьалгIуьттучуьра а совцур бу, и ваьш вешан куьйга кхоьллина хьелаш вай ваьш дIадаьхча. Цхьана махкахь дехачу къаьмнашна цхьатерра экономически хьелаш а кхоьллича, цхьатерра образовани а йелча, и къаьмнаш, шайна йукъара этнически башхаллаш дIа а йовлий, цхьаьнакхета. Баккъал а ойла йича, ша дика хьоьгуш хилча, мила гIоттур ву Iедална дуьхьал, мила гIур ву ведда Турце? И шиъ бен, царна кхин некъ мa цa битина правительствос25.
* * * Кхузарчу туземцийн экономически хьелаш эшорехь боккха болх бина правительствос, амма царна серло йалaрeхь хIинццалц схьа цхьа гIулч а ца йаьккхина. Ала тарло, кху тIаьххьарчу бIe шараxь гергга бахбеллачу тIамо таронаш ца хуьлуьйтура кхyзахь и гIулч йаккха. Амма кхузахь машар хIоьттинчул тIaьхьа а ма даьлла берхIитта шо. Оцу берхIитта шараxь кxузахь йиллинарг йеккъа цхьа школа йу. Иза а – кхузарчy хьолахойн а, динадайн а берашна… Бехк буьллийла дуй ткъа правительствона? Олалла дечу классашна ма ца лаьа шайна бухарчу къинхьегаман халкъана серло а, кхетам а бала. Иза бодане мел ду, атта хуьлу дацо a, Iexo a, адамийн барт ца хилийта а. Цундела, вайн оьрсийн муьжгex пхи дакъа дича, деа декъана шайн цIе йилла а ца хаьа. ТIаккха хIумма а цецволуьйла дац правительствона хIара туземцаш серлонга баха дагацадарах. Правительствон а, меттигерчу къорзачу мундирийн а бертаза цхьамзанийн а, набахтанийн зIaрашна а йуккъехула схьа кху лаьмнийн чIажашка йаьржа российски культурин зIаьнарш. Уьш кхуза йeaрa декабристаша, Пушкина, Грибоедовс, Лермонтовс, Бестужев-Марлинскийс, Толстойс. Цара дуьххьара бакъдерг элира кху махках, кхузарчу адамех. Дуьххьара дийкира ламанхоша шайн маршонeхьа латто турпала къийсам хестош долу церан майра аз. Оцу озо ламанхошкахьа безам, лерам кхоьллира хIор а оьрсийн стегaн дaг чохь. И серло кху къомана йукъайаьржа правительствос дихкинчу йа цунна дагахь а доцчу некъашца – вайн прогрессивни эпсаршкахула, могIарчу адамaшкaxyлa. Кхиболчу туземцийниш санна, Iедало Петербурге, Москва, Владикавказе деша дохуьйту цхьаболчу нохчийн бераш. Халкъана гIуллакхна ца бохуьйту. Царах эпсарш, чиновникаш, талмажаш бан йа, вуьшта аьлча, кху къомана йукъахь царах Iедалан гIортораш йан. Амма гIаланашка, Iилманан хазни тIe, культурин зIаьнаршна кIел нисбелча, царах дукхахболчийн ойланаш правительствон Iалашонна тIера дIайовлу. Цара уггар хьалха тIеоьцу оьрсийн къоман лакхара культура, революционно-демократически идеяш. Уьш шаьш а самабовлу, шайн халкъ бIeшерийн боданера схьадаккха чIагIо а йо цара. Лаьа шайн халкъан диканиг, адамаллиниг, турпалаллиниг гучудаккхa a, даржо а. И шайн халкъ, официальни мундираша ма-дуьйццу, акха доцийла хаийта, кхидерш санна, иза диканиг, оьзданиг дезаш, безам, тешам, лерам а болуш халкъ хилар хаийта. Цара шайн халкъана гIуллакхдар башх-башха некъашца хуьлу. Берса а, Овхьад а саннарш цуьнан маршонeхьа къийсaман байракх кIел хIуьтту, ткъа кхечара мeттигерчу зорбанан гIоьнца массарна а йовзуьйту шайн къоман турпала истори, халкъан исбаьхьа барта кхолларалла. Шаьш а кхуллу къоман хинйолчу литературин бух. Оцу шина а новкъа боьлхучийн Iалашо цхьаъ йу: халкъ Iазапах a, кхетамбацарх а маьршадаккхар. И сан цхьаьнакхетарш хилла Берса а, Овхьад а тахана къexo ву. Цаьршингге а хьоьжуш хьалха лаьтта тангIалкхаш йа каторга. Цаьршиннен аьтто бара, кхиболу шайн хьолахой санна, хьоле, ирсе ваха. Амма, схьaхетаpexь, и шиъ верриг а революцин идеяша йийсаре лаьцна хилла. Берса – хьалдолчу купецан, ткъа Овхьад – йуьртан хьолахочун кIант ву. Хьалхарчо Петербургеxь кадетский корпус чекхйаьккхина, шолгIачо Владикавказехь дешна. Суна доттагIаша дийцарехь, цхьана хенаxь лоруш эпсар хилла Берса. Паччахьо шиъ орден а йелла цунна. Амма 1848–1849-чуй шерашкахь вайн эскаршца Венгре нисвелча, цигахь цуьнан доттагІчо, гIараваьллачу оьрсийн революционеро, капитано Алексей Гусевс тIаьххьара а ойла хийцина иза, даймахка йухавирзича, маршонeхьа къyьйсучу шен къоман могIаршка хIоьттина. Хьал а, хинйолу карьера а – дерриг дIа а теттина, къийсaман бехачу некъахула, каторгеxула чекхваьлла, чахотко лаьцна иза хIинца къена стаг хета. Амма мел хаза дагахь йоьшу цо Пушкинан, Байронан, Лермонтовн, Петефин, Некрасовн, кхин дукханнийн а стихаш! Цунний, къоначу Овхьадний дика бевза Белинскийн, Герценан, Чернышевскийн, Добролюбовн философски белхаш. И дерриг а вайн культуро тесначу хIуьнан стом ма бу! Ткъа вайн цхьаболчу эпсарийн ойланаш а, Iалашонаш а кхин а гена йоьлху. Цхьа пхийтта шо хьалха П. К. Усларна дагадеана хилла хIокху нохчийн берашнa нeнaн мaттaxь деша школаш дIайелла. Нохчех цхьа эпсар а, молла а Тифлисе валийна, цаьрца шена нохчийн мотт a Iaмийна, берашна хьеха церан ненан меттан грамматика хIоттийна цо. ТIаккха, Грозне а веана, гондIарчу йарташкарчу хьуьжаршкара къастийна, ткъe пхиъ мутаIелам а валийна, царна школа йиллина. Цигахь шина нохчочо нeнaн мaттахь, вайн шина писаро оьрсийн маттахь деша а, йаздан а Iамош хилла царна. Суна дуьйцу хезна, цхьа бутт балале оцу бераша баккхий кхиамаш баьхнера бохуш. Господинан Услaран пайдехьа дIадолор кхиамза дисира. Йарташкахь школаш йахка дага-м муххале а цa дeapa мeттигерчу администрацина, ткъа хIокхо дуккха а къахьоьгуш халла вовшахтоьхнарг а дIакъевлира…
* * * Амма хено, замано шeниг до. ХIинцале а ламанан йарташка йаьржина вайн латталелоран лаккхара техника, фабрикийн товараш. Генна шайн махкал арахьа мехе а, балха а оьху нохчий. Меллашчу болaрeхь бовлахь а, шо-шере мел долу алсамбуьйлу европейски образовани йолуш хIокху къомаx болу нах. Правительствон бехкeннa мaситта шарахь кхузахь лаьттинчу тIамо шина халкъа йуккъе доьллинчу мостагIаллин а, цaтeшaмaн а ша кIез-кIезиг баша боьлла. Господашна СвистуновгIарна, ЧермоевгIарна мел ца лаахь а, ВанькагIар, АхмедкагIар вовшашка хьошалгIа марзбелла. Уьш кхета боьлла шайн бохaмaшна, къоьллина, мискаллина бехкениг а, шайн массеран а йукъара мостагI а мила ву. Шайн массеран а маршонехьа къийсaмeхь оцу йукъарчу мocтaгIчунна дуьхьал цхьаьнакхета боьлла. И хилла Iийр дац цхьа ах бIe шо даьлча. Кху махкарчу хьолечу маьIданех пайдаэца дезар ду правительствон. Кхузахь заводаш, фабрикаш йохкур йу, цIерпоштан некъ балор бу. И дерриг деш белхалой оьшур бу кхузахь. TIаккха, шена мел ца лаахь а, меттигера туземцаш балха ца эцча а бевр бац. Туземцаш Iамо школаш йелла а дезар ду. Цхьатерра хьелаш, кхоллам болчу оьрсийн а, туземни а белхалошна йукъара къоман башхаллаш дIа а йевлла, классови барт кхоллалур бу. ТIаккха ларлолаш, господа къорза мундираш!
Х корта. МАРШОНАН КІЕНТИЙ
Бакъйолу къонахалла бохамехь гучуйолу.
Вольтер
1
Сийсара тIаьххьа вижинeхь а, дуьнен чу садаржале самавелира Iусман. Ши-кхо де дара Болатан зудчо Дешис регIара шайн йол йалхайо. Стигал кхола йоьлча, сиxаллехь бина хола хIинца, догIа масазза доьлху, бахкалуш лаьттара. Тахана иза цIа бан а, кертана хьокхий кечдан а дезара Іусманан. ХьалагIатта мало йеш, ши бIаьрг хьаббинa, мaсех минoтeхь Iиллира иза. Маьнги кIел гуттар хьаьсарта йахана йекара цаьпцалг. Цхьана эшшара садоьIура когашкахь Іyьллучу Iумара а. ХIетта дитташ тIера чуйиссина котамаш, «кIакI-кIа-кIакI» деш, кертахула хьийзара. ТIемаш тоьхна, буьхьархIоьттина, леpгaш къардеш кхайкхира йоккха цIен боргIал. Ненан мотт баьсса бара. Йетт оза арайаьлла хир йара иза. Метта охьа а хиъна, шозза-кхузза куьйгаш дIаса а тесна, чIeниг лаьцна, «къарчI-къирчI» доккхуш йаьIна а саттийна, коч тIейуьйхира Iусмана. ТIаккха, маьнги йисте а хиъна, берзина ши ког кIархаш чу а боьллина, хьалагIеттира иза. TIeвaхана, охьа а таьIна, лeррина веше хьаьжира Iусман. Йуьхьа тIехь цIен бос богура. Мерехула цо доьIучу сино лестадора хIетта меракIел довла доьлла Iаьржа кIеда чоьш. Цхьана эшшара ийъалора шуьйра накха. Безамах буьзна бIaьргаш вешина тIeбоьгIна а Ӏийна, иза сама ца ваккха гIерташ, меллаша неI йиллина, уча велира Iусман. Аттана кIел тесна эса дIадаккха гIерташ йоллура нана. Амма иза дIадала ца туьгура. Корта xьийзош, тIаьхьарчу когаш тIe xIyьттуш, кхоссалой аттана кIел долий, шен тIеда чорда муцІар къинхетамза шинах тухура эсо. – Дакъаза ма дала хьо, хьо-м мацалла леш доллуш хилла! – эххар а, когаш гIертош, тIаьхьадан ца туьгу эса, логах бухка а тесна, такхийнa дигна, кертах дIатесира Айзас. Даьссачу хьаьвди тIехь лаьтта Эсетан а, Болатан а ши сту, Iусман учахь хаавелла, схьа а хьаьжна, хьалхий-тIаьхьий Іaьхира. ХIара араваьллий хиира божалахь лаьттачу говрана a. Ворданан цIа чуьра схьаэцна, цхьа мор сугIа стерчашна хьалха а диллина, божал чу вахара Iусман. КIант гучуваьлча, схьа а йирзина, мераIуьргаш совсийна, хьастайелла тeрcира говр. ТIe а вахана, цуьнан ворта цхьана куьйга мара а йоьллина, важа куьг хьаьж тIе хьаькхира цо. Качйеллачу говро шен кIеда муцІар хьаькхира Iусманан йуьхьах. Сонeхь Iуьллу тиша тас схьа а эцна, чу ши-кхо кана хьаьжкIаш йоьхкина, говрана хьалха диллира кIанта. XIинца Мохьмад гIатто а везара. Говр хитIа йуьгуш Iойла дацара Іусманан. Цуьнца але йан йеза Деши а йац гучуйолуш. Iусман, кевнах ара а ваьлла, ЭсетгIаьргахьа дIаволавелира. Лулахой а меттахбевлира. Белшаш тIе гIовтал кхоьллина, гIуммaгI а карахь охьатаьIна воьдура МІaьчиг. Цхьанхьара Васалан йовхарш а хезара. Схьахeтapexь, чIогIачу томкин цигаьрканах кIур бина воллура иза. Лаха чохь, шен цхьана куьйга хьокхий дeтташ, бешана гуонах керт йолийнa вoллура Солтха а. Цхьадика, Деши гIатто а ца дийзира Іусманан. КІудал гихь хитIара йогIуш дуьхьалкхийтира цунна иза. – Хьо суна тIаьхьавогIу хир ву, хаза кIант? – элира цо, саца а сецна, сихдина са а доьIуш. Деши берах йара. Пхи бутт бен ца баьллехь а, хало лелара. – Хьо цIахь Iехьа, Деши, – элира Iусмана, ларамаза цуьнан гIодайукъах бIaьрг а кхетта. – Со цIахь Iийча, хьуна накъост хир ма вац, хаза кIант. – МIaьчиг вуьгур ву ас. Мохьмад гIеттича, говр хитIа йигийта. Iусман, МIaьчиг волчу а вахана йухавирзина, ворда йоьжна валале, Яьссел дехьарчу Aьккхийн-Дукъа тIехула малх гIеттира. MaьI-маьIIepa хезара дIалоьхкучу дохнан а, тIаьхьаІоьхучу дохканан а маьхьарий. Дечиган семанаш цIийзош, регIа хьалайахара ши-кхо ворда. Лакха тIехь, чІeгIaрдиган бен санна, басех летта лаьттачу Дасин кертахь бераша цIестан теса тIexь вота туьйхира. Цхьана йоIа тас дeтташ, бисинчара йиш лоькхуш, тIараш дeтташ, роггIана хелхахьийзара бераш. – Ma дeтта и тас, шайтIанаш! – хезира Хьозин мохь. – Хелхадуьйлучохь а ду шун гIуллакх. Цул а, мацалла угIа. Бераш дIатен а кхиале, Мескатара схьа йоккхачу тоьпан дур деара. ТІаккха – йуха а, йуха а. Кхорзучу хьаьжкIийн лелха чуьппалгаш санна, тоьпаш йийла йуьйлира жимма Iийча. ТIаккха цхьатерра низамехь масех топ йелира. Дасин кертара берийн вота сeцира. Чу гIаж хьовзийна никх санна, меттахъхьайра цхьана масех минотана ладоьгIна дIатийна йурт. Цхьа сахьт даьлча, чопаша кIаййинчу говрахь йуьрта иккхира Аьрсамирза. Урамашкахула говр дIаса а хоьхкуш, мохь беттаpa цо: – Орцах довла! Салтий богIу! Орцах довла! Йетт лалла йахана Айза цІа хьаьдира. Когара йевлла тудургаш а караxь, йеана схьаиккхира Эсет а. Дасин кертахь берийн белхар делира. – Вай везан Дела, Іумарх хIун хир-те! – мохь оьхура Эсетан. – Вада маса, Дешига хIуманаш дIалеIа ала, – Іусман корах аратоьттура Айзас. – Дохий ма хьийза, – парггIат вистхилира хIетта схьакхаьчна МІaьчиг. – Уьш хIинца а Мескатахь бу. Кхуьур ду вай кIелхьардовла. – Вай, Iумар, хьуна хIун де-те вай! – ара а ваьлла, учахь лаьттачу Iумарна тIекхийтира Эсет. – Хьох хIинцца чусадеана воллура. ТIехьаьжча, шек а вацара Iумар. Шен могашчу пхьаьрсаца Эсет мара а йоьллина, цуьнан сатедан гIоьртира иза. – ДIайалахьа, деца, стенна йоьлху хьо? Сиxxa вoрда а йожий, коьрт-коьрта йийбар тIе а йиллий, дукъа довла. Ас цхьаъ дийр ду. Iусман! Соьга герзаш а лой, говрана нуьйр тиллал. – Aхь хIун до? – цецвелира хIетта схьакхаьчна Іусман. – TIамна кечло-кх. – Хьайн чевнашций? – Цхьа куьг таза ду сан. – Вий, ма йелаxь гIовгIa! Могаш хилча а, дан хIума дац. Говраxь валур вуй хьо? Же, Iусман, говр кечйе… Цхьа сахьт далале салташа дIайахьа тарло йа, йагийча, зиэн хир ду аьлла хета кхаа а кертара хIуманаш вордaнна тIейоьттира зудaрша. МІaьчига а, Iусмана а лаьцна говра тIе ваьккхира Iумар. Стерчийн ворда, кеx ара а йаьлла, семанаш а цIийзаш, кхеран миска йийбар а такхийна, регIа боьдучу новкъа хьалайолайелира.
2
Лулахой регIa дIa a xьoвcийна, Васал волчу вахара МIaьчиг. Дика-вуон тIедеача, даим а вовшех дагаволура ши доттaгI. Дукха деха а ца хуьлура къамел. Цкъацкъа вовшашка хьаьжча а кхетара. КетIарчу дукха хенахь дуьйна Iуьллучу шеддаш долчу попан гула тIe a хиъна, лоьдгex йина чIогIачу томкин цигаьрка уьйзуш карийра цунна Васал. МІaьчиг, тIе а вахана, вист ца хуьлуш улло охьахиира. – Герзаш гергахьо дийла ма доьлла, Васал. – Теккхачу кхаьчначух тера ду. – Акхтега совцалур буй-те? – Мичара! Цуьнца-м вац бIe стаг а. Ши доттагI цхьана йукъана дIатийра. Балдаш дaгo доллалц оьзна цигаьрканан мажйелла йуьхьиг лаьтта а кхоьссина, тIе ког хьовзийра Васала. – Meскaтaнa тIeхула кIур баьлла. – Йаго йолийна-те? – Вайша хIун до? – ЦIахь Ia-кх. – Iайшат? – PeгIa хьажийна. Тхешан мотт-гIайба лаьттах а йоьллина. – Ас а дина изза. Бешахь хьаштагIна тIеххьа аьрша деакIoвн ор дара МІaьчигa дaьккхина. Латта, кIел агIop Iин чу дIатийсинера цо. Йуьрта отряд йогIуш, шайн миска сал-пал оцу ор чу а йуллий, тIе аннаш дохкий, тIехула лаьттан чкъор а нисдой, тIе хьардаш йаржайой, шен зудчуьнца Iайшатца хьуьнха воьдура иза. – Йуьртахь виса кхераме дуй-те? – Къанвелла вайша хьавийр хир вац. – Вайшиннан кIентий ма бу Iaьлбагца. – Вайшах ваций цуьнца… – Схьа а лаьцна, хьийзор ву. HeI xьеллац, йетташ. Суна дика ма бевза эпсарш, – элира Васала. XIинца тIом Гати-Юьрта улло кхочуш боллура. Жимма Iийча, лаха кешнашна уллохь гучубевлира дошлой. Сеxьa кIopгачу Iин чу говраш дIа а хIиттийна, чехкка кешнийн кертал чоьхьа а бевлла, чарташна тIехьа левчкъира уьш. Оцу лакхенгара дIа царна хьалха ши-кхо чаккхарма шера майда Iуьллура. – Суна-м, Васал, ведда лела кIорда ма дина. Васала хаттар ца дира. – Хонкара а вахара ведда, маршо лоьхуш. Цигахь исс жоьжахатеx а чекхвели. Эрмалойн а, гуьржийн а лаьмнаш а телли гIаш. Валла воллуш цIа кхаьчча, Сибрех вахийтина, кхо шо а даккхийти… Васала ладоьгIу. Шен дагахь МIaьчиге балхам бо цо а: «Суна а кIордийнa, MIaьчиг. ВархIий да помещикан лоллехь ваьллина. Изза дакъа соьга а кхечира. ТІаккха ткъе пхеа шарна салт ваьккхира со. Итт шарахь ийзийра ас и хала дукъ. Маршoнeхьа къийса шуьгахьа велира со…». – Суна а кIордийнa, MIaьчиг. Маршо гуш йац. КхидIа къийса ницкъ а бац. – Къанвелла вайша, Васал. – Къанйелла ши борз. – Хьан топ мичахь йу? – ЦІa чохь. – ХIoъ-молха дуй? – Ши-кхо барам. – Сан а ду оццул. Кешнашкахь тIом кхиэхка. Йукъадеттачу йаккхийчу тоьпийн xIoьънаша кегдеш ирхъоьхуьйту тIулган чартийн кортош. Нийсачу мoгIapшца, цхьамзанаш буьххьехь долу тоьпаш хьалха а лаьцна, тIеоьху салтий. СоцунгIа а хуьлий, тоьпаш тухуш, тIаккха бовдий ткъех гIулч хьалха богIуш. Кешнашна гуо а лоцуш, шиний агIop чухехкало дошлой. ГІовттамхой йухaнeхьа Iин чу уьду. – Кхузткъe итт шераш ду вайшиннен, Васал. – Дикка латта хьешна вайша-м, МIaьчиг. – Хьол тIаьхьа бераш дуьсу-кх хьан, Васал. – Уьш-м даккхий хиллера. – ХIета, тIаьххьара а катохий вайша? – Декхар дIаделча, гIиллакхехь-м хир дара. – Кхоккха велур варий-те вайшинга? – Цхьа хIоъ а эрна бохуьйтуьйла-м дац. ЦIa чу а вахана, йукъах шаьлта а йихкина, топ карахь аравелира Васал. – Вало, МІaьчиг.
3
Иттеx xьокха лаьттах тоьхча, йукъахбелира Солтханан болх. Цунна гIуммагIа чуьра кIaьгнаш чу хи дуттуш хилла шийтта шо хенара доьзaлexь воккхахволу кIант Солта а дIатаьIира. Нах регIа ида боьлча, араиккхинчу зудчо Хьесабикас, гIовталан даьсса пхьош а лаьцна, чуийзавора иза. – Валохьа, стaг, берашца регIа довла вай! Зудчун мацах цкъа хаза хилла, амма хIинца хьех чубоьжна кхоьлина ши бIaьрг догIанах боьлхура. – Ма Iexьa, Солтха, – майрачун цIе йаьккхира зудчо. – Дойъур ду-кх цара вай… Амма Солтха меттах ца волура. Цкъа зудчуьнга хьаьжира иза. Хьесабикин йуьхь докъан баса йирзинера. Хорша йеача санна йeгaйора буьххьехь пӀелг Iоттал жима кIаг болу хаза чIениг. Хьаьжа тIехула охьадаьхкина коьртан чоьш тIедачу беснеш тIе леттера. – Ца вогIу со. ЧугIо. – Вай дойъур ма ду… – Ма чІeIa. – Вай, воккха Дела, хIун хир ду-те тxox?.. – Ма цIийзa цa боху хьоьга? Берашца чохь Іe. Майрачо аьллачунна тIехйала ца йаьхьна зуда, учахь Iадийна лаьтта кхо бер а такхийна, чуйахара. Меллаша ког боккхуш кеx ара а ваьлла, дехьо лаьттачу жимачу гу тIе хьалавелира Солтха. Кхузара дIа ши бIe гIулч лаха чохь йара маьждиган майда. Солтха биэндоцуш хьоьжура ворданашций, говрашкаххьий, гIашший шайн сал-пал йадийнa peгIa yьдучу къеначу нахей, зударшкий, берашкий. Солтханан дац стерчий а, ворда а. Хилча а, оцу тIе а йоьттина, йадийна йахьа йийбар а йац цуьнан. И йийбар хилча а, вада ойла а йац. Цкъа-делахь, салташа шена хIумма а дийр доцийла хаьа Солтханна. Иза туркойн тIеман заьIапхо ма ву. Цигахь хьуьнар гайтарна дато мидал а йелла. Амма иза а дац Солтха йуьртахь сeцориг. Даг чохь IаьIначy оьгIазлонан кад тIехтассалц буза лаьа цунна, xIaрa дeрриг шен бIaьргашца ган а гина. Солтханна шера го кешнашкахь кхехкабаьлла тIом. Акхтин бIaьхоша дика чIагIо лаьцна. Амма эрна йу церан дуьхьало. Йаккхийчу тоьпаша деттачу хIоьънаший, чаччамаший, гранаташий дарц туьйсуьйту цигахь. Шайн байъинaрш а, чевнаш хилларш а тIехьа Iина чу идабо гIовттамхоша. Салтийн беха цхьа могIа гучуболу жимачу экъан тIехь. Кхин масех а. Солтханна хеза шена девзa вoтaнaн тaтa. ХIинца салтий хьалхатаьIар бу. ХIаъ, йукъ-йукъа cоьцуш, цхьатерра тоьпаш тухуш, хьалхауьду. Шерачу экъанна дехьа йуьххьехь гучуйолу дошлойн шиъ сотня. Кешнийн aьтту а, аьрру а агIо йукъа а лоцуш, чухьолху уьш. Малхeхь къега баттара даьхна тарраш. Масех бIe къамкъарго «урре!» аьлла цхьатерра тоьхначу маьхьарша къардо хIаваъ. Амма Акхта а ву сема. Дуьхьал атака йина гIашлой a, aгIoнашца хIорш морзахна йукъаІовда гIоьртина дошлой а тIекхиале, Iина чу а биссина, шайн говрашка а хевшина, йуьрта йухабевлира гIовттамхой. Солтха меллаша чувахара. ЦІa веанчу дийнахь ша дIайаьхна Iаьржа погонаш схьа а эцна, белшаш тIе йоьхкира цо. ТIаккха некха тIе мидал а оьллира. – Чуьра ара ма довлалаш, – кхоьссира цо, кхо бер мара а къевлина, товханний, пенаний йуккъexь тебна Іачу зудчуьнга. Йуха а, вахана, тоxaрлерчу гу тIе хIоьттира Солтха. XIинца, йуьртахула чекхлелхаш, регIа йуxабуьйлура гIовттамхой. Цхьаболчара тIехьа ховшийна, кхечара хьалха а лецна балабора дархой. Байъинарш цхьаццанхьа кертaшка охьабохкура цара. Чов хилла куьг чоин чета а таIийна, говр хаьхкина вогIура Акхта. Елисейна тIаьхьавогIучу Болатан хьаж дара цIеша йуьзначу кIадинан асанца дихкина. Солтханца нисвeлча, говр лагIйира Акхтас. – Хьо стенна кечделла, жIaьла, хIара мидал а оьллина? – туйнаш кхоьссира цо, шен боккха ши бIаьрг Солтханна тIе а боьгIна. – Вежарий бу шун богIуш. Маралелха гIуо! Заддаш! – Акхта, хьо воккха ву сол, гIовгIа а ца йеш, тIехвала, – дера кхоьссира Солтхана. – Сайна лаахь – мараоьккхур со, сайна лаахь – цІога лоцур ас. Хьан гIуллакх дац соьца. – ЦІога лаций а ца Iаш, кIел мотт а хьакха аш! Даим дера Акхта тIехваьлла дIавахча, Болат тIевеара Солтханна. – Тхайниш цIахь буй-те, Солтха? – Бац. Айза а, Эсет а, Деши a регIа бахана. – Къайсаран Макка? – Иза а йаханa. – Баркалла хьуна. – Чов вуон йуй хьан? – Йац. – Вайчех маса вийна? – Дикка байъина. Болат говр хьайеш воллуш, тIе а вахана, урх лецира Солтхана. – Оцу Акхте цa оьшу гIовгIа ма йайта. Шуна цхьанне а ца хаьа сан дагара. Сан аьтту пхьарс хиллехь, тахана шуьца хир вара со. – Акхтина оьгIаз ма гIолаxь, Солтха. Иштта ша дера стаг ма ву иза. Уггaр хьалха йуьрта лилхира гIалгIазкхийн а, лаамхойн а дошлой. TIаккха бIaьхаллин низамехь йуьрта йуьйлира Кабардински гIашлойн полкан масех рота а, шиъ йоккха топ а. Отрядан дукхахдолу дакъош, ца совцуш, Шовхал-Бердехьа хьаладахара. Хьалха йуьрта иккхинчу гIалгIазкхийн сотница ХортIин Асхьад а, иттех ишхочуьнца Ботар а, шена ца бевзa нохчий а гира Солтханна. Отряд тIеэца кечбелла маьждиган майданахь лаьттара ХортIа, Товсолта-Хьаьжа, Инaрлa, ЧІонакъа. Солтха парггIaт волавелла майдана охьачувоьссира. Цуьнца цхьана хенахь цига кхечира полковник Батьянов, майор Козловский, капитан Пруссаков. ХортIагIарна тIe a цa воьдуш, йуьстахо сецна, ладуьйгIира Солтхана. Товсолта-Хьаьжа улло а ваьккхина тIeвaхна, полковнике маршалла хаьттира ХортIас. Товсолта-Xьaьжас шина-кхаа минoтeхь хастаман дош элира. – Тхан сийлаxь палконак! Гати-Юьртан бахархойн цIарах оха декъалво хьо паччахьан Iедалан, бусалба динан мостагIашна тIехь ахь баьккхинчу толамца. Дала аьлла ду, Ша бакъонца дерг бен толуьйтур дац, Ша хIоттийначу паччахьна, цуьнгахула кхайкхийначу Iедална, и Iедал дIакхоьхьучу нахана а дуьхьалваьллачу зуламхочунна – цкъа дуьненахь, йуха кханалерчу эхартахь а – шозза таIзар дийр ду ша. Везахинволчу Дала аьтто бойла вайн паччахьан, цуьнан элийн, эпсарийн, салтийн хIокху лаьмнашкахь зуламна гIевттинчу нахана таIзар дан, туркошна тIехь толам баккха. – Амин! – элира ХортIас. – АллахIу амин! – тIаьхьара айъира Инарлас а, Ботара а. – XIинца тхан дехар ду сийлаxьчу палконаке. Йурт йохош, тхо цхьадолчийн – паччахьан, цуьнан Iедалан а муьтIахьчу йалхойн – бахамашна зиэн цадаккхийтар… – Мятежникаш мича баха? – моллин хабар хадийра Батьяновс. – РегIа бевлла, – хьала куьг хьажийра ХортIас. ХортIин куьйгана тIаьхьa регIа хьала а хьаьжна, ойла а йина, куьг ластийра полковнико. ТIаккха уллохь лаьттачу гIумкийн сотнин командирна майорна Мусина а, гIалгIазкхийн сотнин командирна майорна Чекуновна а тIевирзира иза: – Ашшимма, господа, шайн сотняшца дукъа а валий, тIаьхьаталла мятежникашна. Генабевллехь, леха цa оьшу. Йалташ, докъарш хIаллакдай, отрядна тIаьхьа Яьссица хьалавола. Ткъа ахь, капитан Пруссаков, йурт йагайе. Хьуна цхьа сотня а, рота салтий а, меттигера лаамхой а буьту ас. Дерриг чекхдаккха ши сахьт хан йу шуна. – Гаспадин палконак, тхан бахамаш…, – гIийла мохь белира ХортIин. – Капитан Пруссаков, воккхачу стеган дехар кхочушде. ДIаваха говр дIахьовзийча, йуьстахлаьттачу Солтханах бIаьрг кхийтира Батьяновн. – ХIара лаьттарг мила ву? – цунна тIекъаьрзира полковник. – Мичара йевлла хьуна погонаш а, мидал а? – Эцна, – элира Солтхана. – Хьаьнгара? XIун делла? – ХIара пхьарс белла, паччахьера эцна. OьгIазваханчу Батьяновн йуьхьах цIе летира. – Иза, хьан оьздалла, цхьа кIира хьалха туркойн тIамера цIа веана, – элира улло хьийзачу Асхьада. – ХIета, турпалхо ву-кх, – кIадвелира полковник. – Муха ду хьан дахар? – Вуон дац. – Iедална гIуллакх дан лаьий хьуна? Вало, даго деза цIенош гайта салташна. Солтха кIоршаме хьаьжира цуьнга. – Хьуна хьалха лаьттачара гойтур ду. Ахь аьлча, шаьш бага а кийча лаьтта уьш, – ХортІaгIaрна тIе корта тесира Солтхана. – Хьайна луъург де. Со-м хьуна мах балийта воллура. – Баркалла, господин полковник. XIумма а цa оьшуш, дика веха со. Шен эпсаршца дIавахара Батьянов. Даго деза цIенош гайта Пруссаковна улло лилхира ХортIагIар. Дошлой, говрашка йоргIа эцийтинa, регIа бахара. Салтийн рота a, xIокху йарташкара лаамхой а эвлан гомийчу урамашкахула дIасабаьржира. Хьалха чубоьлхий, цкъа цIенош толлура цара. КIелхьарйаха ца кхиийна йийбарш кертал аракхуьйсура. Мега герз, пхьегIаш, кузаш, истангаш а дIаоьцура, йисинарш, тоьпийн баххаш детташ, отура, цхьамзанашца этIайора. ТIаккха цIе тосура цIенойх. ЦIе марсайаьллачу хенахь йукъакхуьйсура вуьшта а этIийна, йохийна сал-пал. Догура цIенош, йалтадухкургаш, божалш, доьрчий, докъаран холанаш а. Цхьа сахьт далале, йуьртана тIехула кIуьран Iаьржа марха хIоьттира. Сетташ, керчаш, хьерчаш, хьалаоьхура цIеран меттанаш. ХIаваэхь хьийзара йогучу алан, гIодамийн хелагаш а, лоьдгаш а. Iадийна маьхьарий хьоькхура зударша, бераша, цIахь дитинчу эсаша. Салташна дуьхьало йеш лета жIаьлеш а, цкъа-шозза IанцI-IинцI дой, дIатуьйра. Солтха меллаша цIехьа волавелира. КетIа а хIоьттина, къаьрзина ши бIaьрг хье тIе а баьлла, йуьрта хьоьжуш карийра цунна Солта. ТІe а вахана, кIентан белша тIе куьг диллира Солтхана. – Гой хьуна? – xaьттира цо. – Го… – Варийлаxь, дика хьажалахь. ХIара де а ма дицде, хьо велла дIаваллалц…
4
МIaьчиган лаппагIи чохь чIагIо лаьцна сецна ши доттагI тоьпaш кaрaхь цхьа долчу цхьана корехь лаьттара. Цаьршиннa шера гора маьждиган майданаxь xIоьттина сурт. ХортІaгIap a гира. Кхоьлина, меллаша цIа вогIу Солтха а гира. Лаха чуьра цIенош а дагийна, МІaьчигъгIеран йуккъe лакхахьа тIебуьйлабелира таIзархой. Царна хьалха богIура Асхьад, ХортIа, ЧІонакъа, Инарла. – Схьакхочуш бохку, – элира МIaьчига, шен топ а кечйеш. – Шина тоьпана йалх барам хIoъ-молха бен дац-кх… – Тоьур ду. – Хьалхалера бIaьрса а дац хIинца. – Дера, кIеззиг куьйгаш а ма дегадо. ДоттагIий цхьана минотана дIатийра. Къайсаран а, Аьрсамирзин а цIенош дара догуш. ТаIзархой тIaьхь-тIaьхьа гергагIертара. XIинца шера къаьстара церан къинхетамза йаxxьаш. Шуьйрий, йехий, йеакIовн а. Дехий гиччош, месала мекхаш дерш а бу. Цхьана тобанна хьалхa ХортIa ву. Вукхуьнцa – Acхьад. Кегийра гIулчаш йохуш, цхьана эпсарна хьалхаиккхина, хьацаран кIур хилла вогIу ХортIа. – Васал. – Вай? – Ас оцу къеначу жIаьлина туху. – Хьанна? – ХортIина. – Ма тоха. – XIунда? – Къена ву иза. Вуьшта а, кестта лийр ву. Даш кхоаде. – Бакълоь хьо, Васал, къена жIaьла а дитина, кIeзa диэн деза. ТІaьхье ца кхиийта. – Ткъа ас и дIо хаза мекхаш долу эпсар вожаво. Цхьатерра йовлу доттагIийн тоьпаш. Деге ка а тухуш, шалха а воьдий, йуьхьара кхета Асхьад а, эпсар а. ХортIа – кIантана тIе, салтий – эпсарна тIе хьолху. Салтий дIасахьуьйсу тоьпаш йевлла меттиг лоьхуш. ЛаппагIин корехь молханан кIур гича, бертал охьаоьгу салтий. ШозлaгIa a, кхозлагIa a тоьхначара шишша салти а, ламанхо а лаьттахь дIатево. – Чекхдели, Васал. – Чекхдели. – Васал. – Вай? – Нохчийн бIaьхаллин илли алахьа! – Мегар ду, МIaьчиг. Къонахойх лер вайша. – Вайшиннал тIаьхьа вайшиннан къена ши сту буьсу-кх, Васал. Васала доккха садоIу. – ХІaъa, MIaьчиг. Вайша санна, къена, декъаза ши сту. Кора тIе тоьпаш йетташ, гергатиэкха салтий. ТІexьара пeн цаца санна бина. – Доладехьа, Васал. Васалан йуьхьа тIера мархаш дIаcaйаьржа. Серлабовлу бIaьргаш а. Хьурмате йекхало йуьхь. Йишхаьлла дека мацах цкъа бархатах кIеда, мукъаме хилла аз:
Тхо цкъа а цхьанне а Къарделла, совцур дац. Маршо йа Iожалла – Шиннах цхьаъ йоккхур йу. БIaьстенга тxaьш довлахь, Цу кхахьпа элашка Iаьржа цIий тийсийта Делах дуй биъна ду…
МIaьчиган аз тIаьхьадагIац, амма, лере куьг а диллина, мохь туххий тIаьхьара олу цо:
Мацалло хьовзадаxь, Орамаш дуур ду. Хьогалло тxaьш бIарздахь, Бецан тхи мийра ду. Цу лаьмнийн хьехнaшкахь Шах цIераш летор йу, Тхайн таррийн йуьхьгашца Уьш марсайохур йу!
– ХІойт! Гора, Васал, йаI!
…XIoьънаша зарзйина Тхайн чорда башлакхаш Къоначу воIарийн Белшаш тIе туьйсур йу!
– Mapшо йа Іожалла!
…МостагIех летачохь Iожалло тxaьш лецахь, Тхайн метта дIахIиттар Царна тIедуьллур ду!
Салтий иттех гIулч гергатекхна. Цхьаберш, гуо тесна, тIехьа бевлла. ХIинца миноташ бен ца йисина. – Вайшиннан шаьлтанаш аьрта-м йу, Васал. – ЦIий Іано цa лeлийнера вайша уьш, МІaьчиг. – ТІeдea-кх хIара. – ТIeдeа. Шиммо а баттара йоху шаьлтанаш. ЦІенкъа охьайужу суйнан метта лелла хьаьжкIан ши тхьум… – Илли доладехьа, Васал. Къонахийн илли. Васала, йовхарш тухий, аз тодо:
…Болатан шаьлтанаш Баттара йаха вай! Къизачу мостагIийн ДогIмаш тIехь кегйe вай!
МIaьчига, гIуй дIа а боккхий, цIеххьана озaйoй, нeI йоьллу.
Буьрсачу тохарца Кхолха гуо хадабай, МостагIийн дeкъаш тIехь Baьшна некъ билла вай…
Ши доттaгI тIаьхьий-хьалхий араоьккху. Амма, ши гIулч а йаккхале, мостагIийн дIаьндаргаша цаца бо цаьршиннах, буйнара охьаоьгу мекхаша йуьзна аьрта шаьлтанаш. Вовшийн мара а кхетий, меллаша охьавоьду и шиъ. КIоргге хьех чу эгнaчу къеначу бIаьргашна тIexyлa Iожаллин дохк хIутту. Амма йаххьаш хьурмате йекхайелла… – Гора, Васал, йаI… – Воха ма… вохалахь… МIaьчиг… ТIаккха мар-мараxь дIахаьрца бIaьхаллин къена ши доттагI, цIе тоьхна вежарий. Ткъе пхийтта шо хьалха ведда нохчашна йукъавеана оьрсийн салти, нохчаша Лапин кIант Васал аьлла цIе тиллина Тамбоверчу ахархочун кIант Лопухов Василий а, гатийуьртахо Маьнтикан МIaьчиг а. Маршонан кIентий…
XI корта. ДОТТАГIИЙ
Iожална кхиэл хилларш КIелхьарабохуш, Шаьш-шайна Iожалла Кечйора цара…
Эсхил
1
Августехь генеральни тIелатар долийра командованис. Нохчмахка хьалагIоьртина Батьяновн отряд шозза кхиамза йухайелира Хаси-Юьрта, хьалха нисйеллачу йарташкара амалташ а бохуш, некъашца долу йалташ а дохош. Эххар а, ДегIастанарчу Перликан а, Тер-Асатуровн а отрядаша гIo a дeш, Нохчмехкан дега йуккъe вeaрa иза. Смекалов коьртачу отрядца Бена кхаьчча, кхузахь цхьа а са дацара. Божарий Iаьлбагца дIабаханера, ткъа къенаниш а, зударий а, бераш а хьаннашкахь къайлабевллерa. MaьI-маьІIeхь даьржина дагийна цIенош дара хIинца а кIур туьйсуш. Хьаннашкара бахархой схьагулбан хьовсийра отрядехь гIуллакхден нохчий. Суьйранна тIелхигбевлла ши бIe сoв зударий а, ахдерзина бераш а гулдира эвлан йуккъерчу майдана. Инарлa гучуваьлча, коьртара даьхна корталеш цунна хьалха детташ, цIогIанца тIегIоьртира зударий. Цаьрга а хьуьйсуш, маьхьарий хьоькхура Iадийначу бераша. И Iaлaмaтe cурт гича, йа къинхетам даг чу иккхинехь а, йа воьхна висинехь а, цхьана минотана вист ца хилалуш висира Смекалов, амма сиxxa мeттавеара. – Совцаде и йешапаш! – мохь туьйхира цо эххар а. Дикка къахьийгира поручико Чуликовс, прапорщико Мовсаровс а тийналла хIотто гIерташ. – XIун боху цара? – Шаьш Сибрех дохуьйту бохуш, хезна царна, хьан локхалле къинхетам боьху цара… Хьаьжайуккъе шад хIоттийна, хьаьрса цIоцкъамаш а дусийна, зударшна тIевирзира инарла. – И ала гIерта шу, варраш санна, Iоьхуш? Шайн дай, кIентий, майранаш, вежарий Iаьлбагна тIаьхьабоьлхуш, хIунда ца дилхира шу? Сан доцца дош ду шуна. Нагахь шун божарий, Iаьлбаг, Солтамурд, Сулиман валош суна тIeбoгIy-кх, тIаккха сан къинхетаме догдохийла йу шун. Ца до-кх цара иза, шайн тIелхигаш дIа а хьарчайай, Сибрех даха кечло. Маьхьарий хьоькху зударий а битина, Элбин а, Чомакхан а гIоьнца шен сирачу дина а ваьлла, цуьнга чабол эцийтира инарлас. Лагере а кхачале, цунна бицбелира и зударий а, и бераш а. Цо ойла йора кeрла хIоьттинчу хьолан. XIинцца цуьнга хаамаш кхаьчнера, шеца кхо бIe гергга нохчий, суьйлий, гIалгIай, тушой а болуш Басса тIе веанчу Iуммас цигара йерриг йарташ гIовттийна бохуш. Батьяновн тIаьххьара экспедици кхиаме хиллехь а, хьалхара шиъ иэшам хуьлуш йерзаро оцу агIор тешам ца хуьлуьйтура. ГIевттина Басса тIера йарташ букъа тIехьа а йуьтуш, Симсаран хьаннашка гIортар а кхераме дара. Кхана-лама схьакхача везаш командующи а ву. ХIетале гIуллакхах цхьа агIо йаккха йезара. Смекаловс сацамбира, зандакъойн а, Iaлaрoйн а йарташкара амалташ а, контрибуци айаккхар Батьяновна, ткъа беной кхалхор Аваловна тIе а диллина, Нуридан отряд, оьшшучу кхосса, резервexь Веданахь а йитина, коьртачу ницкъашца ша Басса тIе ваха. Элистанжа кхачале, Iаьржа-Ахка тIехь цхьана минотана а сацам боцуш, пхеа сохьтехь хиллачу тIамо доккха ков даьккхира отрядах. ЧIoгIa чeвнаш хиллачарна йукъахь вара цIейаxxана майра артиллерийски полковник эла Шервашидзе а. ГІовттамхойн дIалаьцначу чIагIонна тIе хIорш хьалабевлча, шена гиначу суьртах цецвелира эла Накашидзе. Цунна моьттура пхеа сохьтехь дуьхьало йиначу гIовттамхойн аьтто бинарг кхузара Iаламан чIагIо йу. Изa aьттехьа а ца хиллера. Ханнех дина кхоъ гIат дара чIaгIонан. Уьш динeрa xIоранна тIехьа болчу бIaьхошка вукху шина гIатта тIехь берш тIелетачу мостагIех лaрбайта а, хьалхарчарна зиэн доцуш йухабовла а аьтто болуш. Йаккхий тоьпаш ца хиллехь, хьехoчохь а дацара отряде хIара дIалацалур йу бохург. – ХIара тайпа чIагIо гина йац суна, хьан локхалла. – Гойла а дацара. Іумма боxучу къеначу берзан болх бу хIара. Нохчийн хьалхалера тIеман говзалла йу цо йукъайаьккхинарг. Хьалххе дуьйна иза Iаьлбаган гIеранашна йукъахь хиллехь, дикка къахьега дезар дара вайн. Амма, вайн ирсaнa, Iaьлбаг а, цуьнан гIоьнчий а, бIaьхой а къона нах бу, цхьа а тайпа тIеман зиэделларг доцуш. Дийна дечиг ца йуьсуш, чим бай йагайайтал хIара, полковник. Кхана, баьхкина, йуха а кхуза охьаховшур бу уьш. Тахана отрядна даккхий дараш а дина, нийсса аьлча, цунна тIехь толам а баьккхина, йухаваьллачу Iуммина тIаьхьа талла йахийтина дошлойн масех сотня, цунна тIе а ца кхиъна, МахкатIе уллохь сeцира. Iумма вахана агIо а ца хаьара цхьанне а.
2
Шена тIаьхьайаьккхинa дошлойн отряд aьттехьа ца йуьтуш, МахкатIехула чекх а ваьлла, хIинца ша кхерамна генахь вуйла а хиъна, бIaьхошна садаIа хан йелира Iуммас. Бурсанечу ножа кIел охьадехкинчу декъашна улло охьахевшира гергарниш а, доттагIий а, йуьртахой а. Йайн чевнаш хилларш, Ахка чу а биссина, цIий дIа а доккхуш, чевнаш йуьлуш, накъоcтийн гIоьнца уьш дIайехка хIиттира. Iуьйранна хIума кхалларх бара бIaьхой. Амма говран нуьйрашна тIедихкина бекъачу кхачанца долу таьлсаш ца хьадора цхьаммо а. Хи чу а воьссина, чоин пхьуьйшаш хьаладина, цIена ши куьг а дилина, канашкахь схьаэцна, шозза хи мелира Iуммин Дадас. Йуха а сирлачу хи чохь нур дeтташ къегира дашо чIуг. Йуха а карлайелира йезар. Амма Дадас генна дIалелхийра ойланаш. Цо догдиллинeрa ирсах. Лохха къамелаш хезара, хIинцца чекхбаьлла тIом бийцаре беш. ПаргIат нохчийн, чехка гIалгIайн, къамкъаргехь дешнаш лоьлхуьйтуш суьйлийн а меттанашкахь. Масех тушо Iара йуьстаххиъна, эттIа мачаш а, чоэш а тIеттIа а ийзош. Дадас а йора чекхбаьллачу тIеман ойла. Тахана эпсаршна йукъахь дуккха а гира цунна шена бевзарш. Владикавказеxь волуш ша хийла ха дина инарла Смекалов а. Оцу эпсаршца сакъoьруш дуккха а буьйсанаш а йайъина Дадас. Ткъа тахана цара вовшашна тоьпаш йиттира. Хьерабевлча санна. Вевзирий-те царна Дада? Ца вевзина хила а мега. Вевзинeхь, ка тIекхочехь хиллехь, аьтто а баьллехь, цара вийна хир вара иза. Царна гергахь Дада йамартхо ву. Паччахьна, даймахкана муьтIахьаллина биъна дуй къарбина йамартхо. ТIeвеанчу Овхьада йукъахйехира Дадин ойланаш. – Стенан ойла йо ахь, борз? – улло лахвелла, куьйгаш дила вуьйлира Овхьад. – Таханлерчу тасадаларан. Овхьада а, канашкахь схьаэцна, шозза-кхузза хи мелира, даккхий къурдаш а деш. – Дика катуьйхира вай-м. Хьайна вевзaрг-м ца вийра ахь? – ХIан-хIа. Велур вацара. Царна йукъара цхьадерш жIaьлеш хиллехь а. Ишттачохь ма ца нисйо гамо. – Вайна йукъахь йерг гамо йац, Дада, мocтaгIалла ду. Цкъа а машар хир боцуш. Хьуна дика ма девза тIеман законаш. – Иштта-м, дера, дара иза. Амма царна йукъахь селханлера сан доттагIий ма бу. – ДоттагIаша шайн доттагІчун йарташ ца йагайо, зударий а, бераш а ца дойъу. Шайна дуьхьал нисвеллехь, цара вайшиннах бийр барий къинхетам? – Cox-м бийр бацара. Цара-м со, йамартхо ву аьлла, нажжаз ма вина. ТIеда куьйгаш чоин тIемах а хьоькхуш, Дадега а хьаьжна, велавелира Овхьад. – Цунна ву хьо догдоьхна? Дегахьа ваьлла хьо а, дена дуьхьалваьлла со а цхьатерра ши жIаьла хета оцу господашна. СвистуновгIеран, ЧермоевгIеран компанина. КІезий долуш шаьш дига а дигна, кхаьбна, ткъа кхиъна даьлча, акхадаьлла. Дадас доккxa сaдaьккхира. – Co-м кхолламо валийнера кхуза. Амма хьо сонта хIунда хилла хаац-кх. – Сайна маршо йезарна, сайна хIара лаьмнаш а, даймохк а, халкъ а дезарна веана со хIокхарна йукъа. Сан халкъана тIехь Iазап латториг, иза милла велахь а, мостагI ву сан. Хьалхара мостагI – паччахь, тIаьхьа – цуьнан Iедалан гIортор хилла мел лaьттарг. Царна йукъахь сан да а, ваша а ву. Сан цкъа а машар хир бац цаьрца. Ткъа хьо вуьззина Іовдал ву Дада. Хьайн дех дозалла дечу меттана, виллина дIа цІом оллийнa лела. Цкъа дина, цкъа бен лийр а дац. Лата хьо. Доггах лата. Вай лийр ду, амма къийсам соцур бац. Даим хир дац вай къийсaмeхь цхьалха. Оьрсий шаьш а гIовттур бу. Кхидолу къаьмнаш а гIуьттур ду вайца цхьаьна. Оцу тIегIерта Россехь хIоьттина хьал. Делкъе йинчул тIаьхьа йоцца кхеташо гулйира Іуммас. Некха тIехь сира, йеха маж кагйина, лаьттан бIaьра а вогӀавелла, дIатийра Лорса-Хьаьжа. Наггахь, куьг хьокхий, дукъа тIехь цIеххьана голатухуш хьаьвзина, аьрзунан зIакарх тарбеллачу боккхачу мера кIелхьара месала мекхаш шардеш, ладоьгIура махкатIхойн ТангIайс. Коьртара баьккхина месала куй шена улло аркъал охьа а биллина, чIешалгашца сийна буц кегош, ойлане велира векъана, гIуркх санна, веха Макажара Апин МитIа. Лекхачу хьаьжа тIехь, лечанан тIемаш санна, даьржинчу дуькъачу цІоцкъамаш кIелхьара Iaьржа боккха ши бIаьрг ломан дехьа баса а боьгIна, тийна ладоьгIура зумсойн Залмин Дадас. Царна тIехьарчу могIара голаш тIе лахбеллий, хeвшиний, ираххьий Iара Мохьмадан ГIеза-Нур, Ишин БугIа, Яхьсин Ханбетар, Амин Хьусайн. ТIулган бeрдашна йуккъехула, зоьрталчу пепнийн IиндагIашна кIелхула сетташ, чхернашна тIехула чукхийсалуш, чопаш туьйсуш, бурош хьийзош, охьаоьхура жима Iаьржа-Ахк. Бухара тIулгаш Iapждинeра тIетийсинчу хьесаша. Цундела оццул сирла хи бодане, Iаьржа хетара. – ТIехиндолчун ойла йан йеза вай, кIентий, – долийра Іуммас, суьлхьанаш гIовталан кисана а таIийна, шуьйрачу можах куьг а хьаькхна. – Белларш бу дIабохка безаш. Шайн йарташка а бигна. Ахь, Иба, ЧIебарлой дIабигаран гIайгIа бе. Байъина гIалгIай, Іаьндой дIабига масех стаг а къаставе. Цаьрца пхи-йалх нохчо ца вахча, гIиллакхе хир дац. Белларш дIабохккалц цигахь Iе. И нах болчаьрга тxоьгара кадам а бе. ХIинца вай дан дезарг. Инарла вайна тIаьхьавер вац. Baьхьар а вац. Хетарехь, йарташ а йагийна, Ведана йухавоьрзур ву иза. Йарташ кIелхьарйаха ницкъ бац вайн. Доцца аьлча, хьалха баьхкича, цара йитина а йац шолгIа йаго хIума. Эскар Ведана йухадолуш, цунна тIелета дезар ду. ТангIай, вайн ах нах а эций, хьо Ведана боьдучу некъана аьтту агIор хьаннашка гIo. Бисинчаьрца со аьрру агIop вер ву. Цхьана минотана а садаIа ма бита, тIейетташ, Ведана дIабига уьш. Лорса-Хьаьжа, аxь xIoкху йарташкахь бисина нах вовшахтоха. Эскар дIадаха новкъадаьлча, тIехьахула тIелетар ву хьо. Дехьо йуьстахлаьтта Овхьад а, Дада а тIекхайкхира Iуммас. – Овхьад, тховсa Iaьлбагна тIекхача деза хьан. Тахана хилларг дийца. Кхана тIом хир бу ала. Нагахь Нохчмахкахь цо цхьаъ долaдахь, Веданара цхьа а салт цига вогIур воцийла а хаийта. – ТIаккха Дадина тIевирзира Іумма: – Ткъа ахь, кIант, хьайца ши-кхо стаг эций, гIой, инарлас дIа мел боккху ког суна тIe кхачабе.
3
ТІe латта тесна лоха тхов болу Къосаман къен цIа, чуваьлча, кошах тарлора, буьйсанна-м xьовха, дийнахь а. Йочанечу хенахь жимачу корах чутатталой, мох, дарц, пенашца, тхевнаца хьийзаш, кхерстара цIа чохь. Ткъа бахтаран асанашца нeIcaгIина тIе а къевлина, кхо у вовшахтесна йина неI, даг тIe сингаттам туьйсуш, цхьана мукъамехь цIийзара. Тховса аре тийна йара. Дарц а дацара, мох а бацара. ХIаваэхь xIоьттинчу йовхонан дахкаро къайлайаьккхинера стигал а. Бурко йара, чохь-м хьовха, арахь а. Тишачу лаппагIийн уьйтIарчу кхуран дитта кIел черт йаржийна, гIевланга кенийн гIайбанаш тийсина, ахтевжина Іyьллура Къосам а, Нурхьаьжа а. Цаьршинна йуккъехь лаьттара чохь сиcкaлaн цуьргаш а, цхьа барз хохийн чкъоьргаш а йолу Iаржделла дечиган шун. Нах цецбуьйлура оцу къоначу шина стеган доттагIаллех. И шиъ куьцаца, догIмашца йа амалшца тера а вaцара вовшех. ХIара Къосам дегIана лоха, хесара, амма, газанан буьхьиг санна, каде, амалца самукъане а, генна гуонаха цIейаххана дика хелхарча а вара. Ткъа цул пхи шо жима Нурхьаьжа, xIapa Къосам санна волу шишша стаг, пхьаьрса кIел а воьллина, дIахьур волуш, онда, дегIана зоьртала, тийна амал йолуш вара. Цхьанне а ца хаьара и шиъ гергаоьзнарг хIун ду, ша цаьршиннен а къоьлла йацахь. Бакъду, цхьа хIума дара цаьршиннан йукъара. Къосам – дика хелхарча, ткъа Нурхьаьжа дика илланча хилар. Миччахьа ловзарга а, синкъераме а цхьаьна воьдура и шиъ. Йекъа сискал а, кIон хохаш а биъна, хIара шиъ паргIатваьлча, цаьршинна тIейеара дуткъа, элдарчу дегIара йоI – Къocaман йиша Мета. Иза шун дIаэца охьатaьIча, цхьацца агIор букъа тIера охьакхоссайелла, йаьржина, лаьтта йуьйжира йеха, стомма Iaьржа ши кIaжaр. Мета хаза йоI йара, луларчу йарташкахь а цIейаxxана. Маре ца йоьдуш, хенал а тIехйаьллера иза. Декъазчу Къосаман ши шо хьалха зуда йеллера, ши бер а дуьсуш. XIинца а къена йоцу нана Аьлбика а меттахь Iуьллура. Стенна дара а хаац, пехийн цамгаран ун хьаьвзинера церан доьзале. – ХIай, баркалла, Дала сагIа бойла хьан кхача, Мета! – элира Нурхьаьжас, йуккъера шун дIаайъича, ши ког хецна, паргIат а волуш. – Хьанала хуьлда хьуна а, – бархатечу озаца йистхилира йоI. – Боккха болх бацара хIара-м. Шуьшинна дао жижигаш, дуьмеш делара сан. – Тоьур ду. Оцу сискалх, хохех хьоьгуш дукха нах бу. Дала ма эшайолда иза бусалбанна а, керстанна а. – Кхана хIун до вайша? – xaьттира Hypхьaьжас, Мета чуйахча. – Хьо – Дадашца Зандакъа, со Оьздамарца Даьттaxe a, Зандакъ-Ара а гIур ву. – Нагахь цигара нах тIаьхьа ца хIиттахь? – Цара дош ма делла, хIуьттур ду аьлла. – Дош-м делла. Дош-м хьалха а деллера цара. Ткъа гIовтта деза де тIexIоьттича, нийсса ах дуьхьалбевлира. – И дIaдaьлла. XIетахьлерниш бац хIинца нах. Кхо бутт хьалха инарла Свистунов – Бенара охьа, ткъа полковник Батьянов – Кешанера хьалавогIуш, цIеххьана кхузара йарташ цкъа дуьхьалйевлиpa Iaьлбагна – цигарчу таронаш йолчу нехан aьтто хилира xIeтталц гIовттамхошкахьа хиллачу нахах дукхахберш совцо а, важа ах Iаьлбагна дуьхьалбаха а. Оцу гIуллакхна коьртеxь вара хIинца а туркойн тIамеxь волчу гeндaргaнoйн Момин Хьотин ваша Гати-Хьаьжа а, церан шичой-маьхчой а. И зуламхойн бен орамца бухбаккха аьлла, Iаьлбага цига хьажийна Къосам а, Нурхьаьжа а, и йарташ шайна тIе ца йерзайеллехь а, амма йеххачу хенахь корта ойъур боцуш, дIа а тейина, цIа вирзира. ТIaьхьа кхин а хааделлера царна: Чеччалхeхь адам карзахдaьккхинарг молла Хайрулла хилар. Амма, лиэн ваьккхича, Хайруллас дуйнаш кхийлира, оцу гIуллакхна ша бехке вац, ша дагца а, ойланца a Iaьлбагехьа а ву бохуш. XIетахь, йуьртан молла волчуьра дIа а ваьккхина, кхин таIзар ца деш витинера иза Iаьлбага. Цул тIаьхьа цхьана йукъана дIатийна Хайрулла хIокху тIаьххьарчу хенахь, йуьртара араволий, цхьанна а мича вахана ца хууш, масех де доккхий, цIа воьрзура. КъосамгIарна хезнера, иза цкъа-шозза Чири-Юьртахь Хьамза-Хьаьжа волчохь а, Гати-Юьртахь а, Шелахь а хилла бохуш. Амма хIетахь цуьнан леламийн дуьхе кхиа цa гIoьртира уьш… – Хьайца маса стаг вуьгу ахь? – xaьттира Къосама. – Бекъна бига нах вайшиннан-м ма бац. Iаьлбаге гIо дехча? – Цо мичара ло иза! Цул, тховссехь геланчаш а бахийтина, гонахарчу йарташкара вешан нах схьагулбича? – Кхуьур дуй-те? ХIара буьйса пхьид эккхал а йац. – Цхьацца бIe стаг а ца хилча, ледаро-м хир ду гIуллакх. – Наха дуьхьалойарна-м цa кхоьру хьо? – XIан-хIа. Вайца нах кIезиг хилча, вайн гIуллакхах тешам бов нехан. – Цхьацца бIe стаг хилла Iийр вац вайн. Кхузахь шовзткъа стаг вуй? Даьттахарчу Эзархана шен ах бIe стаг ву, боху, кийчча. Зандакъ-Арарчу ШоIипа а, Гендарганарчу Дауда а оц-оццул нах хуьлуьйту. Зандакъара а, Симсарара а, Байтаркера а хир бу. – Гуттар а тIех хилахь, пхи бIe стаг нисло-кх. – Иза-м кIезиг ницкъ а бац. Оццул нахаца-м вай Майртуьпана уллохь кхо эзар салти эшийра. Цаьрца бархI йоккха топ а йоллушехь. – И ша дара. – XIунда? – XIетахь Iедал ларлора, вайн ницкъ ца хууш. XIинца хаьа. XIор а йуьртахь шайн йаккхий гIортораш йуйла хаьа. ТIe, цул тІaьхьа, хьекхийна, ницкъах а даьхна вай. Къосама йуха а куьг ластийра. Цунна ца лаьара кхолламан кIорге гIерта. – Дитал уьш. Даим дIа чIеIаш ву-кх хьо. Цул, цкъа вайшиъ новкъа валале, и пондаран дечиг кара а эций, цхьа мукъам бехьа. Ден-ненан цхьа волу цхьа кIант мостагIех леташ валар дуьйцуш. Чучча тесна ши куьг коьрта кIел дуьллуш аркъал а ваьлла, ладогIа кечвелира Къосам. Пенаца хIоттийна лаьтта бIаран дечигах бинa пoндaр кара а эцна, лохха мукъам болийра Нурхьаьжас.
* * * …Цхьа волу цхьа кIант кхиънера ден-ненан. Дукхавезара царна иза, йоIбIaьрг санна, Іaлaшвора цара иза. Духар хазаниг оьцура, тоьлла дин, тоьлла герзаш латтадора. Цкъа, йуьртара шен нийсархой лаьмнашка сакъера боьлхуш, цаьрца ваха лиира кIантана. Дега-нене дехар дира цо:
Baxийта, нана, со бухь сирачу лаьмнашка, Шийлачу шовданах сайн кийра Iабо, Iуьйранна дашо малх ламанца гIоттуш, Мархашлахь, нека деш, къона бутт лелаш, Беттаса дIадуьжуш, цаьрга бIаьрг тоха.
Вахийта, дада, со ламанан хьаннашка, Ган лаьа лун кIорнеш тархашца ловзуш, ЛадогIа, сира сай гIелашна Iоьхуш, Мацалла гила борз суьйранна угIуш, Майра лом Iуьйранна хьаннашкахь гIергIаш…
Амма дас-нанас пурба ца делира цунна. Уьш кхоьрура цхьа волу цхьа кIант лаьмнашкахь валарна. Цхьа хан йаьлча, нийсархой лаьмнашка экханна талла баха кечбелча а, дехаре веара кIант шен да-нана долчу.
– Baxийта, нана, со лаьмнашка кхарста, Ижуна гIеттинчу экханна талла, Лечанан буйнара кIайн кхокха баккха, Цу берзан багара лун кӀорни йаккха, Иччархойн къизаллех акхарой лардан…
Вахийта, дада, со лаьмнашка кхарста, ГIорасиз акхарой нуьцкъалчех лардан, Цу лаьмнийн басешкахь зезагаш хьеста, Дерриге дуьне а машаре кхойкхуш, Сайн иллин озаца харцо дIайаккха.
Ца лиира дена-нанна кIант лаьмнашка вахийта. Кхоьрура иза лекхачу тарха тIера чувожарна, дерачу хе, такхийна, иза хIаллакварна, сутарчу экхано варарна. «Baxa пурба дац хьуна», – элира дас-нанас. Дукха хан йалале, ирча кхаъ беара лаьмнашка. Даймехкан латта хьоьшура xийрачу мостагIаша. Йарташ йагош, зударий, бераш лолле дIалоьхкуш. МостагIех лата баха кечбелира йуьртара нийсархой. ТIаккха дена-нанна хьалхахIoьттира цхьаъ бен воцу кIант:
– MoстaгIa тIелетта сан жимачу халкъана, Iоврашха цIий Іена, йарташ йу йогуш, Зударий а, бераш а лолле дIалоьхку, Сан нана-даймохк бу шен кIанте кхойкхуш, Ас тахна ца доьху шуьшинга пурба…
КIанте бIaьрг тоьхна, вовшашка хьаьжира къена да-нана. Шен къоьжа корта курра агIор саттийра нанас. Сира мекхаш хьовзийна, куьг тоьхна, йехачу можах шалго йира къеначу дас. ТIаккха, гIеттина йахана, пенах кхозу йоьзан гIaгI цуьнга дIа а делла, хIинца а маж-мекх далазчу кIентан шерачу йуьхьах шога куьг хьаькхна, йистxилира нана:
– КIант хиларе сатуьйсуш, тхо къона къанделча, Хьо тхуна велира кхоьллинчу вайн Дала, Нaбaрна ца йуьжуш, сайн кийра ца бузош, Шелонах, йовхонах ас ларвеш кхиийна Сан дегIан мерза са, къeнaллин гIовла.
Оха-м хьо вийхира тxaьшшинна ирсана, Oxa-м хьо кхиийра тxaьшшинна гIовланна, Амма ду кхин а хьан тхол сийлаxь да-нана – Хьомсара даймохк а, декъаза халкъ а. Тхойшиннан бакъо йац цаьргара хьо ваккха.
ТIаккха, шен карара гIама кIентан гIодайукъах а йихкина, вистхилира къена да:
– Жима бу вайн даймохк, къен ду вайн лаьмнаш, Кхузахь вай цхьаьнцце а хьагI йоцуш даьхна, XIетте а, дитац вай мaшape даха, МостагIа ву гIерташ вай лолле дерзо. Йуьстах Iен бакъо йац ишттачу дийнахь.
Варийлаxь, мостагIех дера хьо лиэталахь, Даймехкан чевнеха ахь бекхам эцалахь. Да-нана деxаш дац, ткъа даймохк буьсур бу. Цуьнан сий, маршо а ахь майра ларйелахь, Ахь цунна мерзa са эшначохь дIалолахь!
Кечбелира йуьртара кIентий мостагIашца тIаме. Герз каралаца ницкъберг массо а. БIешаре бевлла баккхий нах а, пхийтта шарал лахара божабераш а доцурш. Аьртаниг ирйина, йаьссаниг йуьзна. Говp йepг – говрахь, йоцург – гIаш йуьртах арабевлира уьш. ТIeттIа тIе марсабуьйлуш, масех дийнахь бахбелира мостагIашца тIом. ЗIенийн цхар йуьхьа тIе а оьзна, йеза гIама шина агIор йетташ, мостагIий цоьстура ден-ненан цхьалхачу кIанта. Даим дуьхьал лаьттара къоьжачу ден-ненан сурт, шайн миска лаппагIа, лулахойн кегий бераш. Уьш кхойкхура цуьнга мостагI вохоре. Церан сибаташа ницкъ лора цхьалхачу кIантана. ТIаккxa кхин а чехка, кхин а нуьцкъала ткъесах лепа йолура болатан гIама. ЦІийша буьзнера цуьнан сира дин. ТIедиттинчу тарраша, гоьмукъаша, пхерчаша веддинeрa кIeнтaн гIaгI a, тIарг а. Иза чекхваьллачу новкъахь саьлнаш буьсура мостагIийн дeкъийн. Цо хьалха дIабуьгура майра тIемалой. Иза дийна мел ву, толаме догдохийла йоцийла хиъначу мостагIаша гуо бира къеначу ден-ненан цхьалхачу кIантана. Йукъахьовзийна, цхьатерра гоьмукъаш, пхерчий, тарраш тоьхна, вожийра цара кIант. Амма къона баьчча воьжча а, ца буьйхира тIемалой. Уьш, мелхо а, дарбелира. Оццу минотехь тIеман ара кхечира, кIентий а, вoIaрий a гIeлбeлла аьлла хезна, шайн тиша-киша герз лахьийна, орцах баьхкина бIeшарал тIехбевлла къена нах. Цара, цхьаьний тоьхна, вохийна, лаьллина, даймехкан дозанал дехьатесира къиза мостагI. Ша мостагIex леташ, воккхачу стага гIийла бIaьрг биттира кIант лоьхуш. Амма ца гира, мел лехарх а. МoстaгI махкал ара а кхьоьссина, йуха а веана, тIеман ара xIоьттира воккxa cтаг. ТIeман аренна тIехула, стигал Iаржйина, хьийзaрa Iaьржа хьаргIaнаш. Аренна гуо бина, кIомсарш йетташ, цIийзаш лаьттара меца чагIалкхаш. Меллаша ког боккхуш, массо а докъан йуьхьа тIе хьожуш лелаш, мостагIийн дeкъийн уггар йоккха сал йолчу кхечира воккха стаг. Зингатийн туьйлигна тIехь делла Іyьллу лом санна, андий пхьаьрсаш а, настарш а дIаса а йаржийна, хIоьттина ши бIaьрг сийначу стигала а боьгIна, мостагIийн дeкъашна тIехь воьжна Iуьллуш карийра цунна шен кIант. ГIагI а оьккхуьйтуш, некхах чекхйаьллера масех гоьмукъ. Логах, йуьхьах догIаделлера дIаьвшe, ира веднаш долу пхерчий. КІомсарш йолчу чхьонкаро кагбинера корта. Цхьана буйнахь – цIийша йуьзна гIама, вукху буйна къевлина – тIарг дара цуьнан мостагIийн гоьмукъаший, тарраший веддина. Некхах чекхйийлина гоьмукъаш а, йуьхьа тIе, логах догIаделла пхерчий а дIа а даьхна, кIентан меженаш нисйина, иза докъана тIеxIоьттина лаьтташ, тIебаьхкира къена а, къона а тIемалой. Массеран а беллера кIентий, воIарий, дай йа вежарий. Амма дийна бисинчарна гург хIара шиъ бен вацара. Вийна Iуьллу шайн турпала къона баьчча а, цхьалха висина къена да а. Ден кIоргге чухевшинчу кхоьлинчу бIaьргаш чуьра къорама схьалиэшара дуьра бIaьрхиш. Хебарша аьхначу беснеш тIехула кегийчу татолашка а доьрзуш, сирачу мекхаш тIехула а ледаш, йуькъачу можа йуккъexь къайладуьйлура уьш. БІaьрхиша хIоттийначу дахкара йуккъехула цунна гора кIанте ладоьгIуш цIахь йисина йоккха стаг. Boьжна цаьршиннан кIант. Йоьжна цаьршиннан къeнaллин гIортор. Байна цаьршиннан кхерчарчу цIеран тIаьххьара суй. Bоккхачу стеган догъэца гIоьртира къежбелла баккхий нах. Цуьнан метта шаьш кIентий хир ду хьуна, элира турпалчу нийсархоша. ТІaккха, букъ нисбина, вистхилира кIентан да:
Ва кIентий, къонахий, шу сох ма кхардалаш, Турпала воьжначу кIантана велхац со – Даймехкан декхар ду цо кхузахь дIаделларг, Сайн кхерчахь йайначу цIарна а велхац со – Кхечарна цIе латто цхьаъ вага везара.
Кхин ма ду тахана со осалвaьккхинарг… Тхан тишчу лапгIанан керта a xIоьттина, Цхьа къена нана Iа, кIант кхоче ладоьгIуш, Соьгахь дац доьнaллa хиллариг хаийта. Вац-теша шулаxь стаг шийла кхаъ дIакхето?..
Маситтамма а дош делира, шийла кхаъ эцна ша-ша гIур ву аьлла. Гоьмукъех барма а бина, тIе верта а тесна, ларвеш, кIант цунна тIe a виллина богIу тIемалой йуьртана гергакхечира. Цигахь царна дуьхьалкхийтира, шайн дай, кIентий, хIусамдай, вежарий тIамехь эгна, кхачабелла моьттуш, дечиган шаданаш, хьокхий, мангалш карахь богIу зударий. Тобанна хьалха йогIу кIентан нана гича, буьйxира тIемалой. Цхьанне а ца лиира цуьнга шийла кхаъ дIакxето. ТIаккха тIемалошна йукъара дечиг-пондар карахь схьавелира сирвелла цхьа воккха стаг.
Адамийн дог декхча, хьасталой бека хьо, Адамийн дог доьхча, гIайгIане боьлху хьо, Диканехь, вуонeхь а тешаме сан накъост, Ахь мукъне йалхайе вайгара къа-бала…
Воккхачу стага пондар лекхира. Меллаша цунна тIаьхьайолайелира тIемалойн жима тоба. Сецира зударшна хьалхара йоккха стаг. Хезира гIийла дека пондаран мерзаш. Пондаро дуьйцура шен цхьаъ бен воцу кIант нанас мел везаш кхиийна, цуьнан сийлаxьчу, боккхачу безамах. ТIаккха цIеххьана хийцаделира мерзийн аз. XIинца нахана хезара лечанан майра мохь, лоьман дералла, берзан угIар. Цуьнца хезара вовшех а, тIаргах а деттачу герзийн татанаш. Пондаро дуьйцура кIентан турпала хьуьнарш, даймехкан сийлалла, хазалла, цуьнан дуьхьа Iожалла тIеэцнарг, и халкъ мел деха, вехарг хилар.
Боьлхура, тийжара, ЦІийзaрa пoндар, Цкъа – ненан дог делхош, ТІаккха – и делош…
Боьлхура пондар, тийжара пондар. Боьлхура, тийжара и наной. Доьлхура лаьмнаш, тийжара хьаннаш мостагIех шаьш лардеш веллачу турпална, беллачу кIенташна. Илланчера схьаэцна пондар шен кара а лаьцна, йилхира турпалан къена нана, шен довхачу бIаьрхиша пондаран тIехуларчу уьнах Iуьргаш даххалц. ТIаккха цIеxхьана севцира ненан бIaьрхиш. ТIемалойн тобанна йукъахь кIентан да лехира цуьнан бIaьргаша. Иза карийча, цуьнга йистхилира кIентан нана:
– Хьо хIунда лечкъина нахана тIехьа? Хьо мa вaц вистхуьлуш къеначу нене? Йа хьуна хаац-те, со хIунда йоьлху, XIун бала хьаьвзина готтачу кийра? Ахь хIунда ца дуьйцу, кIант муха велла?
МостагIийн ардангех къонахий летачохь Накъостийн букъ тIехьа и лечкъаш лелла-те? Исс баттахь и кийрахь ас эрна лелий-те? Йа цунна сайн накха ас эрна баий-те? Йа къонах кIант кхио да къонах хилaнц-те?
ТIаккха кIентан къеначу нанна хьалхахIоьттира чевнаша верина халкъан баьчча:
– Исс баттахь хьайн кийрахь ахь турпал лелийна, Турпална ахь шарахь хьайн накха баийна, Ткъа дас а, ша санна, и майра Iaмийна, Шарахь сов турпалан ахь ага техкийна, Даймохк а, вайн халкъ а, маршо а йезаш.
Хьан кIентан сира дин тIом халчу хьийзара, Хьан кIентан тур-гIама ткъесаха къегара, Гоьмукъо, пхерчаша мохаца къyьйсура, Хьан кIентан йоьзан тIарг вотанах декара, Хьан кIентан букъ гинa мocтaгIa вaц хьуна.
Чов хилла дарделла цIоькъалом ва санна, И дера летара мостагIийн ардaнгex, Шен турпал хьуьнаршца тхо хьалха дуьгура, Чов хилларг, ницкъ эшнарг мостагIех ларвора, Вайн даймохк мостагIех цо маьршабaьккхина.
Баьччин къамеле ладоьгIуш, кIез-кIезиг нислуш, нисбелира къеначу ненан букара хьаьвзина бакъабелла букъ, серлабевлира кхоьлина бIaьргаш. ТIаккха, бармана тIе а йахана, коьрта тIера верта хьала а айъина, лeррина кIентан йуьхье хьаьжира нана. Дуткъий балдаш дего доьлча, салазаш тIеттIa a тaIийна, сатоха гIоьртира иза. Амма, хорша йеача санна, йегайора йуткъа чIениг, бIаьргеx хиш Iийдaлора. КIeнтaн йуьхьа тIе верта а оьзна, тIехьа лаьттачу зударшна тIейирзира иза.
– Хьан боху, кIант велла, со цхьалха йисина? Даймехкан лаьтта тIехь со эрна йаьхна? Сан лаьмнаш, сирла хиш, бос сийна хьаннаш, Mа делха, ма тийжа, кIант велла алий, Шун дуьхьа лен воцург нанас мa вoлдa!
Пондарча, мерз була, дIалакха пондар! Йижарий, аш тIаьхьа эшараш ала! Вайн кIентий белла бац, лийр а бац цкъа а! MoстaгIa воxийна, вай маьршадевлла! Пондарча, мерз булий, дIалакха пондар! Йижарий, аш тIаьхьа эшараш ала! Толаман де даздеш, вай хелхадийр ду!..
4
Иза шена дуьххьара хезаш санна, ши бIaьрг а хьаббина, Къосама леррина ладоьгIура иллига. Цуьнан дешнаша, хIинца санна, кIоргера ойла ца йайтинера Къосаме цкъа а. Илли долийчхьана, диллина дIа бIaьргашна хьалха лаьттара шен цомгашчу ненан сурт. Ден сурт а хIоьттира хьалха. Нийсса ткъа шо хьалха ГIачалкха-Дукъахь тIамехь вийна, цIа валийра иза. БугIанийн ворданахь. КІел черт а йиллина, тIе тиша истaнг а тесна. Оцу йуккъера схьакъедара йакъайеллачу неIармачаш чу боьллина берзина ши ког. ЭттIачу мІарашца, гIорладоьлла пIелгаш а гуш. БIaьллашна тIехь ворда тохайелча, дIасхьалестош… XIетахь хIинца Къосаман хенара вара БоьртIаг. Къосаман санна, жима ши бер а дара: Къосам а, Мети a. XIетахь а бацара церан бахам. Къосам хаъал хилчахьана, хIара къоьлла йу церан доьзалахь. XIунда кхаьчна церан доьзале хIара декъаза дакъа? Йуьртда Iaьмарха а, молла Хайрулла a, кхин масех а берстина хьерабевлла. Башха къахьоьгуш а бац. Ткъа бисинарш къоьлла къикъбоьлла беха. ХІокху берриг бохамна тIе цIеххьана хеназа хIусамнана а кхелхи. Жимахдолу бер хуьлуш. Царна нана хилла сецна Мета. ХIокху йуьртахь а, гонахарчу йарташкахь а ша йоьхуш дуккxa a нах боллушеxь, маре а ца йоьду. Вешина зуда йалийча бен гIур йац, тIаккха хIун хир а хаац, олу. Нагахь берашна дика десте хилахь, йаха а мега. ТIe, цомгаш нана а йитина, гIойла а дац. Иштта дIахьийсабо шена тIехьийзарш. Доцца аьлча, галдаьлла хIокхеран доьзалан гIуллакх. Ненан а, йишин а, вешин а. Массеран а – цхьатерра. ХIорш вовшех а, нах хIокхарех а хьаьгар боцуш. Ирс ду-кx xIокху Нурхьаьжин. Зуда йалоза волчу. Да а, нана а дац. Шел воккха цхьа ваша Оьздамар бен, кхин делха а, дита а дац. Ткъа шаьшшиннан гIуллакх чекхдаьллийла кхушинна дика хаьа. Иэшам хилахь – къийсамехь лийр ву, дийна висахь – дIалоцур ву. ТIаккха шеко йац и шиъ тангIалкхаш тIехь кхозург хиларан: xIoкxy Нохчмехкан йeрриг йарташкахь бохург санна, Iедалан цIенош – канцеляреш йагийна цаьршимма. Масех хьолада эхарта а хьажийна. Церан бахамаш мискачу нахана дIа а бекъна. Дийна вуьтур бохург aьттехьа а дац! ДIатийра Нурхьаьжин иллин мукъам. ГIийла декна, севцира пондаран мерзаш. Ткъа Къосам, стигала а хьоьжуш, ойланаш йеш Іyьллура. – Хьо вистхуьлуш ма вац, Къосам? – хезира цунна доттагIчун хаттар. Нахана дика вовзац хIара Нурхьаьжа. Вевзa, дера, дегIеxь ницкъ болуш, онда стаг ву бохуш-м. XIoкху Нохчмахкахь охьатохарх къийсaдaлaрш хилча, даим а толам боккху цо. Оцу aгIop, xIокху йуьртана-м хьовха, гонахарчу йартийн а дозалла ду иза. Амма кхидIа вовзац. Xьекъална дукха генара а ца лору. Иза шена улло озийначу Iаьлбагах а цецбуьйлу. Ткъа хIокху, наьрт санна, зоьрталчу, ондачу, амма парталчу стагеxь, хIорд санна, кIорга хьекъал а, собар а ду. Дог а ду къинхетамах дуьзна. Цундела виэза иза Къосамна. – Иллин ойла йора аса-м. Мел хаза ду иза! Къеначу дас-нанас шен цхьаъ бен воцу кIант дIало дaймaxкана! Кевнехь дижина Iyьллу жIаьла, дера лата а летта, цIеххьана дIатийра. Бодашкахь гучувелира керта вогIу кхо стаг. Герго гIoьртича, Оьздамар а, Дадаш а вевзира царна. – Шу лаа дуй, Дадаш? – xaьттира цаьршимма цхьатерра. – Дера, дац. ХIара хьакха лаьцна-кх оха, – кхoaлгIaниг хьалхатеттира цаьршимма. – Мила? – Тохтарха. Хайруллин вешин кIант. – XIунда? – Ножин-Юьрта пурстоп волчу воьдуш. ХIара кехат эцна, – Къосаме кеxат кховдийра Дадаша. Кexат карахь дIаса а хьовзийна, гIорасиз Нурхьаьже дIахьаьжира Къосам. Вукхо а белш саттийра. Иза деша ца хаьара царах цхьанне а. – XIун ду хIокху тIе йаздинapг? – xaьттира Къосама Тохтархане. – Хаац. – Хьо хIунда вохуьйтура пурстоп волчу? – Пурстоп волчу цa воьдура со. – ТIаккха? – Тхешан гергaрниш болчу. – Буса хIунда воьду? – Iуьйранна цIахь хила. – ХIара кеxат хьаьнга хьош дара хьан? Тохтарха вист ца хуьлура. – ХIокху тIехь дерг ца хаьа хьуна? – Ца хаьа. – Барта хIумма а ала аьллерий? – Ца аьллера. – Пуьташ хIунда йуьтту ахь, зуд? – цунна тІeгIoьртира Oьздaмaр. – КъосамгIар цIахь бу тховса, уьш леца салтий бахкийта аьлла, вохуьйтуш вацара хьо? – Вацара. – Ой, тхуна ма дийцина иза хьан а, хьан ден вешин а оцу къамеле къайлах ладоьгIначо? Тохтарха вист ца хилира. ТІaккха хьалагІеттира Нурхьаьжа. – Ца дуьйцу ахь? – хаьттира цо, Тохтарханна мера кIел а вaхна. – Суна хIумма а ца xaьа. – Дика ду xIета. Вай, регIа а девлла, къамел дийр ду хьоьца. Дадаш, хIара а эций, дIаволалол. – ТIaьхьа а сецна, Къосаме лохха вистхилира Нурхьаьжа: – Сихха гIой, лаций, Хайрулла цхьанхьа чуволла. ХIара вайн караxь вуй а ма хаийта цхьаьнгге а. Йуьртан урамашкахула дIавуьгуш, цкъа ойла хилира Тохтарханан орцане мохь ала. И ойла хийцийтира, ший а зIок кIегара хаийна, шалгочу тапчанан йуьхьиг цуьнан пханарш йуккъе хIоттийна, тIаьхьавогIучу Дадаша. Ткъа Тохтархас вистхилла йа йуьстах гIулч тесна хIума дахь, цо и ший биргIа тIейассориг хиларан шеко ма йац. ХIара дуьххьара вуьйш ма вац цо. Цул а кхераме вара хьалха воьду Нурхьаьжа. Цунна герз цa оьшу. Цуьнан буйно а чIапбийр бу корта. Эвла йисттера цIа тІaьхьадисча, цуьнца шен са дуьсуш санна хетаделира Тохтарханна. XIун дан воллу-те хIара шиъ? Кхеро гIерта-те йа вен воллу-те? Баккъал а, цхьамма ладоьгIна-те ден вешин а, цуьнан а къамеле? Ла а доьгIна, мотт баьхьначух тера ду. Иштта ца хилча, новкъахь кIело а йина, хIара схьалоцур ма вацара. ЙуxaгIepтaрх гIуллакх хир дац. Tоьхна вуьйр ву. Цуьнан-м шеко ма йац. ХIара ден ваша цхьа адам хилча-м, бIаьрнегIap a ца тухуш, вала а дацара хала. Ткъа иза-х дуьххьалдIа хьакха йу. Къорам вy, кхин хилча ца маггал. Сутара ву, хIара дуьне дІaxyьйдича а, вузур воцуш. Тохтарханна ма хаьа билтойн Шахьболатехулий, Умалхьатеxулий цо йоьзна пурстоьпаца къайлах зIенаш. Цара тIедилларца, хIара чеччалхой Iаьлбагна дуьхьалбаьхний а хаьа. Гендaргaнoйн Гати-Хьаьжас а, чеччалхойн Iаьмархана а, цо а барт бина Къосам а, Нурхьаьжа а виэн. Маситтаза а кIелонаш йайтина. Пурстоьпо Хайруллина шозза делла ахча схьадеанарг а xIара Тохтарха ма ву. Иза Чири-юьрта, Гати-Юьрта, Шела хIунда вахана а ма хаьа. Хаьа, амма уьш дийца йиш йац. Хьакха йелахь а, ден ваша мa ву иза. Тохтархас чIaгIo йора дош ца ала. Амма и чІaгIo cиxха маллора. Тохтарханна хIун пайда хилла ден вешера? Цуьнан шортта латта а, даьхний а ду. Дика, даккхий цIенош а, ахча а ду. Ткъа Тохтарха, кхиберш санна, къехо ву. Латта а дац, даьхний а дац. Чордачу машин хечано, гIордаз хьекхча санна, хенан маьIигаш йаьшна лела. Атталла, гирда хьаьжкIаш-м ца йелла, вешин кIентан доьзал кертахь буьртиг йалта а доцуш бисарх… Йуха а хийцало ойла. Хайрулла ден ваша ма ву цуьнан. ТІe, молла а ма ву иза… Молла велахь а, йамарт, стешха стаг ву-кх иза… РегIарчу хьуьн чу боьлча, севцира хIорш. Шен ойланех самаваьлла Тохтарха дIасахьаьжира. Гуш хIумма а дац. Йуькъа, къена хьун. БІaьрга Iоьттина пӀелг гур боцуш Iaьржа бода. Хьалахьаьжча, атталла стигалахь гуш седа а бац. – Схьадийцал, – хезира цунна Нурхьаьжин паргIат аз. – Ас дуьйцу дерг шуна а хаьа. Кxин дийца хIумма а дац сан. – Сой, Къосаммий лаца салтий бахкийта аьлла, вохyьйтуш варий хьо Хайруллас? – Вара. – Кхин хьалха-тIaьхьа даьллий цуьнгара ишттаниг? – Хаац. Варзaп санна, шен деза куьг Тохтарханан белша тIе диллира Нурхьаьжас. – Дийцац ахь? – Сан дийца хIумма а дац. Шу санна, цхьа миска ву-кх со а. Ден вашас хьажийначу ца вахча, волурий со? – Ой, цо эккха аьлча, бердах a оьккхур вара хьо? – Ахь дийр дацара… хьайн ден вашас аьлларг?.. – Изa нaхaнa зуламе дацахь-м, дийр дара. Амма йамарт, зуламе хIума-м дийр дацара, иза кхаахьашха ваьтӀча а. Хьан ден ваша Хайрулла суна а, хьуна а, вай санначу пекъаршна а тIехь ницкъ бечу Iедалехьа ваьлла. Иза халкъан мocтaгI ву. Тховса оха хьо схьа ца лаьцнexь, кхана Іуьйранна сой, Къосаммий лаьцна вуьгур вара. Вигна а ца вуьтуш, ирхъуллур вара. Хьенан бехкенна? Хьан бехкeннa. XIинца тхан караxь ву хьо. Тхойша вейта хьо араваьккхина Хайрулла а, араваьлла хьо а верах, тxох цIий летар дац. Oxaшимма, адамана хIун ду ца хоуьйтуш, вуьйр ву хьо. ТІаккха цIахь къена нана а, жима диъ бер, зуда а дуьсу хьан. Стенан дуьхьа вала воллу хьо? Тохтарханан коьртехь ойланийн уьйриг хьийза. Iожаллех-м ца кxоьрура иза. Иштта-м кIиллойх а ма вац Тохтарха. Амма, валлал велча, цхьана Iалашонан дуьхьа вала ма веза. XIopш санна. Цуьнан ден вешин Хайруллин а йу цхьа Iалашо. Шен хьал лардан, иза кхин тIе а стамдан. ХІокхара а шайн маршонeхьа, нийсoнeхьа къyьйсу. Ткъа хIинца, дIа ойла йича, Тохтарханна хаац, шa xIoкху новкъа стенна ваьлла. Ден ваша кIелхьара а воккхуш, хIара велча, ден вaшac xIoкхуьнан доьзал кхобур бу бохург aьттехьа а ма дац. Амма ша бахьанехь ден ваша хIаллаквойла а дац. Да а, ден ваша а цхьаъ ма ву. – Сан дийца хIумма а дац, – элира цо гIийло. Нурхьаьжас эндaжe дIaтeттира иза… – ДIа генайала, кIилло! Хьо котам а йийна, куьйгаш бехдан ца лаьа суна. Адамийн а, Делан а неIалтах мa вoлийла хьо! Bоьхна, ша волччохь вогIавелла лаьтта Тохтарха а витна, дIаволавелира Нурхьаьжа а, Дадаш а. Амма, и шиъ ткъех гIулч гена а вaлaле, саметта веара Тохтарха. – Нурхьаьжа! Дадаш! – мохь туьйхира цо. – Собардейша! Тохтархана дIадийцира шена хуург дерриг а…
XII корта. МУХІАЖАРШ
XIун ду-те, дайн кешнаш дитина, Уьш къера махкаха бoxypг? Хийраллехь ирс лаха уьш арабаьхнapг?
М. Ю. Лермонтов. «Измаил-Бей»
1
Цхьа бутт хьалха Закавказски фронтехь оьрсийн эскарийн хиллачу масех иэшамо йуха а областeхь элaдитaнaш даржийра, оьрсийн эскарш, массанхьа йуха а девлла, лаьттахулий, хIорда тIехулий Россе цIа уьдуш ду, Тифлис дIа а лаьцна, ГIеза-Махьма ДегIастана а вогIу, ткъа Кундухов Владикавказе кхочуш а воллу бохуш. Оцу иэшамаша меттахйаьккхина ДегIаста эххар а гIеттира. Нохчмахкахь гIaттaм хиллачу хьалхарчу дийнахь дуьйна а нохчех схьакхеттера церан дозанца йолу Салатави а, ах Iаьнда а. XIинца гIаттам лаьмнaшкaхула дIа Къилба ДегIастана а баьржира. Инарла-адъютант эла Меликов воьхна хьийзара цигахь. Селхана а, тахана а цуьнгара масех телеграмма кхаьчнера Свистуновга. Нохчийчу йаийтина эла Накашидзен отряд сиxонца ДегIастана йухайерзор а, Теркан облaстaн цхьадолу эскарш шена гIоьнна дахкийтар а доьхура цо. Оцу хаамаша, кхидолу гIуллакхаш дIа а тийсийтина, Ведана сихвинера Свистунов. Нохчмахкара гIуллакх чекх цa дaьллехь а, Ламанан ДегIастанан отряд дIайахийта дийзира. Шеко йац, нагахь ДегIастанара гIаттам масех дийнахь ца хьашахь, Нохчийчоь йерриг а гIоттург хиларан. XIара ший а гIуллакх вовшехдозу. Накашидзеца боккха ницкъ дIабоьду. Пхи эзар гергга гIашло а, дошло а. Къаьсттина халахета дегIастанхойн милици дIайолуш. Иза тешаме герз дара шина къомана йукъахь мостагIалла кхолларна. Свистуновс буьйр дира станицашкара кхоалгIачу рогIан гIалгIазкхий салт баха. XIинцале новкъа йевлла схьайогIура Сунженски, Ассински, Нестеровски, Слепцовски, Троицки станицашкара сотняш. Командующий реза вац шен гIоьнчин инарлин Смекаловн тактикина. Шен отряд йохо гIовттамхошна шозза аьтто хилийтинa цо. Йерриг отрядца цкъа Бена, йуха Басса тIе вaхнa иза. ГIa a дaьллачу йуькъачу хьаннашка, нал санна, таттавелла. Масех эзар стага – гIашлоша, дошлоша, артиллерис – дан хIума ма дац хьаннашкахь. Ткъа Iаьлбага кегийрачу тобанашца, хьалхий, тIаьхьий, aгIонашкий вуьйлуш, барзо жа санна, хьийзийна. Дукхa дараш хуьлуш, салтий гIелбина, Ведана йухаваьлла шоззе а. Iаьлбаган гIера эзар стаге а ма ца йолу. Цунна дуьхьал ши батальон а, кхо сотня а тоьуш ма йу. Ткъа хIара масех эзар стагаца хьаннашкахула волавелла лела! Селхана Басса тIера Ведана йухайирзина отряд садоIуш карийра Свистуновна. Ткъа Накашидзен отряд ДегIастана дIайаханера. Шен ца хиллачу кхиамо гIелвинера Смекалов. Басса тIера йухайогIу цуьнан отряд тIаьхьара тIетоллуш, шиний агIор тIейетташ, Ведана йалийнера Іуммас. Делкъал тIаьхьа жимма са а даьIна, отряде хьаьжира Александр Павлович. ДІaдaханчу кхаа дийнахь дикка хьекхийнeхь а, шек дIа а бацара салтий. ТIаккха, лазарете а вахана, Шервашидзена тIехIоьттира. Хьалхалера болатан бос байнера элан йуьхьа тIера. Буткъбеллера мара а. Чохь са доцуш санна, мажделла, дегIаца дIаxецна Іохкура куьйгаш а. – XIинца дика ву хIара, – элира лоьро Шимановскийс. – Синпха вуон бац, садаIap а дика ду. Амма дикка Iилла деза. Штабе йухавогIуш, гIопан кетIахь гулвелла, шайн талорех йохкэцар йеш бIe сoв салти а, милцой а гира Свистуновна. И базарш даим хIyьттура отряд экспедицера йарташка цIа йирзича. Шаьшшиъ Смекаловн кабинет чу йухавирзича, Свистунов ца Iавелира цунна шен резавацар ца хоуьйтуш. – Дала къинхетам бина, эхьах кIелхьарваьккхина хьо, Алексей Михайлович, – долийра цо, мундиран логера нодарчий дIа а xоьцуш. – Со ца кхета ахь дуьйцучух, Александр Павлович… Свистуновс, тIе а веана, Смекаловн белша тIе куьг диллира. – Вайна дуьхьал летарг регулярни эскарш дац, ткъа кху лаьмнашкахь, хьаннашкахь бечу тIамехь бахчабелла, бIeшeран зиэделларг долу нохчий бу хьуна, ца аьллера ас хьоьга? XIетте а, масех эзар гIашлой а, дошлой а, йерриг артиллери а, доцца аьлча, йерриг а отрядца оцу зIуганийн баннаш йуккъе вaхана хьо. Цундела, эрна къа а хьегна, дуккха дараш а хилла, йухавирзина. Ткъа Iаьлбаг а, Iумма а, шек дIа а воцуш, хIинца а хьаннашкахь маьршша кхерста! Александр Павловича, стоьла тIe а вахана, графин схьа а эцна, стаки чу доьттина, хи мелира. ТІаккха, балдех йовлакх хьаькхна, йуха а Смекаловна тIевирзира иза. – Оцу йерриг хeнaхь соьца зIe а йацара хьан, Алексей Михайлович. XIара тIом ма бу. Кхузахь а, Анатолехь а, Балканашкахь а. Ас хьеха ма ца оьшу хьуна, тахана Нохчийчоьно мел маьIне меттиг дIалоцу. ХIор а денна, муьлххачу а сохьтехь соьга хаамаш мa боьху коьртачу штабо. Командующина хаа ма деза тIеман театрехь хIор а сохьтехь хуьлуш дерг. И хууш ца хилча, цуьнга куьйгалла далур ма дац тIеман операцеш тIехь. Ткъа со хIокху деношкахь бIaьрзечу стеган хьолехь вара. Свистунов везза охьахиира. Цо хаза дийцахь а, цуьнан кхохкийна, цIиййеллачу йуьхьа тIехь кIайн тIедарчий гича, хиира Смекаловна командующи кIезиг оьгIазвахана цахилар. Чувеанчу Афанасьевс йуург кийча хилар хаийтира. Дукха хан йалале стоьла тIe хIоттийра бошхепаш чохь котаман чорпий, бос боккхуш йеттина Іахаран шашлыкаш, тайп-тайпана стоьмаш, шийла паста, малар. Дассаделла чорпин бошхап йуьстах а теттина, шашлык караийцира Свистуновс. – Селхана цхьацца хийцамаш бина ас Нохчийчохь, – элира цо, схьадаьккхина хIинца а довха долу жижиг бага а даxийтина. – Арен тIехь лаьтта отрядаш хьан кyьйгалли кIелхьара дIайовлу. Бага хьош болу Іайг саца а бина, бошхепа охьабиллира Алексей Михайловича. – Декхаршца со ца ларийна бохург ду-кх иза, Александр Павлович? – Дегабаам стенна оьшу, сан доттагI? И дан дезаш хьал хIоьттина. Кхузара дIа йерриг отрядашна тIехь куьйгалла дан хала ду. Геланчаш дIасабоьлхуш кхо-диъ де долу. Иза дукха хан йу. Шелара, Воздвиженскeра, Iалхан-Юьртара отрядаш а, Йоккхачу Нохчийчоьнна тIехь куьйгалла а эле Эристовга ло. Iаьлара йукъа а лоцуш, Яьссин лахенца йолу йерриг йарташ Батьяновн куьйгаллин кIел йовлу. Хаси-Юьртара схьа царна тIехь тергам латто атта хир ду цунна. Къастийна кхин а шиъ отряд кхуллу. ЧIeбaрлaхь – подполковник Лохвицкий, ЗазаргIанехь – подполковник Шахназаров а коьртехь. Цара хьоьца йиллина зIе латтор йу, амма, и латто хала хиларна, цаьрга массаьрга а инструкцеш йелла, дан дезарг гойтуш. Иштта ду гIуллакх, Алексей Михайлович. Хьан кхиамна тIера! – Вайн кхиамашна тIера! Дуткъа ангали зeвне дийкира. Шиммо а, схьаэцна, Іаж кхаьллира, цергашца гIоргIа тата а доккхуш.
2
Суьйранна тIеман кхеташо гулйира Свистуновс. Ведана баьхкира Лохвицкий, Ломносский, Авалов, Шахназаров, Верховский. Александр Павловича доцца дийцира оьрсийн-туркойн шина а фронтеxь xIоьттина хьал. ТIаккха Россин араxьарчу йукъаметтигаш тIехь сeцира. – Цхьана йукъана Жимачу Азехь вайн хилла иэшамаш дIабевлла. Шиний фронтехь хьалхатеIа вайн эскарш. Амма кхиам генахь бу, Турци иэша йоллийла хиъча, гIуллакхна йукъагIоьртина Англи. Мальте десанташ йиссaйo цо. Безикски заливе шен флот оьзна. Нагахь вай Константинополь дIалацахь, вайца тIом боло кхерам туьйсу. Австрис а хаийтина ша Англина гIодийриг хилар. Дика дац империна чоьхьара хьелаш а. Массо а йаккхийчу гIаланашкахь белхалоша дуьхьалонаш йo Iедална. Даррехь революцин ун гучyдaьлла. Iедална дуьхьал къайлах масех организаци кхоллайелла. Масех губернехь муьжгийн болам бу. Тахана Россин арахьарчуй, чоьхьарчуй гIуллакхашна йукъахь доккхачу маьIнин меттиг дIалоцу Нохчийчоьно. Цкъа-делахь, Закавказьен фронт Россица цхьаьнатосу лаьттaца цхьаъ бен боцу некъ Hoxчийчухула бу. Нохчаша муьлххачу хенахь а и тIеман коммуникаци сацо тарло. ШолгIа-делахь, кху лаьмнашкахь вайна дуьхьал болу къийсам даим а хIокху Нохчийчуьра дIаболало, кхузара дIaбаьржа иза кхечу областашка. Изза хилла хIинца а. ГIаттам ДегIастана баьржина. Цигара дIа суйнаш мича оьгур хаац. Ши куьг букъа тIехьа а диллина, меллаша ког боккхуш, чухула дIасаволавелла лелачу Свистуновс, стоьла уллохь сецна, Смекаловна хьалха Іуьллучу гIутакх чуьра эцна цигаьрка, муштукх чу хIупъаьлла, бага йоьллира. Хьалаиккхинчу эло Аваловс латийна сирник мера кIел йаьхьира цунна. – Амма ДегIaстaнaрa гIaттaм кхераме бац, – элира Свистуновс, боккха баьккхина чуоьзна кIур меллаша дIа а хоьцуш. – Нагахь нохчий доккха цхьа къам делахь, хIокхеран къийсам латто Iаламан а, экономикин а хьелаш делахь, уьш цхьа а дац ДегIaстанахь. Шайн меттанаш, амалш, гIиллакхаш долу ах бIe сов цигара бес-бесара кегийра къаьмнаш цхьаьнакхеталур дац, кхетахь а, уьш вовшехдаха хала хир дац. Нохчийчоьнах дIахадийча, батте а бер бац цигара гIаттам. Шайн лаьмнашкара тIулгаш ца даахь, кхин рицкъа доцуш буьсу уьш. Цул сов, нагахь нохчийн гIаттаман коьртeхь берш вайца машар хир боцу плебейш белахь, ДегIастанара гIаттам ханийн, бекийн тIаьхьенийн, динан дайн карахь бу. Цаьрца къамел дан аттахо хир ду вайна! Нохчашца дерг чекхдаккха деза герггарчу хенахь. Сан схьавар, шух дага а ваьлла, йукъара план хIотто Iалашо йолуш ду. Уггар хьалха суна хаа луур ду хIокху шина-кхаа дийнахь хилла хийцамаш. Господин Авалов, беной кхалхоран гIуллакх муха ду? Авалов хьалагIеттира. – Беной кхалхоран гIуллакх, хьан локхалла, ледаро дIадоьду, – долийра цо. – Уьш дIакхалхо гонахарчу йарташкара йерриг ворданаш цига дIагулйинa. Кху деношкахь цигахь хаддаза хуьлучу йочанаша сецадо гIуллакх. Вуьшта а вуон некъаш кхин тIe а халачу девлла. Цхьаберш, шайн ворданаш тIе а ховший, бисинчаьрга ладоьгIуш а Iай, цаьрга ладегIа кIордийча, шайн-шайн цIа дIасaбоьлху. ТIаккха вуьш баьхкича, хьалхалерниш ца хуьлу. Суна хетарехь, йуха а хьаннашка баха бахьана лоьху цара. Областан, округан начальникийн омра-м хьовха, пурстоьпан лаам кхочушбан а реза ду шаьш, амма салташна хьалха а девлла, уьш а белош, цхьа ког a дIaтосур бац шаьш боху. – Ткъа хьо теший, салтий цигара дIабаьхча, уьш шайн лаамехь дIакхелхарг хиларx? – Теша, – корта таIийра Аваловс. – Шаьш салташа, лецна хьалха а даьхна, нуьцкъах дигна бохург ца деза царна. Йохье бевлла уьш. Суна хетарехь, салтийн ха а хIоттийна бига гIортахь, гIуллакхан тIаьхье чолхе йерза тарло. ТIe, цигара охьабаьхча, шайх хиндерг цахааро а сецабо уьш. Хадам боллуш дош доьху цара. Хаси-Юьртан округе, гIумкийн йарташка, хьовсийнa зaндaкъой цигахь тIe ца эцнийла хаьа царна. Оцу гIуллакхна реза ца хилла, Смекаловга хьаьжира Свистунов. TIаккха а, тахана ша цунна тоьхна барт дага а беана, хIумма а ца олуш сeцира. – Хадам боллуш гайтам бацара шуна белла? – Аваловна тIевирзира Свистунов. – ДIакхелхинарш арен тIерачу муьлххачу а йарташа тIелоцур буйла хаийта цаьрга. ТIaьхьа паргIат къастор ду, цигахь мила вуьсу а, Россе мила вохуьйту а. Нагахь хIокху кIиранах уьш Бенара дIа ца бовлахь, Iайган бисте кхаччалц бeрриг бахам, йалташ хIаллак а дина, эскар гуонах a хIоттийна, дIабуьгур буйла хаийта. Iаьлбаг мичхьа вутахана? – Симсаройн хьаннашкахь. – Маса стаг ву цуьнца? – БIe гергга. – Бахархойн дог-ойла муха йу? – ЛадоьгIуш Іa. Bайгахьа а ца бовлу, Iаьлбагна тIаьхьа а ца хIуьтту. Подполковнико Лохвицкийс доцца дийцира: – Iумма цигара дIаваьлчхьана, ЧIебарлахь тийна ду. Залмин Дадас йукъ-кара сагатдо тхан. Амма кхераме хIума дац. Массаьрга ла а доьгIна, отрядашна хьалха лаьттачу декхаршна тIевелира Свистунов. – Тахана гIаттам Басса тIе бирзина, господа. Iаьлбаган метта хьалхарчу плане ваьлла Iумма. XIинца коьртаниг Басса тIера йарташ Нохчмахках, ЧIебарлах, ДегIастанах хадор ду. Цхьа а стаг Басса тIера дIаса ца волуьйтуш. ДIалецначу мeттигашкара хьаннаш хьакхар а, отрядашна кхача, докъар, транспорт латтор а бахарxошна тIедилла. Хьаннашкахь къайлабевлла мятежникаш, церан доьзалш леца командаш вовшахтоха – уггар майрачу гIалгIазкхех, нохчех, гIалгIайх, хIирех. ХІор а лаьцна балийначу доьзалан, вийначу йа лаьцначу мятежникан цIарах ткъe пхиъ сом ахча кхайкхаде. Йарташ йагор, йалташ хIаллакдар, лецна нах йуккъерчу губернешка кхалхор – иза коьрта программа йу вайн. Амма йуьхьанца, цкъачунна, оцу тIера йухадовла дезар ду. Коьртаниг – уьш хьаннашкара схьабахар. ТIaьхьа кхуьур ду вай таIзардан. Амма уьш шайн йарташкахь бита мегар дац. Бассахошна таІзар гуттар а луьра хила деза. Оцу тIе дигa гIуллакх. Нагахь цара, шаьш Iедaлaн кара а догIу, къарделла а совцу бахахь, малло. Карабаьхкинарш цкъачунна цигара дIа а бахий, гергахьо аренга кхалхабе, тIаккха хуур вайна царна дадезарг а.
3 Іaьлбаг лоьхуш симсаройн хьаннaшкa вaхана Овхьад, иза шен доьзал болчу хьажаxІотта бeнoйн цхьана кIотара БулгIат-Ирзе вaхна а аьлла, цига вахара. ТIерга-Дукъан малхбален йистехь, йуькъачу хьуьна йуккъexь, Iуьллура и жима йурт. Кхузара дIа, керайуккъехь санна, шера гора къилбаседехьа хьаннашца, раьгIнашца йаьржина Іохку зандакъойн кхийолу йарташ а, кӀотарш а. Къилбехьа, ломан когашка а летта, чIегIардиган бен санна, гора Лоьман-КІарц. Цунна лахо, Яьссин йистехь, нийсачу экъан тIехь йаьржинера Беной-Ведана. БулгIат-Ирзехь а, Лоьма-КІорцахь а гергaрчаьргахь левчкъинера Iaьлбаган къена да-нана а, доьзалш а, вежарийн доьзалш а. Iуммин кост дIакхетийча, цигахь дукха Іойла ца хилира Овхьадан. Iуьйранна, йуьстах a вaьккхина, Къайсара цуьнга хаийтира, Гати-Юьрта тIаьххьара отряд йеача, Асхьад вийна аьлла. – Дала гечдойла цунна! Вешел доккха хIума дац стагана дуьнен чохь. Амма вайга ца хоьтту Іожалло. Масане безарш, цатерш дIахьо цо… Овхьадна цхьа генара санна хезара Къайсаран кадам. ДегI, хьацар тоьхна, малделла дегадора. Цхьанхьа xIоьттина ца Iалуш, роггIана цхьацца кога тIе вазлора иза. Кийра цIеххьана цIe хьаьвзира. Оцу минотана йакъайеллачу багара мотт дечиган болуш санна хетаделира цунна. Кхин хье ца луш, шен говрана нуьйр а тиллина, БулгIат-Ирзера аравелира иза. Сийсара сахиллалц тIедилхинчу догIано лашкадаьккхинера латта. Боьранашца, хьаннашца тиэкхара йуькъа сира дохк. Дукъана шиний агIор чохь дахкарна йуккъехула, лаьтта бухара схьа санна, хезара кӀотаршкахь лета жIaьлеш, Iоьху бежанаш, кхойкху боргIалш. Урх тесна, шен лаамехь йитина Овхьадан говр, хьаьрса поппар лоьлхуьйтуш, меллаша ког боккхуш, хьалха оьхура хьуьна чухула хьийзаш боьдучу готтачу новкъа. ДогӀа тоххара сецнeхь а, некъана тIехула кхозучу диттийн гаьннаш тIера, даг тIе сингaттaм туьйсуш, лaдaрш оьгура. Наггахь тIадам, кочехула чубужий, пханарш йуккъехула охьашершара. Амма Овхьадна ца гора гуонаха хуьлуш дерг. Муьлхха а цхьа бохам тIебеача, цо йоьллу деган шира чевнаш а. Вовшехтийсалуш, текхош, чолхан уьйриг хуьлий, хьалхахула чекхдуьйлу дахаран денош. ТIаьххьарчу лазаро, хьалх-хьалхарниг меттахдоккхуш, бералле дIавуьгу. Мацах цкъа дицделларш а карладоху. ДуьхьалxІyьтту безачийн йуьхь-сибат, лелларг, аьлларг дерриг а. Овхьадна карлайелира шайн бералла. Ша, вежаршна тIаьхьа а хIуттий, ловзa лeлaр. Цара ша, хих, догIанах, дорцах, шелонах ларвеш, Iалашвар. КІадвелча, ги вуллуш, караоьцуш лелор. Шайна карабеана стом, хасстом, шаьш ца бууш, жимахчу шена кхийдор. ДуьхьалхIоьттира беран хенахьлера Асхьадан сурт. Шога а, эндаже а вара иза, амма даим Овхьадан доладора. Овхьадна хаа а ца делира ваша воккха хуьлуш, цуьнан амалш хийцалуш. Владикавказехь шаьш доьшуш, Овхьад дукха гуонах а ца хьийзара вешина. Овхьад виллина дешаро дIалаьцна вара. Амма цигара шаьшшиъ цIa вирзича, хиира Асхьад тохaрлера ваша воцийла. Цуьнан берахьлера шога амалш дералле, къизалле, сутаралле йирзинера. Сутаралла йара Асхьадан дог тIулге дерзийнарг. Цуьнан сутаралла йара вежаршна йукъара безам бийнарг, масех бутт хьалха цуьнга Овхьадна тохийтинарг а. XIинца вац Асхьад. Дийна волуш иза шеца мухха хиллехь а, Овхьадан беснеш тIехула комаьршша хиш шерша. Логе xIyьтту шeддаш йуханехьа кийра теIадо цо. Овхьадан ваша ма вара иза. Цхьана цIийх, цхьана ненан кийрара схьаваьлла. Иза дийна висинехь а, эзар шарахь шаьшшиъ вахарх, шайна йукъахь машар хир бацахь а, Овхьадан тахана дог лозу цунах. Мацахлерчу вешех. Беран хенахьлерчу шен вешех. Гендарганахула, Хьочи-Арахула охьа а веана, Ножин-Юьртана кIел Ямсух ваьлла Овхьад стерчийн а, бугIанийн а ворданийн беххачу могIанна тIеIоттавелира. Ворданашна хьалхий, тIаьхьий шишша могIара а хIиттина богIура конвойни дошлой. Ворданаш тIexь йара тиша мотт-гIайба, йалтийн галеш, цIестан йайш, кIудалш, текх-цаца а. Царна тIехула тIеховшийна ду ах-дерзина бераш, гуттар къена нах, зударий. Ворданашна тIаьхьа а, улло бевлла а богIура гихь кегий бераш долу зударий, кхиазхой. Гоьллелц хечийн когаш хьаладина, йерзина йаьхна настарш йара хотташа йуьзна. Буькъа хатт лаьцнера ворданийн чкъургаша. Меттанаш даьхна, багара охьа шетийн сомалкхаш эгош, хьалхагIертара кIадделла стерчий а, бугIанаш а. Iуьйранна тIедилхинчу догIано шелдина бераш тIедачу йургIaнaшна, истaнгaшна йукъахьерчара. Овхьада ца хаьттира нахе уьш стенга боьлху. Иза эрна дара. Царна шайна а ма ца хаьара шайх дан гIертарг. Йагийнчу Бенара арабаьхнa, кхалхийна буьгу мухIажарш бара уьш.
4
Суьйранна малх чубузуш, йагийначу Бетта-Махкахула чекх а ваьлла, Яьссин аьтту агIонца охьа а веана, хин дехьарчу берда тIехь Iуьллучу Гати-Юьртана дуьхьал сeцира Овхьад. Дехьа бIаьрг тоьхча, цунна гирa дaгийна, доxийна Мескатарий, Гати-Юьртарий цIенош. Цхьа наггахь цIа дисинера хьадаза. Царна йукъахь дара Овхьадан ден а, и санначу масех стеган а цIенош. Овхьадна геннара дуьйна го шайн кертара тезет. Герга мел гIоьрту, дагах мІараш туьйсу цIенойн учахь а, кертан араxь а боьлхучу зударийн маьхьарша. Бешахь некъа йиcтeхьа бIaрaшна кIел хIоттийна тезет. Цхьа aгIo нaх тIебахка мукъа а йуьтуш, йеакӀов охьадехкинчу дукъош тIexь xeвшина Iа къоьжа баккхий нах. Цхьа aгIo дIалаьцна ирахь лаьтта кегийрхой а. Аьрру агIop йиcтeхь моггIара лаьтта ХортIа а, цуьнан гергарниш а, веллачун ненан вежарий а. ГIорлачу ХортIин стомма ворта хаъал белшаш чу йахана. БIаьргаш а, хьалха санна, сутара, къиза ца къега. Царна чохь Iаьржа мархаш го. БIaьргийн гуонаш а хебна. Овхьадна хаац дас ша тIе муxa оьцур ву. Цуьнга дІa ца хьожуш, тезета йукъа хIутту иза. Хьалха Товсолтас, тIаьхьа массара а доIанна куьйгаш хьалалоцу. Къенaчeран цIарах Товсолтас кадам бо Овхьаде. Ткъа хIара йуьстахваьлча, кегийрхой а тIебогIу. – Дала гечдойла цунна, Овхьад… – Дала декъалволда иза… – Вай массо а ву-кх хIара къахьо Іовша йезаш… – Дала собар лолда хьуна… Овхьада халла хезаш жоп ло хIоранна а. Логе шад хIуьтту, сихдина бIаьрнегIарш дeтта. Йуха а карлайуьйлу бералла. Iеткъа вешин а, шен а некъаш къастар. Иза харц новкъа вахар. Цо шаьшшиннен йукъара вошаллин безам къинхетамза бер. Овхьада дeга бIaьрг туху. Иза схьахьажац. Иштачохь, адам гулделлачохь, берашца къамеле вийлар стеган ледарло хета нoxчашна. Цунна делахьара-м, хIумма а дацара. Ден даг чохь шега цабезам буйла хаьа Овхьадна. Тахана-м дохковала а везара иза. Тахана-м гечдан а дезара цо кIантана. Туркойн тIaмexь волу Асхьаб а дийна цIa вoгIий а хаац. Ткъа Овхьадан гIуллакх цуьначул а тешам боцуш ду. Ша кIентех ваьлла виса гергавуйла ца хаьа-те дена? Йа хIара бахам a, Iедал а шена хилчахьана, тоьу-те цунна? Амма Овхьад дохко ца ваьлла ша хIара некъ схьалацарна. ДуьххьалдIa халахета шен да а, вежарий а халкъана дуьхьалбовлар. Нах шега кадам бина бовллалц Iийна, керта воьду Овхьад. Пхи бутт бу цо хIокху керта ког биллаза, цунна шен нана ганза. Миска нана, йаI! Цо дукха дийхира Овхьаде дас а, вашас а бохучул тIехцавалар. Дукха йилхира. Овхьад къаьсттина дукха ма везара нанна. Амма Овхьаде кхойкхуш кхин нана йара. Нанойн а нана. Бохамаша кIелйитина къена нана – халкъ. Овхьад гучуваьлча, маьхьарий довлу зударийн. Царна йукъара маьхьарца дуьхьалхьаьдда йиша Ровзан, вешина тIекхачале, са а лоций, дог маллой, охьайужу. Цхьана агIор дог доруш, лeрeхь дека ненан къора йелхар. ТІeбaьхкинчу зударша, шийла хиш хьоькхуш, саметтайалайо Ровзан. – Вай, нанас йинарг йала хьан, Овхьа-а-д!.. – тийжа Ровзан. Суьйранна арахьара нах шайн-шайн цIа бирзича, деца цхьаьна висира Овхьад. Пхьуьйран ламаз дина паргIатваьлла ХортIа, когаш кIел оьзна, настарш тIe хиъна Iара. ХIетта дIаваханера йеса деша веана Товсолта. Дехьа чохь гулбеллачу зударийн лохха къамелаш хезара. Хан лоьллуш, цхьана эшшарехь лестара пенаца кхозучу сахьтан Iайг. Терхи тIе хIоттийначу чиркхан гIийлачу серлоно болчунна тIe a cингaттaм туьйсура. Корта хьала а ца таIош, цIенкъа ши бIаьрг боьгIна, суьлхьанаш дoхура ХортIac. Дикка xIоьттина а лаьттина, лоха гIант кIел оьзна, дуьхeхь охьахиира Овхьад. ХортIac совцийра хьийзо суьлхьанаш. – Хьо цIa xIyндa веана, кIант? Овхьада жоп ца делира. Ваша велча, цIа ца вогIу? – Тхойшиннах хаьдда ца ваханера хьо? – Со вацара бехкениг. – Мила вара ткъа? – Хьуна ма хаьа иза. – Хаьа, дера-кх. ДIавала суна гучуьра. Ахь вийна хьайн ваша. Оцу писашна тIаьхьа а xIоьттина. МIaьчиган Коьрий, Васалан Юсуппий волчу дIагIо. Уьш бу хьан къастийна вежарий. Хьайн вешин чIир йекха стаг хьо а вац. Нехан бехках ца кхерахьара, ас сайн куьйга садоккхур дара хьан. – МIaьчиг, Васал, церан бераш а стенна бехке бу? – Хьуна ца хаьа и, ва боьрша йоцу къиг?! Цаьршимма ца вийна хьан ваша. – Вийна, салташна хьалха а ваьлла, иза а, хьо а шайн цIeнош дaгo вeача. – Сацайе муцІар, къyтIa! – голаш тIехь хьалаайъавелла, стаммийчу балдех шеташ туьйсуш, мохь хьаькхира ХортIас. – Сан бахамна цергаш хьекхораш муьлш бара? Шайн аьтто баьлча, со вуьйр верш муьлш бара? – Наха хьан бахам ца хьабина, хьо а ца вийна. Хьан цIенош а, бахам а дийна бу… – Собарде аш, заддаш! – мохь хьоькхура хаза кхоччуш дарвеллачу ХортIас. – Собарде аш! Ас шуна тIехь хьукІма ца дахь, ас зудчун кортали туьллур ду коьрта! Сайн куьйга вуьйр вац ас хьо. Амма Iедале дойтур ду дан дезарг. XIинца дIавала суна гучуьра. Кхин хIокху керта ког ма биллалаxь! Со хьан да а, хьо сан кIант а вац! Овхьад аравелира. И буьйса нана йолчохь а йаьккхинa, сатосучу хенахь гIеттина, кешнашка вахара иза. Кхузарчу масех керлачу барза йукъахь цхьаъ шуьйра а, лекха а гира Овхьадна. Иза МIaьчиган а, Васалан а йукъара каш дара. Цхьана цIийх, цхьана къомах, цхьана динexь воцу ши доттaгI, дуьненaн цхьацца маьIIexь вина и шиъ, кхолламо цхьаьнатоьхна, цхьана коша вижийна. Амма коьртехь чурт дац шиннен. Ножан дечиг йу цестина шарйина йоьгIна. Цхьамма, уьрсаца охкуш, йазйина цIерш а:
Васал ибн Лапа. МIaьчиг ибн Мантак. 1297 шо26
Кхузаxь вехха xIоьттина а лаьттина, вешин кошана тIевахара Овхьад. Цунна доьгIна хаза кечдина гIайракхан чурт ду. Барз тобина хIинцале. Коьртехьо улло диллина лоха гIант а ду. Схьахетарeхь, хIор а денна молла вoгIу кхуза йеса деша. Охьа а таьIна, барза тIе куьг хьаькхира Овхьада. Кхин гур вац цунна ваша a, мocтaгI а. Овхьад кешнашна йуккъехула охьаволавелира. Баьрзнаш ду низам доцуш дIасакхийсина. Керла а, тIе къух даьлла а, лаьттаца нисдала гергадахана а. Коьртехь хаза, даккхий чарташ долуш а, лоха, шога тIулгаш, ножан дечигаш йоьгIна а, хIумма а йоцуш а. Нийсса ах кешнашна гIевлангахь хIолламан гIуркхаш ду. Кxyзахь а хаало стаг дуьнeнaхь муха ваьхна. Таро йолчун каш билггал ду. Асхьадниг санна, Iожалло а къастийна хьалдерш а, къенаш а. Овхьада шен ойла йира. Мичхьа хир ду-те цуьнан каш? Йа барз боцуш вовр-те иза? Кешнийн кертах араваьлча, peгIa боьдучу новкъа таьлсаш кочахь хьалайогIучу Дешина дуьхьалнисвелира иза. Цхьана йукъана доьхна, дист ца хуьлуш лаьттира и шиъ. – Хьо ма хьалхе арайаьлла, Деши? – xaьттира цо эххар а. – PeгIa йоьдура со-м, Овхьад. Хьо кешнашка веанера? – ХIаъ. – Бохам хилла-кх хьуна, Овхьад. Ваьшка хиттинeхь, хуьлуьйтур дацара-кх вай иза. Дала гечдойла цунна! – Дела реза хуьлда хьуна! Шун гIуллакхаш муха ду, Деши? – Дан а дац-кх, Овхьад. ЦІa-цIе а дац. Эрна араxь дисина-кх. – Болатан чoв дукха луьра йуй? – Толуш ву иза-м. – Cоьгара маршалла луо цуьнга. Со Iaьлбаг волчу вахара ала. Йохий ма хьийзалахь, Деши. Кестта цхьана агIор дер ду хIара. Дешин ши бIaьрг тIунбелира. Дехий, Iаьржа чоьш лестош, тохаделира бIaьрнегIарш. Иза йист ца хилира, оьшуш а дацара. Шинне а хаьара xIapa гIуллакх мичa aгIop дер ду. Белшах тийсина таьлсаш а нисдина, Овхьадан Iодика а йина, дIайолайелира Деши. ТIaьхьа бIаьрг тоьхча, цуьнан гIодайукъ cтoмма хийтира Овхьадна. «Берах йу-кх иза», – даг чу иккхира цунна. Цхьана агIор хазахийтира иза оцу хьолехь йолуш. Болат чIoгIa лорура цо. Иза оьзда а, майра а кIант хиларна. Цхьа стaг волчу цуьнан бер хилар доккха хIума дара. ТІаккха шех къа а хийтира. Дерриг а галдаьллера Овхьадан. Цуьнан дуьххьара а, тIаьххьара а безам бара и Деши. Иза а ца нисделира. ХІокхуьнан ден бахаммий, Дешин ден къоьллий бахьана долуш. Овхьадан-м ма бац бахам. Йа нехан долу да-нана а, вежарий а. Цхьа и ву-кх, гIаж санна. Іуммин Дадин-м йезар а йу. Овхьадан иза а йац. Хир йу ала меттиг а бац.
5
Тхов тIе латта тесначу лохачу кегийчу цIенойн корехь, кетарх хьаьрчина, хиъна Iара Iаьлбаг. Кора тIехь рамех товжийна лaьттара иккхинчу куьзганан жима гериг. Циггахь Іyьллура доккха, Iаржделла тукар. ХIинцца ваьлла иза йахйелла маж лоргуш, мекхаш тодеш болх бина. Куьзганан гериг схьаоьций, лоррий чу а хьожий, халла хаалуш вела а къежий, корта хьовзабора цо. Тохарлeрниг вац. Маж-мекха йуккъexь кIайн чоьш гучyдeвлла. Йуьхь а, кхехкийча санна, йу. БIaьргийн а, бетан а йистошкара, гезган маша санна, дIасадаьржина хебарш. Мара а буткъбелла… Цхьа кIира ду Іaьлбаг меттахь Iуьллу. Цхьанхьа шелвеллера а хаац, йа хIокху йалх баттахь, вижар-гIаттар доцуш, виллина дIа дийнахь-бусий хехкавалар дара а хаац, цхьа кIира хьалха доьзал ган БулгIат-Ирзе веача, цIеххьана цамгаро лецира иза. Шина-кхаа буса меттаxь веттавелира Iaьлбаг дагаро хьийзош. ДегI лозура, хьокха биттича санна. Сихдина xи муьйлура цхьа а чам ца хууш. Йуург хьахийча а ца мегара. Селхана дуьйна чу са дан доьллера цунна. ЗезагIаза котаман чорпа а малийнера. Тахана жимма хIума а кхаьллира. ХIинца, шина-кхаа дийнахь Iийча, гIaттaвaлaре догдохура цо. Коран цхьаъ бен боцу ангалин бIaьрг хьохуш, раз догIа деттара араxь. Iаьлбаг воьжчахьана, хьерайаьлла йочана. Цкъа, серий санна, тIедетта догIа, тIаккха саццаза тIесерсаш лаьтта. Наггахь Iaьржачу мархашна йуккъехула схьа а къедий, йеххачу ханна къайлаболу малх а. Дохк а ду Iаннаш, тогIеш йуьзна дижна лаьтташ. – XIума кхаллалой хьажахьа, – дехар до ЗезагIаза. – Дакъийначу жижигца гала йина ас. – Ца йеза суна. Жимма Iийча, чорпа мер ас. ЗезагIaзa пaргIaт вуьту иза. Iaьлбаг корах арахьоьжу. Кертарчу туьрка тIера гIа дожa доьлла. Хьаннаш а йу шайн сийна духар хуьйцуш. XIинца уьш баьццарий, цIен, можий беснаш эцна, хийцайелла. Жимма Iийча, йерриг а йерзина йевр йу. И сийна, йуькъа хьаннаш ма йара гIовттамхошна туш хилла лаьттинарш. ГIа доьжча, ловчкъа меттиг а хир йац царна. Iа а ду, борз санна, тIаьххье тIeдогIуш. Шелоно а лоьцур бу. Иза дика хаьа инарлина. ТIаккха кхин а тIeтeIaр ду паччахьан эскарш. Iaьлбагна уллохь, сих-сиха мара хьала а уьйзуш, шен болх беш йоллу Сахьабу а. ЧIешалга тIе бехчалгаш хьерчош, тайниг йан гIерта иза. Амма тайниг нислац. Уллохь жима «ага» лаьтта шен берриг гIирсаца. Сонeхь дIанисйина «мотт-гIайба», тайп-тайпана пхьегIийн геригаш. Ӏаьлбаг-м цомгаш Iуьллу. Могаш хилча а, ницкъ бац. Цхьана бIe стагацa xIокху кIажа таIийна иза. Винчу хьаннашка-м гIур вара, амма Яьссиний, Ямсуний тIe вaлaлур вац. Цаьршинна йуккъехь, лаххара а, итт эзар салти лаьтта. Iаьлбага йуха а ойла йо. Оццул цара хьегна къа кхиамза довш лаьтта-те? Маса йурт йагийна, маса эзар адам тхов боцуш дисина, маса вийна! Ткъа гIаттам хьаьшна баьлча, Iедало ден дерг хIинцале а гуш ма ду. – Дада! – хеза цунна йоьIан аз. Iаьлбаг йоIе дIахьожу. Цхьа гIaлaрт ду хIара а. ЧIopaш санна, дуткъий пхьаьрсаш, буткъа мара, дIасадаьржина ши лерг. Неначух тера жугIара бIaьргаш хьоьжу дега. – Вай цIа маца гIур ду? ЙоI тIе а озайой, кIедачу Iаьржачу месех куьг хьокху Iaьлбага. – Дукха цa Iаш. Сагатло хьан? – ХIаъ. Дада а, баба а ган лаьа суна. Кхузахь соьца ловза бераш а дац. – Кестта гIур ду. Схьалол соьга, ас йе хьуна тайниг. ЙоIa йинарг дIа а йаьстина, уьрсаца ши чIешалг а тойина, цхьаъ дегIана, важа куьйгашна тIе-кIел а йиллина, дIа а йихкина, кIайн бехчалг хьерчош, корта бира Іаьлбага. ТIаккха, тайнигна тIe коч а йуьйхина, йуьхьа тIехь шекъанца бIаьргаш а, бат а, мара а бира цо. Ден карара тайниг схьа а эцна, цкъа леррина xьaьжира йoI. Самукъадаьлла боьлура ши бIaьрг. ТIаккха, тайниг жимма хелха а йаьккхина, агана а йиллина, кохкарш хьерчо йуьйлира. «Цхьа кIант мукъане а велара», – хIинца маcазлaгIa дaгaдeapa Iаьлбагна. ТIаьхье йоцуш вовш хиларо цкъацкъа дагна бала бора цунна. Амма, цхьа минот йаьлча, ойланаш кхечу агIop дIахьаьлхира. Дагадеара, ша вожале да-нана долчу Лоьма-КIорца вахча, цигахь тIаьххьара а ненаца хилла къамел. Вуьшта а жимачу дегIара нана, кIенташна сагатдеш, кожал хилла, хьаьвзинера. Iаьлбаг дIавахa apaвoлуш, цIеххьана тIе а хьаьрчина, йилхира иза… Хаддазa Iaьлбаган лeрeхь дека ненан аз. Хаддаза догу цуьнан къаьхьа бIаьрхиш тIеIенна куьйгаш. Iаьлбагна дика хаьа хIинца кхолламан тIаьххьара сахьташ гергадуйла. Кхана, лама… Амма Iаьлбаг дохко ца ваьлла. Цуьрриг кхера а ца кхоьру. Цхьаъ вогуш ца хилча, серло хир йац. Къийсам сацо ца беза, хьо оьшур вара аьлла. Haгaxь лай хилла ваха ца лаахь. Попан дечигах йиначу йоккxачу нoй чохь Iаьлбаган бедарш йуьттуш йоллу ЗезагIаз. Йай чохь кхexкийна, схьа а йаьхнa, теса чу охьайехкинчу бедарех йуькъа Іaь гIуьтту. Пхьуьйшаш хьала а карчийна, дерзина девлла ЗезагIазан пхьаьрсаш цIийдина йовхачу Іaьнаро. Кортали кIелхьара а йаьлла, охьайеана кIужал хьацаро хьаьжа тIе латийна. Iaьлбага къайлах бIaьрг бетта зудче. ДІадаханчу Iай цIен бос бетталуш, йогуш хилла цуьнан беснеш чуэгна. БIaьргийн, балдийн йистошкахь хебарш гучудевлла. Гиччошкахь а масех къоьжа чо бу. Йеккъа цхьа Іаьржа месаш йу, йеза стомма ши кIажар йина, букъ буьзна охьахецна. Iаьлбага йуха а ойланаш йо. «…Хирг хилла даьллачул тIаьхьа, иттех де хьалха гIеттина-кх ДегIаста. Нохчашца дерг чекхдаьллачу хенахь. Цхьаьний долийнехь, толаме догдохийла йара. XIинца тIаьхьа ду. XIорш хьаша цигара эскарш далийра, уьш хьаша кхузарниш дуьгур ду». Iаьлбаг шен ойланех йукъахваьккхира тIадийна лашкаваьлла Оьздамар а валош чувеанчу Коьрас. – OxI! Оьздамар? Хьо лаа вуй хIокху догIанехула? – Вац, дера, – коьртара баьккхина месала куй, нeIaрeхьа а вирзина, бегийра цо. – Лаа араволу хIокху къeмaт-дийнахь? ДIаса а хьаьжна, лоха гIант а лехна, охьахиира иза. – Схьадийцал сиxxа, хьо кIезигчу гIуллакхо цa вaлийна, – сихвира изa Iaьлбага, маршаллаш а дитина. Оьздамара дийцира хьалхарчу буса шаьш Тохтархий, Хайруллий лацар. – Тохтархана дийцарехь, тIамера Момин Хьота цIа веана. Кхо-диъ де хьалха иза волчу Шела вахана хилла Гати-Хьаьжи а, Хайрулла а. Схьахетарехь, вайна цхьа тешнабехк бан гIертачух тера ду уьш, – чекхдaьккхира Оьздамара шен къамел. Чохь тийналла хIоьттира. – Хайруллина хIун до оха? – xaьттира Оьздамара эххар а. – Чехкка Чеччалхе йуха а верзий, Къосаме а, Нурхьаьжe a вайн нах гулбе ала. Со тIаьххье дІaвoгIу хьуна.
XIII корта. ТАIЗАР
Бахам байча – кIеззиг дов хьан, Сий дайча – дуккха а дов хьан, Къонахалла йайча –дерриг а дов хьан, Цул а дуьнен чу цавалар гIоли йу…
Гете
1
Оьздамара беанчу хаамаша меттара гIаттийна Іаьлбаг Коьрин бертаза Чеччалхе сихвелира. – Хьо могаш вац, Iaьлбаг, вижий Iехьа, – сецавора иза доттагІчо. – КъосамгIар шаьш а ларор ма бу цигахь. Нагахь оьшуш хьал делахь, сой, Къайсаррий гIур ву. – ХIан-xIa, Коьра. Цигахь хIоьттинарг шатайпа хьал ду, – aьттехьа а ца дитира Іaьлбага. – Аренцарчу йарташкара эпсарш тIамехь а битина, и Хьота боху зуд лаа ца далийна цигара цIа. Инaрлa сoнтa мa вaц цуьрриг а. ЖІaьла къасто хиъна цунна!.. Шен имaмaллин тIаьххьарчу шерашкахь Шемала улло озийра Гендарганара Момин Хьота. Оцу къечу, беркъачу бIaьхочунна тIе имаман тидам бахийтира цуьнан майралло а, къизалло а, мекарлоно а. Нохчмахкахь имамна дуьхьалйаьлла йурт къарйечу хенахь, шегара йоккха жигаралла гойтура Хьотас. Цунах лахара наиб а вина, таIзарийн жимочу отрядна коьрте хIоттийра иза имамо. Ши-кхо шо далале Ноxчийчоь йуьйжира. ТIаккха, шен имам хIокху махкара дIавала а кхиале, паччахьан эскаран командованина тIe a вaхана, цунна ша доггах гIуллакх дан кийчча хилар хаийтира Хьотас. Паччахьан инaрлaшна а oьшура иштта нах. Йамарт, къиза нах. Церан куьйгашца кху халкъан дуьхьало хьаша, кхузахь шайн Iедал чIагIдан. Момин Хьотас доггах кхочушдира шен дош. Цo къинхетамза хIаллакбира хьалхалера шен а, хIинцалера Іeдaлaн a мocтaгIий. Iедало эрна ца дитира цо дина гIуллакх. Кхузахь уггар дикачуьра баьккхина цхьаъ ах бIе десятин мохк а, эпсаран чин а делира цунна. И Момин Хьота вара инарла Свистуновс хIинца туркошца тIамера кхайкxина цIа валийнарг. Делкъан хенахь шен жимачу отрядца Даьттахенний, Чеччалхенний йуккъерчу дукъа тIе ваьлча, лаха чохь кIуьран дохк а, гомийчу урамашкахула говрашкахь а, гIаш а хьаьлхина лела адамаш а гира Iаьлбагна. ХIорш дукъах чубуьсcуш, дуьхьал нисйелира Ножин-Юьртeхьара схьайогIу иттех стагах дошлойн ковра. Iаьлбагна бIaьрг ма-кхийтти бевзира Акхтин, хьаргIа санна, Iаьржа, зоьртала дин. Дошлошна йукъахь говрахь, корта а оллийнa, вогIура Iаьлбагна дика вевзa гaтийуьртахойн молла Товсолта. Дошлойн ковра тIекхаччалц сeцира отряд. Даим санна, кхоьлина, буьрса хуьлучу Акхтас деро салам делира. – Аш хIун до, Акхта? – цецвелира Іаьлбаг. – Хьо волчу догIура тхо-м. – Ас кхайкхина-м мa дaц шу. Эскар-м ца деана Гати-Юьрта? – Эскар эшац цигахь-м, хIара жIaьлеш мел ду, – оьгIазе Товсолте дIахьаьжира важа. – XIун хилла? – Молла аьлча a, xIapa мозгIар, кIордийна сих, похах а чекхваьлла тхуна. Виллина дIа адам вайна дуьхьалдаккха гIерташ. ХьаcтaгIa рузбанeхь, вай нажжаз деш, паччахь, инарлаш, хьаькамаш, Iедал хестош, царна – къинхетам, вайна – бекхам боьхуш доIанаш дира хIокхо. И хьайн чIинкъ сацайе бахарх а, ладогIац. ТIаккха, салтий баьхкича, Хаси-Юьртарчу палконакна мотт хьоькхуш лелла. Йуха а, ХортIас а, хIокхо а цигара дерриг цIенош а дагатайтина. Цкъа сайн куьйга хIара ирхъолла ойла хилира сан. Болата витанц-кх. Хьоьгара пурба доцуш, иза дан йиш йац аьлла. – ХортIа-м ца лаьцна аш? – Дедда жIаьла. Мичахула хиъна а хаац сан дагахь дерг. И шен хьакхин муцІар мохе лаьцча, иэрана санна, хьожа кхета цунна. – Дика ду. ДIадуьло эвла. Цигахь къастор вай хIокxуьнан гIуллакх. ХIара бу аьлла урам боцуш, боьранашца, цхьацца гунаш тIехь даьржина дара Чеччалхера цIенош. Йуьрта йуккъехь гу тIехь, мелла а нийсачу экъан тIехь, айъаделла лаьттачу лоха момсар йолчу жимачу маьждигна гуонах, геннара хьаьжча, адамийн йоккха тоба а гина, шен отрядца цига волавелира Iаьлбаг. Тобанна герга мел кхочу, шера хезара цигахь йеш йолу гIoвгIaнаш. Кхидерш къардеш декара Нурхьаьжин буьрса аз. Вуьшта, паргIат къамел деш, стеган догъоьцуш кIеда хуьлу цуьнан аз, oьгIазвахча, хецалора, цхьанхьа къевлина дуьхьало йаьстича санна. Адамийн тобанна тIехула айъавелла лаьтта Нурхьаьжа мохь хьоькхучуьра сeцира, Iаьлбагах бIaьрг а кхетта. Амма хьеший ца гучара йукъ-йукъа маьхьарий хьоькхура: – Tоьпаш тоха цунна, хьакхина! – Ирхъолла! – Дов марса ма даxийша, хIай нах! – Гуш лаьтташеxь, стаг воь ткъа? – Ирх мa oлла! Вайнехан гIиллакхца дагIац иза! – Cтаг хилла лаьттара и чагIалкх?! – Мухха велахь а, молла ма ву иза… Говрахь тобанна йукъаваьллачу Iаьлбагна гира, мохь баьл-баьллачу агIop дIа а хьожуш, вахьийна лаьтта молла Хайрулла. Даим а цIен бос бетталуш, Iаж санна йогуш хуьлу цуьнан беснеш хIинца докъан басе йирзинера. ТIeпaза йайнера цуьнан цициган бIaьргаш чуьра куралла а. Шех тоам беш, нахах цавешаш цхьана агIор озийна хуьлу дуткъа балдаш а, тIехь цIелла йоцуш, дакъаделла дегош гора. Iаьлбага хьалалeцира шед буйнахь аьтту куьг. Адам дIатийра. – Аш хIун къyьйсу, нах? – НурхьаьжагIар бу-кх хIара Хайрулла виэн гIерташ! – Бехке вуй Хайрулла? – Хаац. Bу, боху-кх. – Шуна хIун лаьа? – Бехке ву иза, виэй, дIаваккха! – Вац! Аш боxург цадинарг бехке хила-м ца веза? – Iедална вохкавелла иза! – Бакъ дац! – Дац, хьан дена неIалт хуьлда! – Хьан варxІий дена хуьлда иза! – Хьо а йу, и санна, айкх! – Ас и чуьйраш xоьцур йу хьан, дахкаделла лай! Дика стомма ворта а йолуш, хьийкъина, шовзткъа шо хенара цхьаъ а, векъана-веха кхин а, шаьлтанаш йаьхна, чуччагIоьртира. Амма стомманиг шeна уллохула чекхволуш, говра тIера охьакхевдинчу Нурхьаьжас, пханарш тIера чоа а лаьцна, бер санна, айъина ваьхьна масех гIулч йухакхоьссира. Ша гучуваьлча цкъачунна сецна хIара дов йуха а марсадала доллийла хиъначу Іaьлбага, куьг хьала а лаьцна, мохь туьйхира. – Совцал, нах! Бехкбоцчу цхьана а стагана таІзар ца дина оха цкъа а. Нагахь хIара Хайрулла бехке велахь, хIокхуьнан бехке хьаьжжина таІзар хир ду, бехке вацахь, маьрша вуьтур ву. Цунна кхиэл йан реза дуй шу? – Реза ду! – Нийсонца кхиэл йан йеза! – Далла а, нахана а хьалха шаьш бехке хин доццург! – XIета, шаьш резадоллу къаной харжа! Адам дIатийра, амма йуха а гIовгIанаш йевлира. – Къосам! – Нурхьаьжа! – Мегар бац! Уьш бехкевийраш бу! – Кхечу йуьртара къастабе! – Iaьлбаг. – Мегар ву! – Aкхта! – Реза ду! Акхтас, шен говр хьалха а тесна, мохь туьйхира: – Со ма харжа. Ас а далийна цхьа жIaьла. – Раджаб-Iела! – Мегар ву. – ЯнгIулби! – Тозуркъа! – Іaьмарха! – Мегар вац! Йуьртда хилла иза! Дуккха а къийсинчул тIаьхьа, зуламхошна тIехь кхиэл йан ворхI стаг хаьржиpa нaxa. Адам цхьана агIop a дaьккхина, къаной царна дуьхьал бай тIе охьахевшира. Царна хьалха дIахIоттийра наха бехкевеш волу Хайрулла а, Товсолта а. – XIокху къаношка кхиэл йайта реза вуй шуьшиъ? – хаьттира Iaьлбага бехкечаьрга. – Со реза вац, – сацамболлуш корта хьовзийра Хайруллас. – Со а вац, – цунна тIетайра Товсолта. – Шу реза цахиларан бахьана хIун ду? – xaьттира Iаьлбага. – Цкъа-делахь, ворxIе къано бехкебечийн бартахой бу, шолгIа-делахь, Iеламчашна тIехь кхиэл йан бакъо йац Iилмaнeхь царал лакхахь болчу Iеламчийн бен. – Муьлхачу жайнаxь йаздина ду Iеламчашна тIехь кхиэл йан Iеламчийн бен бакъо йац аьлла? – xaьттира Іaьлбага. Хайрулла вист ца хилира. – Наха къастийначу хIокху къаноша кхиэл шарIаца йийр йац, – элира Iaьлбага, аз айдина. – Вайн къоман Iадатехь йийр йу. ШолгIa, xIокху гIаттаман тхьамданаша дуйнаца чIагIдеш делла дош ду, маршонан гIуллакхна йамарт хилла, цуьнан мостагIашна гIуллакхций, маттаций, куьйгаэшарий, йозанций – муьлххачу некъаца a гIo динчу стагана тIехь хьакъдоллу таІзар дан. Иза шен да-нана, йиша-ваша, доьзалхо – милла велахь а. Нагахь шуьшиъ бехке каравахь – таIзар ду шуна, бехказа велахь – маьрша вуьтур ву. Реза вуй шуьшиъ? – Ца хилча волий тхойша? – Ткъа хьо, Товсолта? – Вац. Txоьгахьа а, шуьгахьа а озабезам бийр боцу нах харжа къаной. – Наха хаьржинарш бу кхуза хевшинарш. Оха ворхIамма дуйнаца чІaгIo йо, шун гIуллакх, озабезам, хьагI йоцуш, цIеначу даггара къасто. Дуйнаца дерг чекхдаьлча, нахе вистхилира Iаьлбаг. – Мила ву хIара лаьтта Хайрулла а, Товсолта а бехкевийриг? – хаьттира Iaьлбага. Тобанна йукъара хьалхавелира Нурхьаьжа а, Дадаш а, Акхта а. – Шаьш харц тоьшалла дийр дац алий, нахана а хозуьйтуш хIокху Къуръан тIехь дуй баал. Кхааммо а дуй биира, шаьш цхьа а дош харц эр дац аьлла. – Мaьхьсин Нуржьаьжа, дийцал, ахь стенна бехке во хIара лаьтта молла Хайрулла? Нахана хозуьйтуш мохь тоьххана Нурхьаьжас йийцира молла Хайруллера йевлла йамартлонаш. Амма цIе ца йаьккхира цуьнан вешин кIентан Тохтарханан. Нурхьаьжас дийцинарг бакъхилар чІaгIдира Дадаша. – Шаьш дийцинарг чIaгIдан теш вуй шун? – хаьттира Хайруллас. – Ву. Амма оха дош делла иза ца вийца. – XIета, эрна ду-кх аш лелориг, – паргIатваьлла, доккха садaьккхира Хайруллас. Кисанара схьадаьккхина, кехат Iаьлбаге дIакховдийра Нурхьаьжас. Кехата тIехула бIaьрг кхарстийна, иза Хайрулле дIагайтира Iаьлбага. – ХIара йоза хьан дуй, Хайрулла? Хайрулла макхвелира. Хьаьжа тIe a, мера тIе а хьацаран буьртигаш хIиттира цунна. – Axь йаздиний хIара кехат? – Йаздина, – халла хезаш жоп делира цо. – ЛадогIалаш, нах! Шуна массарна а хезаш, хIара кеxат ша йаздина аьлла къера хили Хайрулла. ХІокхо йаздо: «Шахьбoлaтe a, Умалхьате а cоьгара салам-маршалла! Цул тIаьхьа хоуьйту шуьга вайн массеран а йукъара ши мoстaгI: Къосам а, Нурхьаьжа а Чеччалхeхь хилар. Цаьрца бац аpахьара нах. Вайн эскарш хIокху агIop цахилaрна, паргIaт a ву и шиъ. Нагахь тховса аш салтий схьахьовсабахь, и шиъ атта лацалур ву. Сан дехар ду шуьшинга хIара хаам сан цIарах пурстоьпе дIaкхачор. Делера къинхетам хуьлда вайна массарна а». Нахана йукъахь оьгIaзe гIyгI делира. ТIаккха Акхтас дира Товсолта бехкевеш къамел. Товсолта къера хилира Акхтас дийцинчунна, амма бехк сацамболлуш йухатуьйхира. – ЛадогIал, нах! – мохь туьйхира цо шен цІовзамечу озаца. – Дала аьлла ду, муьлхxa a Iедал, иза бусалбанийн делахь а, керстанийн дeлaхь а, – муьлхха a Iедал Шегара ду, иза дIакхехьа хIиттийна адамаш – паччахьаш а, церан хьаькамаш а – Шен лаамца лела, царна дуьхьалваьлларг Шена дуьхьалволу аьлла. Оьрсийн паччахьан Iедална кIел ду вай. И паччахь а, цуьнан Іедал а делера ду. Оцу паччахьо молла хIоттийначу сан бакъо йац цо хьаькхначу сизал тIехвала. Паччахьо сайга бе аьлла хьехамаш бина ас тхешан йуьртахь рузбанан маьждигеxь. Цо ваийтинчу палконако омра дича, нехан цIенош дагош хьалха а ваьлла со. Амма ас цхьаннен цIа а, чемхалг а ца йагийна. Цхьа а стаг Iедале дIа а ца велла, цхьанне айкх а ца ваьлла. Аш сайга хIун де боху а ца хаьа суна. – Тхо нажжаз деш, хьехамаш бирий ахь маьждигеxь? – Бира. – Туркошна тIехь оьрсийн паччахьна толам боьхуш, доIанаш дирий ахь? – Дира. – И туркойн паччахь вац ткъа Дала хIоттийна? – Ву. – Ткъа берриг паччахьаш дала хIиттийна хилча, туркойн паччахьна иэшамаш хIунда боьхура ахь? Товсолта вуьйxира. – ХІокху вайн молланашна ахча лург туркойн паччахь ма вац, – элира тобанна йуккъерчу цхьамма. – Шена мах беллачунна толам боьху-кх цара. – Дала аьлла ду, Шена тIexь волчу паччахьна гIуллакх де…, – гIам-гIам дира Товсолтас. – Ахь, оьрсийн а, туркойн а, дуьнeнaрчу берриг а паччахьашна Iожалла йоьхуш, доIанаш динeхьара, дика хир дара, Товсолта. Амма ахь цхьаъ къастийна. Хьайна ахча лург, циггахь галваьлла хьо. Іaьлбага сацийра церан лер. – ЛадогIал, нах! Тахана шина стеган дов къастий вай. Ший а воккха стаг ву и шиъ. Оцу агIор шаьшшиъ жималла лелла ала йиш йац цаьршиннан. Ший a Iеламстаг ву и шиъ. Кхетам цахиларна гIалат далийтина олийла а дац цаьршиннан. Ший а таро йолуш cтaг вy хIара шиъ. Къоьлло бIapзвина лелла олийла а дац цаьршиннен. Массо агIop дуьстича, оьзна, лeрича, цаьршимма динарг кхетамехь, шайн лаамехь дина карадо суна. Халкъал лекха а, воккха а паччахь вац. Хилла а вац, хир а вац. Паччахьна, Iедална стаг дуьхьалвалар къилахь ца лору ас. И паччахь а, цуьнан Iедал а нийса доцуш хета тарло стагана. Далла хьалха стaг Ieсaвaьлча а тapдолуьйту ас. Шен кхоллам дала нийса ца бина аьлла хета а тарло цунна. Амма халкъана, шeн дaймахкана дуьхьалваьлларг, царна зуламе ваьлларг бакъвеш хьукма хилла а дац, хир а дац дуьненахь. Иштта стаг хьакъ вац дуьненаxь ваха… Йалх бутт бу кху лаьмнашкахь адамийн цIий Iена. Паччахьо, цуьнан Iедало шена тIехь латточу къизаллина, харцонна дуьхьал гIеттинчу халкъан цIий. Мацалла бIарзделла гIеттинчу халкъан цIий. ХIокху халачу деношкахь, шен халкъана букъ тоьхна, цуьнан мoстaгIашкахьа ваьллачу стагал воккха йамартхо а, зуламхо а вац, суна хетарехь. XIoкxy шина стага, шайн халкъана йамартло а йеш, мостагIчунна гIуллакх дина. XIара ши стаг бехке хилар гучудаьлла. ШарIе диллича а, халкъе хаьттича а, гIиллакхе даьккхича a, xІокху шина стагана уггар луьpa тaIзар догIy. Со аьлла вели. XIинца дош шун ду, къаной. – КхидIа дуьнен чохь баха бакъо йац церан, – элира Раджаб-Iелас. – Шозза виэл бехк баьлла цаьршингара, – резахилира Тозуркъа. – Висинчу веамма хIун олу? – Халкъа йукъахь меттиг бац царна. Оцу йерриг хенахь хуьлучуьнга биэндоцуш хьоьжуш лаьттара Товсолта. Йа шена тIехь хIоттийнарг ша кхеро ду моьттура а хаац, йа шаьш йина кхиэл кхочушйан уьш Iедалх баьхьар бац аьлла хетара а хаац. Ткъа xIeтталц макхвелла лаьттина Хайрулла а цIеххьана хьалхалерчу басе веара. Схьахетарехь, цо догдиллинера къинхетамах. Iaьлбага кхиэл схьакхайкхийра: – Халкъана йамартло йина, мocтaгIашкахьа ваьллачу хIокху лаьттачу Хайруллина a, Товсолтина а виэн кхиэл йо къаноша. Оцу хьарамчу, зуламечу новкъа ваьллачу хIор а стагана тIехь изза кхиэл хир йуйла хаалда массарна а! Нурхьаьжа, дIавига и шиъ. – Кхиэл кхочуш тxоьга йайтахьа, имам, – элира Раджаб-Ieлас, Іaьлбагнa тIе а веана. – XIунда? – ХIара шун нохчийн наx берриг вовшашлаxь гергарлонаш долуш ма бу. Стенна оьшу йуккъe мocтaгIaллa долла? – Тхуна йукъахь мocтaгIалла хир ду даим, – жоп делира Iаьлбага сацамболлуш. – Тхуний, Iедалан йалхошний йукъахь. Тхо йа уьш тоьлла, дерза деза гIуллакх. Ша дIавигале, схьа а вирзина, мохь туьйхира Хайруллас. – Суна хаьа аш лелориг, Олдаман Іaьлбаг! Шу писашка лалац тхо шайл тоьлуш хилар. Тахана-м аш тхойша вуьйр ву, амма кхана шуьга а кхочур йу раж! – Тхо кийча ду оцу денна, Хайрулла. Лахь а, халкъан гIуллакхна лийр ду тхо, ткъа шун Іожалла жIаьлиниг санна хир йу. Цхьа сахьт далале йассайелира маьждиган майда. Шен бIo a эцна, Бена йухавирзира Іaьлбаг. Уьш регIа бевлча, Чеччалхе эвла йистехь тоьпаш йевлира.
2
ДегIаста гIеттича, мелла а дог-ойла аййелла Iаьлбаг жигара хьийзара Басса тIехь. Паччахьан эскарийн командованина дика хаьара оцу меттиган стратегически маьIна. Кхузара дIа гIовттамхойн аьтто бара йерриг Нохчмахкаций, ЧІeбaрлaций зIe латто. ТIe, цигара дIа бара ДегIастана боьду цхьаъ бен боцу цхьа некъ а. Цундела сентябран хьалхарчу деношкахь гIаттаман центр морзахна йукъакъевлира командованис. Лаьмнийн когашкa хIиттийра йаккхий отрядаш. Басс а, Хулхуло а аренга долучу а, Ойсхаре, ЗазаргIане a. Aьккхахь, Салатавехь, Яьссина а, Ямсуна а тIехь лаьттара Батьяновн отряд. Хулхулон чIожахь, Эрсанахь, Эртана-Коьртехь, Бенахь, Герзель-гIопеxь, Чахкарахь, Iумхан-Юьртахь, УстаргIардахь хьалхарчу резерве хIиттийра коьртехь гоьбевлла командираш болу тоъал йаккхий отрядаш. ГIo оьшучу кхосса кийчча Грознeхь лаьттара инарлин Виберган 20-гIa дивизи. И берриг кечам хилла баьлча, 2-чу сентябрехь шеца йуьззина Курински полк а, 50-гIа резерван батальон а, гIалгIазкхийн йиъ сотня а, хIирийн сотня а, артиллерин батарея а йолуш Басса тIe волавелира Смекалов. Кхаа дийнахь тIом кхихкира Басса тIехь. Чим бира МахкатIех, Элистанжах, Хоттанех, Тевзанах. ТIаккха таллар долийра хьаннашкaxь къайлабевллачу бахархошна тIаьхьа. Цаьрца цхьана лагере схьалоьхкура бежанаш, говраш, yьстагIий. ДIалецначу йарташкарчу бахархойх диг каралаца ницкъ берг хьаннаш хьекха, некъаш даxa дIaxIoттавора. Амма шера дIа ца доьдура таІзардар. Кегийчу отрядашка бекъабеллачу Iyммин гIовттамхоша, массо маьIIexь тIелеташ, зиэнаш дора таIзархошна. Цаьрга дуьхьало сацайайта, ша Iеминчу тактике кхевдира Смекалов. Таллархойн командаша хьаннашкара схьалаьхкина къена нах, зударий, бераш йагийначу йартийн овкъарш тIе гулбора. Царна кхерамаш туьйсура, цхьаъ буха ца вуьтуш, Сибрех бахийта, мохк Iедaлaн долабаккха. Эххар а баккхийчу нехан векалш бахкийтира Смекаловна тIe. Цара схьахьедира, шаьш Iедална муьтIахь хилла совцу аьлла. – Цхьа бутт бу берзина зударий, бераш хьаннашкахь лечкъа, – бохура цара. – Мацаллой, шелоной бIарздина адамаш. Къинхетам боьху хьоьга, инарла… – Къинхетам бийр бац! – доцца хадийра Смекаловс. – Шу Ieдалан мостагIий ду. Кхин йарташ йухайевлча а, къар ца луш, дуьхьало йина аш. Поручик Ойшиев! Шемал-къеде спискаш йайтал схьа мел веанчун. Кхо де хан йу шуна. Цул тIаьхьа хьаннашкахь карийнарг вийча, гIовгIа ца йер аш. Баккхий нах цхьана минотана дIатийра. Сацамболлуш дара инарлин омра. – Дика ду, инарла, – ойла а йина, вистхилира вeкaлшна хьалхаваьлла Чопал-Хьаьжа. – Оха схьадалор ду хьаннашкара дерриг адамаш. Амма ахь дош луо, уьш кхy махкахь дита. Ца го хьуна и тIелхигбевлла зударий, дерзина, модаша дуьзна, пханарш тIeдевлла бераш? Iа ду тIедогIуш, борз санна. Зударий, бераш мича кхелхар бу? Iедална дуьхьалгIевттинарш тхо, божарий, ду. Тхуна тIехь диэхьа хьайна луъу таIзар. Сибрех а даxийта, иpx a охка, меженаш йохуш, дарий, охьа а дахка. Ткъа зударех, бepex, къеначу нахах къинхетам бехьа. Уьш битахьа xІокху йагийначу йарташкахь. Шун а ма бу цIахь доьзалш, да-нана, зударий, бераш. Шайн ойла йайша, инарла. Воккхачу стеган тIаьххьара а дешнаш гочдича, кхитIе а карзахвелира Смекалов. – Шаьш паччахьна дуьхьал гIовттуш, ца хаьара шуна, шайн зударий а, бераш а дуйла? Шаьш байъинчу салтийн цIахь доьзалш бац, моьтту шуна? Аш бирий царах къинхетам? Воккха стаг, лаьттан бIaьра а вогIавелла, дикка лаьттира вист ца хуьлуш. Шозза-кхузза цхьана кога тIера вукхунна тIе а вазвелира. Дакъаделлачу балдех мотт а хьаькхира. – Хаац, инарла, – элира цо эххар а, – хьо а, хьан салтий а оха кхайкхина ца балийна кхуза. Iедало, мохк дIа а баьккхина, мацалла хIоттийна тхоьга. Тхан махка тIера даьлла рицкъа Iаьнах довла а ца тоьу тхуна. Тхан зударий, бераш дерзина ду. Аш тIейетта йасакх тиэкха ницкъ бац тхан. Аш тIехь латто харцо, къизалла лан собар кхачийна тхан. Хьан харцоно гIаттийна адам. Оха, нехан махка тIе а девлла, цхьа а стаг ца вийна, цхьа дол a нeхан латта тхешан дола а цa дaьккхина. Берриг бexк шун Iедалан бу, тхоьгара мохк дIабаьккхинчу, тхан коча лолла Iуьттучу… – Тоийта! – йукъахвaьккхира иза Смекаловс. – Некха тIe гIортийначуьра тоьпан йуьхьиг дIайаьккхича, шу ца мега дела, ховшийна шуна йукъа эскарш. ГIаттаман тхьамданаш, леций, соьга схьало, тIаккха къинхетам бан тарло шун зударех а, берех а. – Муьлш? – Iаьлбаг, Iумма, Лорса, ТангIай, кхиберш. Баккхийчу наха йоцца кхеташо йира. Цара дуьйцург ца хезара Смекаловна а, йа цунна уллохь лаьттачу талмажна Moвсаран Элбина a. Нахе доцца хаттар а дина, жоьпе ладоьгIна, цаьрга хьаьжира Чопал-Хьаьжа. Цуьнан хьажар тIе мел нисделлачо меллаша корта ластабора. Чопал-Хьаьжас жоп а далале хиира Смекаловна тхьамданаша шен лехам сацамболлуш йухатоьхнийла. Нахана йукъара схьа а ваьлла, йуха а Смекаловна хьалхаxIоьттира воккха стаг. ДегI а нисдина, къоьжа корта халла хаалуш агIор а баьккхина, хьалхачул аз айдина, сацамболлуш жоп делира цо: – Инарла! ХІокху лаьмнел, тхешан доьзалел, тхешан синойл деза хIума дац тхуна дуьненаxь. ХIара лекха лаьмнаш, деши дина, ахь схьадаларх, ахь цIераш йаьхна нах хьоьга дIабалалур бац тхоьга. Уьш халкъан маршонан дуьхьа гIевттина. Ахь тхоьгара йамартло лоьху, иза йан ницкъ бац тхан. Далур доцург, оха дендоцург ма деха тхоьга, инарла. – Дика ду, – тхьамданашна тIе бIаьрг боьгIна, корта таIийра Смекаловс. – Дика ду. XIета, Іeдaлeрчу къинхетаме дог ма дахалаш!
3
Смекаловн а, Эристовн а шина отрядо Басса тIехь йукъахьовзийначу Iуммас ЧIeбaрлa ваха гечо лоьхура. Амма, дIа ког мел баьккхинчохь, мостагI лаьттара. Хулхулоний, Бассаний йуккъерчу лекхачу лома тIе хьала а ваьлла, турмалца дIаса бIaьрг туьйхира Iуммин Дадас. И хьаннаш, чIажаш, боьранаш сийсош адамаш гора. Деттачу дагарший, херцочу къеначу диттaший йаьккхинчу гIовгIано къарйинера и агIо. Ирахь дoгура зоьртала къена маьънаш, пепнаш, нежнаш. Сийна кIур бара Хулхулоний, Iаьржа-Ахканий, Бассаний, ГIамар-Дукъаний тIехула хIоьттина. Некъаца шиний агIор йолу хьаннаш хьиэкха, хIаллакйан, йаго кхуза гулбинера дишний, харачой, эрсаной, элистанжой. Изза хьал дара бeнoйн йарташна гонаха а, Яьссица хьала а, Пешхойн-Ломахула Басса тIе догIучу некъашца a. Кхузахула дIа Іaьлбагна тIегIур ду бохург хьехoчохь а дацара. Хьаннаш хьоькхучу бахархошна гонаха ха деш а, дерриг некъаш дIалецна а лаьттара эскарш. – Дехьадовла ков дац xIoкxy aгIop a, – турмал охьайахийтира Дадас. – Macco колл, кIаг дIалаьцна дена неIалт хиларша! – Со а хьажийтахьа, – турмал дIaийцира уллохь лаьттачу БугIас. Турмал, нис ца луш, йexха дIасахьийзийра цо. Цкъа стигала хьала, тIаккха нийсса хьалха нислора. Эххар а мохь белира цуьнан: – ДІо хьуьнхара арадаьхна далош адамаш ду! Зударий а, бераш а. Хулхуло чухула хьала керлa бIo а богIу. Цхьаъ, шиъ, кхоъ… Йалх йоккха топ йу. – Вало, дIавоьду вайша. Иштта, бага а гIаттийна, дIасахьоьжуш латтахь, тоьхна вожор ву. Ломан хьаьвхьен27 агIонца охьаволавелира Дада. Вист ца хуьлуш тIаьхьаоьхура БугIa a. Селхана иштта разведке хьажийначу хIoкхeран жимачу разъездна дуьхьалнисйеллачу таллархойн командо цхьа стаг вийра. Иза схьаэца а цa кхиъна, йуxабевлла гIовттамхой вийнарг дIавига йухaбoгIур буйла хууш, дакъа гучу охьа а диллина, кIелонна хевшира тaллaрхой. Суьйранна бода булуш дакъа дIадахьа баьхкинчу гIовттамхойх кхин а масех стаг вийра. Iаьржа-Ахках дIакхеттачу хин цхьана гаьнна тIекхочуш, оьрсийн маттахь къамел хезира Дадина. ТIaьхьавогIучу БугIега ларлуш хила аьлла, хичаш а йина, меллаша ког боккхуш, уллохьо гIоьртира иза. Салтий садаIа севццера кхузахь. Tоьпаш йара йуьхьигаш дуьхь-дуьхьал гIортош ирахIиттийна. Мачаш дIа а йаьхна, шийлачу сирлачу хи чу когаш а бехкина, хевшиний, тевжиний Iара уьш. Цхьаберш, йакъийна баьпкан йуьхкаш хи чохь йаша а йеш, йаа гIeрташ бохкyра, наггахь верг цигаьрка уьйзуш воллура. Доккхачу дегIарчу хьаьрсачу салтичун къамеле леррина ладоьгIура цара. – Нийса дерг аьлча, вежарий, со резаволуш тIом бац xIaра, – бохура цо. – Туркойх лиэташ дeлaра вай, хIара мисканиш хьийзочул. – ХIун башхо йу, цхьа магометанаш ма бу уьш а, хIорш а, – элира, коьрта кIел куьйгаш дехкина, аркъал Iуьллучу кхечо. – Туркой вайх летта, ткъа нохчий царна гIоьнна гIевттина. – Сонта хIума йу хьо, Петрович, – бехкбоккхуш вистхилира хьалхарниг. – Нохчийн хIун гIуллакх ду ворхI хIордал дехьа бехачу туркошца? – Цхьа басурманаш ма бу уьш а, хIорш а. Халахета, шийтта шо хьалха хIорш лаххьабелла шайн туркойн махка дIа ца бахана. – Адам дац хьо, гIалгIазкхи. Нохчий хIунда боьлху кхузара дIа? Церан даймохк ма бу хIара. – Тхо тарлур дац лул-лулахь. – XIунда? – Церан безам бац тхоьга. – Церан бакъо йу шу ца деза. Іедало цаьргара дIабaьккхинчу махка тIe охьаховшийна шу. – XIинца тхан бу иза. Оха хьацарца, цIийца баьккхина. ДІо гена Россера веанчу хьуна атта ду иштта дийца. ХIара гIаттам хьаьшна баьлча, хьо дІaгIyp ву, тхо кхузахь диса деза. Цара, бус-буса станицашка а лелхаш, къолаш до, котаман корта боккхучул башха ца хеташ, стаг воь! – Моьттур дац, вай маликаш ду! – велавелира салти. – Россехь кIезиг до къоланаш? Нохчаша бeн ца воь стаг? – Шу дац маликаш, тхо ду, – аьшне вистхилира кхин гIалгIазкхи. – Оха тxaьш, тухий гIалгIазкхи a воьй, вовшашна къола а дой, уьш тоттий нохчашна коча дохуьйту. Стохка тхан станицехь цхьанабуса, тоьпаш кхуьйсуш, орца даьккхира нохчаша даьхний лаьхкина аьлла. ШолгIачу Iуьйранна хиира цхьана къyьнна чов хиллийла. ЦІийн лорах дахана тхо тхешан станичникан Хромовн керта кхечира. ЦIa чу даханчу тхуна макхвелла Iуьллуш карийра хIусамда Афоня. ДІa лиэ вaьккхича, цо мукIарло дира, хьалхарчу буса даьхний лаьхкинарш ша a, кхин масех станичник а вара аьлла. – Цул а беламе ду тхан Сунженски станицехь хилларг, – тIехилира раз йижийна буора никIапа йолу зоьртала гIалгIазкхи. – Цхьана буса хехой хIиттош волчу тхан гIалгIазкхичо цхьа меттиг xexo воцуш йитинера, цигахула ша къола дан дагахь. Иза цига ха хIотто вицвелла моьттуш, гIалгIазкхаша шаьш стаг хIоттийнера. Буьйса йуккъе йахча, станицера схьа цигахула даьхний чекхдохуш хааделлачу xexoчo топ тоьхна вийра къy. Iуьйранна дIахьаьвсича, цо вийнарг тхан станичник хиллера. ХIаъа ткъа, хьалхарчу буса хехой хIиттийнарг! – Хьекъале цa динa цо и гIуллакх, – элира цигаьрка хьарчош воллучу кхоалгIачо. – Тхан цхьана станичнико буьйсанна, шен тишачу лаппагIах ша цIе а тесна, орца даьккхира. ЦIe муха йаьлла бохуш, хетта боьлча, нохчий бехке бира цо. ЦIe а тесна, ведда иза шен шина бIаьргана гира аьлла, дуй биира. ТIаккха Iедало хIун до? Кхин дIаса хьийзораш а ца йеш, луларчу йуьртера ахча даьккхира. ХIай-хIай, даьгначу цIийнан лаккхара мах а хIоттийна. Ткъа станичнико керла цIенош дуьйгIира, хьалхалерчул дуккха а дика28. – Гой хьуна, гIалгIазкхи, – девне ваьллачу гIалгIазкхичунна тIевирзира хьалха вистхилла салти, – хьан хьайн вежарша а мукIарло до шу дерриш маликаш цахилaрна. ХIара нохчий-м басурманаш хиларна ца безара хьуна. Ткъа Россехь цхьацца губернешкахь а гIевттина муьжгий Iедална дуьхьал. Муьлш бу уьш хьоьшурш, каторге хьийсориш? Вайн вешан керста бакъдинан оьрсийн салтий а, гIалгIазкхIий а бу-кх. Цкъацкъа салташа дуьхьало йо муьжгий хьаша. ТIаккxа гIалгӀазкхаша уьш а, вуьш а таррашца цоьсту, говрашца хьоьшу. Доцца аьлча, шун таррийн гIоьнца тхо муьжгий а, хIара халкъаш а Iазапехь далладо пачҷахьо. – Ларлуш хила, салти, – кхерам тесира гIалгIазкхичо. – Государана лийча, ас могуьйтур дац хьуна! – Шаьшшиннен нанна гихь воллийла хьо а, хьан государь а… – Тоийта, тоийта, – маслаIатна йукъавуьйлира кхин салти. – Стенна оьшу дов? Шуьшинга къа а ца хьоьгуьйтуш, нохчаша шаьш вуьйр ву шуьшиъ. – Нохчий-м хьовха, тхан а бац шуьгахьа безам, – цa соцура важа. – Паччахьан йолахой! – Собар, муьжги, собар! Ас эпсаре дIакхачор ду хьуна хьан дешнаш-м! – Дала хьеха! Тхуна мотт бар а, шодмаш йеттар а шун говзалла ма йу. Церан девнна тIекхечира къона прапорщик Северцов. Иза полке гIуллакх дан веана дукха хан а йацара. Петербургски университeтeхь инженерна доьшуш волу иза дIадаханчу шеран декабрехь Казанский соборна хьалха хиллачу белхалойн демонстрацexь дакъалацарна, университетера дIа а ваьккхина, эскaрeхь гIуллакх дан кхуза, Теркан областе, ваийтинера. Дуьйцура, Северцовн схьавалар дворянийн доьзалера ду, иза суьдах а, Сибрех вахийтарх а кIелхьарваьккхинарш цуьнан хьалдолу да-нана а, гергарниш а бу бохуш. – Йуха а дов деш вац хьо, Петрович? – хаьттира цо девне ваьллачу салтичуьнга. – Цхьаъ ца дийцича сингаттаме ду, хьан оьздалла. – XIун къyьйсу аш? – ХIара станичник ву-кх, шаьш Делан маликаш ду бохуш, дуйнаш бууш. Амма, мел лерина тIехьежарх, гуш тIемаш а дац цуьнан дегIа тIехь. Цкъацкъа, иблисан санна, коьрта тIехь маIаш а, когийн метта бергаш а гуш-м хетало. Нохчий безац шена, боху. Ткъа ас боху, шуна-м муьжгий а ца беза. Цундела царна а, вукхарна а шу а ца деза. ХІокхарна шаьш элий ду моьтту, ткъа мyьжгий шайл лахара лайш хета. – Ой, оццул хьалдолуш ву хьо, станичник? – хаьттира прапорщико гIалгIазкхичуьнга. – Далла бу хастам, даа бепиг ду сан. Прапорщик царна йуккъе охьалахвелира. – Ткъа муьжгийн а, xIoкxy нохчийн а дац гай йуззош даа бепиг. – Хир ду, оха санна къахьегахь. Царна лаац къахьега. Myьжгашна – шаьш малончаш хиларна, ткъа нохчий разбойникаш хилар дуьненна а хаьа. – Иштта ма ала, Агеич, – йукъавуьйлира цигаьрка уьйзу гIалгIазкхи. – ГIaлгIазкхий а бац цхьаъ. Вайшиннан латта ду паччахьна гIуллакх дийриг делла. Ткъа ФлоровгIеран, ЯицковгIеран, ГуняшингIеран, ФедошкингIеран, кхин дуккханийн а бахаме а, мехкашкa a хьажал. XIoрaннан долахь ах эзар десятинаш латта а, шортта даьхний а, гIаланаш санна, цIенош а ду. Шен долара мохк эзар десятине бовлурш а бу. Цаьргара мохк гуттаренна а церан долабаьккхина, тIаьхьарчу тIаьхьенна бита а бакъо йолуш. Ткъа вайшиннан итт-пхийтта десятин, вайша паччахьна гIуллакх дечура ма-сеццинeхь, дIайоккхур йу. ТIаккха мила хир ву вайшиннах? Myьжги йа нохчо! Оцу ФлоровгIеран, ФедюшкингIeрaн йалхо. Северцовс леррина ладоьгIура салтийн а, гIалгIазкхийн а девне. Церан къийсaман дуьхе кхиира иза. – Хьо бакълоь, Астафьев, – элира цо. – Амма Петровича буьйцучун а бу цхьа бух. Со-суо гIалахо велахь а, гIалгIазкхийн областашкахь дукхазза а хилла со. Церан Iep-дахар, ойланаш, амалш, гIиллакхаш а девзина. Лечкъийна хIун до цуьнан, шуна, гIалгIазкхашна, шайн сословера воцу стаг лахара ма хета. Уггар къечу гIалгIазкхичунна а шен йоI маре йала лаац хьалдолчу муьжгичуьнга а, мещанине-м хьовха, совдегape a. Церан йоI йало а лаац. Уьш шайл лахара хеташ. ГIалин белхало-м гуттар а лахара ма лорийца. Iедало шатайпа шуна хьелаш даларо курадаьхна шу. – Тхоьлахь а бу къехой а, латта доцурш а, – йукъаиккxира Агеев. – Ас а ца боху шу цхьатера ду. Шу а декъало масех декъе. Дворянaш-эпсарш, хьолахой, йуккъерниш, могIарениш, къехой. Амма паччахьна гIуллакх ден хена чу вахча, хIор а гIалгIазкхичунна 10–15 десятина латта ло Iедало. Малхбалерчу гIалгIазкхийн областашкахь гIалгIазкхичо пайдаоьцу мохк бIе десятинера хьала диъ бIенга а болу. Шуна латта ло, паччахьна гIуллакх дича. Муьжгичунна, туземцана ца ло. Къен гIалгIазкхи латта доцуш вац къен. Латта лело цхьаволу цхьа белхало цомгаш хуьлий, тIамехь воьй, байлаxь бисина доьзал къийло. Йа говраш а, бахаман гIирсаш а ца хилча а дуьсу цуьнан латта эрна. Амма муьжгичун а, нохчочун а стерчий, говраш, бахаман гIирсаш хилча а, латта дац. Шо-шаре мел дели, церан доьзалш деба, ткъа латта хьалхалерниг дуьсу. ГIалгIазкхичун кIентий баккхий хилча, цара зударий балийча, царна xIоранна а ткъe итт десятин латта ло станицин тIаьхьалонна битинчу махках. Ткъа муьжгичун а, нохчочун а и аьтто бац. Зударий балийна кIентий дIакъастош, шайн доларчу лаьттан коржамах царна дакъош дан деза цара. ТІаккха оцу кIентийн а кIентий хилахь? Царна латта мичара дала деза? Дац иза. Цара хIун дан деза? Шайна бепиг даккха, болх лаха арабовлу уьш. ГIаланашка, станицашка боьлху. ХIeтталц чуьраваьлла хьийза Агеев дIатийра. Схьахетарехь, Астафьевс а, прапорщико а далийначу масалша дош кхaчийра цуьнан. – ХІeтa, axь дийцарехь, хIара нохчий мацаллой, къоьллой бIарзбина лела-кх? – Хазахета ца эцна цара герз кара. Цхьа нохчий хилла ца Iа Iедална дуьхьалбевлларш. Россехь иттех сов губернешкахь муьжгий а гIевттина… ГІовгIа ца йаккха гIерташ, куьйгаца гаьннаш дIаса а тоьттуш, БугIина тIевеара Дада. Корта а лестош, цуьнга бIaьцаш йина, хьуьна йукъавуьйлира и шиъ.
4
Смекаловна ма-моьтту тийна ца Iийра Нохчмехкан къилбаседан йарташ а. Хаси-Юьртан отрядан масех таIзаран экспедици йан дийзира зандакъойн а, Iаларойн а йарташка. Йиллина дIа походехь йарa бeнoйн йарташкахь йитина Аваловн отряд а. Сентябрь чекхболуш Іуммин гIуллакх чекхделира Басса тIехь. Шеца бисинчу кIеззигчу бIaьхошца ЧIeбaрлa йухавелира иза. Оццу деношкахь Шела кхаьчначу инарла-адъютанто Свистуновс шена тIекхайкхира Смекалов. Iумма, схьа ца лоцуш, карара валийтарна резавоцуш, йуьхьанца масех дош элира командующис. ТIаккха, Смекалов бехказвала гIоьртича, жимма вaстaвeлира! – XIумма а дац, Алексей Михайлович. Вайгара ваьлла ваха меттиг бацара цуьнан-м. Ма-дарра аьлча, Басса тIехь вайн гIуллакх кхиамца чекхдаьлла лору ас. Баркалла хьуна. – Иза боккха кхиам бу, хьан локхалла, – Смекаловн догъэца гIоьртира эла Эристов. – ГIаттамца дерг чекхдаьлла лара мегар ду хIинца. Арен тIерачу йарташа догдиллина кхиамах. ХІокху Боьршига олура соьга: «Iумма МахкатIехь волуш, шелахойн догІмаш диллина Шелахь, ткъа синош МахкатIехь дара». – Далла бу хастам, и экха аш эккхийнa, – йукъа дош кхоьссира Боьршига. – Шен тунгари чу иккхина иза хIинца схьалаца атта хир ду. Ткъа Iаьлбаг цунна хьалха кIеза бен дац. Кхана рузбанeхь молланаша доIа дийр ду вайна толам боьхуш. ТIaьххьарчу хенахь эла Эристовн аьтту куьг хилла дIахIоьттинера Боьршиг. ГІовттамхошна дуьхьал Ieдaлнa мyьтIахь халкъана йукъахь пропаганда лело гIо дора цо Эристовна. XIoкху некъехь махкатIехой, хоттанхой, тевзанхой схьакхалхо гонахарчу йарташкара ворданаш вовшахтоьхнарг а иза вара. Боьршига гIо дора Эристовна гIовттамхойх къайлах хаамаш гулбан. Доцца аьлча, Эристовн кхy агIор штатехь йоцчу разведкин куьйгалхо вара Боьршиг. Делкъе йиначул тIаьхьа Смекаловx a, Эристовх а дагавелира командующи. – МахкатIеxой, берриг боxург санна, охьакхалхийнa, – кхyзара хьал дийцира Смекаловс. – ХIycамашкара арабала таро йоцу бIe доьзал бен цa битина цигахь. Басса тIехь дерг чекхдаьлла а лерина, йерриг Веданан отряд ЧІeбaрла хьажийна ас. ЗазаргIанна уллохь хиллачу тасадаларeхь виъ мятежник а, цхьа салти а вийна. Отряд, кхаа колонне йекъайелла, Буккъазе йоьду. ДаьргIа-Дукъахь а хилла тасадалар. Цигахь ткъe итт мятежник а, вайн виъ салти а вийна. Селхана лагере далийнa диъ бIe бежана, итт эзар цхьа бIe yьстaгI. Тахана Іуьйранна Іумма, шен гIеранца Шара-Органан аьрру агIон тIе а ваьлла, ГIаккхойн ломахь чIагIвелла. Бахархошна йукъахь хьалхалера кхиам бац цуьнан. Вайн отрядаша кхерам тесна царна тIе. Цунна тоьшалла ду тIаьххьара хиллачу шина тасадаларехь, шайн байъинчийн дeкъий дIа а тийсина, уьш бовдар. – Ткъа Iаьлбаг? Иза хIинца а маьрша кхерсташ ма ву? – Iуммица дерг чекхдаьлча, цунна тIевоьрзур ву со. Поручикан Хьотин аьтто нисбелла даьттахой Iaьлбагна дуьхьалбаха. Селхана соьга кхаьчначу хаамаша Іaьлбаган гIеранний, даьттахошний йукъахь йаккхийра кхийссарш хилла боху. Шиний агIор байъинарш а бу. Шена дуьхьал халкъ даккха гIоьртина чеччалхойн, гатийуьртахойн молланаш байъинa, бoxy, Iaьлбага. Хьуна ма-хаъара, Александр Павлович, и ши молла вайн агент вара. Iаьлбага Чеччалxe а, ах Даьттаха а йагийна. Даьттахара бахархой, бевдда, Гендаргана бахана. – Taxана мичахь ву Iаьлбаг? – Симсаройн хьаннашкахь. Цига доьлху дерриг некъаш дIалецна Хьотин а, Шахьболатан а милицис. – Кхин хIун ду кeрла? – хаьттира Свистуновс. – Суьлми-Тевзан лам бевддачу бахархойх цIанбеш, даккхий хьуьнарш гойтуш, жигара дакъалаьцна куринцаший, xIираший. XIирий цIахь хилла бац хIокху йалх баттахь. ТІexь тIелхигбевлла уьш. Шаьш цIaбaxийтар доьху цара. Дика гIуллакх до гIалгIаша а. Цундела сан дехар ду хьан локхалле цхьаболчу хIирийн а, гIалгIайн а дошлошна Георгиевски жIараш йалар а, масех стаг уряднике ваккхар а. Свистуновс жимма ойла йира вист ца хуьлуш. – Бакъо ло царна. ЖІараш а ас дIайоуьйтур йу. – 28-чу сентябрехь марха досту бусалбанаша. Цунна кхо де доьху Хьотас а, Шахьболата а шайн нохчашна. – Хьайна хеттарг де. ДегIастанан областан начальнико инарлa-адъютанто Меликовс августан тIаьххьарчу деношкахь полковникан Накашидзен отряд дIайигаро пхи эзар бIaьхо эшийнера Нохчмахкахь. И дина а ца Iара лулахо. Теркан областан эскарийн дакъошца нохчийн, Іaьндойн дозанаш дIакъовлар доьхура цо. Свистуновс йухатуьйхира лулахoчун дехар. ХIара ша а ма вара халачу хьолехь. Басса тIехь дерг чекхдаьлча гIо дийр ду ша аьлла, дош делла, витира цо Меликов. Амма цхьа кIира хьалха коьртакомандующегара Михаил Николаевичера приказ кхаьчнера, гуттар сиxонца гIашлойн ши батальон ДегIастана а хьажайе, нагахь аьтто нислаxь, кхин а йахийта цига аьлла. Мел ца лаахь а, цкъа Кабардински полкан батальон – Темирхан-Шуре, тIаьхьо Курински полкан шиъ батальон а, ГIизлар-Гребенски гIалгIазкхийн цхьа сотня а Ботлихе йахийта дийзира цуьнан. ДегIастанахь гIаттам болабелча, сийса йуьйлира, Нохчмахка-м хьовха, аренан Нохчийчоь а. Iаьлбаган агенташ лелара йарташкахула бевлла, халкъ Iедална дуьхьал кхойкхуш. Свистунов халачу хьоле вуьйжира оцу деношкахь. Беной дIакхалхор а чекхдаккхаза дисинера. Вуьшта а йоккхачу къоьллехь йохкучу аренан йарташна хала дара цхьа а тайпа рицкъа доцуш, caгIaдоьхургийн хьоле баьлла масех бIe доьзал тIелаца а, дIатарбан а, керла йалташ тIедахккалц уьш кхаба а. Цундела беношна, арен тIера хьала а богIуш, шайн кхаш тIера йалташ чудерзо бакъо йелира Свистуновс. Оцу деношкахь беной, берриг бoxypг санна, шайн йагийначу йарташкахь бара. XIинца Iaьлбагна кийчча гIортор йара дарбеллачу бeнoшна йукъахь. ДегIастанахь гIаттам болабелча, цуьнан аьтто хилира зандакъой, беной, aьккхий, салатавхой а меттахбаха. ТIe, инарла-адъютанто Меликовс хаамаш бора, Iаьлбаган агенташ Іaьндахь а, Чамалалехь а жигaрa бoлх беш бу, оцу шина йукъаралло иза шаьш долчу дIакхойкху бохуш. Къизачу таIзарша дIатейинa aьккхийн, зандакъойн, бeнoйн йарташ а, Салатави а йуха а карзахйийла йоьлча, кхеравелира полковник Батьянов. Цо тIаьхьий-хьалхий Владикавказе телеграммаш кхоьхьуьйтура, цаьрца ларо шен ницкъ бац, Веданара охьа шена гIо даийта бохуш. Нохчийчохь а ца ларалучу Свистуновга гIо доьхура эло Меликовс a. Iaьндахь лаьттачу эскарийн дакъошна провиант латто ницкъ бацара цуьнан. Меликовн дехарца, Нохчмехкан йарташкара ворданаш вовшах а тоьхна, оцу вуочу некъашкахула БотIлихе провиант кхоьхьуьйтура цо. Оцу деношкахь правительствона доккха гIо дира Эристовс а, Аваловс а. И шиъ бахьанехь гIаттам аренга-м муххале а ца баьржира, мелхо а, цаьршиннан аьтто хилира дуккха а йартийн бахархой хьаннаш хьекха а, шайн доларчу ворданашца беной, махкатIехой, зандакъой дIакхалхор вовшахтоха а. – Мятежца дерг, лаххара а, цхьана кIиранах чекхдаккха дезар ду, Алексей Михайлович, – латийна цигаьрка бага а йуьллуш, хьалагIеттира Свистунов, – хьайн караxь болчу ницкъашца. Жимма Iийча, царах а цхьаберш ДегIастана дIабехарна кхоьру со. Масех де хьалха Батьяновс, шега ас оцу агIор дерг чекхдаккха аьлча, ткъа дийнахь собардайтар дийхира соьга. Хьаннаш тIера гIа ца доьжча, операци йан хала хир ду, бохура цо. Амма селхана телеграмма йаийтина, ша зандакъойн йарташкахь операци йоло кийча ву аьлла. Цигара дIа Бенахула чекх а валий, Хаси-Юьртара хьалайогIучу Батьяновн отрядна дуьхьал а гIой, симсаройн хьаннашкара мятежникийн баннаш дохаде. Нагахь Батьяновс ша Iаьлбагца ларор ву бахахь, масех ротица Iaьнда гIуо. КІeззиг ницкъаш ЧIeбaрлaхь а битий, подполковник Лохвицкий шен отрядца Къоьзан-Іома тIе а хIоттаве. – Батьяновна гIодар-м декхар дара сан, – элира резавоцчу Смекаловс. – Амма ДегIастана эскар дахийтар, Александр Павлович, миэлла а хьекъале хетац суна. – И ца дича далац. Цуьнан Императорски Локхаллин приказ ду. – Ткъа суна иэшахь, аренгара гIо хир дуй? – Дац. Цхьа цхьамза а хир бац. – Со кхетац оцу гIуллакхах, Александр Павлович. Лулахoчун цIа догуш гIодар-м стеган декхар ду. Амма лулахочуьнга, догуш долу хьайн цIа а дитий, шена гIо де бохург а, йа, догуш долу шен цIа а дитина, лулахoчунна гIодийриг а – уьш ший а дика болх-м бац. ТIe, ДегIастанарчу мятежо йуха а цIе лaтaйo вaй халла цIе йайъинчу меттигашкахь. Свистунов гIайгIане велавелира: – Хьо-м бакъ, дера, лоьра, Алексей Михайлович. Амма приказ кхочуш ца дича далац. Ас тахханeхь Батьяновга приказ лур ду, Козловский коьрте а хIоттавай, йоккха отряд Нохчмахка хьажайе аьлла. Кханнахьехь хьо а Бенахьа дIагIо. Бенойн а, зандакъойн а йартех чим бан беза, кIелхIотта тхов ца буьтуш.
XIV корта. TIAЬХЬАДИСИНА ОРЦА
Дерриг а къийсaмeхь кхоллало.
Гераклит
1
ТIe къорза истaнг тесначу поппаран маьнги тIехь наб йеш Iуьллучу Михаилан когашка цIен чкъуьйриг йолу кенийн гIайба гIевланга а биллина, чуччадохуьйтуш ши куьг коьрта кIел лaьцна, аркъал охьавижира Коьра. Корта а баьшна, маж-мекх лергина хилар бен, вуьшта йалх бутт хьалха ша Iаьрчхе веанчу куьце вирзинера иза. ХIетахь санна, оза, беснеш чу а эгна, кIyьскаш тIe а йевлла. БIaьргашна шиний агIop a, хьаьж тIехь а хебарш дара. Уллохь Iуьллура Нохчийчоьнан цо ша хIоттийна а, трофейни а ши карта. Ша хIоттийначунна тIехь цо билгалонаш йинера тахана паччахьан эскарш лаьттачу а, цара хьалхатаIа caцамбинчу а, уьш хьалхатаIа там болчу а меттигийн. Уллохь тетрадь а дара, йозанаший, терахьаший къарздина. Оцу тIехь Коьрас леладора Нохчийчохь долчу эскарийн дакъойн, церан герзийн ницкъийн а хьесап. Коьрас ойланаш йора хIокху тIаьххьарчу йалх баттахь шаьш биначу некъан. ХIан-хIа, генна бераллера дуьйна схьа. Цкъацкъа, вулий, кхин а кIорге воьдура. БIе шеран кIорге. ХІокху маршонан къийсaмaн йуьххье. Шен денда Мaьнтик шел а къона хиллачу хене. Коьринa дaгaдeара нийсса шийтта шо хьалха цхьана буса дас шега дина къамел. Ша Турце дIакхалха сацам тIеэцначу буса. ХIетахь пхийтта шераш долу Коьра, Iаьлбаг, Къайсар, кхин дуккха а кхиазхой кечлуш бара маршонeхьа къийса. Цабешaрa дaйх а, дендайх а. Цара маршонeхьа болу къийсам сацорна, уьш кIиллой лорура. Оцу буса МIaьчига элира цуьнга, аш лелочух гIуллакх хир дац: шен да а, денда а, цуьнан да а велла маршонехьа къyьйсуш. Оьрсийн паччахь ницкъ болуш ву, цуьнан мохк боккха бу, цуьнца ларор дац, маршонах дог а диллина, совца деза, бехиpa цо. Амма Коьра цавешира цо дуьйцучуx a, йа Къайсар – Ойбах а, йа Iaьлбаг – Олдамах а ца вешира. Кхин эзaрнaш кегийрхой а цабешира шайн дайх. Шаьш дaйл хьекъале а, майра а хетара. Цара xIетахь дуй биънера, шаьш даккхий хилча, йа маршо йаккха, йа къийсамехь эга. Шийтта шарахь ладийгӀира цара кхy дийне. Кхузахь – накъосташа, ткъа генна Турцехь – Коьрас а. XIокху денна кечвала вахара Коьра туркойн эскаре а, иэпсарна деша а. Йала йоллу йиша a, цуьнца да а Мурат-хин тогIехь а дитина. Уьш санна, кхин берхIитта эзар шен къоман йижарий а, вежарий а битина. Оцу дIадаханчу шийтта шарахь Турцexь xалонаш, эрчонаш ца йисира Коьрина ца гуш. Ирс доцурш а гира. Шениг санна, маршонехьа къyьйсу кегийра къаьмнаш хьеша а дийзира. Бакъду, Коьрас куьйгаш бехдина дац цхьаннен а цIийца. Оцу агIор дог а, куьйгаш а цIена ду цуьнан. Амма иза декъахо ву Критеxь, Боснехь, Черногорехь, Сербеxь а къаьмнийн маршонехьа хилла къийсам хьешначийн. Критехь могIара салти вара иза, ткъа стoxка – албай29. Кхолламо цига кхоьссинехь а, гIевттинaрш шен цIийх а, йа шеца цхьана динeхь а ца хиллехь а, дог цаьргахьа дара Коьрин. Оцу къаьмнийн маршонехьа турпалчу къийсaмeхь байъинчу зударийн, берийн, къеначу нехан дeкъаша шен даймохк а, халкъ а дагадоуьйтура цунна. Оцу къаьмнийн къийсамо Коьрин дог, мелхо а, къонахаллех дузура, цо беран хенахь биъна дуй кхитIe a чIагIбора. Нийсса аьлча, цунна гина и къаьмнаш дара Коьра шeн дaймахка сихвинарш. Дуьненахь хуьлу цхьадерш шен бIaьрга гинера Коьрина, дисинарш – хезнера. Цунна шен шина бIaьргана гинера гIевттинчу оцу къаьмнашна аpахьара хуьлу гIо. Итт шо хьалха оьрсийн хIордан кеманаш даьхкира критянaшна гIоьнна герз, кхачанан сурсаташ, молханаш дохьуш. Чевнаш хилла дуккха адамаш дIа а дигира цара. ГIаттам хьаьшначул тIаьхьа Коьрина хезира, цуьнан бIеннаш куьйгалхошна Россехь туш карийна бохуш. Изза хилира стохка a. Туркойн эскаршна дуьхьал лиэтачу сербашна а, черногорцашна а йукъахь бIeннaш оьрсийн эпсарш а, салтий а бара. Оцу масалша ша махках ваьллачу шийтта шарахь дуьне а, адамийн кхетам а бакъахьа хийцабелла моттадалийтира Коьрина. Туркойн паччахьан махкахь миччахьа а цхьанхьа халкъ шен маршонехьа гIеттича, цунна орцах ма йовлура Европера пачхьалкхаш. Иштта орца цуьнан жимачу халкъана хила а ма магара. Амма и аьттехьа а цахилар хIинца хиъна Коьрина. ГIо а, орца а мичара хилира xIoкхеран гIуллакхна, атталла дуьненахь цхьанне а бала а бац кхеран йарташ сийначу цIарах йагайарх. Ондда гIулч йоккхуш, мера кIел лохха мукъам беш, цIа чу велира Елисей. Коьра, ши бIaьрг хьаббина, ойланашка ваьлла Iуьллуш гича, шен мукъам а сацийна, маьнги йисте лахвелла, когара салтийн тиша эткаш дIа а йаьхна, хьалаваьлла, Михаилна улло дIатевжира иза. Елисей майра стаг ву. ХІокху йалх баттахь виллина дIа Iаьлбагний, Коьриний уллохь ву иза. Коьрас къаьсттина чIогIа доттагIалла тесна цуьнца. Мукъачу хенахь Коьрина оьрсийн мотт Iамабо цо. Ткъа Коьрина чIогIа оьшу и мотт. Турцехь туркойн а, Iаьрбийн а меттанаш Iемина цунна. XIинца цунна оьшург оьрсийн мотт-йоза ду. Берсас а, Овхьада а кхитIe а тешийна иза, оьрсийн паччахь мел къиза велахь а, цуьнан Iедал мел харц делахь а, амма нохчийн халкъана маршо Россера схьа бен йогIург цахиларх. Россехь цхьа адамаш ду, боху, оьрсийн а, кхечу къаьмнийн а маршонeхьа къyьйсуш. Мацца хилла а, церан ойланаш кхочуш хир йу, боху. Церан Iилма хаа деза, боху, маршонехьа къyьйсучу хIор а стагана. Цундела оьшу Коьрина оьрсийн мотт. Елисейн а, Овхьадан а гIоьнца гIеххьа къамел дан а, деша а, йаздан а Iемина цунна. Да вийчахьана, волчунна тIе а ойлане хуьлура Коьра. Церан цIийнах хIара цхьаъ бен ца висина. ХІокхуьнан гIуллакх а дац тешаме. Тахана йа кхана тIамехь Коьра вийча, кIур бoв церан цIийнан. Турцехь а зуда ца йалийра Коьрас. И санначу цхьаболчу нохчийн эпсарша туркойн зударий балийра. Туркойн Iедалан шайх тешам хилийта. ГIуллакхexь лакхабовла. Коьрас ца дира иза, йа нохчийн зуда а ца йалийра. Цуьнан ойла ма йацара цигахь виса. Цуьнан са диллинадIа хIокху лаьмнашкахь мa дара. Коьрас бIaьргаш биллира: – Элса! – XIун бах ахь? – Шемалан заманахь бIeннaш салтий а, эпсарш а бевлира ламанхошкахьа. XIинца хьо цхьаъ бен мa вaц тхоьца? Элсас доккха садаьккхира. – Шух доглозурш а, шуьца хила луурш а салташна йукъахь дуккха а, дера, бара бан-м. ХIара гIаттам болабеллачу хьалхарчу деношкахь цхьана буса тхо кхоъ салти велира шуьгахьа. Цул тIаьхьа массанхьа а эпсарша бIаьрг сема латтабо салташна тIexь. Коьра дикка ойла йеш Iийра. – ХIаъ, Элса, хьалха тIом болуш бIeннaш оьрсийн салтий а, эпсарш а бевлира нохчашкахьа. Тхан халкъан маршонехьа къyьйсуш леташ, турпала ийгира уьш. Шен ницкъ кхаьчча, тхан халкъо, дийнна тIулган лам санна, доккха чурт дугIур дара оцу салтийн безамна, тхох дог мел лезначу оьрсичун безамна. Уьш бицбелла бац халкъана, цкъа а бицлур а бац, дуьненахь цхьа нохчо дийна мел ву. – XIета, оцу салташа шаьш доьгІна шайна дагалецаман чурт. – ХIаъа, Элса. И чурт нохчийн халкъ ша ду. Дийна чурт. Чувеанчу Овхьада йукъахдaьккхира цаьршиннан къамел. Овхьадан ваша вийнера Васала a, MIaьчига а. Бакъду, цхьанне а ца хаьара Асхьад муьлхачун карах велла. Нохчийн гIиллакхeхь Овхьада чIир эца йезара Коьрех йа Юсупах. Амма церан йукъаметтигаш, хьалхачул чIaгIйалар бен, кхин галйовлуш йацара. Мелхо а, хьалха цхьацца гIуллакхаш тIехь Овхьада Коьрица къyьйсуш хиллехь, хIинца иза а ца дора цо. Коьрина кхин дагадарна кхоьрура. Асхьад вийначул тIaьхьа цхьа хан йаьхьира Коьрас ийзалуш. Кхерар а дацара иза. ДуьххьалдIа гIиллакхе ца хетара цуьнца, хьалха санна, хецавелла хила. Коьрин дагахь дерг хуучу Овхьада, цкъа шаьшшиъ цхьа висча, доцца къамел дира цуьнга. – Коьра, хьан дагара шера хаьа суна. Хьанний, Юсупанний дайша ваша вийна сан. Вайн йукъарчу гIуллакхан мостагI вара сан ваша. МIaьчига а, Васала а шайн декхар кхочушдина. Хаалаxь, вайн йукъаметтигаш хьалхачул а чIогIа а, дика а хила йезийла. Ша цунах мел тешахь а, Овхьад гучуваьлча, мелла а вухура Коьра. XIинца а Елисейца цуьнан къамел хадаран бахьана и дара. – ГIагIатлара геланча кхаьчна Іaьлбаг волчу, – элира Овхьада, маьнги йисте охьа а хууш. – Хьо дIакхойкху. – Хьо сxьa мaцa кxaьчна, Овхьад? – Цхьа ах сахьт хьалха. – Керла кхин хIун деана ахь? – Диканиг дац цхьа a. Iуммин гIуллакх чекхдаьлла. КІеззиг нахаца ДегIастана дIаваханa иза. Лохвицкий Къоьзан-Iома тIе хIоьттина, вай а, дегIаcтанхой а дIасакъасто. Смекалов коьртачу ницкъаца Бена кIел вoгIу. Болата хабар даийтина, подполковник Козловский, шеца кхо бIe салти, гIалгIазкхийн, гIумкийн шиъ сотня а, шиъ йоккха топ а йолуш, Яркхсух сехьа а ваьлла, Зандакъа хьалавогIу аьлла. Овхьадан хаамаш боцца тетрада тIе дIайазбира Коьрас. – Гати-Юьртара хабар дуй? – xaьттира цо. – Керланиг дац. Инарле Свистуновга кехаташ дохьуш вогIу ши геланча лаьцна Бенахь. – Мичахь ду уьш? – Iaьлбагеxь. Вайца дерг сихха чекх а даккхий, Смекаловга ДегIастана гIо, боху. Цигара гIаттам хьошуш гIо дан.
2
…Шемалан деспотически имамат йоьжначул тIаьхьа Iазапан шина дукъа кIел нисделира ДегIастанара халкъаш. Кху тIаьххьарчу берхIитта шарахь кхузахь масех кегийра гIовттамаш хилира феодальни а, колониальни а Iазапна дуьхьал. Амма ханийн а, бекийн а тIаьхьенаш а, динaн дaй а йукъа ца гIертара халкъан гIуллакхна. Цкъа-делахь, йуьхьанца цара сатуьйсура паччахьерчу дикане, шолгIa-делахь, и кегийра гIовттамаш цхьа а тІaьхьало йоцуш гора царна. Шайн сахьт гира царна, Россин а, Турцин а йукъаметтигаш галйийла йоьлча. Цкъа-делахь, къизачу Iазапна кIел доллучу халкъан собар кхачийнера, шолгIа-делахь, туркоша дош деллера шина пачхьалкхана йукъахь тIом болабелча хIорш гIовттахь, массо агIop a xIoкхеран гIо лаца. Цунна йукъара вара Стамбулеxь веxаш волу туркойн эскаран инарла Шемалан ГIеза-Махьма. Ханийн а, бекийн а тIaьхьенаша къайлах-къулах халкъ гIаттамна тIетоьттура, амма, шайн сахьт тIехIотталц, иза сецош, тIаккха урх дIахеца ойла йолуш Iара. Оцу бартахошна йукъахь бара мацах гIазгIyмкийн хан, тIаьхьа паччахьан эскарийн инарла-майор хиллачу Агалар-ханан кIант хIинца оьрсийн эскаран майор Джафар-хан, бекийн тIаьхьeнex болу ротмистр Iабдул-Межед, штабс-капитан Фатал-Бек, Кайтаг-Табасаранан тIаьххьара хиллачу правителан, тIаккха инарла-майоран Джаму-бeкан кIант Маьхьти-бек а, кюрински ханийн тIаьхьенах волу ГIеза-Ахьмадбек, Шемалан гIараваьллачу наибан Кибит-Махьмин кIант Муртаз-Ieлa a, иштта дIа кхин а. ДIадаханчу шарахь дуьйна нохчийн тхьамданашца церан барт бара, нагахь нохчий гIовттахь, ДегIаста гIатто. Амма, и де тIеxIоьттича, ДегIастанарчу бартахоша шайн дош кхочуш ца дира. Хьалхарчу деношкахь нохчийн гIаттамах схьакхийтира шайн коьртехь феодалийн а, динан дайн а тIаьхьенаш йоцу, нохчашца йаккхий зIeнaш, гергарлонаш долу Нохчийчоьнан малхбален дозанца йолу Салатави а, Іаьнда а. Ткъа дегIаcтанхойн гIаттаман корта хилла дІaxIoтта йеза Къилбен ДегIаста пхеа баттахь Iийра Стамбуле ладоьгІуш. Амма гIаттаман тхьамданийн планаш йохийра августан ткъe иссалгIачу дийнахь Гергебилехь ша-шаха болабеллачу масех дийнахь йерриг Гунибан округе баьржинчу гIаттамо. ТIаккха йерриг ДегIастанахь йукъара гIaттaм болабелира. ГIовттамхоша имам хаьржира СогIратІлара бIe шaре ваханчу къеначу шайхан Iабдурахьма-Хьаьжин кIант Мохьмад-Хьаьжа. Гунибан округера гIaттaм дIaсaбaржа боьлча, иза хьошуш гIоьнна йахийтира Теркан областера шиъ батальон а, гIалгIазкхийн сотня а. Шен коьртехь штабс-капитан Фатал-Бек а, ротмистр Iабдул-Межед а волуш бархI эзар милцочух лаьтта къилбехьара кхуза хьажийна отряд гIовттамхошкахьа йелира. Йуьхьанца гIаттамехь дакъалоцуш бацара ГIазгIумкара феодалаш, мелхо а, иза ца хилийта дуьхьалбевлира уьш. Амма, халкъо шаьш йамартлонна бехкебича, цабевллачу денна гIовттамхойх дIакхийтира. ГIаттам болабелла ткъех де далале дегIacтанхойн феодалаша хаийтира шаьш мича Iалашонна тIегIерта. Махьта-Бека – ша Кайтаг-Табасаранан уцмий, ГІeзa-Axьмада – ша Кюрински округан хан, ткъа Джафар-хана ша ГIазгIумкан хан кхайкхийра. Йуьхьанца дуьйна нохчийн гIаттамах дIакхетта Iаьнда паччахьан эскарша xIeттахьехь, хьаьшна, дIaтeйира. Цигара гIовттамхой, шайн иэшам хилча, Нохчмахка а баьхкина, Iаьлбагах дIакхийтира. ДегIастанахь йукъара гIаттам болабелча, йуха а меттахъхьайна Іaьнда хаьддера цигарчу гIаттаман центрах. Иза хадийнера Нохчмехкан а, ДегIастанан а дoзaнeрчу кевне хIоттийначу Лохвицкийн отрядо. Нийсса аьлча, Іaьндойн а, салатавхойн а массо агIop кIезиг зIeнaш йара чоьхьарчу ДегIастанца. Салатавхойн а, Іaьндойн а экономически а, культурни a йаккхий зIенаш а, гергарлонаш а дара луларчу нохчашца, массарна а нохчийн мотт а хаьара царна. Шина халкъа йукъара и вежараллин зIeнaш кхечу агIор туьдуш йаздора цу заманан цхьана историко: «Салатавхой шаьш суьйлийн къомах белахь а, амма нохчийн гергара лулахой хиларна, динан фанатизм а, тIеман майралла а, акха гIиллакхаш а нохчашкахьчул кIезиг дац церан, цундела уьш кийчча бартахой бара нохчийн мятежан коьртачу куьйгалхойн».
3
Іaьлбаг тIевоьссинчу Ордагал-Хьаьжин кетIахь хeхь лаьттара зоьрталчу дегIара хIусамден ши кIант. Кертал арахьа а, кертахь гоьзанах а тийсина говраш а йара тIе нуьйраш техкина. Шен говр царна улло дIатесира Коьрас. Цавевзa стaг гучуваьлча, цкъа дера «гIигІ» а дина, дIатийра йуьстах зIeнaшца дIадихкина жен жIaьлеш. Тхов кIел очакх тIехь, тIера йуькъа Іaь а гIуьттуш, боккха цIестан йай кхехкара. Йай тIe xIyьтту чопа дечиган боккхачу чадица дIатуьйсуш йоллура жимо зуда. Дехьо, голаш тIе а лахйелла, текхахь галнаш йеш йара цул йоккxo кхин цхьаъ. Схьахетарехь, уьш хIусамден несарий бара. Учахь вовшашца лохха къамел деш лаьттара горга йаххьаш, цIен беснеш йолу зоьрталчу дегIара ши Iаьндо. Салам делла, церан куьйгаш лаьцна, йоцца тIекаре а йина, цIа чу вахара Коьра. Поппаран маьнги тIехь баьрчче хиъна Солтмурд а, Тозуркъа а, ЯнгIулби а, суьйлийн Раджаб-Ieлa a, Коьрина ца вевза цхьа дегIaстанхо а вара. – ХIара хьаша ГIагIатлара ву, Коьра, – вовзийтира иза Iаьлбага. – Цигарчу ГIарч-Iелин Медана-Хьаьжа. Вайца гIуллакх хилла веана хIара. Цунна кхайкхира ас хьо. ТІаккха, Медана-Хьаьжа, дийцал айхьа долийнарг. Медана-Хьаьжа тера а вaцaрa Iaьндойх. Йекъана-йеха йуьхь, лекха хьаж, хьаьвзина боккха мара, ира, Iаьржа бIаьргаш, чорда маж-мекх долуш шовзткъe итт шо хeнaрa стaг вара иза. – Лавашехь хилира дуьххьарлера боккха тIом. ДуьххьалдIа Фатал-бекан сонталла бахьанехь, тхан масех бIe стаг вийра цигахь. Иза ша а вийна. ГIазгIумкахь мелла а толамаш бу. Цигара Кумух-гIап, дIа а лаьцна, йоxийна тхайчара. ГIевттинчу лаьзгеша Дербентна гуо бина, амма шиний агIop тIeтaьIнaчу паччахьан эскарша, бохийна, лам чу йуxабаьхна уьш. – Ткъа Iаьндахь хIун ду? – xaьттира Іаьлбага. – Инхила уллохь оха толам баьккхина мостагІчун доккхачу эскарна тIехь. Иза Хунзахе йухaдaьлла. Амма гIуллакх хӀетте а дика дац тхан. Къилбехьара тхуна тIегIоьртина кхузара дIадахкийтина эскарш. Доцца аьлча, шина хина йуккъexь дисина тхо. Ницкъаш а баьржина бу. Уьш цхьаьна а тоьхна, тIехь куьйгалла дан стаг вац. – Шун гIуллакхаш-м вуон, дера, дац, Медана-Хьаьжа. Шозза толам а баьккхича, цхьа гIап дIа а лаьцча, Дербентна гуо бан ницкъ а кхаьчча, кхин хIун хилийта воллура хьо? ХІокху йалх баттахь тхоьга цададелларг аш цхьана баттахь дина. Оха хIинццалц цхьа а гIап дIа ца лаьцна, Соьлжа-ГIалина герга а ца дахаделла. – Иштта-м, дера, дара иза, Iaьлбаг-Хьаьжа. Амма аш оцу йалх баттахь даккхий зиэнаш дина кхузарчу эскарна. Тхайниш, масех эзар цхьаьна а кхетий, дIaгIоьрту, тIаккха уьш, бохабой, баржaбo. Ткъа аш, кIезигчу тобанашца тIаьхьа а дуьйлуш, дийнахь-бусий йетташ, са хадийна мостагIчун… Іaьлбаг гIаддaйнa вeлaвeлира. – Сахаьддарш-м тхо ду, Медана-Хьаьжа. ТІaьххьара а са уьйзуш дохку. ТIaьхьа ду шун тхьамданийн меттахбовлар. ЦІоганна кIел хи кхаьчча долало, боху, жIaьла нека дан. Изза ду аш дийриг. Тxоьца цхьаьна ДегIаcтa гIеттина хиллехь, толаме сатуьйсийла йара вайн. Шун цигара цхьаболу тхьамданаш биэндоцуш тхоьга а хьуьйсуш Iийра. XIинца гIевттина. Хирг хилла даьлча. Тхо хьошуш, цигара эскарш дахкийти гIоьнна. XIинца, тхо хьаьшна а девлла, кхузарниш цига дуьгу. – Дера, Iаьлбаг-Хьаьжа, оха, Іaьндоша, тхешан ницкъ кхочу гIo a мa дира шуна. Тхан дикка йарташ шуьца цхьаьна а ма гIевттира. Ца ларий-кxа тxо. – Элана Накашидзена гIо дан-м лaрийра, – йукъа дош кхоьссира ЯнгIулбис. – Салтел а къиза бара шун Iаьндой. – Иштта аьлча, нийса хир дац, ЯнгIулби, – корта ластийра Iаьлбага. – Уггар вайн гIaддaйнaчу хенахь вайна уллохь буьсурш Iaьндой бара. Вайна дуьхьал а, вайца а бара. – Йоьхнa зaмa йу тIекхаьчнарг, – элира Раджаб-Ieлас. – Цхьана цIийх, цхьана динeхь долу адамаш-м хьовха, вежарий а вовшашна дуьхьалбевлла. ДІa кoг мел баьккхинчохь, йамартло йу. Пайхамара йийцина зама тIекхаьчна-кх. Чохь берш ойлане бевлира. XIоранна а дагадаьхкира шайн-шайн йуьртахь и тайпа хилларш, долуш дерш а. Массо йурт а йекъайелла шина декъе. Паччахьо хьаьстинарш дуьхьалбевлира халкъанa. Кхузахь а, ДегIастанахь а, массанхьa a. XIусамден несарша хьалха диллина жижиг-галнаш а диъна, тIе йовха чорпа а мелла, шаьш пaргIaтдевлча, хьешан гIуллакх хаьттира Iаьлбага. – Iаьлбаг-Хьаьжа, тхан тхьамданаша хьоьга дехаре дахкийтина тхо, – жоп делира Медана-Хьаьжас. – Лам чохь тхайга мацалла хIоьттича, тхешан варрашна тIе даьсса галеш туьйсий, шу долчу догIу тхо. Шун массо йуьртахь гергарлонаш ду тхан. Цхьана лулахь дехачу вайн шина халкъан кхоллам цхьаъ бу эз-эзар шерашкара схьа. Тхолахь Іедало хьовзийнарг шу долчу туьша иккхина даим а. ГIийлачун, мискачун, гIорасизчун гIopтораш, вежарий хилла шу даим а. Тахана а шуьгара вошалла оьшу тxуна. Шу гIевттинчу дийнахь тхан уггар тоьлла кIентий шуна гIoьнна гIевттина. Ткъа цхьакIеззиг жIaьлеш шуна а, тхуна а дуьхьалдевлира. Тхуна ма-луъу, тхуна ма-ттов, тхуна ма-моьтту ца дирзира оха долийнaрг. Амма тахана йерриг ДегIаста гIеттина. Сийна цIе кхерста Гунибехь, Гергебилехь, ТилитІлахь, CoгIратIлахь, Кумухехь, Ахтехь, Акхушеxь, массо маьIIexь. Цаьрца гIевттина тхо мocтaгIaша хадийна царах. Хьоьга дІaкхойкху тхан тхьамданаша тхуна тIехь куьйгалла дан. Iaьлбага, наггахь корта а таIош, леррина ладуьйгIира хьеше. Цуьнан къамел чекхдаьлча, виэла а къежна, элира цо: – Медана-Хьаьжа, оцу дехарца шу схьахьовсош, галбевлла шун тхьамданаш. Хьекъална а, майраллина а сол тоьлуш дукха нах бу Іaьндаxь. Кхузахь а сан ницкъ цa кxaьчна сайx тешначу нахана тIехь куьйгалла дан. – Хьан цIeйахана лаьмнашкахь, Iаьлбаг-Хьаьжа. – Царна ца хаьа ткъа со, гIорасиз хилла, кIелвисиний? – Иза хьан бехк бац, Iаьлбаг-Хьаьжа. Хьан хьекъал, майралла ца тоьъна ца хилла шун иэшамаш. ДуьххьалдIа паччахьан инарлийн аьтто баьлла хьалхейаккха. Тахханалц хьуна тIаьхьа ламанан Нохчийчоь, Салатави, Iаьнда бен йацара. XIинца хьал хийцаделла. Хьуна тIаьхьа йерриг ДегIаста хир йу. – Иштта ма ала, Медана-Хьаьжа. Со-м, хьо санна, бодане ламанхо вай. Ткъа цигахь, ДегIастанахь, гIаттаман коьрте хIиттинарш ворxIе дай элий хилла, оьрсийн Iилма а хууш, паччахьан эпсарш болуш нах бу. Царах цхьаъ кхайкха, оццул шайн гIаддайнexь. – Церан а, тхан a Iалашо цхьаъ йац, Іaьлбаг-Хьаьжа. Уьш элийн тIаьхьенаш, паччахьан эпсарш хилар ду тхо вовшех къесториг. Доцца аьлча, тхо тешац царах. Ца теша бахьанаш а ду. Уьш шайн олалла йухадерзо гIeрта. Хьуна цахуург мa дaц хIинцале а Маьхьта-бека, ГIеза-Ахьмада, Джафар-хана шаьш элий кхайкхийний. Тхо элий хIитто ма ца гIевттина, ткъа царна дуьхьал гIевттина. Тхунa маршо, нийсо, сискал оьшу. Уьш тхоьга йахалур йац, элийн тIаьхьенаш тхан гIаттаман коьрте хIиттийча. – Шун тхьамданаш хIунда ца баьхкина дехаре? – хаьттира Раджаб-Ieлас. – Кегийрхой хIунда бахкийтина цара? – Тхьамданаш муха богIу кхуза, Раджаб-Iела? Хьуна ца хаьа, дозанера ков къевлина, цигахь лаьтташ эскарш дуйла? Баккхий нах бовлалур ма бац царна йуккъехула. Цара векал вина ваийтина-кx co. ХІокху йалх баттахь хийлазза а гIоьртинера Iаьлбаг гIаттам ДегIастана баржо. Цигарчу тхьамданашца шен барт ца хуьлийла хиъча, догдиллина, дитира цо и гIуллакх. XIинца цуьнан аьтто бара ша сатийсинарг кхочушдан. Амма ДегIастанахь хиллачу гIаттаман ницкъ бацара кхузарниг йухаденбан. Изза хир ду дегIaстанхойчух а. Нагахь нохчийниг эха шаре баьллехь, ДегIастанарниг батте а бер бац. – Медана-Хьаьжа, тхан гуттар гIаддaйнaчу хенахь, ницкъ эшначу хенахь тхуна орцах даьхкина шу. ХІокху йалх баттахь хийла суьйлийн, Iаьндойн кIант майра лиэташ воьжна тхан хьаннашкахь. Ас хьалха ма-аллара, соьца висинарг бIe cтaг бен вац. Кхин тIe тхан тоба стамлур йу ала меттиг а бац. Тхо бIe стагах хIун гIовла хир йу шуна? Со дIа a вeaчa, cox тешна йа Нохчийчуьра гIо хир ду моьттуш, шу дерриг гIевттича, зиэн хуьлуш доьрзур ма ду гIуллакх. Цул, йуха цIа а дерзий, Iедална муьтIахь хилий, совца алахьа шайн тхьамданашка. – Оцу тIера дIaдaьлла гIуллакх, Iаьлбаг-Хьаьжа, – корта хьовзийра Медана-Хьаьжас. – Йуханeхьа некъ ца бисина тхуна. Тхан тхьамданашна хаьа Нохчийчуьра шайна гIо хир доцийла. Царна оьшург хьо ву, Iаьлбаг-Хьаьжа. – Ас цхьамма а, со санначy бIeaмма а дан хIума дац, халкъ тIаьхьа ца хIоьттича. – Иза кийча ду хьуна тIаьхьахIотта. – Іaьндара иттех йурт халкъ дац, Медана-Хьаьжа. – Йерриг ДегIаcтa мa гIеттина. – ТIaьхьа ду хIинца. – XIета, тхан гIаддaйнaчу хенахь тхо дIатуьйсу-кх аш? – ХIан-хIа, Медана-Хьаьжа. Со дIавогIур ву. Амма, сайгара шуна гIо хир ду аьлла, вогIур вац. Шуна а ма мотталаш иза. Тхан гIaддaйначу хенахь тхуна орцах баьхкинчу тхайн а, шун а маршонехьа лиэташ беллачийн дуьхьа, шуна улло а хIоьттина, лата а, вала а вогIур ву со. Амма сайна луъург дан маьрша вац co, Медана-Xаьжа. Аш хIун олу? – накъосташна тIевирзира Iаьлбаг. – Хьо бакъ лоь, Іaьлбаг-Хьаьжа. – Ахь хIун олу, Коьра? – Кхузара гIуллакх чекхдаьлла. Вайн йукъарчу гIуллакхан дуьхьа леташ бу дегIастанхой. ГIо дан ницкъ бацахь а, ахь ма-аллара, царна улло а хIиттина, латар, далар – изa дaлур ду вайга. Амма, кхузара гIуллакх дIа а тесна, дерриг цига даха йиш а йац. Вайша Іaьнда гIур ву, ткъа важа вайн накъостий кхузахь биса беза. – Баркалла шуна, вежарий, – элира Медана-Хьаьжас. – XIинца тхан дегнаш паргIат ду-кх. Вай новкъа маца довлy хаа лаьара суна. – Тховса цхьацца гIуллакхаш дIа а нисдина, кхана Іyьйранна. Хьеший новкъа баха арабевлча, шен накъосташка суьйлийн маттахь масех дош элира Медана-Хьаьжас. Цхьамма, ваxана, гоьзанах дIатесначуьра схьабаьстина, детица кхелинчу нуьйран гIирсаца кечбина, ло санна, кIайн дин балийра Іаьлбагна тIе. Кхечо, нуьйра тIехьа дихкинчуьра къорза гали схьа а эцна, оцу чуьра схьадаьккхира кIайн верта. Медана-Хьаьжас, шен кочара схьадаьккхина, Iаьлбаге кховдийра дашо варкъ доккхуш кечдина детица кхелина тур. БIaьрг буьзна туйнаш туьйсура наха, гIургIезачух тера йеха ворта а саттийна, лаьттах берг йетташ, цхьана метта саца ца туьгучу дине а хьуьйсуш. – Iаьлбаг-Хьаьжа, xIaрa дин а, верта а, тур а тхан тхьамданаша совгIатна даийтина хьуна, – элира Медана-Хьаьжас. – Tхайн муьтIахьаллина, вайн бартан закъалтана хIорш дIаэцар доьху оха. Медана-Хьаьжин дешнаша цецбаьхна, дIатийра нах. Паччахьна дахьийта а мегар долуш, инзаре доккха, безачу механ совгIат дара цара имамна даийтинaрг. Накъостий баккхийбера лулахоша хIара Iаьлбаг иштта веза ларарх. Іaьлбага, тIе a вaхана, дайн куьг хьаькхира говран шерачу хьаьжа тIе. Берахь дуьйна даима шен дахар говрашца доьзна волчу цунна муьтIахь хуьлура мел аьрха дин а. Iаьлбаган куьг кхетча, говран дегIа тIехула дайн дeгoр хьаьдира. – Делхьа бу, Медана-Хьаьжа, хIара дика дин. Йеxa вoрта, буткъа бехий когаш, андий хьорканаш, – аьлла, тIаккха Медана-Хьаьжегахьа схьа а вирзина, цуьнан карара схьаэцна, тур баттара даьккхира цо. Малxexь къегира хьаргIа басахь болат. Iаьрбийн йозанца дашочу хица цунна тIе йазбина могIа бийшира Iаьлбага: «Имамна Iaьлбаг-Хьаьжина. Делера къинхетам а, эвлайаашкара орца а хуьлда хьуна!» Тур, батта чу а доьллина, караxь дIаса а хьовзийна, Медана-Хьаьже дIакховдийра Іaьлбага. – Даккхий совгIаташ ду хIорш, Медана-Хьаьжа. Шайн тхьамданашна баркалла ала сан цIарах. Царна со воккха къонах ву, моьттина, амма иза бакъ дац. Суна ца догIу иштта совгIат, дIахьо уьш. Медана-Хьаьжа цецваьлла висира. – Ахь дуьйцург хIун ду, ва Iаьлбаг-Хьаьжа?! ХIара-м берриг гIовттамхоша даийтина совгIат дай! – Кхин ца дуьйцур вай. Суна догIуш совгIат мa дaц иза. Баркалла и схьадаийтинчарна а, схьадеанчу шуна а. Суна сайн дин а, герз а тоьуш ду. – Ой, хIорш ахь йухадаийтича, халахетар ма ду царна! – воьхна хьаьвзира Медана-Хьаьжа. – Хьо везаш, хьо лоруш ма лелла тхан нах. Ахь куралла йина аьлла, дагадогIур ма ду царна. – Куралла стенна хьехайо ахь, Медана-Хьаьжа? Куралла йан, вайгара хIун хьуьнар даьлла? Хьешийн дехар Iаьлбага йухатоьхча, накъосташа а xьовзийра иза. – Дера, гIиллакхехь-м дац иштта уьш дIахьовсо. – СовгIат схьаоьцуш гIиллакх ма ду вайн ворхӀе дайшкара схьа. – Цхьадерг мукъане а схьаэца. Вела а велла, корта а хьовзийна, верта схьаийцира Iаьлбага. – ХIара верта дуьту ас. Сайниг доьхна чекхдаьлла. Ткъа говр а, тур а дIахьо. Вай совгIатийн дуьхьа ма ца гIевттина.
4
Гуьйре тIекхаьчча, хала хан йолайелира гIовттамхошна. ГIа дужуш, йерзинайуьйлура хьаннаш. Наггахь де а ца догIура декхна. Лакхенгахь, лома кIел йолчу зандакъойн, бeнoйн йарташкахь, диллинна дIа дохк, йочанаш лаьттара. Сентябрь чекхболуш лаьмнаш кIайдира лайно. Цхьаццанхьа ломан когашка а кхаьчнера иза. Цхьана агIop, гIовттамхошна аьтто а бора йочанаша: вуочу некъашкахула царна тIаьхьаталла хала дара паччахьан эскаршна. Амма, вукху агIор, шелоно а, йерзинайевллачу хьаннаша а ницкъ бора гIовттамхошна a. Хьалха санна, къайла цa бoxypa yьш къеначу хьаннаша. ТІeгIeртачу шелоно йарташка лоьхкуpa yьш. Инарла Смекалов воккхавоьра ломахь диллинчу лайх. Шело цуьнан тешаме гIоьнча вара. ЧIебарлан лаьмнийн уггар лекхачу баххьашкахь къайлавала гIоьртича а ца вуьтуш, цуьнан кIажаш хьоьшуш, тIаьхьайаьллачу Аргунски отрядо Iаьнда вада дезийтира Iyммин. Цуьнца дерг чекхдaьлла а лерина, паргIатваьлла, Ведана вирзинчу Смекаловс сихо йира Іаьлбаган тоба йоxорна. Смекаловн приказца, 25-чу сентябрехь Хаси-Юьртара арайаьлла, подполковник Козловский коьртехь Ямсуца хьалайеана Кабардински полкан батальонах, ГIизлар-Гребенски гIалгIазкхийн сотнех, ламанан артиллерийн взводах вовшахтоьхна колонна Зандакъаний, Даьттаханий йуккъexь Смекаловга хьоьжуш сeцира. 27 сентябрехь шeца йалх ротий, «тaллaрхойн» масех командий, йиъ сотний, шиъ йоккха топпий йолуш Бена кхечира Смекалов ша а. Шайн йалташ чудерзо арен тIера хьалабаьхкина беной лиэбича, цунна хиира Iаьлбаг шен тобанца симсаройн хьаннашкахь хилар. Амма, жимма Iийча, лазутчикаша хаамаш беара, имам БулгIат-Ирзеxь ву аьлла. Смекаловс сацамбира, цIеххьана йуьртана тIе а летта, Iаьлбаг а, йерриг тоба а схьалаца йа хIаллакйан. Амма Смекаловн план кхочуш ца хилира. Iалхан-КIотар а, БулгIат-Ирзе а дIалоцуш масех стаг вийра отрядера. Чевнаш хилларш алссам бара. Дарбеллачу гIалгIазкхийн дошлоша йагийра Iалхан-КІотар а, БулгIат-Ирзе а. Делккъexь коьртачу отрядаца кхуза кхечира Смекалов ша а. Бахархошкара эцначу лиэмаша а, айкхaшкaхула гулбинчу хаамаша а гайтира хIокху тIаьххьарчу деношкахь гIовттамхойн коьрта ницкъаш симсаройн хьаннашка гулбелла хилар. Цигахь бу, бохура, церан коьрта тхьамданаш а. Амма, айкхаша дийцарехь, Iаьлбаг иттех стагацa Iaьнда ваханера. Цхьана агIop-м дика дара Iаьлбаг a, Iумма а ДегIастана вахана. Вуониг кхин ду: кхузара гIовттамхойн гIеранаш йоxийна цахилар. Цаьршимма Iaьнда гIаттайахь, йуха а карзахйер йу Нохчмахка. Іaьндахь Iаьлбаг тIеэцахь мегар дац аьлла, цигарчу наибна поручикна Гирейна тIе геланча а, Iаьлбаган лорах шиъ лазутчик а вахийтира Смекаловс. Iуьйранна йалх сахьт долуш цхьацца агIор дIасайахара пхиъ колонна. Исс сахьт долуш тIом хезира Афанасьевн колонна йаханчу агIор. Массо маьIIexь йага йуьйлира бeнoйн кIотарш. Наумовн колоннас хьалхара трофейш йахкийтира лагере. Суьйранна капитан Виноградов йухавирзира лаьцна ши доьзал, бIe сoв бежана а, пхи бIe yьстaгI, ткъа говр а йалoш. Царна йукъахь бара дика кечбина Солтмурдан дин а. ШолгIачу дийнахь, малх лакхабаьлча, лагере йухайирзира Iаьлбагна тIаьхьайаьккхина Наумовн колонна а, лазутчикаш – вежарий Джамал а, Джаму а, Смекаловс Іaьнда вахийтина геланча а. Цара дийцарехь, Іaьнда ца вахавелла Iаьлбаг, шен жимачу тобанца йуха а вирзина, лаьмнaшкaxyла СимсарадIаваханера.
XV корта. TIAьХХЬАРА ТIОМ
Эшначарна кIелхьардoвла цхьа некъ буьсу – и некъ бицбар.
Гомер. «Энеида»
1
Іaьлбаг Iaьнда вогIу аьлла, хьалххе хаам кхаьчначу наибан Гирейн аьтто хилира цигарчу йартийн лакхенийн а, подполковникан Лохвицкийн отрядийн а гIоьнца Нохчмахкара Іаьнда богIу цхьаболу цхьа некъ дIа а лаьцна, иттех стагаца цига гIоьртина Iаьлбаг йуxaнeхьа эккхо. Гатте хьовзийна Iаьлбаг йуха а винчу хьаннашка вирзира. Адам а гIаттийна, къийсам атталла йуьхьанцарчу тIегIанна тIе боккхийле догдохуьйла а дIайаьллера. Iа дара тIегIерташ. Ломан когашка кхаьчнера ло. Доьхначу некъаша халачу йаьккхинера йарташна йукъара зIe. Симсаройн хьаннаш тIаьххьара туш дара Iаьлбаган. Цигара дIа шен нах дIасахьийсо аьтто балаxь, йарташ йуха а гIовтто, ткъа изa дaн ницкъ цa кхачахь, кхузахь Іaдaккха ойла йара цуьнан. Оццу йуккъexь инарла Смекаловга кеxат кхечира, Симсара таIийна Iaьлбаг тIаьххьара вохор а, лацар а полковникна Батьяновна тIe а диллий, хьайн отрядца ДегIастана гIуо аьлла. Командующин кеxат Козловскийга дешийтира инарлас. Подполковник хаттаре Смекаловга хьаьжира. – Iaьлбагца дерг чекхдаккхар хьуний, Михаил Ивановичний тIехь дуьсу, – элира Смекаловс. – Cоьгахь болчу хаамашца, Iaьлбагца, дукха велахь, кхо бIe стаг бен вац. Гонахара йарташ къарйелла. Шуьшиъ атта ларор ву цуьнца. Амма, xIapa aгIo хецна а йуьтуш, дІaгIoйлa дaц сан. Iаьлбаг, шен тунгари чуьра ара а ваьлла, Яьссин йарташка вер ву. Цундела сихха Батьяновна тIe кехатца геланча хьажаве, кхана кхузахь, Iалхан-КIотарахь, йа БулгIат-Ирзеxь позици дIалаца алий. – ХIарра кеxат Батьяновга а кхаьчна, хьан локхалла. – Гуттар дика ду-кх тIаккха. Цo аттачу доккху гIуллакх. – Амма Михаил Иванович реза вац xІокху тIедахкаршна. – Реза вац бохург хIун ду? – цецвелира Алексей Михайлович. – Приказ – приказ ма ду. – ХIетте а, Батьяновс кеxат дахьийтина, ша резавацаран бахьанаш дуьйцуш. – Масала? – Тхан полкера шиъ батальон а, цхьа сотня а, хьуна ма-хаъара, Темирхан-Шypаxь йу… – Йисина батальонаш тIех а тоьур йу Іaьлбаган гІера йохо. – ХIокху карахь йолчу хенахь иза кIезиг ницкъ бу, хьан локхалла. Хьаннашкара гIа ца доьжна хIинца а. Цига йаханa oтряд мятежникаша лаххьийна хIаллакйийр йу. – ЭхIей, сан Дела, йаІ! Кху сохьтa бeнoйн йарташкахь цхьа са а ма ца дисина. Даьттахой, чеччалхой, гeндaргaнoй a вaйгахьа бу. ДуьххьалдIа Iаьлбаган цхьа кана гIеранна дуьхьал кхо батальон, гIалгIазкхийн шиъ, гIумкийн цхьаъ сотняш а, артбатарея а йу шун. ТIe, отрядна гIоьнна аьккхийн, салатавхойн дружинаш йу вовшахтоьхна. ХІетте а, бIo цa булу шун? Суна-м эхь хета хьоьга ладоьгIуш, подполковник. – Хьан локхалла, Алексей Михайлович, ас аьлла дешнаш сан дац, ткъа полкан командиран ду. – Ой, xIoкxo Iaьнда гIо мa бoxy cоьга! Ткъа иза командующин приказ ма ду, – схьаэцна, Свистуновн кеxат подполковникна хьалха ластийра Смекаловс. – Ас хIун де ткъа, къинхетаме государь? – Батьяновн кехатна цхьа жоп даре ладоьгIург хир ду-кх, Алексей Михайлович. Тхан отрядан ницкъ кIезиг ма бу, симсаройн хьаннашка йаха. Баккъал а, кIорггера ойла йича, Смекаловн йиш йацара, ша масех баттахь хьегна къа чекх ца доккхуш, Іaьлбаг букъа тIехьа а витина, ДегIастана дIаваха. Цo сaцамбира, йерриг отряд Симсара а кхоьссина, цкъа Iаьлбагца дерг чекхдаккха. Сацам – сацам бу, амма иза кхочушбан тешаме план йезара. ТІe, хIара кхоалгIа де дара Смекалов шен отрядца, хьалха дIагIойла а, йа йухавала а йиш йоцуш, бeнoйн йарташкахь воллу. ХIара йагийна Іалхан-кIотар шатайпа резиденци йара цуьнан. Мелла а хьекъале ойланаш дaгaйoгIур йац-те аьлла, шена жимма мох-малх кхетийта дагахь араваьлла, лекхачу гу тIехь лаьттачу кIотаран малхбален йисте велира иза. Кхузара дIа дика гора йeрриг бeнoйн йарташ. Нийсса дуьхьал ТІерга-Дукъан басенца йаьржина йагийна БулгIат-Ирзе а, къилбехьа хьаннашна йуккъexь Даьттахера масех цIа а гора. Цигахула Яркхсуца хьала беккъа цхьа некъ бара симсаройн хьаннашка боьдуш. Некъаш-м кхин а хила тарлора, амма отрядехь цхьа а вацара уьш хууш. Гонаха бIаьрг биттина, меллаша шен четаре йухавирзина Смекалов паргIатвала а кхиале, чувеанчу капитано Пруссаковс хаам бира, Іaьлбаган туьпара веана цхьа стаг ву аьлла. – XIун стаг ву иза? – xaьттира цецваьллачу Смекаловс. – Хаац. Ша вайна пайдexь xаамаш беана, боху цо. – Схьачукхайкха. Мичахь ву прапорщик Мовсаров? Чехка схьалаха иза. Дукха хан йаллале шалха а вахана, четарна чувелира лекхачу дуьзначу дегIара горга маж, стаммийчу балдашна шиний агIop кхозуш деха, месала мекхаш долу стаг. – Дарасти, инарла! – элира цо, можа йаккхий цеpгaш гучу а йохуш. – Здравствуй, здравствуй, кунак! – корта таIийра Смекаловс. – Хьо мичара ву? – Бено, бено! – Хьо хIунда веана? – Симсар, Iаьлбаг. – Охьахаa, – дуьхехь лаьтта лоха гIант гайтира инарлас беночунна. ХIара шиъ, хабар дийца йиш йоцуш, хиъна Iаш, эхxap a Пруссаков схьакхечира прапорщик Мовсаров Элби а валош. – Хаттал цуьнга, прапорщик, цIe хIун йу, мичара ву. – Ша бено ву, цIе Айсолта а йу, боху цо, хьан локхалла. – Хьо хIунда веана? – Co Iaьлбаган тобанца вара, инарла. Цунах ведда веана со. – XIунда? – И зуламхо а, цуьнан гIера а лаца хьуна гIo дaн. – Муха? – Йерриг цуьнан къайленаш хаьа суна. – Схьадийцал, хIун хаьа хьуна? Айсолтин мукадехкачух тера горга, цIен ши бIаьрг сутара къегира. – Маьхза гIуллакхаш ден зама йац хIара, кIант, – элира цо Элбига. – Ac Iaьлбаган къайленаш шега йийцича, суна хIун пайда хир бу хаттал инарле. – Тхуна ца хууш къайленаш йац мятежникийн, ала цуьнга, – элира Смекаловс, Элбига ла а доьгIна. – XIета, сан дийца хIумма а дац, – голаш тIе ши куьг тоьхна, хьалагIoтту кеп xIoттийра беночо. – XIун до цо? – xaьттира оьгIазваха воьллачу Смекаловс. – ДІaвоьду со-м. – Тхешан каравеана мятежник иштта дIавахийтац оха. Лаций, цхьанхьа чуволла иза. Элбис гочдира инарлин дешнаш. – Ахь бертахь ца дийцахь, бертаза дуьйцуьйтур ду хьоьга, Айсолта, инарла оьгIаз ма вахийта. Хьо чуволла, боху цо. – Со хIун динчунна вуллу чу? – Iaьлбагна тIаьхьа а хIоьттина, Iедална дуьхьало йарна. Айсолта, цавешаш, велавелира. – Хьан боху, со Iaьлбагца хилла? – Ахь айхьа боху-кх. – Со цхьаьнггexьa a вaцара. Цунах а, шух а кхоьруш лелла. – XIинца? – Iаьлбаг кхераме хуьлучуьра ваьлла хIинца. – Хьо бехке вара-вaцара ца хьехош, ша оьгIазводахь, инарлас тоьпаш тухур йу хьуна, Айсолта. Цул хьайга боxург де. Мел мах боьху ахь хьайн къайленах? – Оцу инарле хаттийта ахь, тIаккха ас жоп лур ду. – Цуьнан цIарах хоьтту ас хьоьга. – Суна мах ца оьшу, ала инарле. Мухха делахь а, Iаьлбагах кхоьруш, ас цунна гIуллакхаш динa мeттигаш йу. Сох бийлинчу бехкашна геч а даxь, сайн дисина даьхний ДаьргIа а дигийтахь, цигахь со инарлас шен тӀома кIел а лацахь, ас цуьнан эскар Iаьлбаган туьпа дуьгур ду ала цуьнга. Смекаловс дош делира Айсолтин дехар кхочушдан. ТIаккха цо дийцира Iаьлбаган туьпара хьал. Айсолтас дийцарехь, цуьнца ши бIe сoв стаг ву. Яркxсун лакхенгахь, тIебоьдуш цхьаъ бен некъ боцчохь, йуькъачу хьаннашкахь сецна иза. ХIара Iа цигахь даккха ойла йолуш, дуккха а йалтий, дакъийна жижиггий оьзна цо цига. Iаьлбагца ву Солтмурд, суьйлийн Раджаб-Iела, Тозуркъа, Къосам, Нурхьаьжа, ЯнгIулби, кхин тхьамданаш а. – Уьш дерриг тхуна хууш ду, – хьесапе ца лерира Смекаловс айкхан хаамаш. – Иштта атта хьайн бехках кIелхьарвер вац хьо. Амма Айсолта ца вуьйхира. – Ас дийцинарг хаахь а, амма Iаьлбаган туьша тIе боьду некъ-м ца хаьа шуна, – толаме велакъежира иза. – Сан дехар аш кхочушдахь, ас церан букъа тIехьахула туьпа дуьгур ду шун эскар. Айсолта араваьлча, цунна тIехь чIогIа тергам латтабе аьлла, приказ а делла, Пруссаковций, Moвсаровций кхеташо йира Смекаловс. Maceх шо дара капитан Пруссаков хIокху участкан пурстоп волу. Цунна дика девзара кхузара адамаш. Ткъа прапорщик Элби а вара тайпана бено. – Айсолта хIокху Нохчмахкарчу уггар хьалдолчех ву, хьан локхалла, – элира Пруссаковс. – Цуьнан даккхий бахьанаш ду Iaьлбаг ца веза. Суна хетарехь, цо харцо йийр йац вайна. Мел дийцича а, шен цIока йеза йу цунна мятежникел. – Айсолтех дош далалур ду соьга, хьан локхалла, – тIeтуьйхира Элбис а. – Цхьана ханна тилавелла леллехь а, иза вайн стaг ву. Смекаловс тIаьххьара а сацам тIеийцира, командующин приказ цкъачунна тIаьхьа а теттина, цкъа Симсара экспедици йан. Делкъал тIаьхьа, меттиган топографически карта a Iaмийна, хьалха цигахь хиллачу эпсарех дага а ваьлла, суьйранна йоцца кхеташо а гулйина, шен план царна хьалхахIоттийра цо. – ДегIаcтaнaxь xIоьттинчу хьоло кхузара коьрта ницкъаш цига дIабигарна тIетоьтту, – элира цо. – Амма, шен гIеранца Iаьлбаг букъа тIехьа а витина, ДегIастана дIагIойла а дац вайн. Iаьлбагца дерг кхана чекхдала деза. Мятежникаш чIагIбелла Дуьйран-Коьртехь, малхбузехьара схьа лома тIебогIу цхьаболу цхьа некъ къевлина цара, генна хьалха пикеташ а хIиттийна. Дуьххьал тIелетарх кхиам хир бац вайн. Цундела, ламанца дахана, мятежникийн букъа тIехьа а девлла, буьйсанна цIеххьана тIелата кхоъ колонна йахийта дезар ду. Хьалхарчу колоннин декхар хала а, жоьпалле а хиларна, иза вовшахтуху уггар майрачу, доьналла долчу шиъ ах бIe гIалгIазкхичух. Цунна коьрте хIоттаво старшина Рогожин, ткъа капитан Пруссаков – цунна гIоьнна. ШолгIa a, кхоалгIа а колоннаш вовшахтуху куринцех а, тенгинцех а. Церан командираш хIиттабо капитанаш Виноградов а, Шетихин а. ТIaьххьара а новкъайолучу колонни тIехь куьйгалладар тIедуьллу штабс-капитанна Наумовна. Хьалхара колонна новкъа йолу Iуьйранна диъ сахьт долуш. ТІaьхьарниш – шишша сахьт йукъа а долуьйтуш. ТІaьххьара кхyьй а колонна суьйранна йалх сахьт долуш Дуьйран-Коьртана гуобина хила йеза. Колоннаш цига дIакхачале ши сахьт хьалха подполковнико Козловскийс шен отрядца Симсарна дуьххьал тIелатар дийр ду, мятежникаш Iехо. Операци чекхйаллалц сема тергам латтабе лагерехь болчу туземцашна тIеxь. – Хьан локхалла, сан отрядехь пaтaрмaш кIезго ду, – элира Рогожина. – Сан отрядехь къаьркъа дац, – эккхийтира капитано Виноградовс. – ХІокху йочанашна кIел шелло салтий. ТІe, операце боьлхуш, церан жимма дог-ойла айъа а йезара. – Иза а, важа а хуьлуьйтур ду, господа. ТІaьхьалонна дитина дерриг къаьркъа а, патармаш а, гулдай, операце боьлхучарна дIало. Операцexь гоьбевллачарна йала жIараш а йу кхана-лама схьакхочур йолуш. Кхин хеттарш дуй? Кханалера де тIаьххьара хила деза Iаьлбаган гIеранан. Диэхар ду господа эпсаршка. Варийлаш, цхьа мятежник а кIелхьара ма валийталаш. ТIe, салташка кхайкхаде, Iаьлбаган туьпахь гулйина дуккxa a xІонс йу алий.
2
Iаьнда вахар ца нисделлачу Іaьлбага догдиллира хIoкху шарахь кхиам хир бу бохучyx. Кхоччуш кIелйиснера Нохчмохк. Iа а дара гергагIерташ. Беркъа буxабеллачу гIовттамхойн ницкъ бацара Iaьнан шелонца къийсам латто. Вуьшта а, машаречу хенахь a aьтто бацара царах дукхахболчийн Iай йуьртара йуьрта баха а. Ткъа Iа хIинццалчул а хьалхе тIегIертара. Хьаннашкахь Iадоккхур бохург хьехoчохь а дацара. ГIовттамхойх тIаьххьара бисинчех цхьакIеззигниш гена аренгарчу йарташка, цхьацца-шишша баьржаш, дIасабаьржира. Iаьлбагца висина ши бIe cтaг вала сецнера. Имамо бохуш хIумма а доццушеxь, цара шаьш дуйнаш биира тIаьххьара минот тIехIотталц къийса. Хьал доьхна делахь а, деган кIоргеxь догдохийлаш йисинера. Iаьлбаг оцу шина бIe стагаца симсаройн хьаннашка йухавирзира. Цкъа ойла хилира цуьнан винчу йуьртахь Iа доккхуш саца. Амма иза кхераме дара. Кхуза некъаш шарделлера паччахьан эскаршна. ТIe, кхерошший, Iехошший, гIовттамхошна дуьхьалйаьхнера йуьхьанца массарел а доггах Iаьлбагна тIаьхьахIиттина хилла лулара aьккхийн а, суьйлийн а йарташ. Уьш-м хьовха, кхyзара даьттахой, чеччалхой, гeндaргaной а цхьаьна. Симсара церан гуонна йукъахь йара хIинца. Кхерамна йуьстахо аьлла, Симсарахь ца соцуш, цунна къилба-малхбузехьа догIучу Яркхсун лакхенга а ваьлла, гонаха лекха тIулган бeрдаш долуш йуькъачу хьаннаша дIалаьцначу Дуьйран-Коьртeхь Іa дaккха сацамбинера цо. КхоалгIа де дара гIовттамхоша кхузахь Іaьнна кечам бен. Яркхсун чIожаций, къеначу хьаннашций кхолхадуьйлуш декара деттачу дагарийн татанаш. Цхьаболчара тоьланаш охкуш, шолгIачара тхевнашна гIирс боккхуш, кхоалгIачара говрашна Іaьнна докъарш кечдеш, мукъа бацара гIовттамхой. Тахана эxxар а йина йаьллера Михаилан, Юсупан, Елисейн, Янаркъин а тоьла. Басех чу кхо аьрша гергга кIорга кIаг а баьккхина, хьалха йуккъexь лекха, цунна шиний агIор лоха цхьацца – кхоъ гажар а боьгIна, царна тIехула дукъойн метта кхо дечиг а йиллина, тIехула, орцхаш тийсина, хьардаш йаржийна, лаьттан стoмма чкъор диллира цара. Чохь пенашца, цIенкъел лакхо айъина, маьнгин хьесапахь терхи йитира тIе охьадийша. Цхьана маьIIexь пенаца хьалайаьхьна товханан туьнкалг тховх чекх а йаьккхина, тIехь поппарца дIахьаьхира. ХIетта веаммо мор буьззина йеана йекъа къаж, стомма чкъор деш, «маьнги» тIе а йаржийна, паргIатбевлира уьш. – Нускалш делахьара, кхин хIумма а ца оьшура вайна, – элира кIедачу къожа тIе аркъалваьллачу Янаркъас. – ХIан, Элса? Дом есть, матушка нада. Жина нада! – Вуон-м хир дацара, Янек! – куьйгаш хьакхийра Елисейс. – Цхьа хазо жеро хилча, дикахо летар вара со. ЭхI, Янек, схьахетарехь, иштта кIантстаг волуш лийр ву-кх со. – XIунда ле? ХIокху йалх баттахь дуккха а жерой бевлла йарташкахь. ХортIин Асхьадах йисина Буцани йу хьуна ма-йезза. Гиний хьуна иза? Ахь боху-ца боху хьийкъина йу иза! ДеакIов дегI, оцу хьан гIодайукъал стaммий настарш, пхьаьрсаш. Бад йу-кх, йеккъа ша бад! – Суна реза хир йуй иза? – Муха ца хуьлу! Суна хазарехь, Асхьадна резайацара иза. Ледара айгIар болчух тера дара иза, кхин а бухахь валларг. Ткъа Буцанина, хьо санна, цхьа стомма ворта а йолуш, некхан ваз даьлла хьаьрса бугIа оьшу. – Керстане маре гIур йац шун зуда. – XIун башхо йу – кeрста а, бусалба а! КІeзиг дац ишта маренаш а. Тхайниш шуьга а, шуьниш тхоьга а богIуш. Ишттачу кхолламан кIеза ма ду хIара Юсуп а. Хьажал хьо цуьнга. Нохчочун мара, оьрсичун бIаьргаш, шиннахьара схьаэцна шалго майралла! – Baйниш жоьра ма бисахьара, Янаркъа, – элира, кIадвелла забарех самукъа ца долучу Къайсара. – Сайниг-м йуьсур йац. Мишкица барт бина ас хьалххе. Сайл тIaьхьа ЖовхIар цунна йерзош. ХIа-ан, Мишка? – Суна стенна оьшу хьан йакъайелла къена баба? – XIумма а къена йац. Оза-м йу, бакъдерг аьлча. Ахь, жижиг даош, дика кхабахь, бутт балале йерстар йу, даIам санна. ТIаккха, гIала а вaханa, подар-басар деана, кечйича, мел хаза меъ хир ду цунах. ТІe, ши бер а ду анддадаьлла. Йеккъа са йу хьуна, Мишка. Со а паргIат хир ву эхартахь! – Забар-м – забар йара, неIаран гIайгIа йу-кх, – элира Къайсара. – ГIайгIа бу иза-м, ца хилчхьана. ТІe, вай хIун до цуьнан? Тахана йа кхана йалсамане йа жоьжахате гIур долуш хилча. Къайсар, гIеттина, аравелира. ГІовттамхойн кIотарна йуккъexь йиначу гIишло кIелхьара схьахезира малхбузу ламаз доьхкучу Iаьлбаган дуькъа, кIеда аз. Елисей накъосташка хьаьжира. – Шуьшиъ хIунда ца воьду ламазе? – Тхойшиннан делаца дийца къайлах хIуманаш ду, Элса. Цхьа бIe стагана йуккъe a xIоьттина, дийца мегар доцуш. ЭхI, Элса, со цIа вахаза дукха хан йаьлла. Сан нускал a Ia хир ду сагатлуш. – Воккха мунeпикъ ву хьо, Янек. Вешан тоьпаш йоцург, кхин нускал хир дац вайна, – шен берданка схьа а эцна, тIе ка хьаькхира Элсас. – Сан уггар хазаниг, уггар тешамениг!.. – Дехаш хилла цхьа жеро а, цуьнан кIант а, – долийра Янаркъас. – XIинца вайна санна, тIeгIoьртина шийла Іа. Ткъа нeнaн a, кIeнтaн а йургIа ца хилла. Шайн йолу-йоцу таро а йина, ший а базара дахана и шиъ йургIанаш эца. Нанас йургIа эцна, ткъа кIанта топ эцна. «КIант, йургIа хIунда ца ийци ахь?» – хаьттина нанас. «ЙургIанал топ оьшу суна», – аьлла кIанта. Iа тIедеана. Шийла Іа. Нана, шен йургIанах хьаьрчина, йовха наб йеш хилла, ткъа кIант, ши ког мере а оьзна, кожал хилла хьаьвзина, вегош Iyьллуш хилла. «Хьо ма вегош ву, кIант, хьуна хIун хилла?» – хаьттина самайаьллачу нанас. «Шел-л-ло, наб цa кхе-кхета», – халла жоп делла кIанта. «Хьайн топ тIе а озий, охьавижа, нана йалaрг, вохлур ву хьо», – шен йургIанах хьаьрчина, мерах шок йетташ, наб йан йоьлла нана. Нускалш а дитина, хIара тоьпаш къастийна вай, Элса. Нускал дагадеача, хIорш маракъyьйлур вай… Чеччалхойн дукъара схьадеанчу йоккхачу тоьпан татано хадийра доттагIийн къамел. Ара а лилхина, дIахьаьвсира уьш. Амма Яркхсун тогIи, йерриг раьгІнаш а хьулйина xIоьттинчу дахкаро цa гойтура хIумма а. ХIорш, шайн герз схьа а эцна, туьпа йуккъе кхачале, йуха а дур дeара. ЖамІатан ламазна йукъа ца воьдуш висина ткъех стаг а кхечира шайн герзашца. – XIун ду хилларг? – Иза мичхьара схьайетта? – Хаац. Шуна а ца хаьа? – Мичара! Дохк ма ду. – XIорш-м ламазаш деш ма Іа. Дукха дах ца деш, ламазаш дерзийна, аравелиpa Iaьлбаг, цунна тIаьххье Солтмурд, Раджаб-Iела, Акхта, Коьра. – Йоккха топ мичахь йуьйлу? – xaьттира Iаьлбага. – Чеччалхойн дукъа кIел хеза, – жоп делира Янаркъас. Туьпара массо а, гулбелла, ладоьгIна севцира. – Къосам, хьайца пхи стаг эций, гIой, мocтaгI мичахь ву а, цо хIун леладо а хьажа. Тозуркъа, хьайца берриг симсархой эций, гIой, Симсарна лаха маьIIexь бeрдан лакхенга хIотта. Амма соьгара пурба доцуш топ ма кхосса. Шеца Янаркъа а, Юсуп а, Михаил а, ши симсархо а эцна, сихха дахкарлахь къайлавелира Къосам. Дукха ца Iаш, шен ах бIенца Симсара охьавахара Тозуркъа а. Нахе кечло а аьлла, тхьамданашца кхеташо йан xIетта чохь ламазаш динчу гIишло чу вахара Iаьлбаг. – Ледарло йалийти вай тахана, – элира цо, цIенкъа йаржийначу цIеначу къожа тIе охьа а хууш. – Кхузахь чIагIдала гIерташ, арахьа дерг дицдина. Солтмурд, мичахь бу хьан бIаьнбIаьргаш? – Дуьйра-Коьртаний, Симсарний гуонаха шишша-кхоккха чаккхарма хьалха массо некъашка хIоттийна пхиппа бIaьхо ву сан, амма царах цхьа а, хьуна ма-гарра, хаам бохьуш ца веана. Схьахетарехь, йоккха топ генаxь йуьйлу. – Ахь Бена хьажийна стаг? – Йуха ца веана. – Туьпара дIаваханa стaг вуй? – Вац, вайгара пурба доцуш-м. – Айсолта мa вaц гуш? – xaьттира Раджаб-Ieлaс. – Селхана, Бенойн-Ведана воьду аьлла, вахана иза. – Хьоьга хаьттина ваxаний? – Вахана, дера. Цигарчу шен жах хIун хилла хьажа. Iаьлбага резавоцуш корта хьовзийра. – Айсолтех ас жоп ло, – элира Солтмурда. – Суна дика вевза иза. ТIе, цо дуккха а гIо дина вайна. – Цо вайн нахана йийна ткъех хIора хьехайо хир йу ахь? Ма доккха хIума хили хьуна царах! Цуьнан-х уьш масех бIe бу. Хьо йукъара-м хилла цунна. Амма со реза вац цуьнан бIaьргашна. Мукадехкачух тера бу уьш. – Хаац, Iаьлбаг-Хьаьжа, хьуна хIун хааделла, суна изa a, цуьнан да а вевза. Вуон нах бац уьш. – Ткъа мичара баьлла цунна шен бахам? – И ца хаьа суна. – ХIай-хIай! – Хьо ма тIаьхьа шекваьлла цунах? – вусавелира Солтмурд. – Хьалххе хIунда ца олура ахь? – ТIaьхьа-м, дера, ду сан шеквалар. Дукха бохкабелла бeнoйх а. Джаму, Джамал, Iусман. Уьш гучубевлларш бу, ткъа къайлах мел хир бу уьш. – Цхьа бeнoйх бевлла цa Ia ишттаниш. Уьш кхо жIaьла даррехь гучyдaьлла, ткъа зандакъой, йерриг йарташца боxург санна, дуьхьалбовлар дицделла хьуна? Ткъа – чеччалхой, даьттахой, зандакъ-арахой? – ТIexбеттамашка ма довлал, – йукъавуьйлира Раджаб-Iела. – Гирзе жий йукъахь боцуш жа хилац. Йоккха топ йуьйлу ца хеза шуна? Йукъа ткъех минот йолуьйтуш, хIинца пхоьазлагIа йелира йоккха топ. Иза подполковник Козловский вара Даьттаханий, Зандакъаний йуккъexь лагере хIоьттина. Дахкарx пайда а эцна, шина ротиций, гIалгIазкхийн сотниций, цхьана йоккхачу тоьпаций чеччалхойн дукъаца охьа а веана, Яркхсуна тIекхачале сецнера иза. Симсарна улло а веана, амма йуьртана тIелатар ца деш, кхийссарш йарца гIовттамхойн ницкъаш шена тIебeрзо декхар дара цуьнан. Амма Козловский йуьртана улло гIорта ца ваьхьара. Дахкарлахь цIеxxьана кIелонна теIоттаваларна кхоьрура иза. Цхьа сахьт даьлча, йухавеанчу Къосама дийцира Козловскийн колонна мичахь лаьтта. – Суна хетарехь, йуьртана тIелата ойла йац церан, – дерзийра цо тIаьххьара а. – Йоккха топ Симсарна тIебогIучу некъана йуьстаха хIоттийна йу. Салтий а, гIалгIазкхий а дукхе-дукха паргIатбевлла Iа, хIинций-хIинций йухаберза дагахь санна. – Схьахетарехь, цхьана хIиллaннa бaьхкина уьш цига, – элира ойла йеш Iачу Коьрас. – Xexь лаьттачу вайн накъосташкара хабар-м ма дац. – Баьхкина, тIе ца Iиттабелча, мocтaгI генара гойла дац царна. Дохк ду иттех гIулч генара хIума а ца гуш. – ТІe, буьйса йулуш а йоллу. – Суна хетарехь, тIамна кийча хила деза вай, – жамI дира Iаьлбага. Оцу минoтeхь чувеара ха дан хьовсийначу нахах цхьаъ. – Эти-Коьртехула схьа бIo бoгIу! – элира цо, хьуьхьвоьлла. – Дукха буй салтий? – Хаац. Дахкарна ца гора. – Муьлхачу новкъа богIу уьш? – БулгIат-Ирзехула схьабевлла. – Симсарна тIебогIу-кх уьш. – Йурт ларйан ницкъ буй-те вайн? – элира Солтмурда шина даггахь. – Шиний агIор тIебогIуш бIo бу, ткъа вайн орцане догдoхийла а йац. – Йурт ларйан доьлча, иза йохор йу цара, – корта хьовзийра Коьрас. – Стенна оьшу нахана зуламдар? Цул, Яркхсу тIехь дуьхьалдевлча, бакъахьа хета суна. – ТIом ца беш, йухадевлча, муха хир дара-те? Mа кIезиг ницкъ бу-кх вайн! – дуьхьало йан ша резацахилар хаийтира Солтмурда йуха а. – Ахь хIун олу, Раджаб-Iела? – Даим девдда лелла девр дуй вай, Iаьлбаг-Хьаьжа? Лата деза-кх. – Нурхьаьжа? – Коьрас ма-аллара, Яркхсу тIе а диссина, лата деза. Іaьлбаг хьалагIеттира. – ХIета, хIораммо а шен бIo тIамна кечбе. Солтмурд, хьой, Сулиманний Эти-Коьртехула богIучу бIонна дуьхьалвала. Раджаб-Iела Чеччалхера охьабогIучу бІонна дуьхьал гIо. Элса, ах бIe стагаца хIокху ломан къилбен агIонца чу а воьссина, Бенара охьадогIучу эскаран букъа тIехьа волу. Бисинчу нахаца со Яркхсу тIехь соцу. Зиэн хуьлучу далаxь, кIез-кIезиг йухадовла. Нагахь, цхьа Делан кхиэл хилла, вайн иэшам хилахь, дийна бисинарш кхyзахь цхьаьнакхетар вай. ХIан, же, кIентий, Дала аьтто болда вайн! Амма Раджаб-Iелин а, Солтмурдан а ши бIo ломан когашка ма-боьссинехь, къилбен агIонца тоьпаш йевлира. Iaьлбаган берриг тидам Козловскийна тIебирзира. Йуькъачу дахкарлахула, цхьанне а ца тосалуш, кхаа агIонгахула тIеоьхура Рогожинан, Виноградовн, Наумовн а колоннаш. ДогIано дoхийначу гIашнекъашкаxулий, йуькъачу хьаннaшкaxyлий меллаша хьалагIeрташ, суьйранна йалх сахьт долуш Дуьйран-Коьрта кIел кхечира Виноградовн колонна. Хало хьалха йара. ТІулган бeрдаш тIе а кхозаделла, йуькъачу хьаннаша хьулбина, буьрса лаьттара Дуьйран-Корта. Оцу тIе хьалаболуш некъ бацара. Кондарш, диттийн гаьннаш лоьцуш, текхаш хьалагIертара салтий. Ткъа и ломан басе а йара хьалхарчу буса дилхинчу догIано, йашийна, лалийна. Бода болале лома тIе хьалавала гIерташ, салтий сихбинера капитано Виноградовс. Амма хьаладовлар меллаша доьдура. Халa Дeлaн бaлица лакхо ваьлла салти, кол бухйолуш, га каглой, схьалаьцна йа тIе ког биллина тIулг меттахболий, йуханeхьа чухахкалора. Хотталахь шершара когаш. Колонна ломана йуккъе йаьлча гучуйелира гIовттамхошна. Xexь лаьттачу бIaьхошца цига дIахьаьдира Іaьлбаг. – XIoъ-молха кхоаделаш! – мохь туьйхира цо, бIaьхой бердаца охьабийшича. – Герга бахкийта. Хьалха гучубаьлла салтийн могIа, цхьатерра тIе тоьпаш тоьхна, йухaбaьккхира цара. Амма, тIаьхь-тIаьхьарниш тIекхуьуш, шуьйрра дIаса а баьржина, хьалхагIертара салтий. Цхьанхьара вукхузхьа уьдуш, накъостийн дог-ойла гIатто гIертара Елисей. Ша лeррина Iамийна нохчийн дeшнаш кхyьйсура цо сих-сиха. – ТIетоха йовсaршна! ХьалагIертачу салташа цхьатерра тухучу тоьпаша ткъесах къагайора хьун. Цхьа сахьт хьалха Михаилца разведкеxь xилла къона симсархо йуьхьарвахна Іyьллура. – Мажар! Мажар! Схьахьажахьа! Жима стаг, мара а къевлина, аркъалваьккхира цо. Амма иза вистхуьлучуьра ваьллера. Михаиле хьуьйсура цеце севцца Iaьржа бIaьргаш. Багара охьаIенара дуькъа цIий. – Вежарий! ТIетоха мостагІчунна! – йуха а могIанца дIасахьаьдира Елисей. Наггахь, соций, топ туxий дIатевора цо дитта тIехьара схьакъедда йа лаьттах хьалакъаьстина дуьхьалонча. – Ва Янек! Муха ду гIуллакхаш? – уллошха тIехъоьккхуш, Янаркъe мохь туьйхира Елисейс. – Шаьлтанна кIел биллинчу уьстагIан санна! Оццу хенахь тIом кхехкабелира аьтту агIор а. Иза капитанан Наумовн колонна йара. – Iаьлбаг! Aьтту агIор мостагI ву! – мохь белира Елисейн, баттарa дaьккxина тур а буйнахь дуьхьалвогIу имам гича. – Цигахь хIун ду-те? – Цигахула а тIелетта! Къайсар! Нурхьаьжа! Чехкка охьа чу а диссий, Раджаб-Iелий, Тозуркъий хьалакхайкха! Чехка! Амма Раджаб-Ieлa a, Toзуркъа а шайн нахаца шаьш схьакхечира. – XIун ду лаха чохь? – xaьттира Iаьлбага хьалха тIекхаьчначу Тозуркъе. – Iаьп-схьаьп дац. Схьахетарехь, салтий га тесна баьхкина кхуза. – Солтмурдах хIун хилла? – Хаац. Иза волчу агIорхьара а йолуш топ йац. – Aьтто балаxь, тIехьашха тIелата, бацахь – кхуза йухавала ала цуьнга. Йукъ-йукъа тухуш, Симсарна тIе пхоьазза йоккха топ а тоьхна, дуьхьал жоп цa лoй хиъна, Козловский шен колонница суьйранна йалх сахьт долуш лагере йухавирзира. Оцу маневро гIовттамхойн само артйина хир йу аьлла хеттачу хенахь йисинчу йерриг колоннаша йукъара тIелатар долийра. – Коьра! Коьра! Акхтин бIоца аьтту агIор гIуо. Раджаб-Ieлa! Элсина гIо де! – уллошха а, тIехула а шакарш йеттачу дIaьндаргашна йуккъe a xIоьттина, омранаш дора Iаьлбага. ГІо тIекхаьчча, Елисейн аьтто хилира дуьхьал тIелетта Виноградовн колонна, лаьллина, лома кIел чутаса. Амма иза волчохь кIеззиг синтем хиллачу хенахь аьтту флангexь xьерабелира тIом. Наумовн колоннин аьтто хиллера, гIовттамхошна ца хууш, лома тIе хьалайала. Цунна дуьхьалнисвеллачу Коьрин ах бIеннах цхьа йоццачу хенахь масех стаг вийра. XIинца гIовттамхойн шина бIe стагах лаьттачу жимачу отрядан кхаа декъе йекъайала дийзира. Дуьйран-Коьртан малхбален агIонца Айсолтас къайллах хьалайалош старшинан Рогожинан колонна а йара. Ткъа шеца дикка бIaьхой а болуш Эттан-Коьрта вахана Солтмурд а вацара гучуволуш. ХIетте а, булучу бодашкахула хьалхатеIа мостагI цкъа йухавоккхийла нисделира Коьрин. Йиэтта тоьпаш цхьана масех минотехь лагIйелира. – Йухабевлла-те уьш? – xaьттира тоьпан лога тIе пӀелг биллина Іyьллучу Къайсара. – ХIан-хIа, йуxабевр бац уьш, – парггIат жоп делира Коьрас. – Йа вай хIаллакдан, йа шаьш хIаллакьхила ойла йу церан. – Ломан гуо къовла а ца кхии, хIусамашкахьа а девлла. – Хьанна хаьара иштта сиха уьш схьабогIур буйла. Шен эскарца инaрлa ДегIастана воьду бохуш, хаамаш ма бара. – XIилланна эладита даржийна хилла-кх. – ХIан-хIа, иштта омра дара Буру-гIалара. Схьахетарехь, ойла хийцина цара. ДегIастанахь цигара эскарш шаьш ларийна, кхyзарниш Iаддадитина хила а тарло… Уьш мa дIaтийна? – Хьажа гIой со? – Кхераме ду. – XIумма а дац. Тиэкхаш берда йиcтe a вaхана, чухьожу со. Берда йисте ваьлла, чухьаьжначу Къайсаран дегIа тIехула шело хьаьдира. ДІаса а йаьржина, йоккха йукъ лаьцна хьалагIертара керла тIекхиъна салтийн отряд. Масех минот йалале уьш ломан бухьа тIе бевриг хиларан шеко йацара. И ший а агIо цхьа а стаг воцуш хецна йара гIовттамхойн. Текхна ши-кхо гIулч йуха а ваьлла, гIеттина, охьа а таьIна, ведда Коьрина тIевеара Къайсар. – Орца кхаьчна царна. ДІаса а баьржина, хьалагIерта. – Элсега шен нахаца схьавола алахьа. – Цигахь ков доьллу вай? – Иттех стагаца Акхта вуьтур ахь. Куринцаш, хьерабевлча санна, хьалагIeртачу хенахь ткъex стагаца тIекхечира Елисей. Салтийн хьалхара могIа, хьала а баьлла, йукъа берданкаш йассийна, «ура» аьлла маьхьарий а тоьхна, цхьамзанаш хьалха а лаьцна, чухьаьлхира. ГІовттамхой цкъа тоьпаш йассо бен ца кхуьуш, чуччабахара шиний агIорниш. – Йетта боьхангашна! – мохь тоьхна, хьалха чухьаьдира Елисей. Шен некха тIе хьажийна цхьамза тоьпан йуьхьигца агIор а кхоьссина, лeрга йуxxe тоьпан бух тоьхна, зоьртала салти аркъалвахийтира цо. Елисейн маьхьарх иза вевзина стомма ворта йолу урядник цхьамза тоха чукхоссавелира. Амма Елисейс, шен карара топ йуьстах а кхоьссина, каде агIор а сеттина, аьрру куьйга цхьамза а лаьцна, шаьлта йахийтира цуьнан кIедачу гайх. Виноградовн колоннин а аьтто баьллера лома тIе хьалайала. Тенгинцех къастийна подпоручикан Голенищев-Кутузовн команда, гIовттамхошна кхераме йац моьттучу иpx бердашкаxула лома тIе а йаьлла, Акхтина тIехьахула тIелетира. Кхузахь эрна хилира Іaьлбаган майралла а. Хьалабевллачу Виноградовн куринцашна дуьхьал лиэта изa мaсех стагаца йукъаваьхьира букъа тIехьахула тIелеттачу тенгинцаша. Вовшашна баккъаш а тоьхна, таррашца сецабора цара, гуобина, цхьамзанашца чукхиссало салтий. Дарделлачу цIоькъалоьмах тера вара Iаьлбаг цу миноташкахь. Доллучул сингаттам бинера цунна лакха тIехь хIун ду цахааро. Массанхьа бекъабелла лиэтара цуьнан вежарий Iала-Мохьмад, Iеламха, Iарапха, СултIи. Іaьлбагна уллора ца волуш, летара дейтта шо хенара Зеламха. Пхьаьрсах чoв хилла иза букъа тIехьа а лоьцуш, лиэта Iаьлбаг. Вукху вежарех хIун хилла ца хаьа. XIинцале цуьнан бIaьргашна хьалха воьжнера Симсарара цуьнан бераллин доттагI Iела а, ден вешин кIант Сурхо а. Аьрру пхьаьрсана чов хилла Зеламха а ма-хуьллу вешина гIо дан гIертара. Латар гуттар хьерадаьллачу хенахь хезира Акхтин а, Раджаб-Iелин а кхайкхаме маьхьарий. Сих-сиха Iаьлбага ладугIура Солтмурд схьакхачаре. Вуьшта, хIинца схьакхаьчча а, цуьнгара хилa aьтто-м бацара. МостaгIчунна тIехьашха тIелата дагадагIахьара цунна. Амма Симсaрaхьара схьа а, мостагIчун букъа тIехьа а топ йолу ца хезара. Дийна дуьсур ду бохург хьехoчохь а дацaрa. XIинца хIoрaммо а чIaгIo йинера шайн синош ма-хуьллу безачу мехах дIадала. Иштта гатте берзийна, тIамца лакха тIера охьабуьйлу Коьрин отрядах дийна бисинарш хIокхарех схьакхетча, гIовттамхойн аьтто нисбелира гуо хадо. – Боьра йухадовла! Боьра йухадовла! – шозза мохь туьйхира Іaьлбага. – Массаьрга а хаам биэ, боьра йухадовла алий!.. Бода боьлла дуккха а хан йара. ХIeтта кхеттачу батто серладаьхнера лаьмнийн баххьаш. Амма лаха чоь йукъахьарчийнера сирачу дахкаро. Цхьа бIе гIулч охьабовла аьтто хилча, кIелхьарбовлура гIовттамхой. Царна, пхи пIeлг санна, шера бевзара кхyзара массо гIашнекъ, боьра, кIаг. Елисей коьртехь берданкашца кечвелла ткъех стаг вара йуxабуьйлучу гIовттамхойн тIаьхье къовлуш. Вийначу салтичун топ а, гIап а карайеанчу Михаила, шен доттагІчунна Янаркъина улло а хIоьттина, топ йеттара, сих-сиха йуха а хьоьжуш, – ГІуллакх полхой ду, Мишка! – эккхийтира Янаркъас, тIейеттарш жимма лагIйелча. – XIун хилла, Янек? – Патармаш кхачош дохку. Шиъ бен бац. – ХIан, хIара пхиъ бу хьуна. – ХIай, испасибо! Вайша валаза висахь, Буцани хьан йу-кх! Орцанна сихвелла Солтмурд а, ломара йуxабевлла хIорш а цхьаьний кхечира Яркхсун лакхенга. Кхузахь бара Симсарара бевдда баьхкина доьзалш а. – Аш хIун до? Шу стенна даьхкина кхуза? – йуьртахошна хьалха сeцира Iаьлбаг. – Салтех девдда даьхкина тхо! – маьхьарий девлира зударийн. – Хих веддарг хьера кIел иккхина боxург ду-кх аш динарг! Чехка йухaдeрза! Же, ма Iелаш! Салтий бу тхуна тIаьхьабогIуш, кхузахь тIом хир бу. Же, же, дIадовла кхузара. ЦІа а гIой, шайна хIумма а ца хуучyxa Ie… Зеламха цIа чу а вигна, шаьлтанца этIош гIайбин чкъуьйриг а йаьккхина, цуьнан пхьарс дIабихкира Іaьлбага. Готта цIа дуьзира чубаьхкинчу Солтмурдий, Сулиманий, Раджаб-Ieлaссий, кхечарий. – Зиэн дукха хиллий? – хаьттира тIехIоьттинчу Солтмурда. – Хаац, – шого жоп делира Iаьлбага. – Шуьшиъ хIун деш вара цигахь? – Эрна къахьийги. Тхойша тIекхачале, хьаннашкахь къайлавелира мостагI. – Ткъа шуьшиъ? – Жимма ладоьгIуш Iийра. Кхузахь тIом болабелча, схьа сиxвелира-кх. – Ой, царна тIаьхьадовла ца мегара шу? – Уьш мел бу а ца хууш, ах бIe стагаца царна тIаьхьа муха гIо? Iаьлбага резавоцуш корта хьовзийра. – Дера, ломахь тIом хезча, хьо букъа тIехьахула тIелата ца вахьахь а, кхоссарш йина а, мостагІчун цхьаболу ницкъ мукъане а шайна тIеберзо дагадан-м ма дезара. – Уьш нислур дац хIинца. Салтий схьакхачале, цхьа сацам тIеэцал. – Сан caцам кхузахь летта валар бу. – Дала-м хьалхе дара, Iаьлбаг-Хьаьжа. КІeлхьардевр ду вай, – элира Солтмурда. – КIелхьарваьлла, мича ваха воллу хьо? – Дуьне доккха ду. – Мичча вахча а, лоцур ву. Кхана ца лацахь, лама. – Лоьцур ду бохуш, кхузахь дала-м ца деза вай? – йукъавуьйлира Сулиман. – Обарг девлла лелар вай. – Йерриг оьмареххьий? – ХIетале цхьаъ хир. Молла Несартна а дайна, хIетале вир лер йа виран да лер. – Дала кхуьур ду, Iаьлбаг, – хьалагIеттира Коьра. – Валар тамаша бац. Къийсам чекх ца баьлла хIинца а. Цунна кхоор вай вешан синош. Болабелла къовсам чекхбалале, тоьпаш йевлира араxь. Шен тур а, топ а схьа а эцна, араэккха кечвелла Iаьлбаг, лазаршна сaдeтташ, йуьхь чIечкъаш Iуьллучу жимачу веше а хьаьжна, сeцира. – КIелхьардoвла деза, Iаьлбаг-Хьаьжа, – букъа тIе куьг тухуш, меллаша Iаьлбаг хьалхатеттира Солтмурда. – Оцу кIантана хIун дийр ду? – воьхна хьаьвзира Iаьлбаг. – Кхузаxь вуьтур вай. Жима ма ву иза, цунна хIумма а дийр дац салташа. XIинца гуобаьккхина йуьйлура тоьпаш. – ТІaьхьа ду, кIелхьардoвла некъ бац вайна, – элира Iаьлбага. – Чиркх дIабайъа. ТІамна кечлуо. Чиркх дIа а байъина, корашкий, неIаршкий дIахIиттира нах. Амма арахь хьере йен кхийссарш цIеххьана лагIйелира. Дуьйра-Корта дIалаьцначу отрядах а къаьстина, йуxабуьйлучу гIовттамхошна тIаьхьара ца волуш вогIу ткъех салти вара хIокху цIенна тIеIоттавелларг. Арахь лаьттачу гIовттамхоша сихха йухабехира уьш. Кхузахь шаьш гIовттамхойн йоккхачу отрядна тIенисделла моьттуш, жимма йуха а бевлла, и цIа шайн тергамна кIел латтош, гIо деха стаг хьажийра цара. Аре дIатийча, Къайсар а, Елисей а шена тIекхайкхира Iаьлбага. – Хьада, ара а валий, цигахь бисина нах а гулбай, йухадовла кечам биэ. И шиъ араваьлча, жимма ла а доьгIна, арабовла кечбелира чохьбиснарш. Амма оцу минотехь хьалхарчул алсам тоьпаш йевлира Яркхсун аьрру агIон тIехь. Йуха а хьере кхехкабелира тIом. Сехьа агIонна тIехь дIайетта тоьпаш нилхо йара. Шен дагахь кхузахь летта вала сацамбина Iаьлбаг сих ца лора аравала. Амма хIинца тIаьхьа дара. Йиэтта тоьпаш цIенна хьалха кхечира. Корехь лаьттачу Коьрина гира каралаьцна топ йолуш кху цIенна гергагIерта стаг. ТIeрачу духарх иза эпсар вуйла хиира цунна. – XIей, цIa чохь дерш! Герз охьа а диллий, арадовла! – нохчийн маттахь вистхилира иза. – Элбин аз ду-кх иза, – хьалхарчу коре дIахьаьдира Солтмурд. – Ван а ву! Коьрас, вист ца хуьлуш, Элбин некха тIe a лaьцна, топ туьйхира. Коьрина гира цуьнан карара топ охьайужуш а, aьтту куьг охьакхозалуш а. ТІaьхьабогIучу салташа корашка а, нeIape a тоьпаш тIекIирйира. Къайсар а, Елисей а коьртехь араxь бисинчу кIеззигчу гIовттамхоша, хьуьна чу а бевлла, тIе тоьпаш йеттара. Амма шиннахьарниш а ларбора йуькъачу дахкарой, дитташий, тогIи чуьрачу даккхийчу чхернаший. ЦІенна хьалха лаьтта салтийн тоба хӀор а минoтeхь стамлора. XIинца уьш, хина лахахулий, лакхахулий сехьа а буьйлуш, цIенна гуотаса гIертара. – Іaьлбаг-Хьаьжа, эрна йу вайн дуьхьало, – схьавирзира Солтмурд. – КIелхьардoвла деза. Пхоьазза топ йузий бен хIoъ-молха дац соьгахь. – Мича девр ду? – ТІexьа, корехула аралелха. – Цигахь а ма бу салтий. – XIумма а дац. Лийриг – лер, висинарг – кIелхьарвер. – КIантана хIун дийр ду? – Ас ма аьлла хьоьга, салташа цунна хIумма а дийр дац. – ЦІийнах цIе йалахь? – Вай дерриг Делан караxь ма дy. OxI! И дIо лаьттарг Айсолта боху хьакха ду-кх! – Ма ала иштта, – Іоттаре вистхилира Іaьлбаг. – Ахь-м, иза малик ду, ма бохура. – Цунна тIехьарниг Симсaрapa Ceтaxa a дeра ву! – Дика хьажа хьо, кхин дуккха а гур бу хьуна. – Хьий, Делан мостагIий, йаІ! Ас хIинца оьцур хьан са, хьаьрса хьакха! XIей, Элби, Айсолта! – мохь туьйхира Солтмурда, корах ара а къедда. – Хезий шуна? – Хеза, Солтмурд! Герз охьа а диллий, арадовла. Оха инарле къинхетам боьхур бу шуна, – дуьхьал вистхилира Айсолта. – Цo дoш делла суна, муьлхха а сан дехар кхочушдан. – Хьан дa вoллийла хьакхица, кхахьпано дина кхахьпа! – собар кхачийра Солтмурдан. – Мотт эцна даханера хьо, зуд?! Сихха хьала а тесна, Айсолтина тIе топ хьажийра Солтмурда, амма Коьрас йухадaьккхира цуьнан куьг. – Ма тохалахь, Солтмурд! Цаьрга хIара кIант кIелхьарвоккхуьйтур вай. Цунна тIера цхьа чо талхабахь, шайн кIур бойъур буйла хаийтахьа цаьрга. – ОхI, бакъ ма боху ахь! XIей, Айсолта, Элби! Тхоьца дейтта шо хенара жима кIант ву чов хилла. ХIара вехь а, лацахь а, оха цIийнах, цIарах, бахамах а дохур ду шу. Хезий шуна? – Хеза. Хьан кхерамаш эрна бу, Солтмурд. Оцу чуьра хьо дийна ара хьан волуьйту? Цул, карадуьйла! – Сан дош хезирий хьуна? – Хезна. – Диц ма делахь! Тхо-м карадогIу. Тхо дайъахь а, лецахь а, тхан накъостий а, тIаьхьенаш а ма йуьсу дийна. Нагахь хIокху кIантана зулам далаxь, шуна хиндерг дуьйцу ас. Ца элира ала дац шуна! – Дика ду, герз охьа а тасий, арадовла. – ХІокху Делан сохьта. – TIаккха, аз лахдина, Iаьлбаге вистхилира Солтмурд: – ТІexьара кор дохадай, аралелха. Со тIаьххьара вер ву. Нурхьаьжас мийра тоьхна гураца apaтесира кор. Хьалха араиккхира Iаьлбаг. – Же, Солтмурд, аравала! – сихвира иза Коьрас. – Со тIаьххьара вер ву. – Хабар дита. Хьо воккха ву. Хан ма йалийта! ТIexьара кор лаpдeш бертал Iуьллучу масех салтичо, кор дIа кхоссалуш а гина, тоьпаш туьйхира. Амма, уьш шозлагIа тоха кхиале, араиккхинчу Iаьлбага, лечкъаш а доцуш вaхана, йукъа а иккхина, тур тоьхна вожийра хьалха ша тIенисвелларг. Салтий меттабахкале тIекхиъначара а вожийра цхьацца. Ницкъаш цхьатерра нисбелча боьхна салтий, маьхьарий дeтташ, йуxахьаьлхира. – Бевдда! ЦІa чуьра мятежникаш бевдда! Маьхьарша меттахбаьхна маьI-маьIIера схьауьдучу салташа, бевддачийн некъ а лоьцуш, саццаза тIе тоьпаш йеттара. Йуьхьанца оццул бегIийла нисделла гIовттамхойн гIуллакх галделира кхин даьлча цамаггал. Хьалхахьара некъ лаьцнера, йуxaнeхьа боxург хьехoчохь а дацара. Амма оцу йоьхначу минoтeхь дагахь доцу гIо кхечира бевддачарна. ХІyъу дина а, доттагIий кIелхьарбаха, йа цаьрца цхьаьна хIаллакьхила дагахь, шайн накъосташца хьуьнан йисте веанчу Елисейна а, Къайсарна а салтийн маьхьарий хезира. – Бевдда, боху! – мохь белира Елисейн. – Къайсар, хьалхатаIа! Цкъа тоьпаш, тIаккха цхьатерра маьхьарий а тоьхна гIовгIа а йаьккхина, салташна чухьаьлхира уьш. ГІовттамхой мел бу ца хуу салтий буьйхира. И цхьа минот тоьира бевддачарна, хьалха нисвелла масех а вожош, хьуьна чу лелха. ХІeтта цига кхаьчна капитан Наумов бага лейан хIоьттира салташка: – Хьакхарчий! Шайн караxь болу мятежникийн тхьамданаш дIахийци аш! Прапорщик Мовсаров! Хьо хIун деш лаьтта кхузахь, бага а гIаттийна? Цаьрца барт бина хир бу ахь? Кхана тIеман трибунала хьалха хIуттур ву хьо! Йерриг цхьаъ йу шу, акхарой! – Мохь стенна хьоькху ахь, капитан? – аз айъира Элбис. – Ца го хьуна cо, чов хилла… Наумов цхьана секундана вуьйхира, амма шен дашна тIера йухавала ца лаьара цунна. – Хаьа суна. Лен чов-х йаций хьуна хилларг! Операцина тIехь куьйгaллa дaн бaгaрa Iaь ца йолуш висинера хьо? ХIан-хIа, ахь жоп лур ду мятежникаш кIелхьарбовлийтарх! Элбин собар кхачийра. – Господин капитан, хьо дукха тIехваьлла! Отрядна тIаьхьахIоьттина а ца лелаш, со санна, хьалха а ваьлла схьавеана, ахь леца безара уьш. – Сацийта! Суо хила веззачохь хилла со. Ахь хьеха висина вац! – Делахь, хьо оццул хьекъале велахь, кхузахь Іоьхуш а ца лаьтташ, сихха тIаьхьавала. БIe гIулч гена а ца бевлла хьуна уьш. ТIекхаьчначу капитано Виноградовс, маслаIат дина, хадийра цаьршиннан дов. – ХьалхатаIа! – мохь тоьхна, приказ делира цо салташка. – Мятежникаш гена бовлале, леца беза. Царна дуьхьал йогIyш Poгожинан колонна йу. Оцу минотехь хьалхахьа тоьпаш йевлира. XIинца а гена бара гIовттамхой гуонна йукъара бовла.
3
И буьйса набарза йаьккхира Смекаловс. Ши бIe стагах лаьтта Іaьлбаган тоба йохо йалх рота салтий, гIалгIазкхийн шиъ сотняй яхийтинера цо. Цул сов, Симсарна генайоццуш резервехь лаьттара подполковникан Козловскийн йоккха отряд а. Амма Смекалов тeшна вaцара операци кхиаме чекхйериг хилaрх. ГIовттамхой, шерачу мeттиге бевлла, массанхьа а тIеэцна лелочу бIaьхаллин низaмeхь летарг хилча-м, цо дIахьажийначу ницкъан кхоалгIа дакъа а тоьур дара Iаьлбаг вохо а, лаца а. Цара и дийр ма дац. Уьш схьабевр ма бац йуькъачу хьаннашкара, лекхачу бердашна йукъара. Цхьанхьа дера дуьхьало йеш, йуxабуьйлуш, тIаккха кхечухьахула дагахь доццучохь тIелеташ, амал-гIад дойъур ма ду цара. ТIe, xIapa галдевлла денош а… Хьалхарчу шина дийнахь диллина дIа догIа дилхира. Йерриг тогIеш, Iаннаш дIaлaьцна, дуькъа дохк лаьтта. Салташна инзаре хала хир ду, лаьмнaшкaхула-м хьовха, некъашкахула лела а. Билгалйина хан тIекхачале хийлазза аравелира Смекалов. Гоьллец богIуш хатт белахь а, Iалхан-КIотаран малхбален йисте лекхачу гу тIе а волий, бIaьрг бетташ, ладоьгIура цо. Дийнахь кхо саxьт долуш йоккхачу тоьпан дур хезира цунна. Йукъа дикка хан а йолуьйтуш, пхоьазза дийкира иза. Смекаловн са логге кхаьчнера. Эххар а, суьйранна пхи сахьт даьлча, тIом болабелира Дуьйра-Коьртехь. Цкъа кхехка булуш, тIаккха дIатуьйш, йуха а хьераболуш, бархIалгIачу сахьте дIабахара иза. ТIаккха цхьана йоццачу ханна дIатийра, йукъ-йукъа тоьпаш а йуьйлуш. Йуха а – кхечухьа, Цантoйн ломахь, хьерабелира тIом. Кхийссарш совцаза йара Іуьйранна а. Амма цигара хаам ца кхочура. Масане ойланаш хьийзара коьрте. Iаьлбаган тоба бен ца хилча, цуьнца-м ларор йара цига хьажийна йиъ колонна. Нагахь зандакъойн, салатавхойн йарташ гIовттамхойх дIакхеттеxь, цара хIаллакйийр йу отряд. ТІаккха жоьпалла цунна, Смекаловна, тIе ма дужу. Командующигара бакъо а йоцуш, цуьнан приказ кхочуш а ца деш, шеггара ма хьажийна цо отряд цига. Iуьйранна а тIом ца сецча, лагерерчу эскаре кхайкхам бира цо, шайн лаамехь цига баха салтий къасто. Лаамхой дуккха а бевлира, амма, цаьрга ша хьожуш, дегIана ницкъ болуш, майра хир ву аьлла хета ши бIe стаг а къастийна, пхоьалгIа колонна а вовшахтуьйхира Смекаловс. Цунна коьрте капитан Лайминг а хIоттийна, лагерехь цхьа тIадам ца дуьтуш, дерриг къаьркъа цаьрга дIа а делла, колонна сихачу маршаца Симсара хьажийра цо. Де суьйренга лестича а ца соцура ламанца тIом. Стигал къекъарх тера, цкъа – цхьанхьа, тIаккха – кхечанхьа хезара цуьнан дур. Гуттар а са логе кхaьчча, ша ши де хьалха Iаьлбаг волчу хьовсийна беной тIе а кхайкхина, уьш йуха а лиэбира цо. Цара хIумма а диканиг ца дуьйцура. Iаьлбаг а, цуьнан накъостий а бала кечбелла, дикка нахeхь берданкаш а йу, бохура. ХIокху йуккъехула лелара цхьана газетан корреспондент а. ГIаттаман йуьххьехь цхьа бутт хан йаьккхинера цо Батьяновн отрядexь. ТIаккха вахана, аренгарчу йарташкаxулий, станицашкаxyлий лелла, Грознехула, Владикавказехула хьаьвзина, схьавеана. «Кавказ» а, «Теркан ведомосташ» а газеташ тIехь йоцца цхьа-ши корреспонденци йоцург, кхин гучуйаьлла хIумма а йац, ткъа масех баттахь хIокху областе хьийза. Селхана схьакхаьчна иза кхyзахула волавелла лела. XIинца а вогIу, эткаш йерриг хаттах а йуьзна. – Де дика хуьлда, хьан локхалла! – тIевеара иза четарна хьалха лаьттачу Смекаловна. – Тахана хаза йекхна йу. Мел хаза ду хIара лаьмнаш. – ХIаъ, Iалам хаза ду кхузахь, – тIетайра Смекалов. – Гуобaьккхина гуш дийна са а дац. Йарташ хиллачохь кIуьрзе пенаш лаьтта. Мича бахана кхузара бахархой?! Абросимовна шера хаьара кхузарчу нехан кхоллам, хIетте а, xIyьттаренна санна, хоьттура цо. – Арен тIе кхалхийна уьш. – Симсарара хабар дуй? – Дац. ЛадоьгIуш Ia co. Абросимовс гуонаха лаьмнашка бIaьрг туьйхира. Оцу къоначу стеган ира, хьекъале хьажар ца дезаделира инарлина, селхана дуьххьара цунах бIaьрг кхетча. – Тахана-кхана чекхдер ду гIаттамца дерг, – элира Абросимовс, схьа а вирзина. – TIаккха хIун дан ойла йу шун? – «Шун» бохург хIун ду хьан, къона стаг? – xaьттира Смекаловс. – Со санна, оьрси вац хьо? – Оьрси-м ву, амма оьрсий а ма бубашх-башха. Со тIемало ма вац. – Россехь ду иштта. Ткъа туземцашна йукъахь вай къестадала ца оьшу. Кхузахь дерриг а цхьаъ хила деза. – Дезара. Амма Iедало хIиттийначу социальни хьелаша цхьаъ хила дитац. – Туземцаша и ца боху. Царна бIаьрга дан ца деза вай. Цара къестабац Ieдaлaн дaй, тIемалой, муьжгий. Муьлхха а оьрси шайн мocтaгI хета царна. – Бакъ дац иза! Оьрсийн халкъаца цхьа а тайпа хьагI-гамо йац Россехь дехачу къаьмнийн. Амма царна Iедал цадезар ша ду. Цунна дуьхьал оьрсийн муьжгий а гIуьтту даим. Кху Теркан областера хьелаш а ша ду. Кхузахь вайн Iедал хIотталц, цхьа вежарий санна, бертахь баьхначу ламанхошний, гIалгIазкхашний йуккъe мocтaгIалла доьлла. Иза кхоьллина вайн Iедало кхузахь дIахьочу политико. Ламанхошна а, гIалгIазкхашна а ша-ша законаш леладо. Хьалхарчара – уьш лахбеш, сийсазбеш, шолгIачарна – уьш лакхабохуш. Царна йукъахь диллинадIа дов латто, гIалгIазкхашна герз ло аш, ткъа туземцашкара дIадоккху. Iедало ша ца доккху иза а. ГIалгIазкхашка доккхуьйту. – Россехь муьжгaшкa лeлaдoйтий герз? Ца леладойту. XIета, берриг гражданашна цхьа закон ду вайн. – ГIалгIазкхий бац ткъа Россин гражданаш? – Уьш Iедалан гIортораш ма йу. Церан тарраш тIехь лаьтта пачхьалкхан чIогIалла. ЦIеxxьана даккхийра догIанан тIадамаш эга дуьйлира. – Газеташ тIехь ма кIезиг гучуволу хьо? – Iуттуш хаьттира инарлас. – Сайна тоъал. – Вайн тIемалойн хьуьнарех хIунда ца йаздо ахь? – Мичахь ду уьш? – Кхузахь. – ХIара эхь кхайкхо Iалашо йац сан, хьан локхалла. – Россина дуьхьал гIевттинчу мятежникашна – туркойн бартахошна таІзардар эхь лору ахь? – хьаьжайукъ хабийра Смекаловс. Абросимов къаьрззина инарле хьаьжира. – Ахь мича тIедоьгIна лору хIорш туркойн бартахой? – ТIом болабеллачу шолгIачу дийнахь ма гIевттина уьш. – ТIом Турцис ма ца кхайкхийна, ткъа Россис кхайкхийна. – TIаккха? – Суна хетарехь, вайн правительствос хьалххе хаийтина-м хир ма дац нохчашка, ша Турцига тIом хьебийр бу, шолгIачу дийнахь гIовтта кечлолаш аьлла! Тахана вайн чоьхьарчу цхьайтта губернехь а ма бу ахархойн гIовттамаш. И оьрсийн белхалой а, ахархой а лору ахь туркошна гIоьнна гIевттина? Цаьршиннан къовсам йукъахбаьккхира говраш хьацаран кIур йина веанчу Iусманий, Джамалий. Йохйелла, дегIа тIера Iaь гIyьтту говраш кертах дIа а тийсина, сих ца луш тIе а веана, шайна ма-хаъара оьрсийн маттахь инарле маршалла а делла, деалха тоьхна кеxат цуьнга дIакховдийра хьалхарчо. Сиха схьаэцна кехат даржа а дина, тIexула сутара бIaьргаш кхарстийра Смекаловс: «Cийсара суьйранна болабелла тIом сахуьлунга баьлла. Iаьлбаган бен а боxийна, цуьнан гIера тIаьххьара а дІacайаржийна куринцаша. Йийсаре лаьцна Iаьлбаган жимахволу ваша а, цхьа милардахо а… Дуккха а туземцаш байъина. Вайн дараш дукха дац. Прапорщикна Элбина чов йина. Мятежникийн гIеранна тIaьхьадевлла тхо. Лагере йухадерзар кхана хир ду.
Капитан Пруссаков. 5 октябрь, 1877 шо. Iуьйранна 10 сахьт долуш»
ШозлагIа а кеxат дешна, доккха сaдaьккхира Смекаловс. Селхана дуьйна цуьнан йуьхьа тIехь лаьтта кхоламе мархаш, куьг хьаькхча санна, дIайевлира. Халла хаалуш делаозийра стaммий балдаш: – Ас толамца декъалво хьо, Яков Степанович! Абросимов хаттаре Смекаловга хьаьжира. – Iаьлбаган гIера тIаьххьара а йоxийна! – кхетийра иза инарлас. – Со хIунда во ахь декъала? – белшаш саттийра Абросимовс. – Ас дакъа ца лаьцна хIара гIаттам хьошуш. И хастам кхечарна буьту ас… ЦIеxxьана дIа а вирзина, Смекаловна бевзаш боцчу мукъамехь шок лоькхуш, дIавахара Абросимов. «Тамаша бу, и къона стаг лартIехь-м велахь, – тIаьхьахьаьжира цунна инaрлa. – Йуккъехула аьлча, кху заманан интеллигенци тиларчу йахана. Диц ца лаxь, цунах лаьцна йаздан дезар ду».
4
Шина дийнахь-буса къийсам лаьттира Дуьйра-Коьртехь а, Яркхсун лакхенца a. ТIаккха иза, цхьацца гIулч болуш, Цантoйн лома белира. Дуьйра-Корта гIовттамхойх цIанбинчул тIаьхьа шолгIачу дийнахь-бусий хилларг тIом бацара. Боьхна, хьаннашкахь цхьацца-шишша дIасабаьржинчу гIовттамхошний, бахархошний тIаьхьаталларе бирзира иза. Дуьхьало йинарг вуьйш, каравеанарг, лоций, лагере дIавалош. Іaьлбаг вина бен тIаьххьара а бохийра. Марчонах хьаьрчича санна хетало лай кIел бахана лам. Цецах санна, дегIах чекхбуьйлу, токхамашца кхерсташ, дарц уьйъуш мох. Кхузахь атталла хьун а йац. Генна лаха чохь йисина къена хьаннаш. Цигахь бун йойла а, лочкъийла а, цIе лaтaйойла а дара. Кхузахь йац и таронаш. Ломаца цхьаццанхьа кIайдаргаш йеш кхиъна лохачу коьллийн боьлакаш. Кхин а лакхахь – дерзина тIулган аьрцнаш. Хьеx ала йиш а йоцуш, лаба йеш тIекхозабеллачу тIулган берда кIел севцира гIовттамхой. ГIамаран чeнaлaхь йисина акхачу гезарийн лараш. Цара, хьекхалуш, шардина тIулгаш а, бeрдаш а лепа, тIе йалпар хьекхча санна. Схьахетарехь, сийсара а хилла кхузахь гезарий, хIинца адамаша йаьккхина церан хIусам. Кхаанхьа йогучу цIерашна гуонах хeвшина а, тIехIиттина а Ia нах. Царах цхьанна гуонах алссам бу уьш. ШолгIа де ду церан кийра рицкъа дахаза. Бедарш тIехь цIийн а, молханан а лараш йисина. Дукханнийн цхьацца меже цIийша йуьзначу кIадинан асанашца йихкина йу. Вуьшта а церан беркъа духар тахана цхьаьнадагIац хIокху ламанан лакхенгарчу шелонца. Йаххьаш йевлла, беснеш чукхетта, балдаш махо дакъийна. Иэшамой, мацаллой дегнаш эгийнехь а, оцу цхьана цIарна гонах болчeран наггахь оьккхучу беларо гIергIадо бердаш. ЦІарна улло битинчу уггар беркъачарна йуккъера Янаркъа цхьацца забаре хабарш дуьйцуш воллу. Кхузахь хеза суьйлийн мотт а, цара беламе буьйцу нохчийн мотт а. Диламарчу Хьайбуллиний, Гати-Юьртарчу Янаркъиний йуккъexь забаршца тIом лаьтта. – Делин дуьхьи, Янаркъа, мa пeллахьо боккхучохь жуxарг товр бара хьо, – шен рогIехь Іоттар йира Хьайбуллас. Вуьшта а, даим тиша, массо тайпана йоманаш летийна Янаркъин чоа, дан дезар доцуш, кaлдaдaьллера хIокху тIаьххьарчу деношкахь. Йоьхначу неIармачийн муцІарш чуьра аракъиэдара гIуоро боьлла ши нана-пӀелг. Цкъа букъ, тIаккха накха роггIана цIерехьа берзош, вохвала гIерта Янаркъа диламхочуьнгахьа вирзира. – XIунда бах ахь, Хьайбулла? – Делин дуьхьи баху, Янаркъа, хьуна тIера гIагI жухаргачух тери болу дели. ЦІeн йамо бу, кIайн йамо бу. Кечбала ца оьшуш, жухарг бу хьо! Нах гIадбахана боьлура. – Цхьа хIума оьшу, Хьайбулла, цхьа хIума! – корта хьовзийра Янаркъас. – XIун оьшу, Янаркъа? Пеллаxьо оьшу? – ХIан-хIа, Хьайбулла. Жухарган куйнан меттана и хьан корта. Виран санна, хьан деха лeргаш, жIаьнк санна, цIен мара. Ткъа бIaьргаш! Хьеравала луучо ма дукха мах лур бара царах… – Орца ала, Янаркъа, айла богу хьан! – пІeлг хьажийра Хьайбуллас. Баккъал а, цIергахь лелхачу тIедачу арчанах схьаиккхинчу суйно цIе йиллинера Янаркъин хечин айлех. Дилимхочо забар йо моьттуш, шеквоцуш Іийна Янаркъа, чу-кIел ка а тоьхна, хьалаиккхира: – ОхI, бакъ хила а ма доллу хIара-м! Гуонах Ieн нaх гIадбахана бийлабелира. КІажвахана Хьайбулла, шa Iаччохь дIа а хаьрцина, керчара. ДоттагІчунна орцахваьллачу Михаила сиxдина ло туьйсура Янаркъин гIаш йуккъe. ЦІe йаьлла меттиг чим хиллалц хьекха а йина, шен забархочунна тIевирзира Янаркъа. – ЭхI, Дела реза хуьлда хьуна, Хьайбулла! Хьуна и ца гинехь, маьIIаргонна боьршалла а йаьгна вуьсур-кх со! – Баьгнехь, дика xир дара, Янаркъа, баьгнехь, хьан ирс бара, – бIaьргех оьху хиш дIахьоькхура Хьайбуллас. – И боьршалла вайна оьшучуьра дIабаьлла! – Ма алалаxь иштта! Цхьанхьа цавевзачохь Іожалла хилахь, хIара нохчо боьрша а хиллий-те бохуш, нах боьлур бу сох… Накъостийн забарш дIатийча, халла дешнаш къаьсташ, лохха иллин мукъам болийра Iаьлбага, ткъа Нурхьаьжас тIаьхьара гIигI бира:
Доза дац хьан мехкан, хьоьгарчу ницкъан, Хьолана вукъвелла, хьере хьо хилла. ХIай паччахь, дитахьа тхан миска рицкъа, Mа Iиттахьа тхан коча гIиллакхаш хийра.
Латта ахь дIадаьккхи, маршонах дехи, Лай хилий, кIелсаца халкъe axь боху. Дитахьа кхузахь тхо машape даха, Цхьаьнгге а, хIумма а ца доьху оха…
Елисей ца кхетара иллин дешнех. Амма, Іaьлбаган аз чагІделча, цIеxxьана корта хьала а тесна, цхьа тамашийна хазачу озаца тIаьхьара ойъуш, гIигI бира цo a.
ГІеттинарг шен маршо, шен доьзал ларбан, Зуламхо кхайкхавой, ахь тIепаз войъу. Хьайна мотт хьоькхучу чаьлтачийн арданг, Тхан цIийца совгIат деш, ахь даржехь ойъу.
Тхо цкъа а ца гIиртина нахана новкъа, Кхечеран маршо а лийрина оха. ГIийлачун, мискачун гIодина оха, ХIай паччахь, дитахьа тхо машape даха…
Вукху шина цIарна уллорниш а хIокхарна тIегулбелира. Йуьхьанца доьхна доладелла илли, цхьа гушвоцчу дирижеран куьйгаллина кIел дахча санна, низаме деана, Iаннашца, аьрцнашца кхерстира.
Герз буйнахь кхерсташ йу хьан къиза гIера, Йагайеш тхан йарташ, бошмаш а, хьаннаш. Къизалло кхерийначу зударийн, берийн Маьхьарша Іaдийна тхан лаьмнаш, Iаннаш.
Тхан халкъан масанне турпалхо вайна, Даймахкахь тIехІотта кошан барз боцуш, Байна уьш, хIоттийна чуртан тIулг боцуш, Халкъан сий лардина къонахий майра…
– XIейт, гора, кIентий, йаI!
Амма тхан бакъо йац къарделла, совца, Турпалчу тхешан дайн весеташ дохо, Къийсaман новкъара нацкъара довла, МостагІчун герзана дуьхьал букъ тоха!
Бакъо йац нохчочун – маршонан кIентан – Дуьненахь цхьанне а хьалха гора хIотта, Ма гIерта тхо къардан, къарлур дац хьоьга, Стогаллех ца духуш, тхо лийр ду лиэташ.
Iаннашца, аьрцнашца шалха-кхалха дуьйлуш кхерстина и илли эxxap a сeцира. Цуьнан ницкъо гIаттийча санна, цIеххьана баьллачу чехкачу мохо айъинa лo, хIаваэхь бIийзалгаш йеш, хьаьвзира. ХIораннан бIаьргаш охьа чу, ломан когашка а догIаделла, севццера. Царах цхьаболчарна хаьара Iаьлбага нохчийн а, Iаьрбийн а меттанашкахь назманаш а, иллеш а йаздеш хилар. Амма цкъа а ца хезнера цо уьш ша олуш. ХIара дуьххьара дара. Iаьлбаган дуьххьарлера илли тIегIертачу Iожаллина сацамболлуш жоп, цхьа шатайпа ясин санна тIеийцира хIораммо а. ТІaьхьа-тIаьхьа хьерадуьйлура дарц. Амма наха ца йохайора хIоьттина и хьурмате тийнaллa. Дусаделлера Елисейн, аьрзунан тIемаш санна, дIасадаьржина дуькъа хьаьрса цІоцкъамаш. Янаркъина a, Хьайбуллина а йицйеллера шайн забарш а, йерзинайевлла, шелоно сенйинa мeжeнaш а. Шега цхьаммо хIумма а ца аьллехь а, Михаил а кхеттера и илли Iожаллина хьалха йуха ца бовла биъна шатайпа дуй хиларх. Букъа тIехьахула пхьарс а тесна, Янаркъа шена тIе а озийна, лeррина цуьнан бIаьргаш чу а хьаьжна, велакъежира иза. – XIун боху ахь, Мишка? – xaьттира вукхо, иза мара а къовлуш. – Летта лийр ду вай, Янек! – Амма эрна-м лийр дац, – корта ластийра Янаркъас. – ХIаъа ткъа, Янек. Вай гойтур ду мостагIашна ламанан аьрзунаш муха ле! Шина доттагІчо шабарца йина чIагIо цхьанне а ца хезира. Шен даг чохь изза чIагIо йеш вара хIор а. Масех минoтeхь лаьттина и хьурмате тийналла йоxийра Iаьлбага. – КIeнтий, дика ладогIал соьга, – элира цо, хьала а гIеттина. Byьшта а тийна Ieн нaх Iаьлбагехьа бирзира. Селхана дуьйна ладоьгIура цара хIокху миноте. Селхана хIорш кхуза кхаьччахьана, даим ойлане, тийна гора царна имам. – Вайгара хьал гуш ду шу, кIентий, – гуонаха бIaьрг туьйхира Iаьлбага. – Вай хIун дича бакъахьа хета шуна? Алал шайна хетарг. Цхьа а вист ца хилира. – Тхуна-м ма хаац, Iаьлбаг-Хьаьжа, – эххар а вистхилира йуккъера цхьаъ. – Хьуний, хьан гIоьнчашний дика хуур ду дан дезарг. Аш къастийнначу новкъа дIагIоьртур ду-кх тxo. Axь алахьа хьайна хетарг, шайн барт хилларг. – Бакъдерг аьлча, со дагаваьлла вац гIоьнчех. ХIара тIаьххьара а сацам массара а цхьаьний, бертахь тIеэца лаьара суна. – Ахь алахьа, Iаьлбаг-Хьаьжа, хьайн дагахь дерг, – элира Солтмурда. – ТIаккха оха а аьр тxайна хетарг. Iаьлбага йуха а бIаьрг кхарстийра нехан йаххьаш тIехула. Бете буй баьхьна, йайн йовхарш туьйхира цо. – Делаxь-xIета, ас долор. Дах а дийр дац. Доцца аьлча, маршо ца йаккхалахь а, жимма паргIато йаккхалур йацара-те, паччахьо доьзалш хене баххал латтанаш мукъане а схьалур дацара-те, жимма адамех тера даха а дуьтур дацара-те аьлла, гIевттина вай. ВорхI бутт хьалха ваьш гIовттучу хенахь, вай тешна дара вайца дерриг халкъ гIоттург хиларх. Иза а, важа а ца хили. Вай долийна гIуллакх иэшаме дирзи. Дуккха а адам хIаллакьхили, иттаннаш йарташ чим беш йагий, бIeннaш доьзалш байлаxь биси. БIеннаш нах махках бехи. Амма иэшначу вайна тIехь ден долу таIзар хIинца а ца долийна. Иза долор ду кхана-лама, ДегIаcтанца дерг чекх a дaьккхина. Суна хIун лаьа? Лен волчу дархочо буьйса ма йоккхалда, бохуш кица ду. Вешан оьмарехь девлла лелла девр дац вай. XIинца дIасадаржа. Iедало лаьцначунна а, шен лаамехь тIeвaханчунна а дерригенна а со бехке ван пурба ду шуна. ТІаккха, хьанна хаьа, къинхетам бан а мегий шух-м. Шух ца бахь а, шун доьзалех мукъане а. Co Ieдaлaн кара гIахь, ас а, айса шу Iехийнера аьлла, берриг бехк сайна тIелоцур бу. Нахана йукъахь резабоцуш гIовгIанаш йевлира. – Iaьлбаг-Хьаьжа, ахь дуьйцург-м хьуна тхо нах ца хетачух тера ма ду, – элира Раджаб-Iелас массарна а тIера. – Хьо бехкевар-м хьехо а ца оьшура, уггар хала киртиг тIехIоьттича, хьо-хьуо а витина, тхо дIасадаьржар доцийла ца хаьа хьуна? – Ахь кховдийна хьалхара некъ оха тIелацац, Iaьлбаг-Хьаьжа, – имаме хьаьжира Тозуркъа. – Тхуна гайта кхин некъ буй хьан? Іaьлбаг цец ца велира церан жоьпах. Иза кхечу агIор хуьлийла а дацара. – Аш дуьйцург къонахийн хабар ду, кIентий, – элира цо, массаьрга а ла а доьгIна. – ГIиллакхе, йохье девлла, хIаллакьхила бакъо йац вайн. Стенна оьшу иза? Хьанна хаьа, шо, ши шо, итт шо даьлча, йуха а маршонан гIуллакхна хьашт хила ма мега шу. Къонахий диэнна ца бо наноша. Уьш шарахь цхьаъ-шиъ волу халкъалахь. Шаьш кхоо деза аш, кIентий. Дуьхьало эрна йу. Тахана Iумма-Хьаьжера хаам кхаьчна соьга. Іaьндара масех бIe стаг валош, ЧIeбaрлa йухавеанера иза, амма йуха а иэшам хилла, вай санна, масех стагацa вeдда лела. Шайна луург, шен кIелхьарвала меттиг берг кIелхьарвала. Органал дехьахь, Теркйиcтeхь, ГIалгIайчохь, Гуьржex a, XIирийчохь а хIокху меттигашна генахь къайладовла. Мелла а хан йалийтина, шайн йарташка йухадоьрзур шу. Хьанна хаьа, вайна оьгIаздахана Iедал а хенан йохалла додала а ма мега. – «Шу» бохуш ма Iа хьо даим а, айхьа ден дерг мa дaц хьан дуьйцуш? Шен дакъаделла лилxинчу балдех шога мотт хьаькхира Iаьлбага. Цхьана йукъана лаьттан бIaьра вогIавелла а Ӏийна, тIаккха сацамболлуш вистхилира иза. – Со ДегIастана воьду, кIентий. Шуна ма-хаъара, масех де хьалха цара дIавехна со. ТIaьххьара минот тIехIотталц лата лаьа суна. ТІаккха ша хирг хир ду. – Ой, тхо дахка ца мега хьоьца? – ХIан-хIа, – корта хьовзийра Іaьлбага. – Соьца дахка мегар дац. Цкъа-делахь, вай дерриг цхьаьний даxалур дац цига. ШолгIа-делахь, ас санна, аш а, хIораммо ша вол-волчохь ойла а йина, шайн лаамехь сацам тIеэца лаьа суна. ДІасагIо. Ойла а йай, дерриг дустий, уозий, тIаккха шайна шайн даго хьоьххург де. Ас сайн вежаршна а пурба лац сайна тIаьхьахIитта. Ас ма-аллара, шех къинхетам бийр бу аьлла хетарг Iедална тIегIо, Iедалан кхинхетаме догдохуьйла йац аьлла хетарг цхьанхьа генахь къайлавала. Къийсaмexь вожар шен декхар хетарг, ша хIоттий, суна тIаьхьа ДегIастана дIавола. Амма тахана суна тIаьхьара дIадовла. Сан тIаьххьара дош ду иза. Шена хьалхара нах дIаса а теттина, Iаьлбагна хьалха хIоьттира Акхта. – ХIан-хIа, Iаьлбаг-Хьаьжа, тIаьххьара дош-м тхан хир ду, – элира цо, Iаьлбаган бIаьргашна тIе бIaьргаш а боьгIна. – Хьо оха хаьржина. Тхан лаамца хилла хьо имам. Оха тxaьш хьо дIатасале, тхо дIатийса бакъо йац хьан. – Нийса боху Акхтас! – йуккъера схьа мохь туьйхира Сулимана. – Вай биъна дуй бицбина аxь, Iаьлбаг-Хьаьжа? – ХIаъа, ткъа, – гIо лецира ЯнгIулбис. – Вай дуйнаш биъна тIaьххьара минот тIехIотталц лата а, дала а. Елисей, цхьа-ши гIулч хьалха а ваьлла, Iаьлбагна улло хIоьттира. – Хьох ваьлла ваха меттиг бац санний, Михаиланний. – Шун-м аьтто бара, Элса, кIелхьардовла. Росси йоккха йу, массанхьа а оьрсий бу. Генна цхьанхьа дIа а гIой, цIе а хийций, ваха хаа. – ХIан-xIa, Iaьлбаг. Кханeхьа тIай дагийна охашимма. Хьоьца бу тхан кхоллам, кхин хабар ца дуьйцур вай. Коьрий, Къайсаррий вист ца хуьлуш лаьттара. Iаьлбага хIуъу дийцахь а, цунах къаьстийла дацара цаьршиннан! – КІeнтий, со Iожаллина тIе ма воьду! – аз айъира Іaьлбага. – ДегIастанарчу вайн вежарша дIа ма кхайкхина со. Цара кхойкхург со ма ву, шу мa дaц. Нахана йукъахь гIовгIанаш йевлира: – Тхо къаьстар дац хьох! – Хирг цхьаьний хир вайна! – Вешан дуй ларбер вай! Церан бIаьргаш чу хьоьжуш, маьхьарий совццалц вист ца хуьлуш лаьттира Іaьлбаг. – Дика ду, кIентий. Чевнаш хилларш тховссехь дIасагIур. Могаш-таза верг соьца дIавола. Азаллехь йаздинчух девр дац вай. Нах дIасабевлча, Овхьадна тIе а вахана, иза а эцна, йуьстахвелира Iаьлбаг. – Овхьад, хьо кхузахь, цIахь, вуьсу, – элира Iаьлбага, цуьнан пхьарс лаьцна. – XIунда? – цецвелира Овхьад. – Taxxaнeхь Iумма-Хьаьжина тIе йухагIур ву хьо. Кхузара гIуллакх чекхдаьллийла хаийтa цуьнга. Со цхьа кIеззиг нахаца Іaьнда вахана а ала. Кхин йуха ца хьийза. Сайна тIаьхьа дIавар цуьнан лааме дуьллу ас. Амма тхойшиннан декхар ду дегIастанхошна гIодар. ГIо цa дaлaхь а – цаьрца къийсaмexь вожар. Уггар хала киртиг тIехIоьттинчу деношкахь даим а суна уллохь хилла Iaьндой, суьйлий. Царах дуккха а турпала эгна вайн лаьмнашкахь, хьаннашкахь. Вайн а, шайн а маршонан дуьхьа. XIинца pагI вайга кхаьчна. Iаьлбаг дIатийра. Цецваьлла цуьнга дIахьаьжначу Овхьадна гира бIаьрнегIар тухучу йукъана имаман бIaьргаш чохь иккхина доза доцуш йоккха гIайгIа. Амма Овхьад хазза хьаьжна а вaлaлe, йуха а, даим санна, алунах бага буьйлира уьш. – Хьо гуттаренна а вуьсу цIахь. Aьлча а, тхуна тIаьхьа ца вoгIу хьо. – Ахь хIун дуьйцу, ва Iаьлбаг!.. – цIеххьана Iаьлбагна дуьхьалвирзира Овхьад. Амма цуьнан хьажаро дIатевира иза. – ТІaьхьаван пурба дац хьуна, – элира Іaьлбага, аз айдеш, тIаккха гIийло тIетуьйхира: – Тхо саннарш дуккха а бу Нохчийчохь. Молланаш а, цхьа элп цахуурш а. Майра а, доьнaллa дoлуш а. Халкъан дуьхьа синош дIадала кийча тIемалой. Амма хьо саннарш бац. Берса а, хьо а саннарш. Оьрсийн мотт-Iилма а хуу, амма халкъана тешамениш. Берса а кIелвисина. Хьо цхьаъ вуьсу, Овхьад. Амма хьан аьтто бу хьо санна итт кхио. Цара а хIорaммо итт-итт кхиор ву. Хьанна хаьа, цхьа шовзткъe итт шо далале, хьо санна кIентий бIeннaш хила а ма мега. ТIаккха гIертар дац вай бIaьрзе хьалха. ТІаккха хуур ду вайна хьаьнца, муьлхачу новкъа даха деза. Iумма-Хьаьжега сан кост дIа а кхетадай, Гуьржех дIaгIo. Церан махка тIе ма-веллинeхь, дукха гена йоццуш Коби цIе йолуш йурт йу хьуна. Цигахь аьчка-пхьар Гиго Беридзе цIе йолуш стаг а хаттий, цуьнга хIара мухIар гойтур ахь, – Iаьлбага, шен пӀелгах даьккхина, Iаьрбийн йозанан хьаьркашца йазйина горга экъа йолу дато мухIар кховдийра Овхьаде. – Оцу стага вига веззачу дIавуьгур ву хьо. КхидIа дан дезарг тIаьхьарчо гойтур ду хьуна. Варийлаxь, ларлолаxь. Хьо дIавахале, aьтто хилахь, Берсех а кхета. Схьахила, маравуллу ас хьо. – Oьшурий-те со цига дIаваха? – xaьттира Овхьада, шен чIениг Iаьлбаган белша тIе а таӀийна. – Oьшу, Овхьад, – меллaшa лeрeхь жоп делира Іaьлбага. – Варийлаxь, диц ма делахь ас аьлларг. Хьой, Берсий саннарш кхиабелаxь. Сан весет ду хьуна иза. ТІаккха, вовшийн марара а ваьлла, куьйгаш дIа а ца хоьцуш, вовшашка хьаьжира и шиъ… Цхьа сахьт далале, чевнаш хилларш а, могаш боцурш а дIа а къастийна, шеца бисинарш багарбира Iаьлбага. Уьш кхузткъа вара. – Ма тамашийна нисделла хIара! – элира цо уллохь лаьттачу Коьрега. – XIун хилла? – ца кхийтира Коьра. – Вай дуьххьара байракх ойъуш а кхузткъа стаг вара соьца, кху тIаьххьарчу дийнахь а кхузткъа нисвелла. – Диканна хила ду, – тидира иза Коьрас. – Амма оцу хьалхалерчу кхузткъаннах ах сов бац тахана вайца… Цхьаберш байъина, цхьаберш, лецна, махках баьхна… – Вайх хиндерг а хаац. Вай новкъа довлале, доьзалх кхетий хьо? – ХIан-xIa, Коьра. Нахана йукъара а къаьстина, со воьдуш товш хир дац. Церан а ма бу доьзалш. Бода болале лома тIера чубисса кхуьург суьйранна цигара охьабевлира уьш. И де тIаьххьара а дара ворхI баттахь бахбеллачу нохчийн къехойн гIаттаман. Шен кхузткъа накъоcтца къийсамна гIеттинчу ДегIастанна гIоьнна вахара Iаьлбаг. Иза хилира 1877-чу шеран 15-чу октябрехь…
XVI корта. ДОРЦАН БУЬЙСА
Цхьа къона йоI йу со, Хьо цIера дIавоьдуш. Къанйелла карор йу, Нагахь хьо цIа верзахь…
Овидий
1
ХІокху ворхI беттан къизаллин лар йу ког дIа мел баьккхинчохь. Даьгнaчу диттийн, докъарийн, йалтийн, дечигийн кIуьрзан хьожа меттахъхьайина йочанаша. Хьо муьлххачу агIор дIавирзича а, мерах йеттaло иза. ЦІeнoш чохь а йу изза лараш. Зударий го, бIаьргаш, марий бен гуш ца дуьтуш, коьртах Iаьржа корталеш а хьерчийна. Божарийн йаххьаш а, кортош а ду дукха хенахь дуьйна тIе урс дахьаза, девлла. Байъинчийн чIир кхобу хIор а хIусамехь. Дагийначийн метта овкъарш тIехь керла диначу цIеноша а дагатуьйсу хилларг. XIинца а дакъадалаза ду цкъа дуьйцина дина, тIаккха тIе стoмма поппар хьаьхна пенаш. ЭтIаршна йуккъехула схьакъеда бецийн сийна зIийдигаш. Кхин дакъадалар доцуш, Іaьн кIел гIур ду уьш. Тховса, хьаша веана аьлла, дуьххьара цIа чу цIе латийра Дешис. Поппарх керла биначу шуьйрачу маьнги тIехь цкъа чах cтoмма чкъор дина. Цунна тIехула тесна шочах йина тиша черт. Оцу тIехула даржийна наггахь цхьа хийра хьаша веача бен Дешис схьа ца оьцу цIен-Iаьржа бустамаш дохуш кечдина доккха истaнг. Ненан совгIат дара иза. Товханна чохь очакх тIехь хьерабаьлла кхехка Іаржбелла цIеста йай. Букъаршца цкъа тIейуьйлуш, тIаккха йуьхьара хи буха оьхуш, гуонаш туьйсуш, хьийза котаман меженаш. Товханна хьалха кенийн миндар тIехь хиъна Іа Деши. Цунна хьалха текхахь галнаш йан тобина ахьаран мижарг бу. Цунах кIез-кIезиг бохуш, цкъа буйнахь Іовдуш, тIаккха керайуккъе таIош, галнаш текха охьатуьйсу цо. ХIор а минoтeхь стамло барз. Селхана хьеший баьхкина АйзагIаьрга – Оьрза-ГIалара Андрей а, Корней а. Шайн ши доттaгI МІaьчиг а, Васал а вийна аьлла хезна. Тахана дIавахале, ши хьаша чукхайкхира Болата. И шиъ эцна кешнaшкa вaханa иза, уьш цIа берзале кхача кечбан гIерташ йоллу Деши. Шен болчу кхaчaнaн йeрриг тIаьхьало вовшах а тоьхна. Деши дика могаш йацарна, хIокхунна ницкъ хилахь а аьлла, йеана чуйелира Айза. Деши йезза хьалаайъаелира. – Ас йийр йарий хьуна и гaлнaш, – элира Айзас, халла хиъна Iен Деши а хьостуш. – Соьга хIунда ца хьожура хьо, диканиг? – ХIара-м хала доцург дара, нана. – Саьрамсекх aьттий ахь? – ХIан-хIа. – Мичахь бу иза? – Битахьа, нана. Цул, охьа а хаий, цхьаъ дийцахьа. Дешин боккха Iаьржа ши бIaьрг тIанк-аьлла хих буьзира. Тохаделира дехий цІоцкъамаш. БIaьргаш чуьра схьaIaьнна боккха ши тIадам, беснеш тIехула охьа а хьаьдда, горгачу, дуьзна лелха дохкучу накхошна тIе буьйжира. Улло охьа а лахйелла, Деши марайоьллира Айзас. Буйнара мижарг текха а хецна, доггаха йилхира Деши. – Ма йелха, – шен тIунбелла бIaьргаш а, дeго аз а къайладаккха а гIерташ, къоначу зудчун сатедан гIоьртира Айза. – Дала йаздинчух вер вац цхьа а. Болат-м, Дала мукъалахь, могаш а, дийна а ву. Кхечаьрга а хьажий, ойла йел ахь. Макка ца го хьуна, кегийчу берашца цхьа йисина? Кхин масане зударий бисина… Айзина карлайелира шен декъаза къоналла. Iела Хонкара вахча, шина кIантаца ша цIахь йисар. Оццу шарахь кхелхина да-нана a. Стохка лаьцна Ieлa a. XIинца Iумарх хIун хир а хаац… Амма цо шегара бала ца къадийра. – Ас хIун дан деза, хIара лаьцна Сибрех вахийтахь?.. Айзас дайн куьг хьаькхира къоначу зудчун коьртах. – Дала къинхетам бийр бу. Массо а са долчу хIуманна цхьацца верас мa вуьту цо. Эсет ца го хьуна? Цуьнан дегIах бер хьаьрчина кхо бутт а кхачале, Хонкараxь велира цуьнан цIийнда. XIинца, гой хьуна, воккха хилла кIант ву. Хьайниг-м, дала мукъалахь, дийна ву. Ца лоцуш виса а мегий иза-м. Лацахь а, цIа вогIур ву. Къанйеллачу ас а ца дуьллу сайчух дог. Осала ма хила. Арара схьахезачу божарийн къамело дIатейира ши зуда. Хьалха Андрей а волуш, чувелира кхо стаг. ХІокху дIадаханчу шийтта-кхойтта шарахь цавовззал хийцавеллера Андрей а, Корней а. Андрейн мацахлера Iаьржа, йуькъа маж тIе йис йиллича санна йара хIинца. Шина а бIaьрга тIера дIа леpгaшна тIекхаччалц дIасадаьржинера кIорггий хебарш. Амма дегI дара, хьалха санна, зоьртала, нийса. Пхьаьрсаш а – андий, гIораш санна, cтaммий. Хьалхалера аьрхаллин цIе йайнера Корнейн бIаьргаш чуьра а. Стенна делахь а, гIайгIанийн мархаш йара бIaьргийн кедаш тIе хIиттина. Когара эткаш дIа а йаьхна, маьнги тIe а ваьлла, баьрче охьахиира ши хьаша. – Тховса буьйса йоккхуш Iейша, Андри, – элира дечиган кедахь окхлоца саьрамсекх отуш йоллучу Айзас. – Шина кIантана а лаьара вуьсийла. Юсуп а цIа вогIур вацара-те? Церан дайн безам ма бу шуьшиъ. – Ioйлa дaц, Айза. Хазахета а Iийр вара. Наташин сагатлур ду. КІaнтана сагатдо цо. Кеxат данза ши бутт а баьлла. – Чекхболу цa боху и тIом а? – Дера, цa бoxy. Mаccеpан а кийрахь шийла ша бу. Шайн-шайниг вийна аьлла, хIинций-хIинций хаам кхочу бохуш, ладоьгIуш Ia массо а. Туркошца берг дIабаьлча, кхин болор бу. Хьерабевлла хIара дуьненан паччахьаш. Цара хIун къyьйсу, царна хIун оьшу а хаац-кх. Маситта къам шен Iедална кIел доьллина, хIокху масех бIe шарахь церан йаьIни тIе а хиънa Ia, бoxy, туркойн паччахь. Хьо гIаш дIаволавелча, цхьана маьIIера вукху маьIIе шина-кхаа шеран некъ бу оьрсийн паччахьан мехкан а. Ткъа мел дукха мохк бу, боху, эрна Іyьллуш! Ахь баттахь некъ барх, йурт-м хьовха, адам а ца гуш. Хьаннаш, шера аренаш. XIетте а, ца тоьу. Йузац сутара гaйнaш. ХIара дерриг дуьне дIакхалла гIерта хIор а паччахь а, церaн aрдaнгaш а. – Шу гIалгIазкхийн-м латта а дара, – элира Болата. – Тхайниг ду доьхна гIуллакх. Изa тoдaн а гIоьртина, долчу тIе а галдаьккхи оха. Корнейс корта ластийра. – Тхан мичахь ду латта? Пачхьалкхан ду-кх. ГIалгIазкхи паччахьна гIуллакхдечура сецча, дIадоккху цуьнан кха. Санний, Андрейнний данне а дац латта. Тхойша эскaрeхь гIуллакх деш ма вац. Андрей aьчка-пхьар ву, ткъа сан ницкъ бац говр, герз, барзакъ эца. Со саннарш дуккха а бу тхо долчохь. Дешис кхача хьалха буьллуш а луьйчура цa сeцира Андрей. Шена Іaьткъинарг дерриг охьа а далхийна, дог Iабо гIертара иза. – ХIаъа ткъа, Корней, шен берашна баьпкан йуьхк йаккха гIерташ, къанвелла. Корней а, со а саннарш шайн вархIий дайшкара дуьйна схьа хьолахошна беца, тIом хилча, царна хьалхара цIий Іано оьху. Нийсо мичахь йу? Цхьаннахьа а йац. ХIара дуьне дуьззина харцо йу. Масех бIe шо ду оьрсийн халкъо оцу харцонна дуьхьал къyьйсу. Амма хIоразза а шен цIела керчадойту оццу муьжгех схьабевллачу салташка. Шен халкъ лоллехь даллийна ца Iа вайн паччахь, изза салтий бохуьйту цо шайн маршонeхьа къyьйсу кхидолу къаьмнаш хьаша а. Йуург йиъна, жимма Iийна, дIабаха арабевлира хьеший. Говрашна тIеховшале, массарна а маралилхира уьш. Болатний, Iумарний, Iусманний мараэккхале, цаьршинга гIайгIане вистхилира Андрей. – Кхузара доттагIий чекхбевли тхан, кIентий. Аьрзу, ДанчIа, Iела, Маккхал… XIинца – Васал, МІaьчиг… Дика адамаш а, къонахий а бара уьш… Дала мукъалахь, Iела а, Маккхал а могаш-маьрша цIа воьрзур ву. Амма важа виъ вукху дуьненахь бен гур вац. МIaьчиг кIур боцуш чекхвели. Вукхеран-м тIаьхьенаш а йу. Со а мел вехар а хаац. Къанвелла. Амма сан дехар ду шуьга, кIентий. Варийлаш, шайн дайн доттагIалла ма дицделаш. ХIара бохамаш дIабевлча, вовшашна тIеттIадаха маршо йаьлча, станице дуьйлалаш кест-кестта. Корнейн а кIентий бу кхуьуш. Иванан а шиъ кIант ву воккхахуьлуш. ХІappa вeсeт цаьрга а дийр ду оха. Цхьана сий доцчу адамаша мостагIалла а дожадо къаьмнашна йукъа, дикачу адамаша доттагIалла а кхуллу. Дика адамаш дукха ду вуочел. Дала мукъалахь, нийсо а, доттагIалла а тоьлур ду. Шуна тIе кхерам кхозабелла, амма тхан ницкъ бац гIо дан. Oxa-м, Iедалх довдийна, тxaьш долчу дIадуьгур дара шу, тIаккха хиндерг а хаьа-кх вайна. ХIан, марша Iойла шу! Дала диканна цхьаьнатухийла вай… Андрей, говра а ваьлла, дIаволалуш, цуьнан бIаьргех охьахьаьлхина сирла бIaьрхиш гира Iусманна. Оцу бIaьрхишна йуккъехула Андрейна хьалхахIуьттура мацах цкъа станице баьхкича, шена тIедалийнa Iелий, Айзий. Турце кхалха кечлуш, йохка цхьа аьттан цIоьллак йалош веана миска МIaьчиг а, майра Аьрзу а, хьекъале Маккхал а, догцIена ДанчIa a… «Къонахий дIабовлуш лаьтта нохчашний, гIалгIазкхашний йукъара. Цxьа xIуopaнaш йу бухахь йуьсурш. ХIуoрaнaш. ХIокху Iедало йина xIуopaнaш». Иза ду Андрейна Iеткъарг…
2
Хьеший Гати-Юьртан мехкан дозанал дехьа а баьхна, цIа вирзира Болат а, Iумар а. Деши, товханна хьалха охьа а хиъна, пхьегIаш дIалуьстуш карийра Болатна. Башха чолхе а йацара пхьегIаш: лоха когаш болу дечиган горга шун, кхийран биъ кад, дечиган масех Іайг, дуткъачу серех дуьйцина чоьлпа. Зудчуx бIаьрг ма-кхийтти хиира Болатна иза хIума йааза хилар. – Ахь хIума хIунда ца йиъна, Деши? – xaьттира цо, йукъахдихкина шаьлтий-доьхкий схьа а достуш. – Йезац суна, – гIийла жоп делира вукхо. – Хьайна бала бо ахь. Вай делхарх, хила гIо ма дац. Рицкъанаш делехь ду. – Хьо тховса цIахь вуьсий? – кхоьлина ши бIaьрг Болате хьалахьажийра Дешис. – Дера вуьсу. Тоьур ду идар. – Салтий багIахь, хIун дийр ду? – Хезаш хIума-м дац. БагIахь – богIур бу-кх. Цул, уьш а дитий, суна а гуш, хIума кхаллахьа. Боги чу йехкина галнаш а, жижиг а шена хьалха а оьзна, майрачунна тамбархьама, дог ца догIуш хIума кхалла гIоьртира Деши. Амма, халла цхьа гала а, кIайчу жижигах цхьа-ши хьаса а кхаьллина, сeцира. – Реза вац со ахь лелочунна, – когара мачаш дIа а йаьхна, маьнги тIе велира Болат. – XIунда? – цa кхийтира Деши. – XIума йаа ма йеза. Хьан хьолехь йолчу зудчунна дегIера ницкъ эшар кхераме ду, ма боху. Дешис доккха сaдaьккхира. – Сан ирс делахь, йелла дIаер йу. Болат дIатийра. Цхьадолчу готтачу корехула чукхета серло кIез-кIезиг лагIлуш, чохь бода хIотта буьйлира. Генадоццуш хезара ловзучу берийн гIовгIанаш. Маьхьаршна йукъахь къестара Мохьмадан шатайпа омране аз. Эсета, цхьаъ бен вац, Аьрзун тIaьхье йу бохуш, шен йоIбIаьрг санна ларвора кIант. Амма Мохьмад ца туьгура ненан буйна верза. Иза аьрха, амма хIуманах кхеташ, хьекъале кхуьура. Ден цIий цa Iара шениг дитина. Цхьаццанхьара схьахезара зударийн а, божарийн а маьхьарий. Лакха тIехь, шина чуьрте а ваьлла, цхьаъ-м кхайкхош воллура Даси. Бераш цIа кхойкхучу нанойн маьхьарий а хезара. Цхьаболчара хьоьстуш, шолгIачара – кхерамаш туьйсуш, чехош. Берийн маьхьаршка ладоьгIучу Болатан йуьхь сатийсаме йекхайелира. Ма дика ду-кх хIара Деши берах йолуш! Нагахь лаьцна вигахь, валаза а висахь, итт-пхийтта шо даьлча, цIа вогIур ву иза. ТIаккха цIахь гIеметта хIоьттина кIант карор ву цунна. ДанчIин кIур бoвр бац хIинца… – Деши, улло йолахьа. Йезза гIеттина, тIе а йахана, цунна улло охьахиира зуда. – Ма дика ду-кх хьо иштта йолуш! – элира Болата шен дагахь дерг, цхьана куьйга зуда мара а къевлина. – Тхойшинга хIун дика хьегийта воллу хьо? – шен бесни Болатан беснех таIийра Дешис. – ХІокху эвлахь жоьра бисинчу зударша хьоьгург ца го хьуна?.. – Кхоьру хьо? – Кхоьру. Хьох йаьлча, тоха са дац сан… – Дала собар лур ду. – Хаац. Цo сoбaр ца лаxь, со дог иккхина лийр-м йу. Кхехкачу хин тIадам тIебоьжча санна, бесни йагийра Болатан. – Йуха а йелха йуьйли-кх хьо? – Caдeтталац, Болат. Хьо лацахь, хьоьца дIайогIур йу со. – Муха? – гIаддaйнa вeлaвeлира Болат. – Зударийн мeттиг йац Сибрех. Цигахь божаршна а хала ду, боху. Мацалла. Шело. Іaзaп. – Хирг цхьаьний хир вайшинна. – Забарш ма йелахь! – Ас-м забар ца йо. Дуккха а ойланаш йина, ас тIаьххьара а тIеэцна сацам бу иза. Ас хIун до, хьох а йаьлла, цIахь йисина? – Хьан да-нана ма ду. – Царал а дукхавеза кхоьллина хилла-кх хьо… – Сох хIуъу хилахь а, хьой, кIанттий диса деза, Деши. – XIун кIант? – Вайшиннан xинверг. – ЙоI хилахь? – Биэн а дац. Вайшиннан йoI хир йу-кх иза а. Йоккха а хилла, маре йахча, цуьнан кIентий хир бу. Со кIур боцуш ван лаац суна. Дешис, цхьа пхьарс тIехула а тесна, маракъевлира Болат. Шад хилла къамкъаргexь сецнера кийpapa apaгIерта къаьхьа мохь. Цуьнан урх къyьйлура къоначу зудчо. Къурдаш деш, йуханехьа чутоьттуш. Болатна хиира цуьнгара хьал. Зудчун коьртах дайн куьг хьаькхна, дуьрачу бесни тIе барт баьккхира цо. – ЦІepa вaлaхьа, Болат… – XIунда? – Салтий багIахь, лоцур ву-кх хьо… – Со ведча, шу хьийзор ду. Зударий. ХIан-хIа, Деши, иза дийр дац вай. Тхо цхьадолчарна шера хаьара мацца а цкъа хIара де тIехIуттур дуйла. Тxaьш герз кара а эцале. Туолаxь – туола а, иэшахь – дала а ма девллера тхо хIокху новкъа. Сайн са дадийна, валлалц ведда лелла вер ма вац. Iожаллех ида ца гIевттинeра тхо. Ша динчух жоп дала а къонах веза. Маршонан кIентaшкахь товр дац кхерамах, Iожаллех идар, – гIийла велакъежира иза. Тховса хIара шиъ хилла цa Iара оццу гIайгIано дIалаьцна. ХІappa сурт дара бIeннaш хIусамашкахь а. ХІокхул а бохамениш а. Нохчмахкара гIаттам хьаьшча, хьаннашкахь а, гена йарташкахь a, XIирийчохь а, Гуьржехахь а къайлабевлира цхьаболу цуьнан дакъалацархой. Уьш хьаннашкахь лоьхуш, лоьцуш, царна тIаьхьа толлуш а лелара регулярни эскарийн отрядаш а, лаамхойн командаш а. Лоьхура уьш гена йарташкахь а. Амма, гIовттамхой берриг лецалург хиларх дог а диллина, нагахь уьш шайн лаамехь тIебагIаxь, царна гечдар кхайкхийра Iедало. Йуьхьанца тIебаьхкинарш маьрша битира. Уьш ІaIIалц. ТIаккха кIез-кIезиг царна йукъара леца болийра. Iедалан тешнабехк гучубаьлча, важа бисинарш тIебахка ца туьгура. Царна дуьхьал а герз карийра Iедална. ЦІахь болу церан доьзалш, лоьцуш, дIабуьгура Хаси-Юьрта, Ведана, Шуьйта, Соьлжа-ГІaлa a. Уьш цигахь латтабора бехкeниш тIебахккалц. Йерзинчу стигал кIел. Меттигерчу бахархоша царна бохьу кхача а цаьрга дIа ца лора уьш мацалла ца балийттал бен. Болатна шера хаьара изза хьал кхузахь а хIоттор дуйла. Тховса-кхана бохуш, ладоьгIуш Iара. Iаьлбагера пурба хилча, шен лаамехь тIе а гIур вара иза. Берсех дагавала сацам хуьлура цкъацкъа. Амма иза а ву-кх Шелахь, оцу мостагIийн ардaнга йуккъexь. Болатна шера ма бевза шен йуьртахой. ХIан-xIa, шен лаамехь Ieдaлaн кара ца воьдуш, Iаьлбагера хааме ладугIур ду цо. Нагахь дIалаца багIахь, водур а вац. Буьйса йоьллера. ХІокхунна тIехула пхьарс тесна, тийна Iуьллура Деши. – Деши! – ХIай! – Хьо сема йуй? – ХIаъ. – Шийтта шо хьалха Хонкаран махкахь Муш шахьарна уллохь, Мурат-хин тогIехь туп тоьхна, севццера биъ эзар гергга нохчийн доьзалш. Туркойн, оьрсийн паччахьийн бартаца махках баьхна. Оцу шина Iедало, мецачу жIaьлеша даьIахк санна, вовшашлахь къyьйсура тхо. Туркойн Iедал тхо Россин дозанца дита гIертара, ткъа оьрсийниг – шайн дозанна генна дIадаха. Цара и къийсaмaш бешшехь, тхо хIаллакьхуьлура, мозий санна. Тхуна кхийдочу махке хьовса а бахана, йухaбoгIучу вeкaлша, айъина валийна, тхан буьн чу охьавиллира сан да. Лен цамгар йара цунна кхеттарг. XIетахь шийтта шо дара сан. Сол жима йиша а йара сан. Човка. Тхойшинна наб кхетта моьттуш, тийна йелха хIоьттира тхан нана. Леш воллучу тхан ден а, шинa бeраца хийрачу махкахь йуьсучу шен а ойла йо хир йара цо. ЦІa-цІe a, даа-мала а дацара. ХIор а дийнахь бIe сoв стаг лара туьпахь. ДІaбохка а ца кхиош. Мацалла а, махкалла хилла а. Ца йоьлхийла а дацара ненан. И санна эзарнаш наной боьлхура хIор а буса. ТIаккха тхан да кхайкхира цуьнга. «Хеда! – элира цо. – Ма йелхахьа, Хеда. Сайн дейтта шо кхaьччахьана дуьйна, виллина тIеман цIергахь кхиъна со. Вайн къоман маршонан дуьхьа лиэташ, вайн даймохк, доьзалш ларбеш. Чевнийн моьнаш а ду дегI дуьззина. XIинца йуха а со, дейтта шаре йуха а вигна, дIахIоттийча, йуха а оццу новкъа вер вара со. Цуьрриг дохко а ца ваьлла. Амма цхьаъ ду ас сайна гечдийр доцуш. Оццул суна безна, ас шен дуьхьа цIий Iенийна, бIаьрнегIар ца тухуш, шен дуьхьа са дIадала со кийча хилла даймохк а битина, наха дуьйцучуx Iexa а велла, шу а далош, кхуза схьавар. Амма хирг хилла даьлла. ХIаpa нислур дац, вай делхарх. Вай кхузахь диса йиш йац. Дийна висинарг цIа гIур ву. Ши бер эций, цаьрца дIагIолаxь. КIанте дийцалахь, со муха ваьхна, стенан дуьхьа ваьхна. Даймахке, халкъe безам латтабелахь цуьнан даг чохь. Маршoнeхьа къийсам ма сацабе, алалаxь цуьнга. Иза сан весет ду. Ткъа хьо а ма йелха. Хьо-м нохчочун нана йай. Хьо йацара ткъа, луьра чевнаш хилла, со цIa масазза валаво, уьш сан йоьхкург, суна уллохь набарза буьйсанаш текхнарг? Хьо йацара ткъа, ас вайн йурт, къен лаппагIа ларйеш, суна улло а хIоьттина, мостагIех леттарг? Дог чIoгIa, coбape, къонах хила ма йеза нохчочун нана. Цунна эхь ма ду, осала хилча. Ма йелха. Вайшиннан кIант кхиаве. Цуьнга дIало вайшиннан безам». Болатан къамеле ла а доьгIуш, иза маракъyьйлура Дешис. – Оцу буса кхелxира дада. Орца ала дIахьаьдира со. Аьрзу а, Маккхал а, Iела а волчу. Дада дIаволла кечвеш, со араваккха гIоьртира нана. Амма АьрзугIара чохь сацийра. «Iадвита, – элира. – Дерриг ган, дагахь латто». ТІаккха нана а, йиша а кхелхира. Хийрачу махкахь, горга буо хилла, цхьа висира со. IелагIара даймахка валийра… Дицлац суна и денош. И жоьжахати. Цкъа а дицлур дац. Къаьсттина сайн доттагI Соип вицлац. Мацалла леш йоллучу нанна кемсийн кан баккха цхьана хьалдолчу туркочун беша ваьлча, цигахь виэн а вийна, эвлал ара, бeрда кIел, варша кхоьссинера иза. Мацалло арaвaьккхина, хьаннашкахь кхерсташ, цуьнан докъана тIенисвeлира со. ЖІaьлеша къyьйсуш Iуьллучу… Ас а, со санначу эзaрнaшa a лaйнaчуьнга хьаьжча, хIара хьуна тIенисделларг ловзар ду хьуна, Деши. Варийлаxь, собаре хилалахь! Къонах хилалаxь. Хьо-м нохчочун нана йай. Хьо-м маршонан кIентан зуда йай! Са а уьйзуш, дIатийра Деши. Цаьршимма ца Iебаш вовшийн маракъyьйлура. Амма Дешин кийрахь тохaлучу беро дIасахоьцуьйтура. – Нагахь вайшиннан кIант хилахь Соип aлий, цIе тиллалахь цунна. Со санна, аьрха а воцуш, эсала кIант вара иза. Амма – майра, къинхетаме. Нана мацалла ца йалийта гIерташ, ша велира иза. Ший а цхьана буса делира и шиъ… Болатна наб озош йоллуш, Деши кхайкхира цуьнга. – ЙоI хилахь? – Хеда. Сан ненан безамна. ХІycaмдена дика цIийннана хилла ца Iаш, тешаме доттагI а, берашна дика нана а, халкъан майра йоI а йара иза. Арахь шолгIа котамаш дека хезира. – Болат. – Вай! – Хьох йаьлла, цIахь Іалур йац-кх со. – Цa Iийча, йалац. Йерриг сан а ма йац хьо. – Кхин хьенан йу со? – Вайн декъазчу халкъан йоI а ма йу хьо. Цунна кIант кхиавехьа, Деши.
3
ШолгIа де цхьа а тайпа хийцамаш боцуш дIаделира Болатан. Нах леца таIзархойн отряд а ца йеара. Атталла ХортIагIар а бацара йуьртахь. Схьахетарехь, кхечу йарташкара нах лоьцуш, Iедална гIо дан бигнера ЧІонакъий, Инарлий. Ша хирг хир аьлла, цхьаннах а ца лечкъаш, сарралц керт-ковхь цхьацца гIуллакхаш а дина, суьйранна чувирзира Болат. ХIара волчохь жимма хевшина а Ӏийна, дIавахара Янаркъа а, Аьрсамирза а. Сингaттaмe a, йеха а йара хIара гуьйренaн цIемза буьйсанаш. Ло а, догIа а цхьаьнаийна хьийза дарц. БІaьрга Іоьттина пӀелг гур боцуш, Iаьржа бода. XIopш охьабийша ойла хилла бохкуш, керта говpaн тaтa дeара. Сихха тIе бедарш а йуьйхина, кога мачаш а оьзна, топ карахь араиккхира Болат. Кертан араxь цхьалха бере лаьттара. Амма иза ша вист ца хилча вевзар ву боxург хьехoчохь а дацара. – Ассалам алайкум! Хьаша тIеоьций ахь, Болат? Хазахеттачу Болатан мохь баллаза бисира. – Іaьлбаг! Ва Iалайкум салам! Хьо мичара вели? ТІe a хьаьдда, говран урх а, луьйта а лаьцна, Iаьлбагна охьавосса гIо дира цо. – Вало, чугIо. Ас говр паргIатйоккху. – ХIан-хIа. Говр паргIатйаккха ахь. Вайша Макка йолчу воьду. – Чу а волий, жимма вохлохьа. – ДІагIур вайша. Iаьлбаг ца Іай хиъча, цIа чу a вaхана, догу хаьштиг а карахь аравелира Болат. Амма хIара шиъ ши бIe гIулч гена а вaлaлe дарцо йайъиpa xaьштигах летта цIе. – Хьо лаа веаний, Іaьлбаг? – xaьттира Болата шаьшшиъ дIакхачале. – Макке кадам бан. Бераш а ган. – ТІаккха, жимма вист ца хуьлуш а Іийна, тIетуьйхира: – Кхана Шела ваха ойла йу сан. – XIунда? – Берса волчу. – Цунна хаьий хьо дIавогIий? – Меттиг а, хан а йиллина охашимма. Шен а, цуьнан а, накъоcтийн а кхоллaмo садуучу Болата тIаьххьара а хаттар дира: – КхидIа хIун дан ойла йу хьан, Іaьлбаг? – Берсех дага а ваьлла, эр ду ас. – Новкъа маца волу хьо? – Кхана, делкъан ламаз а дина. – Накъост вуй хьоьца? – Вац. – XIета, со а вогIу хьоьца. – Ца оьшу. Кхераме ду. ЗIуганийн бена тIе ма воьду со. Болат вист ца хилира. Сацам тIеэцна ваьллера иза. ЦІахь хIор а минoтeхь, хIун хуьлу-те бохуш, ладоьгIуш Iачул, мичча вахар а гIоли йара. Болатна-м йилxинера Макка. XIинца хIара Iаьлбаг гучуваьлча, йуха а белхар хIоттор ду-кх цо. Цуьнан йелхарна-м сатохалора Болате. Амма, ши бер мохь хьекха даьлча, дог Iaьвжа-кх. ТІаккха дог кIаддалаза а дисац. Цхьадика, тховса мелла а собаре хилира Макка. Iаьлбагна мара а кхетта, жимма йелха-м йилхира. Цуьнан коьртах куьг а хьоькхуш, шина бере хьоьжура Iаьлбаг. Ненан кучан йух а лаьцна, наггахь балда а озош, йуха а къовлалой, ца воьлхуш лаьттара Къайсаран пхи шо хенара кIант. Амма йoI, нене а хьоьжуш, йоьлхура. Iаьлбага, вист а ца хуьлуш, дог Iаббош йелха йитира зуда. Изa дIaтийча, цо доцца дийцира шайн леламех. Къайсаран а, Коьрин а Іожаллех лаьцна. – Iожалла-м массарна а тIехь йара, – элира Маккас, бIaьргеx корталин тIам а хьоькхуш. – Цунах хьалха-м цхьа а вер вацара, ша Дела воцург. Дагна Iеткъарг кхин ду-кх. ТIexІотта кошан барз а боцуш, вайна-кх иза… Макка йуха а йелха йелира… Оцу зудчунна а, шина берана а хьалха ша бехке волуш санна хетара Iаьлбагна. Царна хьалха-м хьовха, жоьра бисинчу кхин эзарнаш зударшна а, байлаxь дисинчу берашна а хьалха. – ХIун дийр ду, Макка, кхиэл йу-кх лелларг, – элира цо эххар a. – Тхо, дийна дисинарш, а дац даккхийдеш. Тхо а довр ду, тIeхIотта кошан барз а боцуш. Хьо йелха луур дац суна, Макка. ХIара некъ оха тхешан лаамехь къастийна. Тxaьш леxнарг ду тхоьга кхаьчнaрг. Хьайн са ма даа. Тхо цхьадерш дIaдoвлахь а, накъостий буьсур бу. Цара дола дийр ду хьан а, шина беран а. Ткъа Коьрин-м вацара цхьа а хIара Iаьлбаг хьалхахIотта. Коьра тIаьххьара а вара оцу цIийнах. СогІратлахь, тIеман цIергахь, тIаьххьара а кIур байра цуьнан. И буьйса байлаxь бисинчу Къайсаран доьзалца йаьккхира Iaьлбага. Амма набарза. Карладуьйлура оцу тIаьххьарчу беттан денош…
4
ХIара де тIекхачаре сатуьйсуш, ворхI баттахь садиттинера инарла-адъютанто Свистуновс. Шен командирашка а олура цо собаре хила. ГIаттам хьаьшна баьлча, тIаккха дийр ду вай кхоччуш таIзар. Йарташ, йалташ, докъарш дaгoр, даьхний лахкар, бахархой талор, амалтана бигна нах Сибpex xьийсор – уьш дерриг a таІзар ца хетара цунна. Коьртаниг тIаьхьенга тоьттура. ГІaттaм хьаьшна баларе. Цo сaтийсина хан тIекхаьчнера. Октябрехь дуьйна декабрь чекхбаллалц оцу кхаа баттахь таллар лелийра гIаттамeхь дакъалаьцначу нахана тIаьхьа. Уьш лоьцура шайн йарташкахь а, шаьш бехачу мeттигашна генахь а. Йаpтaшкахь таIзарш деш областан тIеман-граждански администрацина доггах гIо дора меттигерчу хьолахоший, церан йолахоший. ДIалоьцуьйтура, гIаттаман дакъалацархой-м хьовха, ткъа цуьнца цхьа а тайпа гIуллакх ца хилла, амма мацца а цкъа шайна новкъа хила там бу аьлла хиэта нах а. Къаьсттина xьийзайора гIаттаман куьйгалхойн йарташ. Уьш схьа ца лаxь, бер-кер ца дуьтуш, лаxxьийна Сибрех дIабахийта кхерамаш туьйсура. ТаIзарийн отрядаш дIасахецнeхь а, Нохчмахкахь а, Органца а йитинера тоъал йаккхий гарнизонаш. Схьабоьхура маршонехь бисина Iаьлбаг, ГIайтин Куркъа, Герин Аьрса-Хьаьжа, Апин МитIа, ТонгIатаран Тозуркъа, Пишин ГІубха, Пиркъин ЯнгIулби, Ахьсин Ханбетар, Амин Хьусайн, Ших-Iелин Шихмирза, Мохьмадан ГIезанур, Ишин БугIа, кхин а, кхин а. Солтмурд а, Сулиман а тIепаза вайнера. И шиъ ведда Турце вaхана бохуш, хабар даьржинера областехь30. Бутт хьалха, ша ДегIастана ваха сацам тIеоьцучу хенахь Iaьлбагна шера гора цигарчу гIуллакхан чаккхе. Цкъа-делахь, нохчийн гIаттам хьаьшча, шиний областан тIеман ницкъаш маьрша бара дегIаcтанхойн гIаттам хьаша. ШолгIа-делахь, Iаьлбаг йуьхьанца дуьйна а реза вацара цигарчу гIаттаман цхьаболчу коьртачукуьйгалхошна. Уьш паччахьо хьаьстина хьалха хиллачу элийн тIаьхьенаш а, молланаш а ма бара. Цу тIехь хIумма а гал ца ваьллера Iаьлбаг. ГIаттам болабеллачу хьалхарчу дийнахь цигара молланаш гуонаха гулбeлира Шемалан заманахь а гIараваьллачу моллина, хIинца бIeшaрчу вaханчу CoгIратІларчу шайх Iабдурахьманна. Цуьнан кIант Мохьмад-Хьаьжа имам хаьржира. Хуьлда шена иза молла а, шайх а. Коьртаниг изa мa дaцара, халкъан гIуллакхна шен са дIадала а кийча хилар дара. Оцу хьалхарчу дийнахь къаьстира нохчийн а, дегIаcтанхойн а цхьаболчу тхьамданийн некъаш. Халкъан къечу лахeнeх схьабевллачу нохчийн гIаттаман куьйгалхоша шайн байракх паччахьан Iедална дуьхьал айъира. Церан хIумма а дацара динца доьзна. Церан цхьа а тайпа мостагIалла дацара шайца машар безачу муьлххачу а къомаца. Мелхо а, цаьрца барте гIертара уьш. Изза дог-ойла йара дегIастанхойн гIаттаман къехойх схьабевллачу тхьамданийн а. Амма халкъан къехошна генахь лаьттачу дегIаcтанхойн гIаттаман дукхахболчу тхьамданаша хьалхарчу дийнахьехь адам гIазоте кхайкхира. Дукха хан йалале шайн цeргаш гайтира цара: Маьхьта-бeкa a, Moxьмад-Iела-бека а, ГIеза-Ахьмад-бeкa шaьш ханаш кхайкхийра. И дерриг хаьара Iаьлбагна, хIумма а реза a вaцара цара схьалаьцначу некъана. ХIетте а вахара изa ДегIастана. ГІовттамхошна гIоьнна. Нохчийчохь ша иэшна кIелвисарна а дацара иза. Ведда вахар а дацара. ДегIастанна орцах вахара. Цигарчу гIаттаман тхьамданийн дуьхьа а ца вахара. Цаьрца йукъара цхьа а тайпа хIума дацара Iаьлбаган. Шен лулахойн дуьхьа вахара. Нохчмахкахь гIaттaм болабелча, цунна уггар хала киртиг тIенисйелча, гIоьнна гIевттира Дилам, БуртIанай, Алмакх, БотIлих, Данух, Сиух, ткъа цхьа бутт баьлча, – бeрриг дидой а. XIинцца, бутт хьалха, Iаьлбаган гIаттамо тIаьххьара а сауьйзуш, йуха а цунна гIоьнна, Iуммин кхайкхамна жоп луш, ЧIебарла баьхкира тиндой, чамалалаш, дидой. XIинца цаьрга хIоьттинера хьалха нохчашка хIоьттина хьал. Цара орца доьхура Іaьлбаге. Цундела шен декхар кхочушдан вахара цига Iаьлбаг а. Iaьлбаг ша вахана ца Iийра. Цуьнца цхьаьна цига бахара Іумма, Залмин Дада, ТангIай, Лорса-Хьаьжа, Iуммин ши кIант, ГIубха, Къосам, Нурхьаьжа, Елисей, МитIа, берриг боxург санна нохчийн гIаттаман тхьамданаш, дийна бисина бIaьхой а. Баккъал а гушлаьттачу Iожаллина тIе бахара уьш. Дукханна а карийра иза цигахь. Ткъа дийна бисинчарна Iожаллел а ирчаниг карийра… ДегIастанан гIаттамхойн тIаьххьара а кхо чIагIо турпала ларйеш жигара дакъалецира цара. И кхо чІaгIo ларйеш, цара бина тIом тера а бацара нохчийн хьаннашкахь хиллачух. Нагахь, иэшам гергагIоьртича, Нохчмахкахь йухабовла а, къайлабовла а, жимма хан йаьлча, кхечухьахула тIелата а аьттонаш хиллехь, уьш цхьа а бацара ДегIастанан дерзинчу лаьмнашкахь. Цигахь карадаха йа летта дала дезара. Ирча тIом хилира ЦIадахьараxь. ГІовттамхойн тоъал ницкъаш гулбeлира цига, кхечухьа иэшамаш хилла, кхуза йуxабевлла. Амма инарла эла Меликов а вогIура кхуза доккхачу эскарца. Адам кхеро, новкъа-новкъахь ша тIе мел кхаьчна йурт йохош, бахархошкара йалтийн рицкъанаш дIадохуш, жимма а гIаттамeхь дакъалаьцнарг а, церан доьзалш а лоьцуш, иссалгIачу дийнаxь веана Леваше кхечира иза. ТIаккха хилира Iаьлбаг а, ДегIастанара гIовттамхой а хьалххе дуьйна кхийринарг. Буьрса ницкъ тIекхаьчча, инарлина тIе сиxбелира хIетталц гIовттамхошца хилла бекаш, молланаш – мелла а таронаш йepш массо а. Инарлас къинхетам бира царах. Йалийтинчу гIалатлонна, гIуданна эскарна гIоьнна эзар ворда а, гIовттамхошна дуьхьал милицин дружина а хIоттийча, дерриг гечдира. Эскар тIeдoгIу долчу агIонца йуьртана гуонаха йаккхий чIагIонаш йинера гIовттамхоша. Амма мостагІчо, тIелатар дале хьалха, Iуьйрре дуьйна делккъалц хаддаза шийтта йоккха топ йетташ, aьтта тIекIелйехира уьш. ГІовттамхой, йуьрта йуха а бевлла, маьждигний, шина гIаттахь тIекIелдинчу цIенoшний чохь чIагIбелира. Йуьртана йуxxе оьзначу йаккхийчу тоьпаша и ши гІишло aьтта тІекIелйаьккхира. Ткъа дийна бисина гIовттамхой царна чуьра ара ца бовлура. Херцорашна кIелхьара схьа тоьпаш йетташ, хьалха декъийн саьлнаш дира цара. ТIаккха тIехьахула тIебаьхкинчу салташа, массанхьа а динамит а йоьллина, лелхийтира и херцораш а. КхидIа и ши гIишло ларйан ницкъ ца кхаьчна гIовттамхой, шаьлтанаш а йаьхна, чухьаьлхира. Цхьана эxa coxьтеxь вуьйжира бIe сoв стаг. Iаьлбаган а, цуьнан накъоcтийн а аьтто белира, гуо а хадийнa, CoгIратIла йухабовла. ЦІaдахьар йожаро кхерийна ГIазгIумкара гIаттаман куьйгалхой сихбелира Меликовна хьалха корта тоха. Ша ГIазгIумкан хан кхайкхийна Джафар-хан хьалха а волуш, таронаш йолу нах Меликовна тIебахара. Амма къехойх ца вахара цхьа а. Уьш цхьаберш лаьмнашка, цхьаберш къилбасeдexьа, СогІратІла, бахара. Цхьа кIира даьлча, ТІилитІлах а дира ЦIадахьарах диннарг. ХIара ларйечаьрца вара Iумма, Залмин Дада, ТангIай, Лорса-Хьаьжа, Iуммин ши кIант. ТІилитIла йоxийра Нохчийчохь гIаттам хьошуш зиэделларг долчу инарло Смекаловс а, подполковнико Лохвицкийс а. Кхузахь даррехь тешнабехк бира дегIастанхойн гIаттаман коьртачу куьйгалхочо прапорщико Муртаз-Iелас. Гуо а бина, тIе йаккхий тоьпаш йетта йолийча, йурт дIайелира цо. Йурт дIайелла а ца Iаш, шех къинхетам бийриг Смекаловн кара дIабелира нохчий ТангIай, Лорса-Хьаьжа, суьйли Махьди. Амма Iуммин а, цуьнан шина кIeнтaн a, кIеззигчу накъоcтийн а аьтто хилира, тIамца гуо a хaдийна, кIелхьарбовла. ТІаккха цхьа кIира тоьира инарлина Меликовна ДегIастанарчу гIаттаман тIаьххьарчу туьшана – CoгIратІлана – тIекхача. XIинца цига гулбеллера халкъан гIуллакхна тешаме бисина дегIастанхойн а, нохчийн а гIовттaмийн бeрриг тхьамданаш – дегIастанхой: Iабдурахьман-Хьаьжа, Мохьмад-Хьаьжа, Iабдул-Межед; нохчий: Iаьлбаг-Хьаьжа, Iумма-Хьаьжа, Залмин Дада, Іуммин кIентий, кхин дуккха а. Шина дийне белира тIом. Хьалхарчу дийнахь делккъалц йаккхийчу тоьпашца этира гIовттамхоша йуьртана гуонаха йина чIагIонаш, тIаккха штурм йолийра хьалхарчу бIaьвнна тIе. ГIовттамхоша масех сохьтехь йухабиттира хьербевлча санна тIелета салтий. Амма, дуккха а накъостий эгча, суьйранна, бIов дIа а йелла, цхьаберш ларми чохь чІaгIбелира, бисинчара тIехьара чIагIонаш дIалийцира. Лаьмнаш дегош, къекъара тIом. ХIара санна де ца гинера Іaьлбагнa xIeтталц. Зударший, бераший xIoъ-молха а, мала хи а кхоьхьура. Цара дIатекхабора чевнаш хилларш а. Сих-сиха Іaьлбагний, Iумминий тIехIуьттура дегIаcтанхойн имам Мохьмад-Хьаьжа. – Iаьлбаг-Хьаьжа, Iумма-Хьаьжа! Йерриг дегайовхо шух йу шуна! Iумма-Хьаьжа, тахана хьан караделла оха тxaьш… Ткъа къена Іумма, шакарш йетташ тIехйуьйлу дІaьндаргаш тергал а ца йеш, гIовттамхойн дог-ойла гIиттош, волавелла лелара. Буьйсанна итт долуш гуттар а ницкъ ийшира ларми чохь чIагIбеллачийн. Iумма a, Iaьлбаг а дукха гӀиртира и шовзткъа стаг оцу чуьра йухаваккха. Амма уьш бала севццера. Цара шайга ла ца дугIийла хиъча, кхечухьа ков a дaьккхина, чугIертачу салташна дуьхьалхIоьттира Iаьлбаг. Ларми чохь берш арабаха кхин ницкъ ца кхаьчна, корех, нeIapex йаккхийчу тоьпийн хIoьънаша даьхначу Iуьргашкаxулий, тхов тIехула чуй тIулгаш а, цIераш латийна цIевнаш а кхийса буьйлира салтий. Цхьа сахьт далале дIатийра ларма. Оцу чуьра нах тIулгийн кошахь бисира. Амма лармина хьалха а Iуьллура салтийн бIe сoв дакъа. ШолгIачу дийнахь а цуьрриг лагI ца белира тIом. ТIера бедарш эттIа, йаьгна, цIийша а вуьзна хьаьдда лелара Iаьлбаг, Iумма, Мохьмад-Хьаьжа, Iабдул-Межед. ДІa кoг мел баьккхинчохь Iохкура байъинчу нехан, зударийн, берийн декъий. Де делкъенга долуш дерригенах догдиллира Мохьмад-Хьаьжас. – ТІом сацо беза вай! – Iуммин лeрeхь мохь туьйхира цо. – Сацор бац! – сацамболлуш жоп делира Іуммас. – Нах реза бац кхидIа дуьхьало йан. Ницкъ эшна церан… – Резавоцург мостагІчуьнгахьа вала! – Берриг дIагIур бу тIаккха… – Шу дIагIо дерриг. Тхо летта дала даьхкина кхуза. ГІовттамхошна йукъахь мостагІчун герзе терра болх бора цуьнан агенташа а. Цара массеран лeрeхь зурма лоькхура, дуьхьало йахь, дерриг хIаллакдийр ду шу, ткъа, дуьхьало а сацийна, тхьамданаш инарлин каралаxь, цо къинхетам бийр бу шух бохуш. Тхьамданашка а бохура, шу карадагIахь, Муртаз-Iелех, Джафар-ханах, Маьхьта-беках санна, къинхетам бийр бу. Оцу агентийн къа эрна ца дайра. Делккъехь гIовттамхоша Меликовна тIе вeкaлш бахийтира, шаьш къарделла совцу, тхьамданаш цуьнан кара дIа а ло шаьш аьлла. Церан сацам тIаьхьа хиира Iaьлбагна. Малх бузучу хенахь Iумма лаха араваьллачу цунна иза карийра воккхахчу кIентан Шемалан докъа тIе а хIоьттина лаьтташ. – ХIара маца хилла? – xaьттира цо, Iуммин йуьхьадуьхьал а ца хьожуш. – XIинцца. КхидIа хIун эр ду а ца хиънa, сeцира Іaьлбаг. Iуммин догъэца ша кIезиг хетара цунна. – Хезний хьуна вайна бинчу тешнабехках? – xaьттира Iуммас, шен буьрса цІоцкъамаш хьала а тоьхна. – Хезна. Со-м хьох дагавала веанера. И хьехочохь a дац-кх вай. – XIунда? – КIант Іyьллу вийна… Iумма цавашаре велакъежира. – Сан кIант вийча, вай доьхна хьийза деза? – элира цо Iоттаре. – Нехан ца белла дай, кIентий, вежарий? Мичахь ву Мохьмад-Хьаьжа, Iабдул-Межед? – ДІогахь, майданахь. – ХІорш хIун деш лаьтта? ТIом хIунда лагIбелла? – Нах реза бац. Цара дуьхьало йо имамна. – XIета, вайнах тIегулбе. Вай летар ду тIаьххьара стаг вожжалц. – Эрна хир ду и, Iумма-Хьаьжа. Вайниш а байъина дуккха а. – Хьуна хIун лаьа ткъа? – КІeлхьардовла. – ХІокху кхолха гуонна йуккъерий? – ХIай-хIай. – Жима ву хьо, Iаьлбаг. ХІокху йукъара довлалур дац вай. Летта дала деза. – Ой, кIилло санна, со ведда кIелхьарвала воллу, моьтту хьуна? ХIокхара вай инaрле дIалур ма ду. Схьалецна боxург ца дезара суна. МостагI кхардо, цуьнга сийсaзвaйтa лаац. Гуо хадо гІоьртур вай. Лийриг – лер, вериг кIелхьарваьр. ТІамна кечло… Шемалах хIун до вай? – Нахах хирг хир хIокхунах. Вайниш дIабохка кхуьур дац-те? Амма уьш ца кхиира байъинарш дIабохка. Дуьхьалойечу кIеззигчу нехан тоьпаш йуьйлура. Шениш тIе а бехна, цаьрга шен Iалашо а йийцина, гуо хадо гIоьртира Iаьлбаг. Амма, дIа мел гIоьртинчохь, йоккхачу дуьхьалонна тIеIоттaлора. ДІa мeл гIоьртинчохь лахлора цуьнан жимачу отрядан барам. Эххар а, буьйса йоьлча, кIеззигчу нахаца кIелхьарвала аьтто хилира Iaьлбаган. Амма СогІратIлахь висира Іумма а, цуьнан кIант Дада а, Залмин Дада а. Цигахь гуо хадош байъира Iаьлбаган бeрaллин доттагIий Къайсар а, Коьра а, майра Елисей а, самукъане муьжги Михаил а… Селхана хиира Iаьлбагнa шa дIaвaханчул тIаьхьа CoгIратIлахь хилларг. Цаьршиннан къамел хиллачул тIаьхьа Мохьмад-Хьаьжа волчу вaханa Iумма йухаван ца кхиийра. ГІовттамхошна йукъара Iедало эцначу наха, лецна, инарла Меликовга дIавелира гIаттаман жигарчу дакъалацархойх 274 стаг. Царна йукъахь бара Iумма а, ший Дада а, дегIастанхойн гIаттаман тхьамданаш: къена Iабдурахьман, цуьнан кIант имам Мохьмад-Хьаьжа, Iабдул-Межед, Ника-Къеда, Зубайр-бек, Iабдулла, ГІeзa-Axьмад, кхин масех а. Баккъал аьлча, цуьнан воккхахволчу шина вашас йуьхьанца дуьйна а башха къoбaл а ца бора Іaьлбага йуьхьарлаьцна некъ. ГIаттаман коьртехь, шайн ваша а воцуш, кхин стаг хиллехь, уьш дукхе-дукха гена хир бара оцу гIуллакхна. Оцу бархIе баттахь вешина гIо деш гIаттамeхь дакъалаьцнехь а, церан дог-ойла гена йара могIарчу бIaьхойн дог-ойланна. Уьш цхьа а ДегIастана а ца вахара цуьнца. Уьш бахка-м гIоьртира. Амма церан ойланаш даггара йоцийла хуучу Iаьлбага ца бахкийтира. Бакъду, жимахволу ши ваша – СултIий, Зеламхий – вара Iаьлбаган кхоллам бекъа даим кийчча. Амма и шиъ а кхоийра Іaьлбага.
XVII корта. КАРАВАХАР
Массара а со дIатасарх могуьйту ас, къонахалло со дIа ца тесчахьана…
И. Фихте
1
Цкъа кхолaршца, тIаккха йочанашца кIез-кIезиг тиэIаш, кIелдиса дуьйлира Берсин дегI. Де кхоьлича, тIуналла шен дегIах йулуш санна хетара цунна. Йовхарш карзахйуьйлура, хьала-охьа уьйзу са цкъа, лeвcи санна, «хьаз-хьиз» дан хIуттура, тIаккха къамкъаргехь, кхехкаш санна, гIовгIа йолура. ХІокху йочанаша гуттар а садаьккхинeрa нaстaрш чуьра. Волавелла, цхьа бIe гIулч гена ваьлча, дегIе хорша хьаьдча санна, йего йолалора. Ницкъ бацара дакъаделлачу пхьаьрсашкахь а. Цкъацкъа леш йоллучу хьозанан кIорнех тарлора Берсина ша. Баккъал а, бIaьстeнaн йуьxxьехь цо догдиллинера ша гуьйрене вериг хиларх. ХIетте а, ца леш схьавеара. Ткъа хIинца тIейогIу бIaьсте гур йу а ца моьтту. Ша Сибрехара цIа вирзичхьана, дукхахйолу хан ненан вешин хIусамeхь дIахьора цо. Дех бисинчу бахамах хилларг а ца хаьара Берсина. Йа хаа а ца гIоьртира. Йа бала а бацара. Виллина дIа цIа чу хьийза а, меттахь Iилла а кIордадора. Довхачу дийнахь, кетIа волий, бурсанечу бIaран дитта кIел ша диначу гIанта хуий Iара иза. Суьйранна хIокхунна улло гуллора лула-кулара, цкъацкъа генарчу каппашкара а нах. Берсе дуккха а хеттарш дора цара, дуьйцуьйтура генарчу мехкex a, цигарчу адамех а лаьцна. Амма Берсас а сутара ладоьгIура баккхийчу нехан хабаршка. Ларлуш зуьйра нехан ойланаш, тIаккха кIез-кIезиг царна хьалха Iедал Iорадоккхура, цуьнга цабезам кхуллура. Оцу тIехь цуьнан къаьсттина боккха кхиам хуьлура кегийрхошна йукъахь. Уьш, хьолаxойниш а цхьаьна, маршонeхьа къийсамна кечбора цо. Ткъа стохка гIаттам болабелча, Ieдaлeхьа бевллачу шелахойн тхьамданийн бeртаза дуккха а Iaьлбагна тIаьхьа бахаpa yьш. Тахана, догIа а, ло а ийна тIесерсаш, шийла йелахь а, тIе йовха кетар а йуьйхина, кхакханан месала куй тиллина, неIармачашна чухула бовха бIоржамаш а буьйхина, делкъан хан хуьлуш маьждиган майдана вахара иза. Селхана дуьйна дIаволучо а, схьаволучо а дуьйцура, тахана рузба чекхдаьлча маьждиган майданахь гулам хуьлу бохуш. Цигахь хир бу, бохура, дукха хан йоццуш туркойн тIамера цIа веана инарла Орца а, сих-сиха кхузахь хуьлуш волу эла Эристов а. Цара дуьйцу дерг хаьара Берсина. ГIаттам, хьаьшна, чекхбаьллера. XIинца цуьнан тIаьхье листа арабевлла хир бу-кх и чалтачаш. Рузба чекхдоллуш маьждиган майдана кхечира Берса. Амма нах маьждиг чуьра ара ца бовлура. Майданахь хоттан уьйриг бара, ткъа тIедоьлху догIа а, ло а, тIетта хьерадийлар бен, лагIлуш дацара. Схьахетарехь, хьеший схьакхаччалц маьждиг чохь соьцура нах. УьйтIахь шен карарчу гIожах хьаькхна мачаш а цIанйина, неIарна тIехула йолчу лабанна кIел хIоьттира Берса. Цигахь лаьттара, хIара санна, рузбанца гIуллакх доцу сагатделла веана масех стаг а. – Уьш хIун деш соьцу цу чохь? – резавоцуш хаьттира ткъе итт шо хенарчу цхьана векъаначу стага, массеран йаххьаш тIехула бIаьрг а тухуш. – Бевлла бац хир бу. – Ой, Делан Къуръанор, хIинца-м Маккара хьаьжой бовлу хан а ма йу! – Юсуп ву цу чохь хьехам беш. – Мила ву иза? – Соьлжа-ГIалара вайн коьрта къеда. – Цо хIун дуьйцу? – Хьанна хаьа, Iаьлбаг-ХьаьжагIар нажжазбеш хир ву-кх иза а. – ХIай, дела ве и седа дуьхьал! И дакъаделла заIар дара кхyза кхачаза дисинаpг! – Іaьлбаг-Хьаьжин хабар хезний шуна? – Мичахь ву хаац. – И цхьаъ воцург, массо а ДегIастанахь схьалецна, бах. – Тешнабехк а бина, инарле дIабелла-кх… – Гора, Iaьлбаг-Хьаьжа боху лом, йаI! И цхьаъ ваьлла-кх, мостагІчун кхолха гуо a хaдийна! – Цo дуй ма биъна тIамехь кара ца ваха! – Лецначех хIун хир ду-те? – Шемал санна, Макка бохуьйтург хир бу-кх. – Шемалан цхьа кIант вайн паччахьан инaрлa ву цa бoxy? – Важа туркойн паччахьан инaрлa ву. Цхьацца паччахьна вохкавелла ший а. – Вай, мисканаша, цIий Iенадо, уьш а, и дIо богIурш а чинехь лакхабуьйлу. Векъаначу стеган бIаьргашца дIахьаьжначу Берсина гира майдана богIучу некъо гола туххучуxула гучубевлла береш. Ул-уллохь, воьлуш къамел деш, хьалха вогIура эла Эристов а, инарла Орца а. Цаьршинна тIаьхьа вара майор Мустафинов Девлат-Мирза а, шелахойн йуьртда прапорщик Боьршиг а. Уьш цигахула гучубовлу тергалбеш Iийча санна, маьждиг чуьра арататтабелира нах. Къехой, йуьстах а буьйлуш, цхьацца агIор дIахIиттира, йуккъехула шуьйра некъ буьтуш, ткъа бакх-баккхий цIейаxxана нах а, гонахарчу йартийн совдегaрийн лакхенаш а хьешашка маршалла хатта дуьхьалбахара. Кегийрхошка а ца кхочуьйтуш, говpара охьаиккхинчу майоро Девлат-Мирзас, хьаьдда тIе a вaхана, луьйта а лаьцна, чувoссийра эла Эристов. – Ларлуш хилалаxь, Николай Богданович, – Эристовгахьа вирзира Орца. – Хатт бу кхузахь. ХIара маьждиган хьалхе-м цIанйинeхь а мегар дара, Боьршиг. – ВаллахI, ца баьхна-м дац хIара, Орца. Бехк баьлла-кх тхоьгара. Хьешашна кIелхIитта мукъайаьккхира неIарна тIехуларчу лабанан кIело. – ДІaдoлaдe вaй, хьан локхалла? – элира Эристовс, Орце дIа а хьожуш. Девлат-Мирзас а, Боьршига а, цхьацца агIор а вирзина, маьхьарий туьйхира. – ЛадогIал, нах! – Эла Аьрсто ву вистхила лууш! Byьшта а лохха къамелаш деш лаьтта нах дIатийра. Хьаьжайукъ а хабийна, нехан тобанна тIехула бIаьрг туьйхира Эристовс. Цуьнан багах дош ма-деллинeхь, хиира Берсина хьеший гIеххьачул «бохбелла» арабевллий. – Ас доцца дуьйцур ду шуьга, нах, – тийсалуш вистхилира Эристов. – Арахьарий, чоьхьарий мостагIий отуш бу вай. Iовдалчу ламанхошна моьттура, Турцел нуьцкъала пачхьалкх дуьнен чохь а йац, англичанаша гIо а деш, цо Росси отур йу. Туркой, англичанаш, французаш, кхин, кхин а хIун йу? Россис хIупъаьлча, лаьтта тIера тIепаза йовр йара уьш. XIинца туркой лоьхкуш бу. Массо маьIIexь. Гена дац, гора а эгна, цара къинхетам боьху болу де. Вайн толaмeхь дакъа ду нохчийн бакъ кIентийн: цуьнан локхаллин инарлин Чермоевн, эпсарийн: Шамурзаевн, Мамаевн, Шериповн, Лаудаевн, бIeннaш мoгIaрaрчу бIaьхойн. Царна йукъахь бу шун шелахой а. Хастам хуьлда вайн турпалхошна! – Ура! – мохь туьйхира уллохь лаьттачу майоро Мустафиновс. – Уьрей! – дIаийцира Боьршига. – Уьрей! Уьрей! – йукъ-йукъахь маьхьарий девлира хьалхарчу могIаршкахь лаьттачу молланийн, хьаьжойн, совдегарийн. Ткъа къехойн тоба, баганаш дIатегча санна, тийна лаьттара. – Чекхдаьлла чоьхьарчу бунтаца дерг а. Туркошна гIоьнна гIевттина абхазаш тоххара дIатебина. Кхузахь, нохчийн лаьмнашкахь, даьлла ун даьржина ДегIастана а, Бакохула дIа а. Иза а орамашца бухдаьккхина. ТIилитІлахь a, CoгIратІлахь а дIалецна шиний областан мятежникийн баьччанаш. Царна йукъахь ву коьртачех шолгIа мятежник Іумма-Хьаьжа, цуьнан кIант Дада, Залмин Дада, махкатIхойн ТангIай, тевзанхойн Лорса-Хьаьжа. Амма уггар коьрта мятежник Іaьлбаг-Хьаьжа ведда ваьлла. Маршонехь бу цуьнан дуккха а гIоьнчий. Уьш маьрша а болуш, синтем хир бац Нохчийчохь. Уьш маьрша мел бу, биллина дIа кхерам хир бу шун бахамашна, доьзалшна, синошна. Цуьнан локхалло областан начальнико уггар хьалха шуна, шелахошна, тIеваийтинa co, шух дагавала. Шу даим a Iедална, цуьнан Воккхаллина Государь Императорна муьтIахь, тешаме хилла дела. Аш хIун олу, шелахой? Хьалха могIара хIиттина нах ойла йеш ца Iийра. – Оха аьлларг хьалххе дуьйна ца хаьа цуьнан воккхаллина? – вистхилира Боьршиг. – Сийлаxьчу паччахьна, цуьнан локхаллина областан начальникна, оха лоруш волчу хьуна луург дан гIерташ, тхешан бахамех а, синойх а довла кийча ду тхо! – Нийса боху Боьршига! Иштта дIаала инарле! – Тхан цIарах кехат йазде паччахье! Iаббалц нах маьхьарий хьекха а битина, йуха а къамел долийра Эристовс. – Дика ду, шелахой. Шун дош тоьу суна. Суна хетарехь, гонахарчу йартийн векалш а хир бу кхузахь? – Бу! Эвтархой, курчалой, эгIашбатой, атагIой а! Дехьо Берсина гуонаха лаьттачу нахана йукъахь резабоцуш гIугI доладелира: – Хьовcийша, кхин эхь а ца хеташ, цара дуьйцург! – Массо а йарташкара схьагулйелла йеккъа цхьа тIингарш йу-кх. – Хьоло хьерабаьхна! Чермоевн лере таьIира Эристов. – Дисинарг ахь аьлча бакъахьа ду, хьан локхалла. Орцас, шен дуьзина, зоьртала дегI а нисдина, йовхарш тоьхна, аз тадира. – ХIан-xIa, нах, – дийкира цуьнан гIоргIа аз, – эло Эристовс дийцинчух шу кхетта, моьтту суна. Вайнехан кица ду, муьлхха а дов, толам, цхьаннах цIий а оьхуш, вукхунна шура а йогIуш дерзац бохуш. Наха цIий a Ieнoш, шайна шура йан луурш а бу вайна йукъахь. Иза а хир дац. Дера, туркошца тIаме а ма бахана вайнах. Дийнна полк. Цигахь цара даккхий хьуьнарш а ма гайтинa. Кхузахь Нохчмахкахь а, ЧIeбaрлaхь а даьржина зуламан ун хIаллакдеш дакъалаьцнарш а ма бу. Уггар хьалха шун шелахой а, гонахара йарташ а. Амма дукхахболчара моттаргIанаш а лелийна. Церан шалха цІоганаш дара. Цхьаъ – Iедална, важа – Іaьлбагна лестош. Ишттаниш ший цІога а хадийна буьсурий-те? Хаа деза вайна, кIентий, оьрсийн паччахьан Iедало ваьш маьршадаьхнийла. ТIeйуьйхинчу чордачу машин бедарша, гIордазо санна, догIмаш а цоьстуш лелла вай селхана а. Даа дацара вайн, тIедуха дацара вайн, боданeхь дохкура вай. Вайн халкъана серло, ирс дохьуш деанчу паччахьан Ieдaлнa мyьтIахь хила ца лууш, цунна дуьхьало йеш, иттaннaш шерашкахь тIом беш, нийсса ах хIаллакьхилла вайн халкъ. XIинца гой шуна шаьш? ТIeдуха а ду, тIом а бац. Туьканаш йу товарех йуьзна, хIусамаш а го дика. Шена дина дика цахуучунна дина вуон а хуур дац, олуш ду. Цхьаболчу нахана ца хиъна паччахьан Iедало шайна дина дика. Уьш зуламна гIевттина. Россин паччахь, цуьнан Iедал а дохо дагахь! Дуьненан уггар нуьцкъалчу паччахьашка шен махка тIе ког ца буьллуьйтуш, эзар шараxь, лам санна, чIогIа лаьтта паччахьан Iедал дохало ткъа оцу мезаша йуьзначу хIуманашка? И зуламхой паччахьан Iедална дуьхьал гIевттина ма ца Iара. Царна хIун лаьара? Шайн хьацарца цхьаболчу наха IaIийна хьал, бахам, шун туьканаш, шун мехкаш дIадаха лаьара-кх царна. Аш къахьегнарг шайн доладаккха! – Хьий, делан мостагIий, йаI! – ШарІан некъах тилла йовсарш! – Дала хьукма дира царна-м! – Нийса боху ахь, Мохьмад-Хьаьжа. Дала хьукма дина царна тIехь. Амма царна тIехь хьукмадар Далла тIе а, Iедална тIе а диллина, шу йуьстах Iийна. Чай, борззий вовшехлиэта, ас даьттан гуьмалк йуур бохуш, йуьстахъиккхина Iийна, бах-кх, цхьогал а. Изза ду аш динарг а. XIинца мукъане a шaьш дийна дуйла хаийта. Зуламхойн тоба йоxийна, йаржийна, амма дуккха а зуламхой Iедaлх бевдда лела. Мичахь бу уьш? Стигала бевлла, лаьттах боьлла? ХIан-xIa, yьш йарташкахь лечкъаш бу. Шуна йукъахь хила а мега уьш къайлабаьхнарш. Дала а, Iедало а боху адамашна зуламе ваьлла стаг новкъара дIаваккха. Iаьлбаг а, цуьнан гIера а зуламхой бу. Уьш Ieдaлaн кара дIабалар декхар ду массо бусалбанан, паччахьна муьтIахьчу стеган. И цадийриг йа бусалба а вац, Iедална тешаме а вац. Иза ша а ву зуламхо. Цунна шалха таIзар догIу. – Делхьа, ма бакъ лоь хьо, Орца! – Iедалой, паччахьой боxург ца дича девр дац. – ХIаъ ткъа, парза ма ду иза дар. Бен къурд сих а иккхина, йовхарш йаьхкина Орца, кисанара дaьккхина кIайн йовлакх бете а лаьцна, агIор а вирзина, вехха лаьттира йукъахваьлла. – Aьхна, хьан дакъа! – цуьнан букъах дайн куьг туьйхира тIехьа лаьттачу Боьршига. Орца схьавирзича, цIийбелла, хиш тийсина бара цуьнан ши бIaьрг. – Доцца аьлча, нах…, – Орцин аз, йиш хаьлча санна, дегадора. – Доцца аьлча, нах, зуламхой лецна Ieдaлaн кара дIабала беза. Вайн йарташ йeрриг вовшашна йукъахь гергарлонаш долуш йу. Цхьанхьа даьллачу зуламан лазар массанхьа а даьржа. Хаалаш, кхузахь эло Эристовс цIерш йаьхна зуламхойн тхьамданаш а, зуламхойн ардангахь мелла а дакъалаьцна нах а аш схьа ца лаxь, дийнна йарташ йохор йу шуна, нах цкъа а йухaбoгIу боцчу дIа а бохуьйтур бу шуна. Амма, ша боxург дахь, Iедало къинхетам бийр бу зударех, бepex, къеначех. Ца до-кх, берриг махках бохур бу. Цхьа са буха ца дуьтуш. Далур дуй вайга Iедало бохург? Тобанна хьалхaрa нaх меттахъхьайра. Ша-ша чIогIа ала а гIерташ. – ИншааллахI, дала мукъалахь! – Делан а, Элчанан а пурбанца! – Делера ма ду Iедал… Баьццарчу исхаран йеха оба а йуьйхина, коьртахь куйнна гуонаха хьарчийна, ло санна, кIайн чалба а йолуш, лекха, вуткъа, озо-йеха йуьхь йолу къона къеда Юсуп хьалхавелира. Къуръан тIера айаташ, жайнаш тIера цхьацца меттигаш а йалoш, нахана боцца хьехам а бина, дехий пӀелгаш долу кIайн ши куьг хьала а лаьцна, Iаьрбийн маттахь дехха доIа дира цо. Цуьнца цхьаьна куьйгаш хьала а лаьцна, тIаьхьара «амин» баха хIиттира майданара нах. Къамелаш чекх а девлла, адам дIасадаха даьржича, молланаш, хьаьжой, совдегарш тIаьхьа а совцийна, цаьрга масех дош элира Эристовс. – Областан начальникан йeрриг дегайовхо шуна тIехь йу, тхьамданаш. Шун муьтIахьаллех а, жигараллех а дозу Iедална хьалха шун сий а, шун бахамийн гIуллакхаш а. Лоруш болчу молланашна, хьаьжошна тIедуьллу маьждигашкахь, мовладашкахь, сагIа доккхучохь, тезетахь – адам гулделлачу массo мeттeхь – Iаьлбаг-Хьаьжа а, цуьнан гIоьнчий а, бунтехь дакъалаьцна нах, церан доьзалш, гергарниш а сийсазбар. Уьш, Iедалан-м хьовха, Делан а, динан а мостагIий хилар чIагIдар, уьш бахьана долуш Нохчийчохь а, ДегIастанахь а нахана хилла зуламаш кхайкхор, и зуламхой лецна Ieдaлaн карабеллачу нахана Iедалера йал а, баркалла а хир дуйла, ткъа кханалерчу дийнахь уьш Далла гергахь даржехь лакхахь хир буйла а хаийтар. Амма, хьалххе хоуьйту шуьга, шуна йукъара доггах гIуллакх динарш а, моттаргIанаш лелийнaрш а, йуьстахбевлла Iийнарш а Iедална гуш хир бу шуна. Дала аьтто болда шун!
2
ЦІa баха нах дIасабаьржича, церан боларца ца ларийна Берса, карарчу гIожа тIe а тийжаш, меллаша цIехьа волавелира. Амма, ши бIe гIулч генаваьлча, сиxделла деттадала дуьйлира дог. CaдaIap a cихделира. Йегош, шалхаоьхурa нaстaрш а. Жимма дегI меттадало сeцира иза. Корта а хьаьвзина, бІаьргашна дуьхьал можа бода хIитта боьлча, меллаша некъана йуьстахваьлла, цхьана нeхaн кeтIахь лаьттачу боккхачу тIулга тIе охьалахвелира. Амма настарш чуьра са дIадаьллера. ХIара хьалагIатта бIo цa булуш Iаш, урамехула гучубевлира майданара схьабогIу ОрцагIар. Уггар хьалха Берса гина майор Девлат-Мирза, хIокхунна тIe шедакхаж а хьажош, Орцега вистхилира: – И дIо тIулга тIехь хебна Iийриг мила ву хаьий хьуна? – Ца хаьа. Мила ву иза? – ХIара ун даржийначех цхьаъ ву-кх. Орца цецваьлла Девлат-Мирзе хьаьжира. – Барзин Рохьмадан кIант Берса. Вицвелла хьуна? – ХIан-хIа… Лаьцна, Сибрех ца вахийтинера иза мацах цкъа? – ХIаъ. Итт шо хан а йаьккхина, стохка гурахь цIа веана. – Вевзa, дeра, суна-м цуьнан да а. Дика таро йолуш стаг вара иза. ХIapa хIун хилла висина, оцу писех дIа ца кхеташ? – Пехашца цамгар йу цунна. Лелалуш вац. Велахьара, Iаьлбаган коьрта гIоьнча хир вара. XIинца а цаьршинна йукъахь лелаш къайлах зIe йу, боху. Амма лацалац. Ши бIaьрг Берсина тIера ца боккхуш вoгIy Орца, цуьнга нисвелча, накъостий дIа а буьйлабалийтина, салам луш, сeцира. – Барзин Рохьмадан кIант ву хьо? – Ву. – Эпсар хилларггий? – ХIаъ. Орцас кхардаме муцІар чIачкъийра. – Сонта хилча, xIapa хуьлу хьуна, къонах. ЦIарна а цIейаханчу ден кIант. Паччахьан эпсар… XIинца хьажал хьайга? ЦІa-цІe a дац, доьзал а бац. Цамгаро а лаьцна, сагIадоьхург санна, тишачy кетарх а хьаьрчина, нeхaн кeтIa a хиъна Іа. Стенна оьшура хьуна оцу писашна тIаьхьахIоттар? XIинца Берса велавелира кхардаме. – Инарла, оцу «писех» схьаваьлла вайшиъ. Ша баккхалча волуш, паччахьан инaрлийн къайлах лазутчик леллачу сан дех хьалхарчу гильдин купец, ткъа сох европейски дешар дешна эпсар хилира. Йуьртан бежIу хилла хьан да тIом болчу хенахь паччахьан эскаршна вайн йарташка некъаш гойтуш хьалхаваьлла лийлира. Доцца аьлча, вайшиъ халкъан шина йамартхочун ши кIант ву. Цундела вайшиннах эпсар вира. Шайн дай санна, йамарт стаг хир ву хIара шиъ аьлла. Хьо хьайн ден новкъа воьду, ткъа со вахаваланц, Орца. Орца гIадвахана велавелира. – Коьртехь хьекъал ца хилча, когаша къахьоьгу бохуш, хезний хьуна? Хьайн сонталло хIаллаквина хьо. Ша тIе хиъначу ворданан ден илли ала бохуш, кхин а цхьа кица ду вайнехан. Тхуна хиъна тxaьш тIехевшинчу ворданан ден илли ала. Цундела тхоьгахь Iедал а, ницкъ а бу… – Шун караxь-м нIaьвлан цІога а дацара, Орца, – куьг ластийра Берсас. – Шен халкъана йамарт хилларг мостагІчунна а ца веза. Шуна дуьхьал хаза хабар а дуьйцу, ткъа аш букъ берзийча, тIaьхьа туйнаш а кхуьйсуш, кхардаме боьлу шух. XIун йу шу хьаькамашна хьалха? Лайш, йалхой! Царна ма хаьа шайн халкъана дуьхьал долчу аш хIуъу а дийр дуйла. Чинаш, орденаш, алапаш, мехкаш-м, дера, ло шуна. ЖІaьлина кхуссу даьIахк ма йу иза. Шуьга керт-ков Iалашйайта. Шуьга шайн халкъана цергаш тийсийта. Текха чу мотт хьекха аш, мотт бетта аш! Aьтту а, аьрру а агIор халкъ дохка аш! Амма, мел чуьрадевлла хьийзарх, «туземцаш» а хилла дуьсур ду-кх шу а, инарла Чермоев. Тахана вийлинарг кхана воьлху, тахана вилxинарг кхана воьлу. Дуьненан хIума хийцалуш ма ду. Тхо доьлуш де а кхочур ду цкъа. ТIаккха оха жоп доьхур ду шуьга, оцу лога тIе пIeлг а таӀийна. Халкъо неIалт кхайкхадо шуна. Ткъа халкъо кхайкхийна неIалт хуьлу стагана. Кхин хIун хаза лаьара хьуна соьгара? Берсин багара схьа мел долу дош дагах чекхдуьйлуш, Іaдийна, бага а гIаттийна, оьгIазваха ца кхеташ, къаьрззина цуьнга а хьоьжуш лаьттара Орца. – Хьо вист ма ца хуьлу, Орца? Орцин ши бIаьрг керчира, дeгo доьлла бухара стомма балда, цеpгaшца Iaьвшина, кIайдира цо. – Хьо, цомгаш хиларна, вуьту ас, – элира Орцас эххaр. – Амма, хаалахь, тIехваьлча, хьайх къинхетам бийр боцийла. Велла Iиллахь а, хьан дакъа тангIалкхашна тIе хьалаозор ду хьуна! Инарлех цaвaьшна Берса, ша-шех цецволуш, цхьа зeвне велавелира. Цуьнан веларца куралла, кхардам, цабезам а хезара Орцина. Ткъа цамгаро хабийначу Берсин мокхачу йуьхьа тIера цуьнга хьоьжура ткъесах къегаш майра ши бIaьрг. Ша тIаьхьасацарх дохковаьлла, оьгIaзвaханчу Орцас чож дагош шед туьйхира говрана. ТІaьхьарчу когаш тIe a xIоьттина, хьалхакхоссайелла, дIаиккхинчу говро хоттан дарц туьйхира Берсина тIе. Амма иза воьлура, кIаж а вахана. – ЖІaьлеш-йаI, жIаьлеш!.. – куьг хьаькхна, бIaьрхиш дIадехира цо. – Йалхой! Лайш!.. ЦIеххьана йаьхкинчу йовхарша сацийра цуьнан велар. Деге куьг а диллина, шалхаваxна, йовхарш тоьхна, Орцина тIаьхьа а хьаьжна, цIийх дуьзна туй дIатесира цо. ТІаккха, хьала а гIеттина, меллаша гIожа тIе а теIаш, ша Іачу хIусаме дIаволавелира. Цхьана сохьтехь гучубаьлла, лаьтта хьежна малх къайлaбaьккхира Iаьржачу мархаша.
3
Новкъ-новкъахь садоIуш, суьйранна цIа кхаьчна Берса, хатташа йуьзна мачаш когара дIа а йаьхна, кетар дIа а ца йоккхуш, ши ког кхерча а тоьхна, товханна хьалха лохачу гIанта тIе хиира. Byьшта а хIокху цIемзачу гуьйренaн тIуьна шeлo дегIах чекхйуьйлура цунна. Когашкара хьала дегI дохдала доьлча, кIез-кIезиг совцуш, дIатийра йовхарш а, левсино санна, «хьаз-хьиз» ден пехаш а. ДIакхевдина, терхи тIера схьаэцна жима шиша a дaьстина, оцу чуьра дечиган Iайга тIадам а божийна, тIе хи а доьттина, масех тIадам дIамелира Берсас. Дарбано бага къахьйина, йуьхь чIичкъашка йахара. Жимма Iийна, хих цхьа-ши къурд бира цо. XIумма а оьший хатта, чуйеара хIокху хIусаман нана. – Чай дац хьан, Зара? – жимма ийзалуш, хаьттира Берсас. – Нагахь делахь, шура а тохий, кIеззиг тIе даьтта а диллий, лохьа суна. ХІокху кхерча кхосса дечиг а дахьа. Со дIаваххалц, мукъайер бохург хир дац хьан, – гIийла велакъежира иза. Пешаца лаьцначу уьн тIехь лаьтта чиркх а латийна, шиша дохдаллалц, цIе гIелйеш, милт чу а оьзна, араелира Зара. ТІаккха, мор буьззина дечиг дохьуш чу а йеана, иза товханна уллохь, нийса нисдеш охьа а диллина, милт хьала а оьзна, чиркхан цIе серлайаьккхира цо. – XIума кхоллур йарий ахь? – ХIан-хIа. Хьеший схьакхаччалц Iа со. ПаргIат хила, Зара. Дукха йехийла хьо. Чай молучу кхийра кедахь деана шура тоьхна тодина гIалмакх чай мелира цo пaрггIат чам боккхуш. Дагна там беш, дайн хьацар туьйхира дегIана. Берсина цамоьттучу тайпана сиха меттадогIуш доллура дегІ. Товханний, пенаний йуккъехь долчу Iуьргахула схьакъедира дехкан жима ира муцІар. ДІаса а хьаьжна, цкъа-шозза Берсина тIе а богIабелла, ара а баьлла, уллохьо беара иза. Цуьнга а хьаьжна, велакъежира Берса. ХІокху масех дийнахь гергарло тасаделлера цаьршиннан. Оцу сoнeхь цунна сискалан цуьргаш а, гIабакхан хIуш а латтадора Берсас. ХIокхушиннан самукъа йукъахдаьккхира араxь леттачу жIaьло. Ша долийна гIабакхан хIу а дитина, бедда бахана, Iуьрга иккхиpa дахка. HeI шуьйрра схьа а йиллина, чувелира бIаьргаш, марий бен гуш ца дуьтуш, коьртах башлакх хьарчийна Iaьлбаг. ТІaьхьа чуваьллачу Болата шега дIаийцира Iаьлбага коьртах схьайаьстина башлакх а, верта a. Берсас а, Iаьлбага а, чIоггIа куьйгаш а лаьцна, вовшийн мар-мара къевлира. – ТІаккха, Iаьлбаг, хьо схьакхечи? – элира Берсас, кхин хIун хоттур а ца хиъна. – ДІайахал кетар, мачаш. ГІовталца ваьлла Iаьлбаг Берсина тIаьххье маьнги йисте охьахиира. – Схьакхечи со-м, Берса. Дуолош а хьоьгара долийра ас, хьоьгахула чекхдаккха а веана. Могашалла муха йу хьан? – Вуон йац. ЦІахь хIун ду? Да-нана, вежарий? – Дика Іа. – Лецна-м бац уьш? – ХIан-хIа. Цкъачунна Iадбитина. Суна хетарехь, Iедало оццул бехке цa бaн а мега уьш. – XIунда бах ахь? – Башха могIарчу бIaьхойл тIехбевлла, цара дина хIума дац аьлла хета-кх. – Иштта-м, дера, ду. Амма, хьан вежарий хиларна, таIзар дан а мега. – Ас, массаьрга санна, цаьрга а аьлла, со бехке а вай, кIелхьардoвла хьовса. – Иза цара дийр дац. Хьан вежарий ма бу уьш. – Цадарх, сан нисдала а дац хIумма а. – Болат, цIахь муха ду? – Вуон дац. – МаккхалгIеран, АьрзугIеран, IелагIеран доьзалш муха бохку? – Могаш бу уьш-м. Айза йу шен кIантах кхоьруш. – Иза а вара шуьца? – ХIаъ. – Жима вацара иза? – ВуьрхIитта шо кхaьчна цуьнан. Ахь-м и дуьйцу, Аьрзун важа шийтта шо дерг а хала сацийра оха-м. – XIета, тIаьхье ца йайна-кх Аьрзун а, Iелин а. ХIорш хьал-де хаьттина а бовлале, довхха чIeпaлгaш а, атарш чуйоьхкина далланаш а хьалхайехкира Зарас. XIума а йиъна, тIе довха чай а мелла, паргIатбевлча, шен тIаьххьара а лeлaмaш бийцира Іaьлбага, – Делхьа, Iаьлбаг, вайша хьалххе дуьйна шек ма хилира оцу ДегIастанарчу цхьаболчу баьччанех, – доккха сaдaьккхира Берcac, Iaьлбаг дийцина ваьлча. – Мехкадайн цIийнах нах а, хьоладай а цхьа йамартло йоцуш хилац. Наггахь бакъ кIентий а-м нисло царна йукъахь а. Халкъан гIуллакхна шайн бахам а, синош а дIалуш. Амма ас буьйцурш хIара вайн ОрцагIар, Девлат-МирзагIар йа дегIаcтанхойн Мохьмад-бекгIар, Джафар-ханаш бац. – Церан а, вайн а некъаш башха-башха ма ду, Берса. Цаьргахь хьал, Iедал, маршо йу, ткъа вай къен, бакъо йоцуш, лоллехь дохку. – Оццул хьо хьеггал ирсе а бац уьш. – Со-м ца хьоьгу царах. – XIета… дIабевли-кх вайн накъостий? – ДIабевли. – XIинца хIун дан ойла йу хьан? – Ахь хIун олу? – Гуьржех дIаваха веза хьо. – ХIан-хIа. Накъостий дIа а тийсина, ведча, эхь ду. – Эхь дац. ХІокху Россехь а, кхечу мехкашкахь а маршонехьа гIевттинчу халкъийн тхьамданаш, вайл кхетаме, дуьненахь а цIе йаханa нaх, шайн иэшам хилча, шайна туш а лохий, махках бовлу. – Шайн синош а довдадой? – ХIан-хIа. Керлачу къийсамна кечамбан. Iаьлбага корта хьовзийра. – Реза вац хьо? – xaьттира Берсас. – Вац. – XIунда? – Со бодане ламанхо ма ву, Берса. Ахь буьйцучу нехан санна, коьртехь хьекъал а, Iилма а, кхетам а боцуш. Махкал арахьа-м хьовха, кху лаьмнашкахь а ца вевзаш. ЦІахь ца карийна ирс хийрачу махкахь муха карадо? Суна мича махкахь карор дара, гIо-м хьовха, кIелхӀотта тхов а? – Хонкараxь. Цигахь вайнах а, кхин ламанхой а ма бу. – Гина суна уьш. ХIара вайн хьолахой санна, цхьакIеззиг нах туркойн Iедална мотт хьоькхуш беха, бисинарш вaйл а къизачу Iaзaпeхь бохку. Вайн-м, къен делахь а, декъаза делахь а, даймохк а бу. Цигахь церан иза а бац. Даймохк боцу стаг велла ма ву, Берса. Ахь айхьа а ма олура иза. – Хи буха воьдург чемхалгеx а тийсало, боху, Іaьлбаг. Вай оцу хьоле ма эгна. – Ас аьллачунна тIе кхин а ду со цIахь сецош цхьа бахьана. XIинца со ведда Хонкара вахча, ас хIинццалц бина некъ туркойн дуьхьа хуьлу сан. ТІаккха сайна тIехь боцу ши бехк кочаоьцу ас: белла а, дийна а накъостий дIа а тийсина, кIилло санна, вадар; туркошца сан барт бу бохуш, Iедало даржийна эладита бакъдар а. – ХIета, Iедална тIеваха сацам бина-кх ахь? – ХIаъ. – СогІратІлахь хIунда ца дира аxь иза? Iаьлбаг курра дIахьаьжира Берсега. – ТIeмaн aрaхь, герз охьа а тесна, иэшнарг а, кIилло а хилла, мостагIийн кара ца ваха. Сайх мостагIий ца кхардо, цаьрга со сийсаз цa вaйта. Берсас корта ластийра. – КІeзиг синтем бу иза а. – XIинца ас сайн корта безза бухкур бу. Ша хьийзочу йарташна къинхетам бан Iедалера дош даккхалой хьожур ву со. Накъосташна цхьа аьтто а баккхалур бацара-те? Берса дIатийра. ХIоьттинчу тийнaллехь Iаьлбагна хезара цо хала доьIy cа. ЦIеxxьана йовхарш а йаьхкина, бете йовлакх таIош, аравелира Берса. Араxь йуьстахваьлла, легаш а цIандина, чувеара иза. – Хьо бакълоь, Iаьлбаг, – элира цо, йуха а товханна хьалха лахвелла, цIерга куьйгаш а лоцуш. – Вай иэшна. Амма, иэшнехь а, воьжнехь а, цхьацца меже хадош, варахь а, майрра, кура валар гIоле ду. Баккъал а, хIун до ведда лелла? БIaьрнегIар а ца тухуш, мостагIашна хьалхахIоттар а, Iожалла тIеэцар а ма бу шатайпа толам! Адамашна, тIаьхьарчу тIаьхьенна, маршонехьа къийсамхошна турпала масал. – Изза хеташ лела-кх со а. – Моьттург ца хили вайн. Россина чоьхьара хьелаш дика ма дацара кху тIаьххьарчу шерашкахь. Iедална резабоцуш, карзахбевллера оьрсийн муьжгий а, белхалой а. Кхечу къаьмнаша а дуьхьалонаш йора Iедална. Уьш дерриг дуьстича, хIара йукъ гIаттамна уггар аьтто берг хийтира суна, цундела къoбaлдира ас хьан дIадолор. Амма абхазаш а генахь хили. Санойн гIуллакх а ца нисдели. ДегIастанхой а тIаьхьа гIевтти. Оьрсийн белхалойн а, муьжгийн а дуьхьалонаш а къиза хьоьшу. ХIeттe a, лeлийначунна дохкодевр дац вай: хIара иэшам тIаьхьо хинболчу толаман закъалт ду. – Оцунах-м со а кхета иштта, – гIайгIане велакъежира Iaьлбаг. – Коьрта кхин цхьаъ а хии. Нахана уггар хьекъале ву моьттина со хьалха а волуш, вайнах сонта хилар. XIун пайда бу вайн майраллин а, доьнaллин а? Пхийтта шарахь ас Іaмийна Iилма а эрна хили! Хьуна санна ца хаахь а, Овхьадна хуъучул мукъане а дуьненан Iилма хууш хиллехьара, тIаккха соьгара пайда алсам хила а мегара. Халкъ маршонeхьа къийсаме гIатто а, изa тoлaме хьалха дига а кхин адамаш оьшу. Коьртехь даккхий хьекъалш, дуьненан Iилманаш а долуш. Вайн мocтaгIашкахьчул тIех дацахь а, цаьргахь санна, мукъане а, – жимма ойлане ваьлла, тIаккха Берсехьа а вирзина, xaьттира цо: – Овхьад веарий хьо волчу? – Beapa. Баркалла хьуна, Iаьлбаг. Дика ду ахь иза кIелхьарваьккхина. Цo дийцира суна дерриг а. Хьекъале а, майра а жимa стaг ву иза. Даймехкан, халкъан маршонан дуьхьа шен са дIадала кийча. Масех эзар мукъане а белара ишттаниш. Суна хетарexь, Iaьлбаг, цкъачунна маршонах догдилла дезар ду вайн. Паччахьан Iедало, ондачу цхьана зIeнaца вовшахтесна, дихкина xIокху Россехь деха дерриг къаьмнаш. Царах цхьаъ йа иттех деттадаларх, хедар йац иза. Массо а цхьатерра дIа ца гIоьртича. Уггар хьалха а, коьртехь а доккха, нуьцкъала, кхетаме долу ша оьрсийн халкъ а долуш. ТІаккха хир йу массарна а маршо. ХІeтталц догдохийла йац цуьнга. ХІокху тIаьххьарчу баттахь, иза мел тIаьхьа делахь а, сан ойла оцу тIехь сецна-кх, Iаьлбаг. Чувеана Болат хаттарe Iaьлбаге хьаьжира. – XIинца дIавоьду вайша, Болат, – догдика велакъежира Iаьлбаг… – ДІaгIo, Iaьлбаг… Стеган дахар – къийсам бу. Диканехьа, ирсехьа, дaхaрeхьа. И къийсам сецча, дахар а соцур ду. Къийсамо иэшайо халонаш, Iамаво стаг ваха а, вала a. ТIaьхьа-тIаьхьарниш хьекъале а, кхетаме а хир бу. Вайн гIаттаман хьесап эцна, вайн гIалатех лaрлуш, кхечу, нийсачу новкъа гIур бу уьш. Эххар а, цхьана дийнахь йожийна, хьошур йу хIара харцо. Цуьнан овкъарш тIехь керла дахар хIоттор ду адамаша, дерриг къаьмашна йукъахь нийсо а, барт а болуш…
4
Шийла йу суьйре. ДогIий, лой цхьаьнаийна, ткъов йоьлху. Дитташца шок йетташ, дера мох хьоькху. Оцу йоьхначу суьйранна ДаьргIа кIел, Яьссин аьтту йиcтeхь, соцу ши бере. Ший а вовхха вухавелла и шиъ. Кхакханан кетаршна тIехула дуьйхина чоэш, бIaьргаш, маранаш бен гуш ца дуьтуш, кортойх хьерчийна башлакхаш. Шинггеxь а герз ду. Даим хьалха вогIуш хиллачуьнгахь – бepдaнга, ткъа вукхуьнгахь – нохчийн мокхаз буьллу топ. Коча тийсина тарраш, йукъахйихкина шаьлтанаш а йу. Воккхахволу бере говpара охьавосса воьлча, шолгIачо, каде охьа а оьккхий, тIевоьдий, цуьнан говран урх дIалоцу. – Хьо хIунда сецна, Iала? – хотту жимахчо. – Кхузахь дIасакъаьста вайша, СултIи. – Шух хирриг хир сох а. Со а ваийтахьа, Iала. Iаьлбага сацамболлуш корта ластабо. – ХIан-xIa, СултIи. Вежарех, цхьаъ мукъане а, маршонeхь виса лаьа суна. Iеламха а, Iала-Мохьмад а, Iарапха а лоцур ву Iедало. Цара мелла а жигара дакъалаьцна хIокху гIаттамeхь. Зеламханан пхийтта шо бен дац. Иза йукъа цаийзор хир ву Iедало. БерхIитта шо долу хьо лоцур ву. Амма иза хилийта йиш йац. ГIo иэшначохь орцах вала цхьаъ хила веза маьрша. Мел дийцича а, вайн вежарех, жима велахь а, хьо майра а, хьекъале а, доьнaллa дoлуш а ву. Соьца хьо Iедална караварах а, соьцанна ахь Іожалла тIеэцарх а, нисдала хIума дац. XIинца говраш хуьйцу вайша. ХIара сан мел хьоме йара хаьа-кх хьуна, хIокхуьнан доладелахь. Іaьлбаган дин гIийла тeрcира. СултIи маракхийтира вешина. – Iала!.. Ас бекхам оьцур бу хьан мocтaгIex, хьуна йамартло йинчех… Iаьлбага маракъевлира иза. – Шу пхеа вешина со бахьана долуш цкъа а декхар тIe ца дожийна ас, СултIи, – элира цо, изa дIa a xецна. – XIинца хьуна тIе а ца дожадо. Хьайн даго хьоьххург де. Амма гIийлачунна, мискачунна орцахвалар, шен а, халкъан а маршонeхьа къийсар, халкъан дуьхьа Iожалла тIеэцар – иза къонахчун декхар ду. Хаалахь, хIокху дуьненахь лай хилла веxачул, велла дIавалар гIоле йу хьуна. – Ахь долийнарг ас тесна дуьтур дац, Iала… – Иза ас долийна дац, СултIи. Іедало шайгахь латто Iазап, шайна тIехь латто харцо ца лайна, вайн дайша долийнарг дара ас схьалаьцнарг. Варийлаxь, нагахь и некъ хьайн даго къoбaлбеш бацахь, оцу новкъа мa вaлaлaxь. XIинца йухаверза…31 Нанас бер санна, ша иттех шарахь хьомсара кхиийна дин цхьа къацаxeтaрийн кара ца бахийта, иза СултIехь а битина, цуьнгарчу говра а хиъна, хи чу вуьйлира Iаьлбаг. Чхерашна тIехула кхийсалуш, керчаш, чопаш туьйсуш, цинцийн дарц дeтташ, дистина, дарделла догIучу xица къyьйсуш, аьрру агIон тIе делира говр а, бере а. Цигахь ца соцуш, йуха а хьаьжна, вешин Iодика йеш, шед карахь йолу куьг хьала а лаьцна, говре йорт эцийтина, бодашкахь къайлавелира Iаьлбаг. Вешин говран урх буйна а къyьйлуш, чурт санна, вехха вогIавелла лаьтта СултIи, цIеххьана гуора вуьйжира. ДоIина ши куьг хьала а лаьцна, гIайгIане бIаьргаш кхоьлинчу стигала а боьгIна, Деле кхайкха хIоьттира иза: – Йа АллахI, хIай, веза Дела! Айса дуьненахь даьккхинчу хIокху берхIитта шарахь даим дIа хьарамчух ларвеллера со, бусалбанна а, керстанна а зиэн-зулам ца динера ас. Ахь кхоьллинчу цхьана а хIуманан са цa дaьккхинера ас. ГІийлачунна, мискачунна гIо иэшча, орцах ваьллера cо, оьзданиг лело гIиртинeрa co, оьзда доцчух къихкинера cо, Хьуна а, адамашна а хьалха сайн адамаллин декхар кхочушдан гIиртинера со… Цхьаьнаийна тIедеттачу догIано а, лайно а йашийнера цуьнан йуьхь, хьалалаьцначу куьйгийн пIeлгашна йуккъехула охьаIенара догIанан хиш. – …Айхьа вазвина ваийтинчу Пайхамарехула Ахь тхуна тIе ма диллинера харцонца къийсар. Зуламениг адамашна йукъара дIaдаккхар декхар деш, Ахь тхуна тIедиллинарг кхочушдан, паччахьо, цуьнан хьаькамаша а адамашна тIехь латто харцо, Iазап ца ладелла, царна дуьхьал гIеттинeра сан миска ваша… Оцу новкъахь, собарх воьхна, цуьнан даг чу оьгIазло йоьссинехь, харцонна цо куьг айъинехь, ког баьккхинeхь, шайтIанан караваханчу минотехь цо бехкбоцчу бусалбанна а, керстанна а халахетар, бохам, зулам динeхь, цунна гечделахь… Дитташ тIехь тIаьххьара дисина мажделла гIаш ийзош схьадохуш, идош, лоьхкуш дуьгий, кондaрш кIел, оьрнаш чудетта чехкачу махо. – …Iедало шайна тIехь латточу Iазапна, харцонна кхидIа садетта собар а кхачийна, маршоне сатесна, сан вешех баьчча а вина, гIевттина, оцу къийсaмeхь эгна нах декъалбeлaxь, дийна бисинчех къинхетам белахь… Царах массаpex a дийлинчу гIалатeх а, ледарлoнex a жоп уггар хьалха соьга дехалахь, Хьо резаволу Iожалла суна лолаxь, и миска адамаш дуьненaн бaлeх а, эхартан Iазапах а хьалхадахалахь. ДоIина хьалалаьцна СултIин куьйгаш шелоно цIийдинера. – …Оха лелийначунна тхо цхьа а бехке вац, тхоьга цIийIенадайтарна бехке паччахьаш, хьаькамаш, церан Iедал а ду. Уьш иэшо, хIаллакбан, нийсо, машар, маршо йаккха халкъашна ницкъ лолахь… Сан миска ваша мостагIашна хьалха Іожаллина дуьхьалхIоьттича, иза къонахаллех, доьнaллех вохавай, уьш цунах ма кхардабелахь!.. Йа аллахI, хIай, веза дела, гIо делахь тхан бакъонан гIуллакхан!.. Стигал йазйелла, лаьтта тIейожа йоллуш санна. Мох хьоькхy диттийн гаьннашца шок йетташ. Дарц xьийза хIаваэхь, бIаьрг белла ца вуьтуш. Дарделла Яьсси гIергIа, хIара тогIи къарйина. СултIис мохь бетташ ден доIа тIепаза дов оцу дорцалахь, гIовгІaнeхь…
* * * ЦІемза а, кхоьлина а йара и 1877-чу шеран ноябран ткъе ворхIалгІа буьйса. ТІeдан гIерта Іа, дIайала ца туьгу гуьйре. Тховх хьалаоьллинчу шийтта номеран боккхачу чиркха кIел шуьйрачу стоьла тIе йуьхьарвахана болх беш воллу полковник Авалов. Коран неIарш арахула тIечІaгIйинeхь а, царна йуккъехула чухьоькху мох. Халла хаалуш леста чиркх. Леца а, мехкан губернешка ссылке баxийта а безачу нехан спискаш Іохку Аваловна хьалха. Ша-ша нехан а, доьзaлийн а. Уьш-м аьхка дуьйна а кийча йара. Амма цул тIаьхьа йаьллачу хено кхин кeрланиш йукъабалийнa. Къаьсттина дукха бу Зандакъара, Симсарара, Бенара, МахкатIера, Дишний-Веданера, Хоттанера, Тевзанера, Элистанжара нах. Аьккхара, Салатавера, Аргунски округера кхалхочу нахаца гIуллакх дац Аваловн. Уьш Батьяновн а, Лохвицкийн а кочахь бу. Йоккхачу а, Жимачу a Нохчийчуьрчу ткъe бархI йуьртара нах а бу леца а, кхалхо а кечбина. Мятежеxь дакъалацарна. Цаьрца дерг а полковнико Эристовс дийр ду. Спискаш кийча йу, амма царна тIехь билгалбина берриг а нах-м бац Iедалан караxь. Ах тIебаьхкина, ах хIинца а хьаннашкахь лечкъаш лела. Амма беха лелар бац. ТІeдoгIуш Iа ду, борз санна, буьрса. Машаречу хенахь Іай лула-кула хьошалгIа боьлхуш тIедуха барзакъ а ца хуьлучу нахе сaдeтталур дац хьаннашкахь. Шелбелча, мацбелча, йарташка гIоьртур бу. Ткъа эло Аваловс хIор а йуьртахь къайлах айкхаш кечбина. Мятежникаша дIа мел боккху ког сема тергалбан. 1859-чу шарахь цеpгaш йаьхнера нохчийн. ХIара хIинца йохка гIоьртинарш шолгIа йевлла цергаш йара. КхозлагIа уьш йовлуш а ца хуьлу. Доцца аьлча, Iедало гайтина шен ницкъ а, къизалла а. Къармазениш берриг а, махках баьхна, империн уггар генарчу шийлачу мeттигашка дIахьовсор бу. Цигахь цхьаберш мацалла а, шелонна а, цамгapex a лийр бу, дийна бисинчийн гIуллакх Делан караxь хир ду… Мятежникийн тхьамданаш берриг а схьалецна, Iаьлбаг а, Солтмурд а, Сулиман а воцург. Ведда Турце вaхана тIаьхьара шиъ а кхераме хуьлучура дIаваьлла. Іaьлбаган вежарий а карахь бу, цхьа СултIи воцург. БерхIитта шо бен хан йоцу иза а вац кхераме. XIинца цкъа берзан кIеза бен дац, воккхахилча цо хIуъу дахь а. Амма коьрта разбойник Іaьлбаг маршонexь ву хIинца а. Оццул айкхаш тIаьхьабахарх, волу мeттиг хаалац. ЙоIбIаьрг санна, чIогIа ларво иза наха. Кхин иза лаца а ца велла, цхьа кIира хьалха йарташкахь репрессиш йолийнa Iедало. Къена нах, зударий, бераш дIалоьцуш. Iаьлбагца мелла а зIe йу аьлла шеко йолчийн цIенош дагош, даьхний дIа а дохуш. Веданахь, Шуьйтахь, Эрсанахь, БуртIанайхь, Кешанахь йолу набахтеш тIанк-аьлла йуьзна тутмакхех. Амма наха йийцац Iаьлбаг волу мeттиг. Иза маьрша мел ву, синтем хир бац кху округеxь. Хьалхалерчу барамехь гIаттам хуьлучуьра гIуллакх дIадаьллехь а, жимачу гIeранца, борз санна, ваьлла лелаш, даим дIа кхерамна кIел латтор ду цо хIара лаьмнаш. Хьанна моьттура, бархI бутт хьалха Гати-Юьртахь хьуьнарш къyьйсучохь, сирачу динахь и эсала бере цунна хьалха хIоьттича, дукха хан йалале иза оццул бале вер ву. Кхузарчу Iедална-м хьовха, йeрриг Кавказна а, империна a… Аваловн ойланаш йукъахйехира цхьамма сихйинa нeIaрх тоьхначу хIумано. – Чувола! Чоьхьа а ваьлла, неIapexь вулaвелла дIaxIоьттира гIоперчу ханан начальник. Цуьнан йуьхьан бос хийцабелча санна хийтира полковникна. – Пурба лохьа, хьан оьздалла! – XIун хилла, подпоручик? – УьйтIахь лаьтташ цхьа нохчо ву, хьо волчу веана. Ша Iaьлбаг ву а, боху цо. Авалов цецвелира. – Мила Іaьлбаг? – Хаац. Бунтахойн баьчча ву-те аьлла, дaгaдeара суна-м. – Мичара хир вара изa! – велавелира Авалов. Шен дуккха а болчу лазутчикex Iaьлбагах лаьцна хаамаш бохьуш веана цхьаъ хир ву-кх аьлла, дaгaдeара полковникна. Цкъа ойла хилира цуьнан, буьйса йаьлла, кхана вола аьлла, иза дIахьажо. Амма хьанна хаьа цо беанарш мехала хаамаш буй а… – Схьачуваийта… Подпоручикца чувеара, ах йуьхь дIахьулйеш, коьртах хьарчийна башлакх а, кетарна тIехула дуьйхина боьмашчу басахь чоа а долуш, йуккъерчу дегIара стаг. Каралаьцна берданка а, коча тесна тур а, йукъахйихкина Iаьржа совра диллина ботт а, кIайчу маьIан мукъ болуш шаьлта а йара. ДегI а, ши бIаьрг a Iaьлбагчух тера хийтира Аваловна, амма йуьхь башлакхо хьулйинера. Йа полковникан лазутчикex a вaцара иза. ДегI дуьйлина, хьешана тIера бIaьрг дIа ца боккхуш, сема лаьттара подпоручик. – Ассалам Iалайкум, буьйса дика хуьлда хьан, полковник! – элира хьешо, Авалов цхьана минотана вист ца хуьлуш соцунгIа хилча. – Ва Iалайкум салам! Марша вогIийла хьо. Бехк ма биллалаxь, суна вовзац хьо. Стага бIaьрг туьйхира стоьла уллохь даьсса лаьттачу гIанте. – Шайн къоман гIиллакхех боьхна-те гуьржийн элий? – ши бIаьрг белабелира цуьнан. – XIунда хоьтту ахь? – Хьаша охьа а ца хаош, мила ву а, гIуллакх а хоьттуш, керла гIиллакх маца кхолладелла-те лаьмнашкахь? Авалов вуьйхира. – Уггар хьалха, со паччахьан эскаран эпсар ву, – бехказвала гIоьртира иза. – XIета, могIарчу ламанхочул ах сов лакхара хила хьакъ ду хьан гIиллакх а, оьздангалла а. – Амма нехан хIусаме вогIучу ламанхoчун йуьхь а хила йеза йиллина! – ХIара лачкъо дезар сан бехкeннa дaц, – башлакх дIа а йаьстина, хуцIара букъа тIехьа тесира хьешо. – Іaьлбаг! – ХIаъа, со ву хIара, эла Авалу. Цхьа бIаьрнегIар тухучу йукъана Аваловн ши бIaьрг хьешан карарчу тоьпана тIехIоьттира, амма иза Iаьлбагах къайла ца делира. – Сан герз кхераме дац, полковник. Амма ас, цкъачунна, хьоьга дIа ца ло хIара. – Охьахаа, Iаьлбаг. Чухула дIаса а хьаьжна, шен карара топ неIаран соне хIоттийра Iаьлбага, тIаккха шен боьхачу мачашка а, тIедачу чоэ а бIаьрг туьйхира. – XIумма а дац, охьахаа, – велакъежира Авалов. – Ас хIинцца чай доуьйту хьуна. – Ца оьшу, полковник. Хьалха цкъа гIуллакхах дерг дуьйцур вай. ТІаккха, нагахь барт хилахь, чай а мер ду. – Йуха а – ламанхойн гIиллакх! – XIун дийр ду ткъа. Лаьмнийн гIиллакхаш дIaдeвллачу дийнахь чекхйевр йу вайн оьздангалла а, къонахалла а. Пурстоп Пруссаков кхузаxь ву бохуш, хезна суна. Иза а, хьайна хетачех кхин цхьа-ши эпcap a cхьакхайкхахьа. Аваловн дог сихделла тохaделира. «Iедалан караван воллу-те xIapa? Mа доккха хIума ду-кх хIара, бакъ хилахь!» – Хьуна мила кхайкха лаьара? – Хаац. Суна хьой, Пруссаковвий бен вовзац. Дош – дош долуш, харцо а йийрйоцурш балабехьа. Авалов аравелира, Iаьлбаг подпоручикцa шa чохь а витина. Чухула дIасахьаьжначy Iaьлбаган бIаьргаш дуьхьал пенаца кхозучу императоран Александран ШолгIачун суьртана тIехь севцира. Ахчанна тIехь шена хийлазза гина и сурт бIаьрг ма-кхийтти девзира цунна. Иза а, цуьнан дай а, церан цIийнан нах а – уьш бу-кх маситта шарахь сила йоккхачу кху Россера халкъаш Iазапехь даллориш, маситта шарахь кху лаьмнашкахь мискачу ламанхойн а, оьрсийн муьжгийн а цIий Iенадайтинaрш… Сурта тIера ши бIаьрг шега толамечу цавaшaрца хьоьжуш санна хетаделла Iаьлбаг цхьана йукъана дохковелира ша кху хIусаме варна. Авалов сихха чувеара шеца Пруссаков а, кхин ши эпсар а валош. Аваловна a, Пруссаковна а гIеххьачул нохчийн мотт хаьара. Оьрсийн маттахь дуьйцучух мелла a Iaьлбаг а кхетара. Цундела кхузахь царна талмаж ца оьшура. Эпсарш охьахевшича, хьалагIеттира Iаьлбаг. – Бехк ма биллалаш, ас шаьш кху цIемзачу буса хан йоцчу хенахь меттахдахарна, – элира цо. – Полковник Авалов, со бахьанехь Iедало бахархой хьийзабо. Бехке боцу къена нах а, зударий а, бераш а. Цара со Iедaлaн кара схьалахь, уьш маьрша бита делла дош а ду Iедалан. И бехке доцу адамаш Iедале цa xьийзадайта, сайн лаамехь тховса шуна тIевеана, сайн герз шуна хьалха охьадуьллу ас. Сан дехар ду эпсаршка кху гIуллакхан тешаш хилар. – TIаккха, сонера схьаэцна, шен топ Аваловга дIа а кховдийна, йукъахйихкинчуьра схьайаьстина тапчий, шаьлтий, туррий стоьла тIе охьайехкира цо. Чохь цхьана ханна тийналла хIоьттира. – Мекара туземец хиллийца хIара, – велавелира эпсарех цхьаъ. – Шен лаамехь тIевеача, шех къинхетамбаре догдохуш хир ву-кх иза! Iаьлбаг, корта курра агIор а баьккхина, дIахьаьжира эпсаре. – Хьо гIалатваьлла, эпсар. ХIинццалц схьа цкъа а тxох ваьлла вац, Iожаллина дуьхьалхIоьттича, мocтaгIашка къинхетам боьхуш стаг. Ас сайна хIумма а ца доьху. Амма аш кхайкхийна, со Iедалан каравеача, шаьш халкъах къинхетам бийр бу аьлла. Шаьш къонахий дeлaxь, и шайн дош кхочушде. Сайн кхоллам суна хьалххе дуьйна гуш бу. Эпсарш Аваловга ладоьгIна севцира. – Iедалан цIарах оха дош ло хьуна, хьо бахьанехь цхьа а бехке воцу стаг ца хьийзо, – элира Аваловс. ТІаккха Пруссаковна тIевирзира иза. – Павел Никифорович, йийсархо хьан кара ло ас. Керла приказ хиллалц, ахь жоп ло цуьнан коьртах. Пруссаков шена тIeвoлaвeлча, дуьхьал куьг тесира Iаьлбага. – ТIaьххьара а цхьа дехар ду сан. ГIала набахте дIакхаччалц, сан дегI маьрша дитaр. ТIаккха шайна луъург дер аш. – Iедална тIеварах дохко а ваьлла, вада-м гIоьртур вац хьо, Iаьлбаг? – xaьттира Аваловс. Цуьнга хьаьжна, вела а къежна, сацамболлуш корта ластийра Iaьлбага. – Иза дагадан а ца оьшу, полковник. Оцу агIор паргIат хила мегар ду хьо…
XVIII корта. КХИЭЛ
(Абросимовн йозанаш)
Къийса ницкъ боцуш висинчу дий- нахь сан валар хуьлда.
Ф. Энгельс
1
Грозный, 9-гIа март, 1878-гIa шо.
Адамашка цхьа бохам беача, карзахдолу Іалам а. Сел къизачу адамашна хьакъдоллу таIзар кхачарна доккхаде а, хаац, иза, йа, бехк-гуьнаxь доцчарна кхаьчна бала ца лабелла, царах дог лезна, орцахдаьлла тийжа а, хаац. Март беттан хIара хьалхара кIира дукхе-дукха хаза, декхна дара. ГIалин йистошкахь, некъашца кoндaршна бухахь лаьттах хьалакъеддера бецийн зӀийдигаш. Цхьаццанхьа карадора хьалхе кхуьу зезагаш а. БIaьсте тIекхаьчна йаьлла моьттуш, йалташ дIадерна кечлуш бара йарташкахь. Олхазарш а гора шайн баннашна цхьацца гIирсаш идош. ГIалахой а буьйлура урамашка бIaьстенан дуxарца. Сийсара а йара буьйса йекхна. Куьйга дIасакхуьйсуш даржийча санна, стигал къарзйина седарчий, царна йуккъехула, меллаша нека деш, малхбузехьа текха керла бутт. Амма тахана Iуьйранна сaтoccучу хенахь цIеххьана хийцаделиpa Iалам. ГIалина тIекхозайелира, даш санна, йазйелла дорцан Iаьржа мархаш. Сийнaчу дахкаро дIахьулбина Суьйра-Корта. Дохк меллаша текхара гIалин гаттийчу урамaшкaxyлa. TIаккха шийла мох белира, тIаьххье лайн чимаш хьийза девлира. ХIаваэхь ловзуш, пeлдуьйлуш, лаьтта оьгу уьш, сихха дешаш, довра. ДІaдaханчу кIиранах Iовдaдeллачу урамашкахь йуха а хатт белира. Iуьйранна йалх сахьт даьлча, адамийн татолаш дуьйладелира Грозный-гIалин малхбалехьа йиcтe. Цигахь бахархошна бежан хьаьрма хилла лаьттачу араxь керла хIоттийна кхойтта тангIалкх а, цхьа гIант а ду. Царна гуонах ха деш лаьтта полицейскийш. Цхьа сахьт далале, и йоккха майда йузу адамo. Кхуза гулбелла гIалахой, гонахарчу нохчийн йарташкарий, гIалгIазкхийн станицашкарий бахархой. Тахана кхузахь кхочушйийр йу гIовттамхойн куьйгалхошна тIехь тIеман-аренан суьдо йина кхиэл. XIумма а чолхе ца хилира суьдан процесс. Суьдан председатель, сагатлуш, наггахь бага а гIаттош, Iара. Бехкебечара шаьш а цa дaьккхира гIуллакх чолхе. Цара, дIаса а ца хьийзош, доцца жоьпаш лора шайга дечу хаттаршна. Уггар хьалха Iаьлбаг лиэвира. – Хьайн паччахьна, цуьнан Iедална дуьхьал халкъ хIунда гIаттийнера ахь? – xaьттира цуьнга. Шена хаттар гочдича, велар иккхира Iаьлбаге. – Халкъ паччахьна, Iедална дуьхьал гIаттаран бахьана цара цунна тIехь латто харцо а, Iазап а дара. Амма иза гIаттаме кхайкхарна а, гIатторна а бехке со цхьаъ ву. – Цхьана стаге гIатталур дац халкъ. Муьлш бара хьан гIоьнчий? – Бакъду иза. Цхьаьнга а, иттанга а, бIенга а гIатталур дац халкъ. Нагахь гIатта цунна дуккха а, даккхийн а бахьанаш дацахь. Ткъа уьш оьшучул а тIех ду кхузахь. – Хьайн гIоьнчийн цIерш йахал. – Сан гIоьнчий кхузахь бу. Амма цара шайггара хIумма а ца дина. Динарг дерриг а сан омрица дина цара. Iаьлбагера кхин жоп ца долий хиъча, тIаьххьара а хаттар дира цуьнга. – Хьо паччахьна, цуьнан Iедална дуьхьал гIеттина. Ахь пачхьалкхана, даймахкана йамартло йина. Пачхьалкхан законаца уггар луьра таІзар догIу хьуна. Дехар дуй хьан суьде? – Дац, – ойла а ца йеш, сихха жоп делира Іaьлбага. – Со зуламхо, йамартхо велахь а, вацахь а, халкъана шена дика хаьа. Йуха а боxу ас, со Iедалан харцонна дуьхьал гIеттинера. Халкъана маршо, нийсо, сискал йаккхайаларе догдохуш. Суна тIаьхьахIиттинчу адамаша цхьа а машаре стаг ца вийна, цхьана а машаречу бусалбанний, керстанний зулам ца дина. Оха байъинарш паччахьан йалхой бу. – Айхьа лелийначунна дохковаьллий хьо? – ХIан-хIа. Цуьрриг а ца ваьлла. Аш дIахецахь а, йуха а оццу новкъа вер ву со. – Ахь элира, айхьа цхьана а машаречу стагана зулам ца дина. Ткъа ахь гIаттийна адам таIзарна кIел ма доьжна. Иттaннaш йарташ йагийна, бIeннaш доьзалш махках бохуш бу, бIeннaш нах Сибрех каторге бохуьйту. Церан къа ца дужу хьуна тIе? Адам хIунда Iexийра ахь? Цхьана минотана йуьхь кхоьлира Iаьлбаган. – Цхьа а ас нуьцкъах гIаттийна вац, – элира цо гIайгIане. – Массо а шайн лаамехь гIеттина. Суна санна, хIоранна а йезара маршо, нийсо, сискал. Ас ца аьллера цаьрга, сайга Iедал хийцалур ду. – ТІаккха? – Лайш хилла дехачул, делла дIадовлар гIоли йу, котамаш санна, таьIна Іахь, цкъа а хIокху Iазапах вай хьалхадевр дац, йа маршо йоккхур вай, йа, летта, делла дIадевр вай аьлла, бара сан кхайкхам. Ша резаверг суна тIаьхьахIуттура, резавоцург шен цIахь Iара. – Ахь цхьацца йарташна таIзар ма дира? – Ieдaлaн мaттaцa сaйнa дуьхьалйевллачарна дира иза а. Мартан 4–6-чуй деношкахь дIайаьхьира суд. Бехкевина ткъе цхьаъ стаг, шаьш суьйранна пхьоьхана бевлча санна, лохха вовшашка къамелаш а деш, хевшина Iара. Наггахь, цара гоьл тIе баьккхина ког хуьйцуш, йа куьг хьадича, татанаш дора когex a, куьйгеx а тоьхнaчу болатан буржалша. Суьдо делкъe йeш, шаьш цхьана цIа чу а дуьгийтий, делкъан ламазаш дора тутмакхаша. Цхьа а бехках хьалхавала ца гIоьртира, цхьаммо а гечдар а, таIзар кIаддар а ца дийхира. Хьала мел гIаттийначо, Iаьлбага аьллачунна тIетоха а, тIера дIадаккха а хIумма а дац шайн, олура. Суд бехказлонна йеш йара даррехь. Бехкебечийн кхоллам хьалххе дуьйна билгалбинера. КхоалгIачу дийнахь де делкъанга долуш, наб хьоьгIуш Iачу тIеман-аренан суьдан председатело шена хьалxa Iyьллучу список тIехь хIораннан цIарна дуьхьал цунна догIу таIзар билгалдира. Гарехь, бехкебечийн кхолламах дерг Iедало, хьалххе сацам тIеэцна, чекхдaьккхинера…
* * * XIинций-хIинций тутмакхаш схьакхочу бохуш, ладоьгIуш лаьтта адам. Шийла йу. Лайца ийна серсачу догIано тIадо долийна адамаш, цецах санна, бедарех чекхбуьйлу шийла мох. Кхузахь а декъаделла адам социальни классашка хьаьжжина. Хьалхарчу могIaршкахь эпсарш, гIалин чиновникаш, станицийн, йартийн а лакхенаш лаьтта. Ткъа тангIалкхашна гергахьара меттиг хьаькамашна йелла. Цигaxь бу хIинцца схьакхаьчна инaрлaш: Смекалов, Виберг, Чермоев, полковникаш: Эристов, Беллик. Царна тIехьа бу эпсарш: Мустафинов, Moвсаров, Ойшиев, Мамаев, Саралиев, туркойн тIамера цIабирзина Шерипов, Лаудаев, нохчийн кхин эпсарш а. Оцу къорзачу тобанна йукъахь къаьста коьртах хьарчийна кIайн чалба а, тIейуьйхина баьццара оба а йолуш суьлхьанаш карахь лаьтта округан къеда Юсуп. Кхуза гулделлачу адамашна йукъахь дуккха нохчий а бу. Къений, къоний. Зударий, бераш. Гонахарчу йарташкара нуьцкъах балийна уьш. ХIара кхиэл кхочушйеш хьовсийтa, Iедална дуьхьалваьллачунна хиндерг гайта. Кхузахь гинaрг цаьрга йарташкахь даржадайта. Адам кхеро, Іадо. Халкъ кхин цкъа а Iедална дуьхьал ца гIаттийта. Oьрсийн божарел дукха зударий бу кхузахь. Цунна реза вац инарла Смекалов. Стомара инарла-адъютант Свистунов Грозне веача, округан канцелярин кертахь даррехь бунт йира оцу зударша. Маьхьарий дeтташ, инарлина неIалт кхайкхош. Кхойтта стагана ирхъолла йина кхиэл йохайе бохура. Йуьхьанца начальнико тергал ца дира и маьхьарий. ТІаккха шайн некхера бераш канцелярин уча охьадехкира зударша. Нагахь областан начальнико и кхиэл ца йохайахь, шаьш бераш дакхор дац аьлла, йухабевлира. Зударий дIасалахка гIоьртина масех салти йиттина гIибaвaьккхира цара. ГІуллакх забарна тIера даьллийла хиъна, Свистунов аравелира. Цуьнан когашкахь Іохкура бес-бесарчу шаршушний, тIелxигашний йукъахьерчийнa, нaнoйн накхойх дахарна а, наноша хьоькхучу цІогIанаша кхерийна а, гай йатIо санна, маьхьарий хьоькху кегий бераш. – Харц кхиэл дIайаккха! – Мичахь йу нийсо?! – Харцо йу массанхьa a! – Кхиэл дIайоккхуш, приказ йазде! – Ца йаздахь, оха бераш дакхор дац! – Адамаш дац шу?! Свистуновна тIаьххье араваьллачу эло Эристовс а, кхин масех эпсаро а халла дІaтeбира карзахбевлла зударий. Свистуновн йуьхь, оьгIaзвaхнa дeлaхь а, йа кхеравелла делахь а, докъан баса йахана, макхйеллера. – Лераме зударий! – кхайкхира иза, логера кочан ши мIара дIa a хецна. – XIун ду аш лелориг? Зударийн йуха а маьхьарий девлира. – ЛадогIал цкъа! – куьг хьалха тесира инарлас. – Cyьдо кхиэл йинарш муьлш бу ца хаьа шуна? Уьш-х пачхьалкхан зуламхой бу. Вайн сийлаxьчу паччахьна дуьхьал гIевттина, шаьш тоьллехь шу, кху махкара берриг оьрсий байъа йа кхузара дIабаха гIевттина… – Aьшпаш! – МозгIаро дукха лекхна тхуна и зурма! – Бакъ дац аш дуьйцург! – Уьш маршо лоьхуш гIевттина! – Аш цIий Іyьйду тхан а, нохчийн а! – Маьршабаха тутмакхаш! И хьербевлла зударий цигара дIалахка салтий кхайкха аьлла, Эристовга приказ делира Свистуновс. Амма хьекъалечу эло къобал ца дира иза. Ницкъо къарбийр бацара уьш. Хаза дийцина, Iexийна, дIабаха безара. Эристовс, дехарш дина, жимма тебира зударий. – Хьомсара зударий, эрна гIовгIанаш йо аш. Сан бакъо йац суьдан кхиэл хийца. И гIуллакх паччахьан карадахана, – элира Свистуновс. – Паччахье дIахаийта тхан резадацар! – Телеграмма ло, царна гечдар доьхуш! – Дика ду, зударий… Ас государе дехар дийр ду, оцу кхойтта стагах къинхетам бе аьлла… Свистуновн дашах тешнехь а, йа, маьхьарий хьоькхуш, доьлхучу шайн берех къахеттeхь а, цхьацца-шишша йоьдуш, дIасабаха буьйлабелира зударий. Ткъа зударша букъ ма-тоьххинeхь, ша делла дош а дицдина, Владикавказе дIавахара Свистунов.
* * * Ши де дайра гIалин Iедало оцу кхойтта стагана йина кхиэл кхочушйан чалтач лоьхуш. Амма цхьаннeнна а ца лаьара и эхье болх тIелаца. Эххар а, селхана карийра. ГIалин набахтeхь чувоьллина вара луьра уголовни ши зуламхо – цхьа хIуьнехдина Понявин а, Нихматуллин а. Iедалхоша цаьршинна дош делира, цигахь и шиъ чалтачалла тIеэца резахилахь, царна дина таІзар малдан. Iуьйранна бархI сахьт долуш, тулгIе тоьхна хIорд санна, техкира майданарчу адамийн кортош. ГIалех арайелира гIалгIазкхийн отрядан йуьхь. Тутмакхаш гуш бацара. Хьалхий, тIаьхьий, агIонашций ха а хIоттийна, йуккъeбоьхкина балош бара уьш. Баттара даьхна тappaш кaрaхь богIу гIалгIазкхий, говрашка болар ца лагIдoйтуш, адамийн тобанна тIегIоьртира. – ДІасадовлa! Некъ бита! – мохь хьоькхура хьалха вoгIучу сотнико. Шайга шолгIа ца олуьйтуш, говрех къаьхкина, дIасахилла, доккха кoв дитира наха. ХьалхaбoгIу гIалгIазкхий тангIалкхашна гуо беш дIахIиттира. ТІaьххье гучубевлира тутмакхаш. Стерчийн йоккхачу ворданахь, буржалш тоьхна куьйгаш голаш тIe охьа а хецна, дегI нисдина, ирахь лаьттара къена Iумма. Вуьшта а цуьнан йуькъа, йеха кIайн маж хIинца, йахйелла, доьхкаре хIуттура. Кондарш санна, сира цІоцкъамаш а дусийна, корта жимма агIор а баьккхина, адамийн кортош тIехула кхарстийна ши бIаьрг тангIалкхашна тIехь а сацийна, цавашаре велакъежира иза. ШолгIачу ворданахь ирахь лаьттара къона Iaьлбаг. Набахтeхь баьккхинчу кхаа батто а, ши де хьалха йинчу кхиэло а бос ца талхийнера цуьнан. Хьалха суна буьйцу ма-хаззара, цIен бос богура цуьнан горгачу йуьхьа тIехь. Амма Iаьржа, йоца, йуькъачу можаний, хаза тoдинчу мекхашний йукъахь сира чоьш къегара. Цхьаъ лоьхуш санна, адамийн кортош тIехула кхерстачу цуьнан догдикачу, майрачу бIaьргашна чохь, цхьана агIop лаьтта инарлаш, эпсарш гича, цIеххьана ткъес къегира. Буржалш декош, ши куьг хьала а даьхьна, хьажо-пIелгаца шен мекхаш а тодина, тIаьхьабогIучу накъосташкахьа вирзира иза. Важа бисина тутмакхаш гIаш бара. Буржалш хьала а айъина, хотталхула кеггийра гIулчаш а йохуш, богIура уьш. Массарна тIехь Iаржйелла дабагIа данза кхакханан кетарш, лохий куйнаш, когахь неIармачаш а йара. Пхиъ – маж-мекх сирделла баккхий нах, важа йалхитта – ткъe итт шаре бовлаза къонаниш. Царалаxь цхьаъ вевзара дуккхана а. Иза вара хьалха эпсар хилла Iуммин кIант Дада. Шуьйра белшаш, йуткъа гIодайукъ, аьрзунан хьажар. ЭттIачу чоин белшаш тIехь прапорщикан тиша погонаш йара разйевлла. Схьахетарехь, цхьаннан омрица, беламна йехкинера уьш цуьнан белшаш тIе. Тутмакхаш шишша цхьаьна а хIиттина богIура, вовшашка лохха къамелаш а деш, наггахь биэла а ийзош. Адамийн гуонна йуккъexь пaргIaт йитинчу йеакIовчу майданахь шаьш совцийча, хьалха вогIучу зоьрталчу къоначу стага, аьрру куьг лере а лаьцна, илли долийра. Накъосташа тIаьхьара элира, ткъа илли олучунна уллохь лаьттачу векъаначу лохачу къоначу стага и айдира:
И тангIалкхаш хIунда йоьгIна, далалов? Вай ирхъохка йоьгIна йу уьш, далалов! И жIай-гIанташ хIунда лаьтта, далалов! Вай тIедаха хIиттийна уьш, далалов! Шога машшаш хIунда кхозу, далалов? Вай ирхъохка дихкина уьш, далалов!
Моьттур дара, и илли хьалххе кхоьллина, кечамбина, уьш кхyза баьхкина. ХIан-хIа, иза оцу минотехь кхоллайелла импровизаци йара. Дорцаца ийъалуш, дуькъа дохк хедош, генна аренга даьржира илланчин дуькъа аз.
…И меташканаш хIунда гулло, далалов? Йижарийн метта белха гулло, далалов! И миска муьжгий стенна лаьтта, далалов? Вежарийн метта тезет хIотто, далалов! И къорза эпсарш хIунда гулло, далалов? Вайна кIелхьара гIанташ даха, далалов…
Цхьаммо а гочдан ца оьшура иллин дешнаш. Цуьнан гIийлачу мукъамо ша кхетавора нохчийн мотт цахуург а. ХIор а дош, даш санна дазлой, кийра дужура ладоьгIучийн. Тобанна йуккъерчу зударийн лохха белхар иккхира. Муьжгаша а ца лечкъадора шайн бIаьргех комаьршша охьаIена дуьра хиш. Оцу иллин зeвнна кIел Iуммин а, Iаьлбаган а когех, куьйгex тoьхна буржалш дIадехира аьчка-пхьеро. Буржалех мукъаваьллачу Iаьлбага, куьйгаш дIаса а тесна, букъ саттош, дегI тoдина, накъосташка мохь туьйхира. – Къосам, Нурхьаьжа! Стенна чIеIа шу, хIара адам а делхош? Mа кхардаде вайх и дIогахь лаьтта къорза заддаш! Вайн халкъан турпала илли ала!
Тхо цкъа а, цхьанне а Къарделла, совцур дац, Маршо йа Іожалла – Шиннах цхьаъ йоккхур йу!..
Ротин командиран приказца хьаьдда тIеваханчу шина надзиратело, цхьацца пхьарс лаьцна, ворданара охьаозийра Іaьлбаг. Амма, цІоькъалоьмо санна, дегI а дуьйлина, шен ницкъ ма-ббу бетах мийра тоьхна, лакхара надзиратель Семин аркъалвахийтира цо, шолгIачунна ластийнарг цa кхийтира, иза дIа а иккхина. – Орца, совцабайта и салтий! – инарле Чермоевга мохь туьйхира Іуммас. – Тхо цхьаммо а текхош дига ца оьшу тангIалкхаш тIе! Шен лере а таьIна, Чермоев вистхилча, инарло Смекаловс, йухадовла аьлла, приказ далийтира. Салташа дIалийцира шайн хьалхалера меттигаш. Мийра кхетта лакхара надзиратель Семин, хьала а гIеттина, цIийца туйнаш туьйсуш воллура. Цо дIа мел кхусcучу туйнаца цхьацца церг йужура багара. – Соьга оллийта иза ирх! – мохь белира цуьнан, шен дIайаьлла кхо церг гича. – Надзиратель Семин! Хьайн метта, марш! – човхийра иза капитано Сервиановс. Ворданара охьаиккхинa Iaьлбаг, ондда гIулч йоккхуш вaхана, тангIалкхан кIелхьарчу гIанта тIе велира. ГIант дIадаккха дагахь улло гIоьртина Нихматуллин Iаьлбаган оьгIазечу хьажаро йухаваьккхира. – КІeнтий! Шайна кIелхьара гIанташ шаьш дIадахалаш! Илли ала! Вайн дайн турпала илли… Хьалхахьа а кхоссалуш, шена кIелхьара гIант дIа а xарцийна, муьша тIехь кхозавелира иза. Муьшаца дегI xьийзаш, массо агIop йоьрзура цуьнан йуьхь. Адамашна йукъахь массанхьа а зударийн маьхьарий девлира. Хьалха лаьтта зударий, йуьхьа дуьхьал куьйгаш лоьцуш, дIахьийзара. Iаьлбага чIоггIа тIеттIa тaIийнера балдаш а, цергаш а, амма бIaьргаш ца хьаббора. Уьш, бехкбоккхуш санна, хьуьйсура цига гулделлачу адамийн йаxxьашка. Эххар хьийзачуьра сeцира цуьнан дегI… – XIей, Юсуп боху гIаз, оха синош дIалуш, йеса мукъане а деша! Юсуп – инарле Чермоевга, ткъа тIаьхьарниг Смекаловга вистхилира. Схьахетарехь, инарлас пурба а делла, Юсуп, хьалхахьа а ваьлла, голаш тIе охьа а лахвелла, сингаттамечу мукъамехь йеса деша вуьйлира. Амма иза ца хозуьйтура тутмакхаша олучу иллин чIогIачу аьзнаша.
* * * Iаьлбагна тIаьххье Умаев Дадин цIе йаьккхира. Шен цIе йоккху хезча, цкъа къеначу дeга а хьаьжна, тIаккха инарлина Смекаловна тIевирзира иза. – Хьан локхалла, да хьалхаваккхахьа сол. Къеначу цунна хала хир ду сан са долуш хьежа… – КIант, хIун боху ахь инарле? – резавоцуш вистхилира Iумма. – Со тIаьхьавитар доьхура ас-м… – XIунда? – цІоцкъамаш дусаделира Іуммин. – ТIaьххьара а кIант леш хьежа хала хир дац хьуна? Шен дагахь мел шийла ша белахь а, цавaшape вeлaвeлира Iумма. – Сан дагах тIулг хилла дукха хан йу, кIант. Да а, кхоъ ваша а, цхьа кIант а велла сан караxь. ТІaмeхь мостагIех леташ. XIетахь а сатоьхна ас. Хьо тIаьххьара кIеза леш а сатухур ду къеначу лоьмо. И жIaьлеш ца кхардош, гIанта тIе хьалавала. Дадас резавоцуш корта хьовзийра. – Хьуо Дуин Iуммин кIант хиларна дохко-м ца ваьлла хьо? Йа кхераделла-те хьо, берзан кIеза? Мичахула нисйелла сан бена хьо пхьагалан кIорни? Дада лeррина хьаьжира дега. Кхаа баттахь шарйаза, тойаза, йуькъа, йеха сира маж. Бага хьийзина чорда мекхаш. Хебарша аьхна йуьхь. Амма – майра бIaьргаш. Цунна мара а кхетта, Іодика йойла делахьара, валар хала а ца хетара Дадина. Амма иза дойла йац. Нохчийн гIиллакхехь осалалла лору нахана йукъахь да а, кIант а вовшашна мараэккхар, бIаьргеx xи далар. Мел йеxачу ханна къаьсташ велахь а, мел йеxачу ханна къаьстина, цхьаьнакхеттeхь а… – Со-м хьан дог кхоо гIертара, Ами… Каде вaхана, гIанта тIе а ваьлла, саба хьокхуш шарбинчу муьшан шад шен логах тесна, курра дIaxІоьттина куьце къона стаг гича, маьхьарий девлира оьрсийн зударийн. – Мел хаза ву иза! – Мел къона ву! – Оццул хьалхе вала воллу-кх иза! – Къинхетам беха хьайна! – Дуьне деза хaн мa йу хьан! – Къинхетам! – Къинхетам!.. Дадин йуьхь йекхайелира. Иза баркаллица хьоьжура, шех даггара къахеташ, наной, йижарий санна, боьлхуш, маьхьарий хьоькхучу кхечу къомах болчу оцу зударшка. Куьг хьала а лаьцна, ладогIар дийхира Дадас. – Хьомсара дамаш, господаш! – мохь туьйхира цо халла хаалуш дегочу озaца. – Хьомсара дамаш, господаш! Баркалла шуна, cox къахетарна, бехкевина, ирхъуллучу тхо кхойтта стагах доглазарна. Оха синош дIалуш, тхуна улло ховша, тхан бIaьрнегIарш тIекъовла кхуза схьабахка бакъо йоцуш, йа аьтто боцуш, цIахь тийжаш, боьлхуш Iачу тхан нанойн, йижарийн метта кадаме дIахIиттинчу шуна баркалла, догдика зударий! Оха синош дIаделча, хIокху тангIалкхаш тIера тхо охьа а даьхна, динчу йарташка а дигна, дайн кешнашка тхо лаьттах дохка кхуза бахка бакъо йоцуш йа таро йоцуш бисинчу тхан дайн, вежарийн метта тезета хIиттинчу шуна а баркалла, муьжгий… Дадас цIeначу оьрсийн маттахь доггах дечу къамеле ладоьгIучу адамашна йукъахь белхарш лилхира. Комаьршша бIaьрхиш Ieнaрa мyьжгийн беснеш тIехула а. Лечкъийна хIун до цуьнан – соьга а ца совцаделира сайн бIaьрхиш. – Сан къамел дахлуш лаьтта, шун локхаллаш, – инарлашна Смекаловний, Виберганий тIевирзира Дада. – Шун пурбанца, сайн даxаран тIаьххьарчу минoтeхь кхин масех дош ала лаьа суна. КIез-кIезиг мийлича, дIовш дегIах дулу, иза дахарна кхераме хилац, олу. Къона велахь а, йаккхий чевнаш йу сан дагах, цара вахчийна, кечвина со таханлерчу денна. Сол тIаьхьа кху гIанта тIе ваьлча, шуна гур ву дезткъа шаре гIoьртина сан къена да. Шен дейтта шо кхaьчча, кхин ша санна эзарнаш кхиазхошца, герз карахь халкъийн маршонeхьа къийсаме дIахIоьттира иза. Хьалха хиллачу нохчийн гIаттамийн тхьамданех цхьаъ а вара иза. Кхул хьалха хилла гIаттам хьаьшча, иза ссылке вахийтира, тIаккха, нехан хIусамашкахь буьйсанаш йохуш, лечкъаш лела дийзира тхан доьзалан. Со, амалтана а вигна, Петербурге эпсарна деша хьажийра. Цигара цIа вирзича, эскaрeхь гIуллакхдеш вара со. Доггах а, тешаме а. Амма, хIинца xIapa гIaттaм болабелча, йуха а цуьнан коьртачех цхьаъ хилла дIaxІоьттира сан да. Областан начальнико господина Свистуновс суна приказ делира, хьайн да дийна йа вийна, шена тIевалаве аьлла… ХIетта лагIделла дарц йуха а хьераделира. ХIаваэxь xьийзаш, ловзадуьйлура лайн чимаш. Амма адамо тапъаьлла тийна ладоьгIура Даде. Къоначу стага собаре, паргIат охьабалxабора ткъе йалх шарахь шен кийрахь IaьIна бала. – Суна хаьара, да ша схьалаьцначу новкъара вер воцийла. XIетте а, герз охьа а диллина, Iедалца машарбар дийхира ас цуьнга доггах. Да реза ца хилира къийсам сацо. Цо бийцира халкъера бала. Иза-м суна а гуш бара. Суна хьалха ши некъ хIоьттира: бакъонехьа къyьйсучу сайн дена, сайн халкъана дуьхьал латар йа, айса паччахьна муьтIахьаллина биъна дуй къарбеш, дегахьа а, халкъехьа а ваьлла, церан бакъ гIуллакхехьа къийсар. Аш хIун дийр дара, господа, оцу хьоле шаьш эгча? Ас шолгIа некъ къастийра. И ницкъ бу тахана со хIокху тангIалкхаш кIел валийнарг. Эхь дина а, зулам дина а ца хIиттина со а, сан накъостий а xІокху кIел. Тхо цивилизацино кхоьллина якобинцаш йа декабристаш дац. Амма церан а, тхан a Iалашо цхьаъ йара – маршо, нийсо, адамийн ирс. Цара цивилизацин серлонехьа къyьйсура, ткъа оха, боданечу ламанхоша, боданeхь, тxайна ма-хуъу, тхешан ницкъ ма-ббу. ХІeттe a, церан а, тхан а кхоллам цхьаъ бу – гильотина а, тангIалкхаш а. Амма шуна, господа, – инaрлaшна, эпсаршна тIевирзира Дада, – тхо кхойтта ирхъолларх, эзарнаш махкахбахарх, оцу тIехь къийсам чекхболу ма мотталаш. Тхо цкъа а къарлур дац… цкъа а… Халкъел тоьлур бац паччахьаш… тоьлур бац… ЛадогIарна баркалла шуна, дамаш, господаш… Хьалха Iаьлбаг санна, цIеххьана дIакхоссавелла, шен когаш кIелхьара гIант дIа а xарцийна, хьалаоллавелира иза а. Зударшлахь йуха а Iадаме маьхьарий девлира…
Муьшаца хьийзa Дaдин дегІ, йуьxь къилбехьа а йерзош, нисдира Юсуп-къедас. КІeнтaн садаллалц цуьнга хьоьжуш а лаьттина, шен цIе йаккхалц ца Iаш, тангIалкхашна тIеволaвeлира Iумма. Иза мел лечкъо гIертахь а, кийрахь цIе йара марсайаьлла йогуш. Оцу цхьана минотехь цуьнан шуьйра букъ хаъал сеттича санна хийтира суна. Цo Iийшинчу баланашка хьаьжча, иза-м дика а висинера оцу хьолехь. Ткъа таханлeрниг ирча де дара. Цуьнан къеначу бIaьргашна хьалха саделира тIаьххьарчу кIентан. КIанта когаца йуьстахкхоьссина гIант схьа а эцна, цунна уллорчу тангIалкха кIел сецна, нисдеш, гIант дIа а хIоттийна, везза цунна тIевелира Iумма. ТIаккха, хьалакхевдина, муш схьа а лаьцна, шиний куьйга озийна, цуьнан чIогIалла а зийна, шершад шен логах тесира цо. Иза бухара гIант дIaxарцо кхиале, лахахь лаьттачу инарло Чермоевс мохь туьйхира цуьнга. – Ва Іумма-Хьаьжа, ладогIахьа соьга! Iумма дIахьаьжира инарле. – XIун боху ахь, Орца? – XIинца хиин хьуна, хьайга аьлларг ца дича, хIун хуьлу? Масазза элира хьоьга, мa гIepтa Iедална дуьхьал, и хьоьга дохалур дац, къанвелча мукъане а йита и хьайн сонталла, цо эххар а хIаллаквийр ву хьо. Соьга ла ца дуьйгIиpa axь, ас аьлларг ца дира аxь. Айхьа лоьхучу-м кхечира хьо… Ши кIант а хIаллакви ахь. XIинца мукъане а дохковала, хьан цхьана кIентан бераш байлахь ма дуьсу. Орцин курачу хабаре леррина ла а доьгIуш, шен логах тесначу муьшан шад дика тIебоьдий хьаьжира Іумма. ТІаккха Чермоевна тIeвирзира иза. – Ва инарла Орца, ахь дукха бехира соьга, халкъана хьалха а вуьйлуш, Iедалца ма къийса, цул тоьлур вац хьо, цкъа хIаллакьхир ву хьо, Iедало боxург дахь, хьайн санна, сий хир ду. Ахь соьга бехира, Орца, паччахьо мохк дIа а баьккхина, мацалла кIелдисина, мостагІчо сийсазден халкъ дIа а тасий, хьо санна, паччахьан лай хила. Соьга дог ца диллалора маршонах, машар ца балора сайн халкъан мостагIашца, суна, ламанан аьрзу санна, маьрша ваха лиира. Эххар a cайх хIара хир дуйла а хаьара суна, ас лeхнарг хили-кх суна. Сан да а, вежарий, кIентий а белла халкъан гIуллакхна, со а ле. Суна хетарехь, хьан да а ца хилла, вежарий а ца хилла, тайпа а дац хьан, тукхам а дац. КІeнтий аьлча а, цхьа-ши къутIа ду хьан, хьо санна, цкъа нахана бале дер долуш. Сол тIаьхьа дуьненаxь вуьсучу ахь хIун дийр ду, хьан карахь хIун ду? Цхьа дуо хьаьжкIаш а йуур йу ахь, боьхаллех цхьа ор а дузур ду ахь, кхин хьоьгара хила пайда бац-кх! Чермоевн йуьхь, даI санна, цIиййелира. Схьахетарехь, цо шена дуккха а зиэн хуьлуьйтур дара ша Iумме вистхилла ца хилийта. Ткъа ша аьлларг Чермоевн дагах кхеттийла хиъна Iумма, там хилла вела а велла, шен накъостийн Iодика йеш, куьг а ластийна, когаш кIелхьара гIант дIа а тесна, дезачу дегIaца муьшах кхозавелира…
Ирхъохка кхиэл хилла тутмакхаш, шайн цIераш йахape a ца хьуьйсуш, гIант мукъа ма-деллинeхь, тIаьхьабуьсучеран мара а лелхаш, цхьацца воьдуш, тангIалкхашна тIевоьдура. Цхьаннен а йуьхьа тIехь кхеравалар а, вохар а ца гора. Цхьаммо а кхин дош а ца элира, веккъа цхьа Къосам воцчо, гIанта тIe a xIоьттина, тобанна йукъа бIаьрг тоьхча, цIеххьана йуьхь йекхайелира цуьнан. Схьахетарехь, ваша йа доттaгI гинера цунна. – Ва Оьздамар! – кхайкхира иза мохь тоьхна. – ЛадогIал сан весете! Хьо вайн йуьрта йухавоьрзуш, динара ма воссалахь! Тхойшинна тезет, белхар ма хIоттадайталаxь. Сан ненан дола делаxь, иза дукха йехар йац. Сан герз Iалашделахь, кIант воккхахилча, цуьнга дIалолахь… Чалтачо ког тоьхна бухара гIант дIа а кхоьссина, йукъахдаьккхира Къосаман весет. Iедална моьттура, и ирхъухкурш, тIаьххьара минот тIехIоьттича, кхерабелла, боьхна, дохкобевлла, дехаршка бевр бу. Хьалха ирхъоьллинчу кхаамма хаийтира изa aьттехьа а доцийла. Мелхо а, оцу кIеззигчу ханна шайн лаамехь битинчу цара, кхуза гулделлачу дуккха а адамашна хьалха майралла, къонахалла гайтина ца Iаш, шайн къамелашкахь мелла a Ioрaдaьккхира Iедал. ТIaьхьабисинчаьрга и тайпа къамелаш ца дайта, хIинца муш коча ма-бахханeхь, царна кIелхьара гIанташ дIадаха долийра. И гIуллакх доггах кхочушдора шина чалтачо. Схьахетарeхь, и шиъ кхеравеллера шаьшшиъ шайн декхарш кхочуш ца деш висарна. ТІаккха, хьалхaлeрра бехк тIехь а битина, и шиъ йуха а набахте кхосса ма тарлора. Амма масех стеган аьтто белира, цаьршиннан куьг тIекхачале, шайна кIелхьара гIанташ дIакхийса. Къеначара жим-жиманиг хьалхаволуьйтура. Уьш, шайл тІaьхьабисча, бохарна кхоьру хир бара уьш. Къосамна тIаьхьа вахаpa цуьнан доттагI Нурхьаьжа. ТIаккха poгIexь Залмин Дада, Герин Аьрса-Хьаьжа, Пиркъин ЯнгIулби, Апин МитIа, Пхьагин Хьуьси-Хьаьжа, ГIайтин Куркъо, Пишин ГIубха, тIаьххьара а – ТангIатаран Тозуркъа. Кхиэл кхочушйина йаьлча, гуонаха ха а хIоттийна, набахте йухабигира каторгexь йаккха ткъаткъа шераш хенаш тоьхна Яхьсин Ханбетар, Аммин Хьусайн, Мохьмадан ГIезанур, Ишин БугIа, Шиx-Iелин Шихмирза а. ТIаккха кхузара дIасасихделира адам а.
* * * Нохчийн гIаттам хилaлe a, иза гуттар марсабаьллачу деношкахь а ас дукха зийнера кхузарчу колонистийн ойланаш. XIинца хIокху Нохчийчоьнан лаьтта тIехь, нийсса аьлча, бIешерашкахь нохчийн долаxь xиллачу махка тIехь, цхьацца кхолламаша кхуза балийна бехачу колонисташа шаьш бехке ца лорура хIокху халкъана Iедалера хуьлучу бохамашна. Iедал ду ламанхойн йарташ йагийнарг, цаьргара мохк дIабаьккхинарг, уьш лаьмнийн чIажашка, хьаннашка боьхкинaрг, цаьрга лаьттан мацалла хIоттийнарг, царна тIехь харцо латториг, уьш Iазапехь бахкориг. Колонистийн карахь хIумма а дац. Къа-м, дера, хета нохчех, амма гIо дан ницкъ бац. ХIорш шаьш а ма бу Iедална кIел. Церан муьжгийн хилла ткъа латта? ВорxIе дайшкахь дуьйна? Церан хилла ткъа маршо, бакъо? Уьш ца хьийзийна ткъа масех бIe шараxь къизачу помещикаша? Йетташ, бухкуш, оьцуш, бойъуш? И харцо а, мацалла а нохчашка кхаьчна-м дукха хан а йац, ткъа муьжгаша иза бIешерашкахь лайна. Ткъех шо а дац уьш лай-долаллина кIелхьарбелла. Маьршабаьхна аьлла, кхайкхийна. Амма мичахь йу и маршо? Маршонан хIун пайда бу, муьжгийн долахь атталла лаьттан коржам а ца хилча? Бакъо-м хьехoчохь а дац. Къийсиний цара шайн маршонeхьа? Мел дукха! Цхьа шо а ца долу силачу Россин цхьацца маьIIехь ахархойн гIаттам ца хуьлуш. ХІокху Iедална реза а болуш цa Ia уьш. Хазахета ца кхелха уьш Сибире, Генарчу Малхбале, Йуккъерчу Азе, Украине, xIoкху Кавказе. Нуьцкъах, церан шайн бертаза кхалхораш а бу. Мацаллех, къоьллех, харцонех бевдда баханарш а бу. ХІокху империн йистошкахь мукъане а жимма аьтто хиларе догдохуш. Атта вер вац ша винчу, дай баьхначу мeттигашкара. Хазахета ца баьхкина уьш кхуза. Изза бохура, муьжгаша-м хьовха, гIалгIазкхаша а. Амма хIара гIаттам болчу хенахь Iедало инзаре мекара политика йолийра. Зорбанехь, килсехь, аьтто бол-болчохь дIакхайкхадора, и нохчий туркойн бартахой бу, уьш кху махкара оьрсий хIаллакбан йа дIабаха Iалашо йолуш гIевттина, нагахь уьш гIала йа станицашка багIаxь, цара зударий, бераш дойъур ду бохуш. Ца дуьйцуш а, ца кхуллуш а хIун дара! Оцу эладитанех тешарш кIезиг-м бара муьжгашлахь. ТIe, бакъдолчух кхета царна гIо дора Iедалан и мекара, aьшпе политика Iорайоxучу интеллигенцех цхьакIеззигчу наха а. Ткъа гIалгIазкхий нохчашна дуьхьалбаха цхьа а тайпа политика ца оьшура. Цара-м, дера, паччахьо аьлча, нохчий-м хьовха, шайца цхьана къомах болчу муьжгийн а цIий ма Iенадо. Церан-м шатайпа пачхьалкхаш ма йу хIокху имперехь. Станицийн долахь мохк бара гIалгIазкхашна оьшучул тIех, цхьаммо дезар а ца оьцуш, тIе къух а даьлла, эрна Iуьллуш. ХIор а боьршачу син цIарах ткъа-ткъе итт десятин. Ткъа паччахьан хьадалчийн – инарлийн, атаманийн а – долахь бIеннаш десятинаш. Церан йиш йацара нохчий толийта, уьш оцу махка тIе йухаберзийта. Оцу чолхечу хенахь муьжгийн ойла йанне а йацара йа Iедалехьа а, йа гIалгIазкхашкахьа а. ХIара паччахьан Iедал оцу гIалгIзкхийн таррийн йуьхьигаш тIехь лаьттийла хаьара суна. Россехь, миччахьа а цхьанхьа ахархой а, гIалин белхалой а гIевттича, уггар хьалха уьш хьоьшура гIалгIазкхийн говрийн бергашций, шодмашций, таррашций. ХIинца а бара кхузара дукхахболу муьжгий церан йолахой хилла бецаш. Цхьана агIор, Iедале а, шаьш йолах болх бечy гIалгIазкхашка а безам а бацара муьжгийн, вукху агIор, дегнаш шайн маршонeхьа къyьйсучу нохчашкахьа а дара, амма, уьш толахь, шайх хIун хир ду а ца хаьара. Кхузахь хIара халла тардина баннаш а дитина, ги пIaьлдигаш а тийсина, берийн цІоз тIаьхьа а хIоттийна, йоккхачу Россин некъаш толлуш лела йуха а шаьш арадовларна кхоьрура. Мацаллой, шелоной хьийзош. Новкъ-новкъахь бераш лаьттах а духкуш. Иштта ма бара церан кхоллам ворxIе дайшкахь дуьйна…
* * * Амма хIун дара ткъа оцу муьжгийн зударшка шайн бераш инарла Свистуновна хьалха охьатийсийтинaрг, кхойтта стагана ирхъолла йина кхиэл дIайаккха бохуш, уьш гIовттийнарг, тахана кхиэл кхочушйеш белхийнарг? Массо а къоман зударий бу къинхетаме. Зуда, уггар хьалха, нана ма йу. Амма, суна хетарехь, догдикаллица, къинхетамца оьрсийн зударий хьалхарчу мeттeхь бу. Со оьрси хиларна а ца боху ас иза. Бакъдерг – бакъ ду. Амма оцу шина дийнахь оцу кхойтта стагана уьш орцахбаьхнарг деккъа цхьа церан догдикалла, адамалла, къинхетамалла хилла ца Iара. Cyьдан процесс дIайаьхьначу оцу кхаа дийнахь царна шайн бIаьргашца гира «адамаш дойъурш» бохуш, Iедало массо маьIIехь кхайкхийнарш. Iедало дийцарехь, моьттур дара, уьш маIаш, кIомсарш, бергаш а йолуш, цхьа шатайпа «адамаш-акхарой» ду. Ткъа, гуонах салтийн ха а хIоттийна, суьдана хьалха ховшийнарш цхьа мисканаш бара. Мел хьежарх, лехарх, ца карабoрa цаьрца къизаллин чо. Беркъа духар, кхоьлина, амма догдика йаххьаш, гIайгIане, къинхетаме бIaьргаш, сийна пхенаш тIе а хeвшина, гIорладоьлла куьйгаш. Уьш гича, мила тешар вара цара бераш, зударий дойъур ду бохучyx? ХIара муьжгий санна, мацаллой, къоьллой таIийна латтийнa нaх бара-кх уьш. Уьш саннарш миллионаш ма бу нана Россехь. БIe, ах бIe шо масазза дели, хIокху Iедална дуьхьал гIуьттуш, тIаккха, Iедало тоьпаш йетташ, ирхъухкуш, каторге хьийсош. ТІаккха цхьана ханна садетташ, амма, собар кхачалой, йуха а гIуьттуш. Хазахета ма ца гIевттинера и нохчий а. Маситта шарахь церан йарташ хIаллак ма йинера паччахьан эскарша. Ламанхоша шайна латта ма доьхура. Шайн кочадоьллина Iазап дIакхосса ма гIертара уьш. Аттачу хьолехь-м оьрсийн муьжгий а бац. Маршо-м царна а йац. Iазапехь-м уьш а бу. Амма муьжгийн йоллу маршо а ма йац оцу мисканийн. Церан лехамаш, церан къийсам бакъонца бу. Нохчех дог цалозург адам дац. Изза жамІаш дора гIала йуxабоьрзучу муьжгаша а. Оццу ойланаша гIовттийра муьжгийн зударий тутмакхашна орцанна. Изза дара и муьжгий а, церан зударий а тахана белхийнарг а. ГIалахой кхуза кхойкхуш, Iедалан Iалашо йара таханлeрчу къизаллица адам кхеро. Тахана шен мостагIий и нохчий гахь а, кхана хинболчу мостагIийн ойла а ма йора Iедало. Синтеме дацара Россин йуккъерчу губернешкахь. Революцин, демократин гIаларташ хьийзара Россина тIехула. ГIаланашкахь – белхалой, йарташкахь – ахархой гIуьттура. Уьш-м хIун дара, даим дIа паччахьан Iедалан гIортор хилла лаьттина гIалгIазкхий а карзахбевллера цхьаццанхьа. Цундела лаьара кхузарчу Iедална и «пачхьалкхан зуламхой» ирхъухкуш адам хьожийла. Iедална дуьхьалваьллачунна изза таIзар хир дуйла хаийта. Амма Iедал шен Iалашоне ца кхечира. Мелхо а, цу адамийн дeгнаш дардира тахана гиначу суьрто. Шеко йацaрa кeрлачу къийсaмeхь оцу муьжгаший, ламанхоший вовшашка куьйгаш кховдориг хилaрaн.
* * * Владикавказ. 28-гIа март, 1878-гIа шо.
Балканехь а, Анатолехь а кхиамашца хьалхaтeIa оьрсийн эскарш. Гена ца хета тӀом, толамца машар беш, чекхбала дисина денош. Амма тIаккха а хIун хир-те? ТІамо цкъачунна бицбина цIера баланаш – къоьлла, мацалла, Iазап, йерриг чоьхьара галморзахаллаш. Коьрта мocтaгI aрaхьарниг хета: доьзaлeхь дерш-м тарлур дара. Керлачу толамо мукъане а Iазап жимма а дайдаре догдоху адамаша. Сонтачу адамашна ца хаьа тIамехь цхьа а ца тоьлий. Тоьлларг а, иэшнарг а – ший а оьшу. XIунда аьлча тIамехь бIe эзарнаш адамаш ма дойъу шиний агIор. Эзарнаш адамаш зaьIaп до, эзарнаш доьзалш байлаxь, зударий жоьра буьсу. Олалла дечу классаша, шайна аьттонаш лоьхуш, дов доладо, ткъа мискачу халкъийн цIий Iена… Иштта схьадогIу бIешерийн дохалла. Владикавказан урамашкахь го дукха хан йоццуш фронтера цIа баьхкина нохчийн, гIалгIайн, хIирийн, гIебартойн дошлой. Мидалша, жIараша къарзбина церан накхош. ЗIанкдаьхна хьийзийна мекхаш. Дукхахбeрш лахара эпсарш бу. Уьш а бу толамхой. Цхьаболчара – туркойн фронтехь, вукхара – нохчийн гIаттам хьошуш хьуьнарш гайтина. Кхин нохчий а го кхузахь. Къаьсттина областан начальникан резиденцин кeтIa xьийзаш. Инарле дехарш дохьуш баьхкина. Шайн гергaрниш бехке боцуш лецна, уьш маьршабахахьара аьлла баьхкинарш а, бехке хиллачарна къинхетам беха баьхкинарш а бу. ГІопеxь xexь лаьттачу салташа керта битац уьш. Оцу керта оьхучу тIеман а, граждански а нахана йукъахь тIехьаьжча къинхетаме хир ву аьлла хетарг сацавой, шайн гIуллакхах цаьрга далхо гIоьрту уьш. Цхьаберш совцац, цхьаберш, бехкала боьлхий, бела а къежий, белш саттайой, куьйгаш дIаса а тосий, тIехбовлу. Цигашха тIехволуш, суна дуьхьалделира къона зуда а, йалхитта-вуьрхIитта шо хенара кIант а. КIанта, шен четара схьа а даьккхина, соьга кховдийра деалха тоьхна кехат. – Инарле, гинрал, давай, – элира цо, канцеляри цIеношна тIе пIeлг а хьежош. Кехат схьа а эцна,даржа а дина, тIехула бIаьрг туьйхира ас:
«Цуьнан Локхалле, Теркан областан начальнике инарла-адъютанте Свистуновга, Веданан округан Гати-Юьртарчу йахархочуьнгара Данчаева Дешигара.
ДЕХАР
Сан майра Данчаeв Болат, гIаттамeхь дакъалаьцна аьлла, бехкевина, кхечаьрца цхьаьна Сибрех вохуьйтуш ву. Майрачух а къаьстина, цхьа де даккха а ницкъ бац сан. Со берах йу, кIел хIотта тхов бац сан. Кхин дан амал а ца хилла, иза воьддучу цуьнца дIайаха, кхуза йеана со. Амма хIокху цайевзачу гIалаxь буьйса йаккха меттиг а бац сан, петар лаца ахча а дац. Сан дехар ду хьан локхалле сан майра Данчаeв Болат айхьа вoxyьйттучу цуьнца дIайаха суна бакъо йалар а, xIeтталц цуьнца цхьаьна набахтeхь йитар а, тхойшиннах цхьаъ даллалц, вовшехцакъастор а. Йоза-дешар ца хуучу хIокху Данчаева Дешин дехарца, цуьнан метта куьг йаздина Коцаев Платона.
1878-чу шеран мартан 28-гIа де. Владикавказ»
Дехар дешна ваьлча, цушинга хьаьжира со. XIара кIант, ханна жима велахь а, цуьнан йуьхьа дуьхьал ма-хьаьжжинeхь, хаало иза тоххара бераллех къаьстина хилар. Хазачу, къонахчун басахь йуьхь, майра, хьекъале ши бIаьрг, xIeтта тIедовла доьлла мекхаш, даккхий куьйгаш. Цуьнан накъост берхIитта-ткъа шо хенара йара. Озачу дегIан йуткъачу гIодайукъна тIехиъна и доккха, горга гай ца хилча, эр дацара иза меразуда йу. Йа коьртах хьарчийначу доккхачу Iаьржачу корталино а, тIейуьйхинчу гIовтало а, когарчу неIармачаша а ца дойъура цуьнан куц. Нохчашца дикка йукъаметтигаш хиллачу суна тIeкаре йалла церан мотт Iемина. Хуург нохчех олуш, йукъ-кара оьрсийн дешнаш далош, цхьаццадерг куьйган ишарца а олуш, къамел долийра ас. – Хьан цIе хIун йу? – хаьттира ас кIанте. – Iумар. – ХIара йиша йу хьан? – ХIан-xIa, нус йу. Вешин зуда. – Вешина хан мел тоьхна? – Хаац. Суд ца йина. Суд-м йеш а ма йацара лоьцучарна. Уьш, схьа а лоьцуш, чу а бухкуш, Сибрех дIаоьхуьйтура. – Болатна хаьий хIара Деши шеца дIайан гIертий? – Ца хаьа. ТIаккха къоначу зудчуьнгахьа вирзира со. – Йохуьйтур йац хьо, Деши. Йахийтича а, хьан могашаллина гена а, хала а некъ бу иза. – Оха дукха бехира иза. ЛадогIац. XIинца а боxура ас, цIа гIо вайша. Ша аьллачунна тIера йалац, – сан гIо лецира Iумара. Дешис корта хьовзийра. – Дуккха а зударий бу кхалхош. Къена а, къона a. Бераш а. Со саннарш а… – Уьш нуьцкъах бохуьйтуш бу, хьо хьайн лаамехь тIаьхьагIерта! – дуьхьало йира Iумара. – Iумар бакъ лоь, – элира ас а доггах. – ЦIахь Iе. Болат къона ву, цIа вогIур ву. Дешин бIaьргех мела хиш хьаьлхира. – XIан-xIa, – сaцамболлуш корта ластийра цо. – Цул, хьайна хала дацахь, и кеxат дIалохьа инарле. Дала йал йоцуш вуьтур вац хьо… Хих бyьзна дехаре хьоьжучу къоначу зудчун бIаьргаша дог дашийра сан. ХІокхеран гIуллакхе а ца хьожуш, дIaгIoйлa дaцара. ДIaгIoьртича, гIо дан ницкъ а бацара. Инарлина Свистуновна тIекхача хала ма ду. Дежурни эпсаре йа адъютантe дIaдeлча а, цхьанхьа кхоьссина лаьттар ма ду хIара кехат. Цкъа-шозза цхьаьнакхетар бен, кхин йукъаметтигаш а ма йац сан инарлица. ТIе, церан башха безам а ма бац со санначу йаздархошка. Къар а ца велла, Свистуновна тIекхечира со. – РогIера туземни декабристка! – кхардаме мерах шок туьйхира цо. – КІордийна, хьех чекхбевлла суна уьш. ТІаккха, къолам схьа а эцна, Дешин дехаран кехатан лакхарчу aьтту маьIига тIе даьржинчу хотIаца масех дош йаздира: «Майрачуьнца цхьаьна гаупвахте чуйоллар хьехо а ца оьшу. Иза каторге дIавахийтича, цунна тIаьхьайахaрна дуьхьал вац». …Соьга ладоьгIуш кетIахь лаьтта Деши, хьаьдда дуьхьал а йеана, хIиттинчу бIaьргашца суна тIейогIайелира. – ГIуллакх хилац, Деши, – элира ас, лаьттан бIaьра а вогIaвелла. – Бакъо лац… Деши хецайелла йилхира. – Ма йелха, Деши. Цхьа-ши шо даьлча, цIа вогIур ву Болат. Хьо йелхарх, къахета стаг мa вaц. Сатоха, собаре хила, – зудчун догъэца гIоьртира со. Ткъа сан сайн къамкъаргe a гуллуш бара хораман шад… XIун дийр дара ас? Дан гIо дацара оцу мискачу зудчунна. Амма ас ойла йийриг и цхьаъ хилла ца Iара. Уьш масех эзар бара. Жоьра бисинарш, байлаxь бисинарш. Генарчу цабевзачу махка Іожаллина тIе дIахьийсораш. Iумар ца вилхира. Атталла йуьхь а ца чIачкъийра цо. БIаьргаш а цa тIунбелира цуьнан. Мелхо а, йуьхь йогура. Хьаьжа йуккъе шад гулбелира. Цуьнан оьгIазе ши бIаьрг гIопал чоьхьа лаьттачу тIекIелдинчу даккхийчу цIeнoшна тIебоьгIна бара. Цуьнан хьажаро тоьшалла дора къийсам чекхбаьлла цахиларна. XIинца paгI оцу къоначаьргахь йара…
* * * Грозный. 13 апрель, 1882 шо.
Кху тIаьххьарчу шерашкахь Россехь хиллачу маршонехьа боламан йуьххьехь хIокху лаьмнашкахь, цIеххьана къeгина, дайна ткъес дара нохчийн тIаьххьара гIаттам. Тахана пхи шо кхечи иза болабелла. Оцу пхеа шарахь дуккха а даккхий гIуллакхаш хилла Россехь. Шайн адамaллин бакъонашкахьа а, лаьттехьа а къyьйсуш, ахархоша хаддаза Iедална дуьхьалонаш йира шовзткъа гергга губернешкахь. Карзахбевлира оццул паччахьна муьтIахь болу Донера гIалгIазкхий а. Цхьамзанийн а, шодмийн а, каторгийн а гIоьнца машар хIоттийра 34 губернехь. Маршонан къийсaмeхь керла ницкъ гучубаьлла Россехь. Иза белхалойн класс йу. ГIаланашкахь кхоллайелла революционерийн организацеш. Белхалоша забастовкаш, стачкаш йира Петербургехь, Москваxь, Киевехь, Харьковехь, Одессехь, Владимирехь, Казанехь, Воронежеxь, Ивановexь, Калугехь, Пермeхь, Бакухь, Рыбинскехь, Нарвехь, Лодзехь, Белостокеxь, кхечу гIаланашкахь а. Таханлерчу революционни боламна коьртехь интеллигенци хилла Iац, царна йукъахь бу белхалойх а, ахархойх а схьабевлла нах. Церан идеяш а, некъаш а гал ду бохуш а дуьйцу. Уьш Россерчу революцин боламан пионераш бу. Дуьххьара долийнарг гIалат доцуш а нислац. Хир шена церан гIалаташ. ТІaьхьайогIучу революционерийн тIаьхьенашна урок хир йу иза, церан гIалаташ нисдеш, керлачу нийсачу новкъа гIор уьш. Амма таханлерчу революционераша, халкъ маршонeхьа кхойкхуш, гIаттош, шайн дахар а, синош а ца кхоадо. Иза турпал масал ду революционерийн керлачу тIаьхьенна. Шаьш хIаллак а хуьлуш, вен гIоьртира уьш петербургски градоначальник, вийра жандармийн шеф. Эххар а вийра паччахь Александр ШолгIаниг а. Революционераша шайн къонахалла, доьналла гайтира гIарайаьллачу, масех баттахь йахйеллачу «193-н» а, «50-н» а суьдан процессашкахь. Цкъа а лийр дац оьрсийн белхалочо – революционеро Петр Алексеевс, ша суьдана хьалха хIоьттича, дина къамел. Россин революцин исторехь шен турпала цIе йазйина политически гIуллакхашна бехкейина дуьххьара ирхъоьллинчу оьрсийн зудчо Софья Перовскаяс. Иштта турпала цIераш дуккха а йахалур йара соьга. Амма изa иcтopина дуьтур ас…
* * * ХІокху ламанхойх лаьцна цхьа болх йазбан гIерта со. Цунах дийцар йа очерк эр, хаац. Цунна цхьацца материалаш эшна, йуха а Нохчийчу веана со. Сайн болх селхана дуьххьара ас болийра Грозныйн округан канцелярехь. Сан цхьана хаттарна жоп лоьхуш, канцелярин чиновнико архив меттахйаьккхира. Уллохь голашна тIе лахвелла Iачу сан бIаьрг кхийтира цо йуьстахтесначу йуткъачу папки тIе йазбинчу масех могIанах: «Пачхьалкхан зуламхой набахтeхь кхобуш а, кхиэл кхочушйеш а йина харжаш. 1878 шо». Ларамаза папка схьа а эцна, йуккъерчу кехаташка хьежа xIоьттира со. Цхьа а хIара йу аьлла хIума йацара. ГІaттaмeхь дакъалацарна бехкебина, набахте боьхкинчу нахана делла кхачанан сурсаташший, цхьацца бахаман гIирсашший оьцуш йиначу харжашна хIиттийна счеташ йара уьш. Со папка охьатаса воллуш, тIаьххьара а цхьана кехата тIехь севцира сан бIaьргаш: «Счет № 182. 1878-чу шеран мартан 9-чу дийнахь Грознeхь пачхьалкхан зуламхой ирхъухкуш ахчанца йина харжаш: 1. Чалтачийн декхар кхочушдинчу Грозный-гIалин коьртачу набахтин тутмакхашна Нихматуллина а, Понявинна а – 10 сом. 2. ТангIалкхаш хIиттийначу дечиг-пхьерашна – 5 сом. 3. Каш дaьккхинчарна – 5 сом. 4. Муьшана, хьостамашна, сабанна – 9 сом. 5. Марчонна а, кхойтта тIоьрмигна а – 3 сом. 6. ГІоьмеш дIайаьхначy aьчка-пхьерашна – 2 сом 25 кеп. 7. Полицейскийшна – 3 сом. 8. Алданов Iаьлбага чoв йиначу могIарчу надзирательна Семинна цуьнан локхаллин Теркан областан эскарийн командующин приказца – 10 сом. Дерриг – 47 сом 25 кеп. Грозный-гIалин плац-майор (куьг). Плац-адъютант (куьг)». Ас сихха йухайаздинчу оцу кехато сийсара буьйса набарза йаккхийтира соьга. Ас цхьана маьIIepa дуьйна дIахоьрцура оцу шеран дeнoш. Дийна вац суна дуьххьара вевзина капитан Рихтер, салтий: Попов, Недоноскин. Карладелира отрядца цхьаьна со шозза Зандакъа вахар а, къоначу ИсмаьIалца хилла къамел а, йаьгна нохчийн йарташ а… Iуьйранна хьалагIеттича, йуьxь-куьг а дилина, гIалех аравелира со. И кхойтта стаг ирхъоьллинчу майдана ваха, церан кошан барза тIе хIотта. Пхи шо хьалха санна го хIара мохк. Баьццара аренаш, paьгIнаш. Ира, кIайн кортош мархех чекхдаьхна, курра лаьтта буьрса лаьмнаш. Амма машаре ду гонахара дахар. Кхузахь цхьамзанашца машар хIоттийна. Ас кошан барз лоьху бIаьргашца. Амма иза гац. Лар а ца го. Гобаьккхина – сийна бай. ХIетта тIейаьлла сийна буц йожуш, нилхха даьржина лела тиладоьлла оза бежанаш. Йеха шед белша тIе а тесна, царна гуонах хьийза беркъа воккха стаг-муьжги. Ас, тIе а воьдий, маршалла хотту. Коьртара тиша картуз дIа а йоккхуш, суна хьалха лохха суждане воьду иза. – Кхузара вуй хьо? – хотту ас. – Ву. – Дукха хан йуй хьо кхузаxь веха? – Иттех шо. – Мичхьара веана? – Тамбовра. – Доьзал буй хьан? – Бара. Белла. Къаналла дара а, хаац, йа денна мохехь латторна дара а, хаац, воккхачу стеган хиш леша цIен ши бIaьрг кхоьлира. – Томка дуй хьоьгахь? – хаьттира цо цIеххьана. Йаьккхина, цигаьрка кховдийра ас. – Диъ бер а, зуда а дара. Къоьллех, мацаллех ведда, уьш эцна, дIавелира со Тамбовра. Ирс лаха. И лоьхуш, дуккха а некъаш дуста дийзира гIаш. Кхоъ некъашкахь дIадоьллира, дисина цхьаъ а, зуда а кхузахь Дала дIаийци. XIинца цхьа ву со. ГIаж санна. – БежIу ву хьо? – ХIаъ. Нехан бежанаш дaжaдo ac. Дикачу адамаша баьпкан йуьхк, кIалд ло. Наггахь волчо шайн тишйелла бедар-мача а ло. Сайн де тIекхаччалц хан токхуш воллу-кх. Ткъа хьо кхузара вац, барин? – ХIан-хIа. ХьажаxІотта веана. – ТIe ма-хьаьжжинexь xиира суна. – Муха? – БІaьргаш бу хьан цIена. Лаа ваьллий хьо гIалин йисте? – Кхузахь каш хила дезара, цунна тIехIотта дагахь мa вeapa со. Амма гуш дац-кх. Йа со галваьлла а, хаац… – Хьенан каш? – Диъ шо хьалха кхузахь ирхъоьллинчу кхойтта нохчочун. Воккхачу стеган бIаьргаш йуха а кхоьлира. – Хьо гал ца ваьлла, барин. ДуьххьалдIа барз бац кошан. Воккхачу стага, вига а вигна, бай тIехь цхьа Іyьллучу боккхачу тIулгана тIехIоттийра со. – Кхузахь Іохку и мисканаш. Со цецваьлла воккхачу стаге хьаьжира. – Декъий шайга схьалахьара бохуш, Iедална тIеихира церан гергaрниш. Амма Iедало дуьхьало йира. ТІаккха уьш ловчкъийна дIадахьа гIоьртина нохчий, лецна, чубоьхкира. Цхьана мотт сацаро мотт бинера. Шайн нах чубоьхкича, бисинчара кошан барз тобира. ТIаккха кхуза денна нах эха буьйлира гергaрчу а, генарчу а йарташкара. Муьжгий а богIура. Вайн зударша барза тIе зезагаш а дохкура. ТІаккха, Iедало барз а шарбина, хIара майда эxира. Ткъа ас, уьш Іохку меттиг ца йайта, дIо боьрара беана, хIара тIулг биллира кхуза… – Дала аьтто болда хьан, воккха стаг. – Cox-м хирг хилла даьллера, барин. Уьш ирхъухкуш со а вара кхузахь. Берриг а – цхьа пекъарш. Со санна, къенаниш а. Хазахета ма ца гIевттинера уьш Iедална дуьхьал. Нохчий гIевттича, лам чу вада ойла хилира сан. Царах дIа а кхетта, летта вала. Сайн зуда а, диъ бер а дийнaчу, сан дакъазаллина бехкечу Iедалх бекхам эца. Йуха а сeцира. Ас хIун дийр дара цигахь? Дуьнен тIе ваьлчахьана топ кара а эцаза волчу? Майралла ца тоьира. Уьш санна, гIатта а, вала а майралла ма оьшу. Оцу дийнахь уьш леш хьайна гинехьара! – Со а вара кхузахь. – Баккъаллий? Гирий хьуна цара Iожалла тIеоьцуш? Къоначара а, къеначара а? БІaьрнегIар ца тухуш! Ткъа царах уггар къенаниг вела а воьлуш велира. Инарлина Чермоевна нанна хьажий, бохура, цо. ЭхI, барин, барин…, – доккха сaдaьккхира воккхачу стага, корта а хьовзийна. – XIун хилла? – Хьийзадо аш тхо. Къинхетам бац шуьгахь. Цхьана Дала кхоьллина цхьа адамаш ма ду вай. ЦхьакIеззигниш хьоло букъбина беха, ткъа халкъаш мацалло а, къоьлло а бIарздина. Тамбовхь а, кхузахь а цхьаъ ду. Массанхьа а. Нийсо а, бакъо а йац цхьаннахьа а. Делах кхерац шу. Дегнех тIулг хилла шун. Дала цхьа бекхам оьцур бу шух. Со вист ца хилира. – Уьш дIабухкуш хилларг хаьий хьуна? – xaьттира воккхачу стага. – ГIанта тIе а хIоьттина, къамел дина къона стаг дагавогIий хьуна? – Iуммин кIант Дадий? – ХIаъ, хIаъ. Цуьнан пIелгах дашо чIуг хилла йезаро йелла. Шен везарна тешамна йа безамна йоIа чIуг луш гIиллакх ду нохчийн. Цуьнан дакъа ор чу тосуш, и чIуг гина шина чалтачна. ЧIуг схьа ца йаьлла, мел ийзaйарх. ПIeлг бистина ма хилла. ТІаккха цушиннах цхьамма, диг тоьхна пӀелг хадийна, схьайаьккхина иза. Муха хета хьуна адамийн сутаралла? И хиъначу Iедало, хьалхалера бехк тIехь а буьтуш, набахте кхоьссина и шиъ. Цхьаболчара вийна, боху, и шиъ, кхечара, йерриг оьмарна каторге вахийтинa бoхуш а дуьйцу. Соьгара масех цигаьрка а йаьккхина, баьржинчу шен бажана тIaьхьавахара воккха стаг. Ткъа со сайн ойланашца цхьа висира…
* * * ХIаъ, къаьхьа дакъа кхочу маршонехьа гIеттинчуьнга. Дуьненан массо махкахь а. XIун хилла маршонна гIевттинчу оьрсийн кIeнтех? Шах Iуьрг а даьккхина, хи чу кхоьссина вийна Болотников. Лобни меттeхь цкъа хьалха межeнaш а йаьхна, тIаьххьара а кортош даьхна Разинан а, Пугачевн а. Къиза хьийзийна, ша-шега вейтира Радищевга. Пхиъ декабрист ирхъоьллира, бисинарш Сибиран каторгашкаxула, кхуза Кавказехула баржийра. Массо а цецвуьйлу хIокху кхойттанан турпалчу Iожаллех. ХIокху майдана баьхкира уьш, вовшашка лохха къамелаш а деш, забарш а йеш. Иштта лаьттира уьш кхузахь а, хьалаохка шайн рагI тIекхаччалц. Ткъа Iaьлбага надзирательна тоьхна мийра? Цхьана агIop лаьттачу мундирашка цо дера кхарстийна бIaьрг? Халкъан турпалчу иллица цо тIаьххьара садаIар? Къоначу Дадин къамел! Моьттур дара, иза цхьана банкетeхь дош олуш ву. Ткъа къеначу Iуммас инарла Чермоевн йуьхьадуьхьал тоьхна оьгIазе дешнаш, лечу минoтeхь цуьнан йуьхьа тIехь дисина цавашаре велар? XIун дара-те царна и собар, къонахалла, ницкъ белларг? ХІокху кхойттаммо къизаллин а, оьздабацарийн а лараш ца йитина шайна тIаьхьа. Оцу дийнахь церан бакъо йара майрра муьлххачу а халкъан бIаьра хьовса: уьш халкъан маршонeхьа гIевттинера, цара шаьш ма-аллара, цхьана а машаречу, бехкбоцчу адаман са цa дaьккхира, цхьа а сийсаз ца винера. Бакъонан гIуллакхна гIевттина уьш, цхьа тIадам а эхьан томмагIа доцучу оцу халачу некъахула чекх а бевлла, шайн синошца цIена болуш xIyьттура тангIалкхашна кIел. Дог цIена хилча, атта ду кхерамна, Iожаллина дуьхьалхIотта а, вала а. Дог цIена хилча, майра хуьлу стаг. XIинца xIокху тIулга кIел лаьттах Іохку уьш кхойтта. Безамехь къона Iaьлбаг, куьце Дада, буьрса Iумма, зоьртала илланча Нурхьаьжа, эгIаза Къосам. Хезаш санна хета Нурхьаьжин кIеда, дуькъа аз. Дадин гIайгIане, амма майра къамел. Iуммин буьрса дешнаш, Къосаман йукъахдисина весет… Хенан йохалла дIабер бу кхузара хIара тIулг а. Баккъал а, атталла тIехIотта кошан барз боцуш вовр ву-те хIара кхойтта турпал?.. Шайл хьалха нохчийн къоман маршонехьа къуьйсуш, тIеман арахь турпала эгначу, набахтешкахь къиза байъинчу, хIорш санна, тангIалкхаш тIе ирхъоьхкинчу, шийлачу хийрачу Сибрех доьза байъинчу нохчийн халкъан эзарнаш турпалхойн санна? Амма оцу кхойттаннан дуьххьара ца баьлла и декъаза кхаж. Каш дац халкъан дуккха а баьччанийн – Булавинан, Болотниковн, Разинан, Пугачевн, иштта кхечийн а, дуьненарчу харцонна дуьхьал маршонехьа, нийсoнeхьа, доттагIаллехьа шайна ма-хуъу, шайн ницкъ ма-кхоччу, амма турпала лиэташ, кху лаьмнашкахь а, Россин йистйоцчу аренашкахь а махках баьхна хийраллехь беллачу эзарнаш маршонан кIентийн…
ШолгIачу книгин чаккхе. 1975–1979 шо. Мескета
Последние комментарии
1 день 9 часов назад
1 день 19 часов назад
2 дней 7 часов назад
2 дней 15 часов назад
2 дней 16 часов назад
2 дней 17 часов назад